T00142
Inventaris van het archief van het College van Zetters van Driebergen, 1851-1893
J. Begeman en F. Halmingh Centrale Archief Selectiedienst, Winschoten 1995 Met wijzigingen, Wijk bij Duurstede 2012 en 2014 Versie oktober 2015
Inleiding op de archieven nr 134-143 Geschiedenis van de archiefvormende organen De huidige gemeente Driebergen-Rijsenburg in de provincie Utrecht is ontstaan uit de voormalige gemeenten Driebergen en Rijsenburg. Deze gemeenten zijn in 19311 samengevoegd. De voormalige gemeente Hardenbroek en Sterkenburg zijn in 18572 ondergebracht bij de voormalige gemeente Driebergen. Over de vroegmiddeleeuwse geschiedenis is niet zoveel bekend. Toch zijn er enkele ontwikkelingen op het gebied van land en landbezit, kerk en staat en maatschappelijke verhoudingen in de archieven terug te vinden. In de middeleeuwen was het land erg dun bevolkt. Slechts hier en daar stond een groepje boerderijen te midden van bouwland. Het land bestond voornamelijk uit woeste gronden en was erg dun bevolkt. De bevolking voorzag grotendeels in eigen behoeften zodat de overschotten gering waren. De handel stelde derhalve weinig voor. Dorpen hadden zelden meer dan honderd inwoners. Vanouds kende men het zogenaamde domaniale landbouwexploitatie gekoppeld was aan bestuurlijke macht.
stelsel
waarbij
In 1528 nam Karel V maatregelen om het bestuur ten plattelande te verbeteren. Schouten en gerechten werden geïnstalleerd en belastingen werden geïnd door ambtenaren. Specifieke taken, zoals de hoge rechtspraak, werden uitgevoerd door de Staten. De lage rechtspraak was ondergebracht bij de gerechten. Deze laatste vorm van rechtspraak was veelal in handen van hoge edelen omdat ze heer waren in het gebied of grote eigendommen bezaten. De bestuurlijke taak van een gerecht stond onder leiding van een schout die de rust moest handhaven, de vergaderingen leidde en daarnaast tal van andere openbare taken vervulde. Voor de vergaderingen droeg de schout de bode op mondeling de schepenen samen te roepen. Overige taken van de gerechten bestond uit het schouwen van wegen, sloten, schoorstenen en kraaiennesten, het opstellen en handhaven van plaatselijke verordeningen, notariële werkzaamheden, het sluiten van burgerlijke huwelijken en het innen van belastingen. Tijdens de Franse bezetting werd in 1806 een einde gemaakt aan het zelfstandig bewind van de Bataafse Republiek omdat wanorde en onregeerbaarheid dreigde. Het koninkrijk Holland werd een feit. Dit koninkrijk was geen lang leven beschoren: Keizer Napoleon lijfde het in bij het Franse keizerrijk; de bestuurlijke organisatie werd een kopie van de Franse. In deze periode zijn in de gemeenten een burgerlijke stand en een kadaster ingevoerd. Omdat Holland opnieuw werd ingedeeld in departementen zijn de op dit moment bestaande plattelandsbesturen, de gerechten Hardenbroek, Sterkenburg, Rijsenburg en Driebergen, opgegaan in het arrondissement Amersfoort onder het Departement van de Zuiderzee.
1
Wet van 23 april 1931 Stb. 161
2
Wet van 13 juni 1857 Stb. 74
2
Hoewel al in 1798 gebroken werd met de gerechten, kregen geleidelijk aan tot en met 1813 de nieuwe bestuursorganen, de gemeenten, gestalte. Deze waren een mengvorm van de bestuurlijke organisatie van voor 1795 en bepaalde verworvenheden uit de Franse tijd. In 1848 werd een nieuwe grondwet ingevoerd. Deze nieuwe wet schreef voor dat er een provinciewet en een gemeentewet moesten worden ingevoerd. Het zwaartepunt van de regelgeving werd gelegd bij de gemeenten die een grote mate van zelfstandigheid kregen. Langzamerhand verwaterde het idee dat alleen de welgestelden het bestuur konden vormden. Het kiesrecht werd meerdere malen aangepast en in 1919 hadden alle mannen en vrouwen kiesrecht. Rond de eeuwwisseling kwamen voor het eerst arbeiders in de gemeenteraad 3. Enkele kenmerken van de gerechten, later gemeenten, die opgenomen zijn in de inventaris (situatie omstreeks 1830). - Hardenbroek is lang een afzonderlijke gemeente geweest tot 1857. Wel bestond er een hecht samenwerkingsverband met de voormalige gemeente Sterkenburg. Hardenbroek omvatte de ridderhofstad Hardenbroek, de heerenhuizing Leeuwenburg en enige verstrooid liggende huizen. Molensteyn, een oud gebouw behorende bij de behuizing Leeuwenburg, had veel gelijkenis met een kapel. De inwoners vonden hun middelen van bestaan hoofdzakelijk in de landbouw. - Sterkenburg had een hecht samenwerkingsverband met de voormalige gemeente Hardenbroek. Hardenbroek en Sterkenburg telden 32 huizen, bewoond door 41 gezinnen. Het totale inwonertal was 210. In 1857 zijn beide gemeenten opgegaan in de gemeente Driebergen. - Rijsenburg
telde 46 huizen, bewoond door 42 gezinnen. Het totale inwonertal was 270. De inwoners vonden voor een deel hun middelen van bestaan in de landbouw; tevens waren in de voormalige gemeente een lakenfabriek en een kousenweverij aanwezig.
- Driebergen
bestond uit het dorp en enige verspreid liggende huizen, waaronder de landgoederen Broekbergen, Dennenburg en Sparrendaal. Totaal waren er 108 huizen, bewoond door 135 gezinnen dat het totaal op 800 inwoners bracht. Ook deze inwoners vonden hoofdzakelijk hun middelen van bestaan in de landbouw4.
- Driebergen-Rijsenburg is een samenvoeging van de hierboven genoemde gemeenten.
3
Het land van de zeven tuinen: Zuid-Oost Utrecht in perspectief, Utrecht: Stichting Matrijs
4
Aa, A.J. van der, Aardrijkskundige woordenbroek der Nederlanden, Gorichem, Jacobus Noorduyn, 1838
3
Voor uitgebreide informatie over de bestuurlijke organisatie van de gerechten en gemeenten in de beschreven archieven, de procedures bij rechtszaken, samenstelling en werkwijze, taken, verhouding met kerkelijke organisaties wordt verwezen naar de geraadpleegde bronnen en literatuur verderop in deze inventaris. Geschiedenis van de archieven De archieven van de gerechten en gemeenten zijn ondergebracht in de archiefbewaarplaats in het buitenverblijf Sparrendaal. De materiële toestand van de archieven is redelijk tot goed te noemen. In het verleden is gepoogd, nadat samenvoeging van oude gerechten en gemeenten een feit was, de archieven bij de gemeente Driebergen, later Driebergen-Rijsenburg, onder te brengen. De archieven zijn niet compleet. Met name die uit de periode van voor 1850 vertonen hiaten. De aangetroffen orde kan in grote lijnen als volgt worden samengevat: -
Alle stukken zijn per gerecht/gemeente samengebracht zonder een scheiding te leggen tussen gerecht en gemeente: Driebergen, Rijsenburg, Hardenbroek, Sterkenburg en Driebergen-Rijsenburg.
-
Van de series ingekomen en minuten en afschriften van uitgaande stukken is het grootste gedeelte ingebonden
-
Toegangen op de series ingekomen en minuten en afschriften van uitgaande stukken, zijn chronologisch en op onderwerp ingedeeld
-
Van de series financiële stukken, is het grootste gedeelte is ingebonden
-
Voorts zijn series notulen en
-
losse stukken aangetroffen.
In een aantal gevallen komt archiefvermenging voor, met name bij de archiefvormers Hardenbroek en Sterkenburg. Voordat met de bewerking is begonnen is het archief ontsmet. Verantwoording van de bewerking In deze inventaris zijn de archieven van de gerechten Hardenbroek, Sterkenburg, Rijsenburg en Driebergen alsmede de gemeenten Hardenbroek, Sterkenburg, Rijsenburg, Driebergen en Driebergen-Rijsenburg uit de periode 1600-1948 beschreven. Voor opname van de archieven in één inventaris is gekozen vanwege hun onderlinge samenhang. Het oudst aangetroffen stuk dateert uit het jaar 1600. Derhalve is de begincesuur op dat jaar vastgesteld. Ook berusten in het rijksarchief te Utrecht archieven van plattelandsgerechten5. Als eindcesuur is 1948 genomen, het jaar waarin is
5
Beets, A.N., e.a. Archieven in Utrecht, de 1985
4
overgegaan van een chronologische ordening en een gedeeltelijk verbaalstelsel naar een zaaksgewijze ordening. Omstreeks 1935 is een poging ondernomen om het archief van de gemeente Rijsenburg te inventariseren. Dit heeft geresulteerd in een eenvoudige inventaris met opsomming van de destijds aangetroffen archiefbestanddelen. De materiële staat van de beschreven bestanddelen bestond uit klein vervaardigde pakjes bijeengehouden door rode lintjes, door de provinciale archiefinspecteur omschreven als het zogenaamde 'Sinterklaas-archief'6. Aangezien deze inventaris, alsmede een globale plaatsingslijst, de enige aanwezige toegangen op het archief waren, is besloten tot herordening van het archief en de vervaardiging van een inventaris waarin alle archiefvormers zijn opgenomen. Overeenkomstig het bestemmingsbeginsel zijn als afzonderlijke archieven geordend en geïnventariseerd de archieven van: de gerechten Hardenbroek 1656-1810, Sterkenburg 1600-1813, Rijsenburg 16331812 en Driebergen 1705-1813 en de gemeenten Sterkenburg 1814-1857, Rijsenburg 1814-1931, Driebergen 1814-1931 en Driebergen-Rijsenburg 1931-1948. Omdat uit de stukken niet duidelijk naar voren kwam wanneer de overgang van gerechten naar gemeenten is geweest, is gekozen voor november 1813, einde van de Franse overheersing. De gemeenten Hardenbroek en Sterkenburg zijn in 1857 7 opgenomen in de gemeente Driebergen. Driebergen en Rijsenburg zijn in 1931 8 verenigd onder de naam gemeente Driebergen-Rijsenburg. Bij alle archieven is onder de hoofdrubriek, stukken van algemene aard, de oude orde van de series ingekomen en uitgaande stukken, notulen alsmede agenda's en andere toegangen gehandhaafd of zo nodig hersteld. Voor alle archieven geldt dat onder de hoofdrubriek, stukken betreffende bijzondere onderwerpen, de ordening is gebaseerd op de 'Basis archiefcode', uitgegeven door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Binnen de rubrieken zijn de beschrijvingen zo veel mogelijk chronologisch geordend. Ten behoeve van de overzichtelijkheid zijn de beschrijvingen in enkele rubrieken systematisch gerangschikt. Met name de beschrijvingen van de archiefbescheiden van de gerechten zijn, in verband met hun geringe aantal bestanddelen, niet of nauwelijks onder rubrieken geplaatst. In 1953-1954 heeft vernietiging uit het semi statische archiefgedeelte plaatsgevonden. Dit betreft de serie ingekomen en minuten van uitgaande stukken van de gemeente Driebergen-Rijsenburg over de periode 1931-1948. De overgebleven stukken zijn per jaar per onderwerp gebundeld en worden bijeengehouden door een omslag met vermelding van de vernietigde stukken. Van deze vernietiging is geen verklaring opgemaakt. Bij de selectie is gebruik gemaakt van de 'Lijst van voor vernietiging in aanmerking komende stukken in gemeente archieven'. 6
Zie inventarisnummer 750
7
KB van 13 juni 1857 nummer 74
8
KB van 23 april 1931 nummer 161
5
De omvang van de archieven bedroeg voor de bewerking 61 meter. Na selectie en inventarisatie is 2 meter archief in aanmerking gekomen voor directe vernietiging. Deze inventaris is tot stand gekomen met medewerking van: -
F. Halmingh
-
J. Begeman, verantwoordelijk projectleider
Handleiding voor het gebruik van de toegangen De geïnventariseerde archieven zijn te onderscheiden in twee hoofdrubrieken, te weten: a.
Stukken van algemene aard (dit zijn series die meerdere onderwerpen bevatten en niet naar inhoud konden worden beschreven) en
b.
Stukken betreffende bijzondere onderwerpen.
ad a. Het grootste gedeelte van de archieven bestaat uit series ingekomen en minuten van uitgaande stukken. In iets mindere mate een aantal series met notulen van de raad en van burgemeester en wethouders. Tenslotte verwijzen een aantal beschrijvingen onder de hoofdrubriek, 'Stukken van algemene aard', naar toegangen die betrekking hebben op de eerstgenoemde series. De series ingekomen en minuten van uitgaande stukken zijn vanaf 1835 toegankelijk door middel van een agendastelsel. De stukken van voor 1835 zijn alleen chronologisch geordend. Een agenda is een staat, waarop in chronologische volgorde met behulp van een doorlopende nummering aantekening wordt gehouden van het inkomen, afdoen en uitgaan van stukken. Tot 1929 heeft men bovendien de agenda's alfabetisch op onderwerp ingedeeld. Dat is mogelijk omdat aan alle stukken een trefwoord (= onderwerp) is toegekend. Dat trefwoord vindt u in in de kolom 'onderwerp' van de agenda. De agenda's en de stukken waarnaar verwezen wordt, zijn samen ingebonden in een band. Soms per jaar, soms over meerdere jaren, soms een gedeelte van een jaar. Over het algemeen volgen de stukken na de agenda's. In een aantal andere gevallen komt de agenda met de onderwerpsletter A, dan de stukken aangaande onderwerp A, vervolgens de agenda met de onderwerpsletter B, enzovoort. Bepaalde onderwerpen kunnen binnen één letter meerdere keren voorkomen omdat de stukken chronologisch zijn ingeschreven. Vanaf 1929 zijn de agenda's vervangen door klappers. Dit zijn indices, alfabetisch geordend op onderwerp. Een index is een opgave van gegevens uit één of meer archiefbestanddelen in een andere volgorde dan die, waarin zijn in die bestanddelen voorkomen, met verwijzing naar de vindplaatsen. Een klapper is een alfabetisch ingerichte index. 6
Verder is nog van belang te weten dat enkele onderwerpen in bepaalde jaren niet voorkomen. Tevens kwam het voor dat regelmatig verschillende trefwoorden voor dezelfde onderwerpen werden gebruikt. Het begrip hoofdelijke omslag, een bepaalde belasting, komt voor bij de letter B; Belasting, hoofdelijke omslag. U kunt ook kijken bij de letter H; Hoofdelijke omslag, of bij de letter O; Omslag, Hoofdelijk. Door het inconsequente gebruik van trefwoorden en de daarmee samenhangende alfabetische agenda indeling moet u het register dus zorgvuldig op mogelijke combinaties doornemen. Het kan voorkomen dat een stuk, waarnaar verwezen wordt in de agenda, niet in het archief aanwezig blijkt te zijn. Het is mogelijk dat het nooit in de band is opgenomen, maar het kan ook zijn dat zo'n stuk verwijderd is. In dit geval is het dan niet meer te achterhalen. Delen waarin opgenomen de notulen van de raad en van burgemeester en wethouders zijn chronologisch ingedeeld. In een aantal delen is met behulp van een trefwoord in de kantlijn het onderwerp aangegeven. Indien nodig is een nadere toelichting gegeven bij de beschrijving door middel van een N.B. ad b. De bestanddelen die zijn beschreven onder de hoofdrubriek 'Stukken betreffende bijzondere onderwerpen' zijn als volgt te raadplegen: De rubrieksindeling is afgeleid van het organisme en van de taakuitvoering van het archiefvormend orgaan, gebaseerd op Basis archiefcode van de Vereniging van Nederlands Gemeenten. Een aantal rubrieksomschrijvingen zijn vrij algemeen en in een enkel geval, bijvoorbeeld bij enkele gerechten, helemaal weggelaten. Dit is gedaan omdat het aantal beschrijvingen te gering was. Ten behoeve van de overzichtelijkheid zijn de beschrijvingen in dit geval systematisch gerangschikt. De inhoudsopgave geeft hier voldoende informatie om gericht in de inventaris naar archiefbestanddelen te zoeken. Bij het aanvragen van stukken dienen de naam van het archief ”Archief gemeentebestuur Driebergen-Rijsenburg en voorgangers, 1600-1948, het archief beheersnummer 143 en de inventarisnummers van de stukken te worden opgegeven.
7
Aanwijzingen voor de gebruiker Stukken uit dit archief kunnen worden aangevraagd door vermelding van de naam van het archief en het archief beheersnummer tussen ronde haken: - Gerechtsbestuur Hardenbroek, 1656-1814 (134); - het of (de) inventarisnummer(s) van de stukken. Als het een charter betreft, gelieve u dat aan te geven. De charters zijn namelijk meestal afzonderlijk van de overige stukken opgeborgen. Nadere toegangen Er zijn diverse nadere toegangen op stukken uit deze archieven. Een actuele lijst is te vinden op de website. Geraadpleegde en aanbevolen literatuur Aa, A.J. van der, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, Gorichem: Jacobus Noorduyn, 1838 Beets, A.N. e.a., Archieven in Utrecht, de Alphen aan de Rijn: Samson b.v., 1985 Boomsma, Hans en Mangé, J.B., 'De streek die zichzelf bleef' zoals het was Alphen aan den Rijn: C. Haasbeek b.v., 1993 Hagedoorn, Jaap, Het land van de zeven tuinen: Zuid-Oost Utrecht in perspectief Utrecht: Stichting Matrijs, Harzing, Wim, Driebergen en Rijsenburg. Hoe zij ontstonden en groeiden Driebergen-Rijsenburg: Neijedrevsna, 1973 Provinciale Utrechtse Bond voor Vreemdelingenverkeer, Kastelenboek provincie Utrecht, Utrecht: van Kemink en Zoon, (1940) Steenwijk, Dick, Voorbij de Driebergse Brug. Over Driebergen-Rijsenburg en haar inwoners, Bunnik: Henk Reinders, 1992 Stichting Achterland Zeist, Driebergen-Rijsenburg, een dichterlijk dorp, Doorn: UitgeverijAapNootMies,1994
8
INVENTARIS
809
Extract uit de wet van 3 frimaire VIIe jaar tweede hoofdstuk van de plaatselijke zetters, 1851.
810
1 stuk
Notulen van de vergaderingen van het college van Zetters over de periode maart 1871 - juli 1893, 1871-1893.
9
1 deel
