,
IND USTRIE-O NDERNEMIN GEN OP
TOEGEI,ICH'l' DOOR
�tll 1hit.-fi\olond
w. E.
bij �et ®lJllt-]n�isdJc freger.
KROESEN,
CULTUUREN
IND USTRIE-O N DERNEMI N G'EN OP
B 0 R N EO."
De vele aanzoeken gen te mogen
ontvangen
»Wester-afdeeling sluit
van
van
van
28 December
verschillende
om
inlichtin
..
mijne onderneming voor de, bij Koninklijk Be
omtrent
Borneo ,"
kanten,
waarvoor
1858, N°. 120, de concessie is
ver
leend, hebben bij mij het denkbeeld doen ontstaan, daaraan op geen bevredigender wijze te kunnen voldoen, dan door uit te
geringen 'prijs algemeen verkrijgbaar te achtervolgende. gedétailleerde plaatsbeschrijving van de gronden, aan mij in genoemde W ester-afdeeling ter ex ploitatie afgestaan, en afkomstig van den luitenant-kolonel geven
en
voor
stellen de
W. E. Kro e sen, laatst waarnemend resident der Wester-' afdeeling van Borneo, Ridder van de b�ide N ederlandsehe or
den, die mij, in het belang mijner zaak, welwillend vergund heeft, zijnen naam te noemen, en daarna van eene brochure,
waarbij zal worden blootgelegd ons plan van werken en eene globale' begrooting van de eventuëel te verkrijgen uitkomsten, der op Borneo te cultiveren verschillende tropische producten. De hierbij gevoegde recensie van het werk: Montrado; Geschied- en Kl'ijgskundige Bijdrage, enz. enz.", door W. A. van Ree s, door mij reeds geplaatst in het Handelsblad van 15 December A0. P"., is geheel in overeenstemming met de gegevens in bovengenoemde beschrijving vervat, en vermeen ik dus de lezing daarvan, almede in het belang der op te rigten Maatschappij ter ontwikkeling van Borneo's Weeter afdeeling, te mogen aan bevelen, »
..
.
'
6 heb' ik nog ontvangen bedoelde Wester
Vroeger den
betreffende
W i 11 er, oud-resident
van
Nederlandschen leeuw,
en
-
eenige belangrijke beschei afdeeling van den heer
Riouw, ridder der orde van den heer Ru h Ie, vroeger
van
den as
den heer deL i n ge, thans deelgenoot in het te Batavis gevestigde huis van KG per s m i t; beide bevatten socié
van
vele
merkwaardige inlichtingen en zijn voor mij van veel waarde j in de eerste plaats, omdat zij grootendeels eenstem mig zijn met hetgeen men in de hier volgende beschrijving lezen kan, en ten andere omdat het practische der te doene ,
onderneming
uitvoeriger wordt behandeld,
daarin
de toekomst veel
waaruit
voor
putten zal zijn. Beide laatstge alzoo, met den heer Kro e sen aan het hoofd, veel 'bijgedragen,. om mij de zaken, betreffende de Wester-afdeeling val! Borneo, in een helderder daglicht te
goeds
te
....
noemde hoeren hebben
stellen,
en
voel ik
mij genoopt, hier
als
dezen heeren, zoowel eerst mijnen innigen dank te be
laatstgenoemde, openlijk tuigen voor hunne mij in deze betoonde welwillendheid, er dat zij daardoor den Staat en de' verzekering 'bijvoegende te mijne op rigten Maatschappij gewigtige diensten hebben ,
-
bewezen. van
zijn
spraak o�
Ook de heer van Ree s heeft door de uitgave werk' Montrado" in dit opzigt aan
uitmuntend' onze
n
erkentelijkheid. F. H. VAN VLISSINGEN.
�insttf�llm
,
den 3(lèn Januarij lSb9.
.
CULT DDREN
IN D US T RIE- OND ERNEMIN GEN OP
B 0 R N:tJ o.
De
dagbladen hebben, in den laatsten tijd, berigten mede. gedeeld omtrent eene grootsche ondernegring van den heer F. H. van V 1 i ss i n g'e n die op Borneo, door vereeniging van Nederlanc1sche krachten: den, grond wil bebouwen de wil ontwikkelen en den bloei -en de welvaart wil nijverheid verspreiden, waarvoor het door de natuur zoo rijk gezegende ,
"
eiland, vatbaar
is.
daartoe koncessie verleend, leggen door eene van
hem door
Reeds is
uitvoer te
kolonisatie
,
tracht
hij Maatschappij
en »
het
Gouvernement
die koncessie ten tot
exploitatie
en
Borneo."
V 66r de heer
V 1 i ,8 S i TI gen tot de
vaststelling van plan gekomen, hij getracht alle mogelijke inlichtingen en mededeelingen omtrent dat gedeelte van Borneo te verkrijgen, waar hij het voornemen heeft zijne onderneming te vestigen. En zoo stelde hij onder anderen 'eene menigte vragen, wier beantwoording hij verzocht van eenen man, die in zeer aanzienlijke, zoowel civiele als militaire, betrekking geruim en tijd op dat eiland heeft doorgebragt en die. door veelzijdige kennis, scherpzinnigheid en ondervinding voor die dit
van
is
heeft
vooraf
,
taak volkomen berekend is.
't Is de
beantwoording die wij gewijzigden vorm
,
dier vragen, In eeriea eenigzins onzen lezers aanbieden. Wij
thans
8 doen dat op verzoek wij doen het gaarne. om
heer
Vlissingen, maar Immers wij verlangen mede te werken tot stand te brengen, die zoo weldadig onderneming
eene
van
in hare uitkomsten zal
�en
wezen
van
voor
Nederland
Indië,
en
die
belangrijke schrede zal zetten op den eenigen goeden weg, de vervanging van Gouvernements kultures door parti kuliere ondernemingen, en' die alzoo de hervorming van ons koloniaal stelsel, waarvoor wij sedert jaar en dag ten strijde zijn getogen, met kracht bevordert en in de hand werkt. Wij hopen dat menigeen, die deze mededeelingen van een allezins bezadigd, onpartijdig en geloofwaardig man zal door-. bladeren, zich er door aangemoedigd zal gevoelen, om to� bereiking van het doel ook zijne hulp te verleenen. Hij kan dat. op .verschillende wijzen. Is hij kapitalist" welnu hij drage bij, om het noodige kapitaal voor de onderneming te vormen;' is .hij handwerksman, de hulp van zijn beroep kan misschien op, Borneo' vereischt worden; is hij landbouwer, de heer van' V 1 i s sin gen vestigt' eene Maatschappij ook. tot kolonisatie, van Borneo, en daarin zullen landbouwers eene-eerste plaats vervullen; is hij staatsman, hij schrage door zijnen invloed, de lofwaardige pogingen van eenen verdienstelijken landge-: noot; is hij een wetenschappelijk gevormd man, ongetwijfeld' zal hij met zijne talenten tot welzijn der nieuwe' kolonie. kunnen woekeren. Mag de -onderneming ·zich op die wijze in eene algemeene 'medewerking verheugen, dan zal zij' on getwijfeld gelukken, want het ontbreekt haar niet aan le venskrachten; zij vestigt zich in een der rijkste landen der aarde, waar de grond schatten zal afwerpen, die slechts op de .arbeidzame menschelijke hand hebben gewacht. Die overtuiging zal zeker voortvloeijen uit' de' lektuur der volgende, beantwoording van de door den heer .v an Vlissin gen � gestelde vragen. Het hoofddoel, waarmede. zij gedaan werden, was eigenlijk in de eerste vraag uitgedrukt, die aldus luidde: »In hoeverre zijn -de residentiën .Sambas Pontianak, Mampawa en Pamangkat geschikt, om aldaar 3 of 4 suiker : eene
.'.
4
..
.
,
..
9 fabrieken op' te
.
rigten
verscheidene kultures
als
rijst, koffij, Daarbij zou een klein overzigt van die landstreken, den aard des bodems, den loop der rivieren, de brandstoffen' en bouwmaterialen, die er gevonden worden, als kalk, bamboe, atap of' iets anders, waarmede men er de woningen dekt, alsmede van de bevolking, de Dajaks, Chinezen, Maleijers en pandelin-gen, hoogst welkom zijn.'" De beantwoording vindt de' lezer in de volgende regelen.
-tabak ,
§ 1. verpligt lingen, daar ik
katoen ;'
A 1gemeene ,
en
enz.
,
te ondernemen P
beschrijving
van
v66r' alles hier bekend
het la�td.
Ik reken'
mij
stellen, dat de mededee die hieronder zullen volgen, zeer onvolkomen zijn, te
mijn geheugen moet putten. Eene schip breuk, waarbij mijne goederen' y,erloor, heeft mij ook van alle aanteekeningen en nota's beroofd ; ik kan om die reden niets raadplegen, niets door cijfers of uit verkregen schriftelijke opstellen toelichten of staven. Mogen derhalve -mijne mededeelingen zeer onvolledig en misschien oppervlak kig zijn, daar staat tegenover, dat ze met de meest naauw .gezerte waarheidsliefde en goede trouw zullen worden gegeven. Verzoek ik alzoo toegeeflijkheid en veischooning voor de on volkomenheid, aan den anderen kant verdienen mijne berig ten geloof om hunne waarheid Het grootste gedeelte der residentie Wester-afdeeling van Borneo" is uitstekend geschikt,
alle uit
ik al
.
»
..
,
10 EJ-l die.
vreemde arbeiders is,
mijns mziens .aan ge�el�' .bezwaar onderhevig, Althans. Chinezen zijn, zoodra ,de blokkade .van Canton en omliggende kuststreken dooi' de Fransolie .en Britsóhe eskaders opgeheven en daardoor de .emigratie van daar vrij .wezen ·za] in genoegzame hoeveel1heid, en tegen niet; te hooge prijzen te verkrijgen. Boegi .nezea zijn ook, ik .durf bijna zeggen, zooveel als men wil, -in overvloed te bekomen. Jaarlijks worden van uit Celebes >honderden vrije menschen naar Borneo overgevoerd, die zich, als arbeiders, en met toestemming van het bestuur, voorna melijk langs de stranden in het Pontianaksche nederzetten, en daar in de kokostuinen en rijstvelden werkzaam .sijn, om .door de verdiensten van hunnen handenarbeid de' hun voor·:geschoten kosten van. overtogt af te .doen, .
van
aanvoer
,
,.
Neemt
men.·
dus .slechts deze beide elementen, Chinezen
Boeginezen en vereenigt men daarmede het Dajaksche, .dan geloof ik dat men al spoedig in het �ebrek aan handen 'Voor eenige ondernemingen voorzien zou hebben. aantal landen deel 'uitmakende van de' W ester-afEen. -deeling van .Borneo" .ûjn uitmuntend geschikt voor het doel, .vooral Sambas, Mampawa, Landak Sanggouw en Matam. Ik geloof dat men daar de .beste gronden, de krachtdadigste medewerking van de vorsten en den. me�sten lust tot werken 'bij de Dajaks zal aantreffen. Men versta mij echter wel; .wanneer ik spreek van de landen Sambas,. Mampawa enz. "dal) bedoel ik daarmede n,atpudijk niet de enkele plaats of .stad van dien naam, maar w�l degelijk het geheele dusge naamde rijk. Sambas bezit uitmuntende gronden voor rijst, suiker,
..
,
.
»
-
,
-,
,
,
.
.
,
-,
, t
"
..
11
zijnen invloed een .zes of, acht honderdtal Dajaks en Maleijers zal kunnen' bewegen, .om zich als vaste werklieden bij die fabrieken of, in hare nabijheid neêr te zetten.' Aan zijnen' wil, om gronden af te staan, zal het evenmin ont breken; immers hij betoonde zich reeds dadelijk daartoe bereid, toen hem in 1857 die vraag gedaan werd door een Europeaan, door
...
die 't
Pamangkat redenen is Ik
had;
voornemen
eene
op te
rigten afgesprongen.
plan,
een
,
echter, in het belang
zou
steeds voortdurend
om
suikerfabriek in
staat te kunnen
maken,
dat
van
de vallei
overigens
iedere
om
andere
onderneming;
op de medewerking den ondernemers in
van
van
en
de vorsten
overweging
ge�
de
verlangde gronden niet in koop van de' vorsten te nemen, of althans dien koop zoo danig te regelen,' dat behalve de dadelijke koopsom, jaarlijks aan hen werde betaald zekere procentsgewijze 'som van' hetgeen op die landen geproduceerd wordt. Daardoor blijft het, eigenbelang der vorsten aan de onderneming verbonden; daardoor is men zeker van hunne blijvende medewerking, en bovendien heeft' deze maatregel' nog het voordeel van geheel te zijn volgens ven,
om
,
de 'adat des lands.
De, vallei
van
getrokken, plaatsen: Men
heeft meermalen
Pamangkat
met het doel
om er
eene
zal daar echter wel
de aandacht
of twee suikerfabrieken te van
moeten
afzien, want
sedert, -de maand Maart 1857 is de toestand dier vallei ge heel veranderd. Tot in 1850 werd zij bewoond door enge veer,
5000
Chinezen ,
en
kon
beschouwd worden.
rijstveld jaar vlood
de
verlaten
slechts
en
bouwd.
Maar
als één
Door de
aaneengeschakeld gebeurtenissen van' dat
geheele bevolking van daar, zeer enkele plekjes werden de gebeurtenissen in Februarij
de vallei werd
later weder be
1857' te Sara
..
groot aantal der daar wonende Chinezen naar gebied terug keeren; de vallei van Pamangkat herkreeg,
wak deden ons
eene
�ij
zij
een
vrij talrijke bevolking, en bijna" voor 'de helft
weder
reeds in
September 1857., was herschapen. .Het
in sawah's
12 liet zich aanzien, dal zij weldra weder geheel bebouwd zou zijn. 'I'oen werd aan het toenmalig hoofd van het bestuur der
»Weste;r-afdeeling
van
Borneo" de
vraag' gedaan,
of men, met
het oog op de hier en daar ontstaande plans tot suikerfa brikatie , de uitbreiding der sawah-velden moest tegengaan 'of bevorderen.
Immers
men
begreep,
door de Chinezen weder in bezit het dan
zijn,
schreeuwend
een
omegt
dat als de sawah's
genomen beplant, hoogst onstaatkundig zou
waren en
hun die weder te ontnemen, ten einde
kultuur in
te
verklaren, dat,
voeren.
hoe
eens
en
er
De resident aarzelde niet
de suiker
hierop
velden tot
de braak
te
liggende herschapen, hoe aangenamer het hem zijn zou ... Indien toch het oprigten vim suikerfabrieken voor de ontwik keling der residentie wenschelijk was, zoo stond daar tegen over, dat de uitbreidirig der rijstkultuur hoogst heilzaam voor de bevolking zou zijn. De uitbreiding dier kultuur was, door het beschikbaar geven der velden, reeds dadelijk eene zeker heid; de suikerfabrieken konden nog wel eens lang naar zich 'laten �achten, ja zelfs wel altijd tot, de vrome wenschen "blijven behooren en mogt men' die eenmaal willen in het leven roepen, dan bleven er, buiten de vallei van Pamang kat, nog honderd andere plaatsen, daartoe geschikt, over. Een 'gehouden plaatselijk onderzoek heeft bovendien doen aien dat, zoo al het suikerriet, 'twelk in de vallei groeit, het weelderigste is, dat men zich kan voorstellen, -en een gehalte aan sap oplevért dat alle verwachtingen overtreft; de topografische gesteldheid' der vallei van dien aard 'is dat zij voor de oprigting van suikerfabrieken belangrijke nadeelen oplevert, die men te minder 'moet veronachtzamen, 'of op kostbare wijze meet trachten te 'vérhelpen omdat men inhet geheel 'niet aan' dat enkele plekje grond gebonden. is. Mogt men, tot het oprigten van suikerfabrieken, aanvan kelijk met ééne de proef willen nemen en in Sarabas begin nen, .dan geloof ik' daartoe te mogen aanbevelen' een terrein; .gelegen. circa 3 of '4' uren opwaarts de Sibankouw-rivier, De meer
sa
wah's werden
�
,
-
,
.
,
;
,
...
13
monding Duitsche
dezen
van
mijlen
.
Daar treft
stroom
zuiden
ten
bevindt zich
slechts
een paar Sambas-rivier.,
van ·de
groote die, volgens de mij door zaak
gronden kundigen gedane mededeelingen voor de suikerkultuur aller gunstigst gelegen zijn. De Sibankouw-rivier is daar, om den afvoer van het produkt en den opvoer van de benoo digdheden voor de fabriek langs den waterweg op de gemak kelijkste wijze te bewerkstelligen, dewijl zij tot aan do bedoelde terreinen en nog veel hooger op, het gansche jaar door, yoor niet diepgaande vaartuigen, van bij voorbeeld 3 of men
aan,
,
4 voet, bevaarbaar is.
Voor de teelt
rijst, katoen, peper en zeer vele an dere produkten, levert het rijk van Sambas een aantal zeer geschikte landen op, en zoo men. niet opzettelijk andere stre ken zoekt, zal men genoegzaam overal ,den op- en afvoer van' en naar de zee langs waterwegen kunnen doen plaats hebben. Zoowel digt aan zee als meer in het binnenland vindt ine� van
de schoonste terreinen. de
zoogenaamde
waarvan. Mentrade de
mate,
en zoo
schoonst
Ook in het onderdeel 'van Sambas t
assistent-residentie der Chinesche distrikten
hoofdplaats
is, vindt
al in die distrileten reeds
gelegen gronden
een
door Chinezen
men
ze
,
in ruime
aantal der beste
en.
ingenomen zijn ep op de nijvere hand ..
schieten nog veel meer over, die slechts om in rijk producerende akkers te worden
wachten,
,
herschape�.
Ook de
koffijboom tiert op sommige plaatsen welig' voort. In den regel geloof ik evenwel, dat het rijk van Sambas te weinig gronden heeft, hoog genoeg gelegen, om er eene koffij-aanplant op groote schraal te mogen aanbevelen. Men verlieze vooral het landschap Palo niet uit het oog., �t Is gelegen aan zee, slechts weinige mijlen ten noorden vim de kokos-teelt op groote schaal worden;' die kultuur en de daaruit voort
de Sambas-rivier j daar
kunnen ondernomen
vloeijende
zou
.oliefabrikatie belooft
Reeds is de sulthan
eigene rekening,
van
Sambas
kokosbocmen te
er
de
schoonste resultaten,
begonnen,
planten,
om'
daar
,
VOOli
14 In .overvloed .worden
vele
prachtige' gomsoorten en getah-pertja (gutta percha) gevonden. Reeds nu wordt daarvan door en eenige .Dajaks Maleijers verzameld ; maar het lijdt of de hoeveelheid, die men thans geen twijfel, tel" markt brengt i zou weldra verhonderdvoudigd kunnen' worden, indien men den primitiven zoeker of bewerker van' 't produkt maar voor zijn arbeid beter betaalde en hem daar door aanmoedigde. R.eeds nu maken sommige Dajaksche stammen met hunne gebrekkige middelen schoone verwstoffen. Wat zou ook hierin niet voortgebragt worden, met Europesche kennis en Euro. peesch kapitaal! .Genoegzaam alles, dat ik omtrent het rijk .van Sambas heb medegedeeld, is ook op dat van Mampawa toepasselijk. Ook' daar zijn' de vorsten zeer ingenomen met de Europeanen, bijzonder aan het Nederlandsch Gouvernement gebecht en bezield met de' zucht om het land tot ontwikkeling te brengen. Zij zullen volgaarne iedere onderneming, die door de regering toegelaten wordt, ondersteunen. Daar zij. ge neegsaam 'allen, zeer arm 'zijn, brengt reeds hun geldelijk belang van zelf mede dat zij van hunne zijde alles zullen aanwenden; om medewerking van de bevolking te verschaffen. De Dajaksche bevolking van Mampawa is een veel heter, .Minder door jaren lange onder ras' dan die van Sambas. heeft zij veel meer veer en 'verbasterd, drukking gekweld kracht .en .geneigdheid tot den arbeid. Ondervindt men de ondersteuning en medewerking der vorsten, dan zal men ook weldra onder' deze Dajaks vrije arbeiders kunnen vinden. De' binnenlanden 'van Mampawa bevatten een aantal der schoonste gronden; een gedeelte daarvan wordt, reeds door en
i
in de bosschen
..
,
..
;
I
:
,
'
Chinezen
van
Mandar bebouwd
schieten echter goede
gronden
in
grooter getal
ontgonnen worden. De vallei van 'I'oho
: en
nóg geheel
en
geëxploiteerd;
óok hier
in wildernis verkeerende
over, dan nog in
langen tijd
zullen
I
beveel
ik vooral tot nader onderzoek
15 ten sterkste aan.
zij voor. een groot "deel-bewoond' plaatselijke opname zal aan 't licht bren-: gen, of daar nog ruimte voor' eene 'Eutopesche vestiging van; eenigen omvang overblijft. Reeds is
bebouwd.' Eene
en
Landakh ken ik allerlei kultuur heid
persoonlijk minder; goede gronden, voor geschikt', biedt het echter in groote hoeveel ..
aan.
De
koffijboom komt vooral in deze streken menigvnldig 'welig voor. Zonder dat er de minste ·zo.rg aan besteed: wordt, en geheel in het wild, groeit die heester op "vele' plaatsen. Ten einde de Dajaksche bevolking tot de kultuur' is in het laatst van, van het schóone produkt te brengen, 1857, door 'den toenmaligen resident een voorstel gedaan om de koffij door het Gouvernement van de Dajaks direkt in zonder te' Men, en vermeent t.e tusschenpetsoon koopen. weten dat dit voorstel door de regering in Indië goedge keurd en daarmede eene proefneming voor een of twee jaren,
en
f
,.
bevolen is, Ook in: het een
rijk Sanggouw 'zal'
men
goeden uitslag, ondernemingen
ken. kunnen daar
beproeven.
Dwaalt
vorst
man
regerende
een
van
men
van
,
met veel kans op,' landbouw en fabrie
niet ,
dan is de thans
doorzigt
deze voor de zaak, gewonnen, 't geen
niet
en/
énetgie.,
Is
veel' moeite' zal
hij begrijpt zijn eigen belang, dan zuÜen ook hier Dajaksche arbeiders wel te bekomen zijn. Ter loops teeken 'ik aan, dat vooral in Landakh en Sanggouw kosten,
want
I
zich de meeste
en
voornaamste'
diamantgraverijen'
Ook in het tijk Matam durf ik
bevinden
.
goede uitkomst aan. van 'het rijk is. onderneming voorspellen. een die zeer kort geledenvan Batavià; al�, nog jong vorst, waar hij meer dan een 'jaar verblijf had gehouden, in zijn,' is, rijk teruggekeerd. Hij is' bezield met den wensch om 'zijn land uit den .
eene
eene
Het- hoofd
.
verachterden staat, waarin het zich Ik durf
van
hem veer
medewerking
bevindt, op' �e heffen, beloven.
16
Opdat men' zich echter geene illusiën make, opmerken' dat men de tè verkrijgen arbeiders sche bevolking niet bij duizenden, maar bij zal moeten rekenen.
moet ik
uit de,
honderdtallen'
Men stelle vooral het
getal arbeiders, aanvankelijk zal kunnen en willen opkomen, niet te hoog, want wanneer men nagaat, dat, volgens de meest ge loofwaardige opgaven, het geheele cijfer der bevolking van de Wester-afdeeling van Borneo" over 1856 op niet hooger dan 330,000 zielen geschat werd, dan zal men ligt kunnen na gaan, dat daaruit geene duizendtallen tot den arbeid geschikte mannen te vinden zullen zijn voor ondernemingen of exploi tatiën van Europeanen. Omtrent den loop der rivieren .iets bepaalds aan te geven, zou verre het bestek overschrijden, dat mij hier gesteld is, Borneo is bij uitnemendheid gezegend met groote zoowel als met kleine rivieren, die het land in alle rigtingen doorstroo men. Schepen van aanmerkelijken diepgang kunnen bijna nergens binnenkomen; zij moeten op soms aanzienlijken af stand van de kust blijven liggen. Zouder deze cijfers als dat
,
hierbij Dajak
-
»
-
het maximum te durven geven, kan ik evenwel zeggen, dat met gewonen hoegen waterstand (eens in de 24 uren), te Sam
schepen van 13 tot 14, te Pontianak en' Matani van 6 tot 9 voet diepgang kunnen binnenkomen. Ook zelfs in de groote Mamwapa-rivier is Z. M. stoomschip Borneo, .met 5' of 6 voet diepgang, werkelijk binnen geweest. In de geheele afdeeling vindt men overal uitstekende bouwmaterialen in overvloed. De eene plaats levert bamboe (vooral Landakh en Sanggouw), de andere niet; goed hout echter bas
_
,
vindt
men
overal
zoo
om
te bouwen als
der daken wordt op de
om
te branden. 'rot
plaats gebruik gemaakt nipa-bladeren, met welke. de oevers van de meeste rivieren bedekt zijn; op andere plaatsen bezigt men sierappen van min of meer deugdzaam hout, dikwijls van ijzerhout, vervaardigd. Naarmate van de plaats, waar men
dekking van
atappen
eene
van
,
zich,
vestigt;
zal
men
steeds
een
der beide
dekkingsmiddelen
17 genoegzame hoeveelheid kunnen ter beide.
m
verkrijgen, dikwijls
ech
Kalk wordt tot nog toe niet geproduceerd, althans bepaalt zeer geringe hoeveelheden. Waarschijnlijk leve
zich dat tot
echter de
ren
vele, langs' 'de westkust liggende, eilanden wel kalkbranding op. Proeven, om dat binnenlands
tot
gelegenheid doen, zijn, voor zooveel ik weet, nog niet genomen.' Het cijfer der bevolking van de Wester-afdeeling van Borneo" is nog niet naauwkeurig bekend. Ons gezag, althans ons werkelijk gezag, dagteekent van te korten tijd, en het der ambtenaren in de binnenlanden was te gering, personeel om reeds zoo spoedig bevolkingstaten te kunnen opmaken, die het ware cijfer aangeven. Eene, in den loop van 1856 gedane, opname bragt het cijfer der geheele bevolking, Dajak's, Maleijers, Arabieren en Chinezen, op èèn getal van 330,000 zielen. Hiervan kan men zeker zijn, dat dit cijfer bepaal delijk het minimum is; het kan wel hooger, maar zeker niet lager wezen. Sedert vier jaren zijn de vele oorzaken, die eene vermeerdering der bevolking in den weg stonden, groo� tendeels opgehouden; men mag dus alle hoop voeden, dat zij weldra zal toenemen. te
»
§ 2. Arbeiders en arbeideloonen: woordige er wel in kunnen slagen,
zijn
echter
uitzien, om, door
zoo
streeks uit China te
ontbieden),
van
de Chinesche koeli's
Na
eens
en
het
tegen
sommige plaatsen
men
er
naar
zal moeten
sinkee's
van
daarin
ondoordacht, in 1854.
heeft
Men
dat
hoog,
aanvoer
op
voor
De hun te betalen werk
Chinesche werklieden te bekomen. loonen
Men zal om
en
arbeiders
(nieuwelingen, regt verandering ie brengen. 1855., het arbeidsloon
bovenmatig hoog gesteld.
aangenomen te
zoodanig hoog cijfer
hebben, de
was
oorlogen, van eene menigte aanleggen noodzakelijkheid. nieuwe' werken en gebouwen, hoogst moeijelijk, spoedig' weder tot een normaal lager' loon; terug: te keeren, Desniettemin 'is
het, bij en
bij
de
de
groote
behoefte'
aan
van'
't
werklieden
na
.
2
18 reeds in 1856
twee daartoe
1857, bij
en
geschikte
zeer
ge
arbeidsloonen ge schied, zonder dat dit moeite heeft veroorzaakt.
legenheden,
in koeli-
vermindering
eene
en
Een naauwkeurig onderzoek heeft geleerd dat .een Maleijer (van .den werkenden stand) voor zijne behoeften gebruikt van :
15 tot �O duiten
voor
veel te
Ik
van
ruim
zij
Thans is het arbeidsloon
noorlig hebben, 60 .en
Chinees
en een
dan zooveel, als
hebben
beiden
daags,
den Chinees
80 tot 120
van
30 tot 35
voor
'voor'
duiten;
hun bestaan
den
duiten;
Maleije»
voor beide
.hoog. zou
ieder ondernemer aanraden,
nesche hoofden te verstaan
kapitein Chinees majoor .Chinees
overeenkomst,
men .eene
dezen ontvangen' dan de overige kosten
om
Met
zaakkundig.
en
a
n,
hen
zijn
sluite
sinkee's uit China te doen komen;
voorschot,' tot afbetaling der vracht
een van
.en
Kwee Hoe d toe
,
.. '
De
Ha n g si n g, en de
Lian
,
van Pontianak
beide ten volle :te vertrouwen
zich met' de Chi
met hen te kontrakteren.
en
Sambas
van
om
en
overvoer,
eene
geregelde
bezol
.diging hooger is dan 3 of, 4 sp. matten. .Het voorschot zuiveren zij, in 2 of 3 jaren dienst, aan, Men 's maands, die niet
heeft
dan
nijvere
hoeveelheid.
Ik
we�klieden,
zou
aanraden,
of mandoers
en
ik
in genoegzame hen steeds Chinezen als
over
te .stcllen
geloof
die
betaald
wor
hebben.
Die
met dien
van
goed den, en -bij eenig belang uitgaaf zal steeds, goede 'vruchten dragen. opzigters
aan
.den bloei
.Den .arbeid 5
van
Javanen .gelijk De
.luije
2 Chinezen durf ik
gerust
.te stellen.
Maleijer.-in de
de meest
,
der, zaak
,»
Wester-afdeeling
van
Borneo" is
rassen, .die ik ooit heb
een van
.trage aangetroffen ook timmerlieden, scheepstimmerlieden eenige Uitgesonderd zon ik aanraden .hen .niet te gebruiken. ,'De Dajaks nnoeten nog bijna overal aan het werken gewend worden: zij .willen echter wel, en het .zal' niet veel moeite ·kosj:en; om hén 'tot goede arbeiders te vormen. Men geve hun slechts goede voorbeelden en Ieiding; zij nemen veel en .
en
.
,
19 Ik
aan.
geloof niet,
dat
hun
minder dan 30 duiten daags zal kunnen. geven. Ik durf geen getal opgeven; hoeveel men er zal kunnen bekomen, hangt hier te veel van de landstreek af, waar men de onderneming zal willen beginnen, 'Daar alles met vrije arbeiders zal moeten geschieden, geloof ik niet, dat het bestuur gedoogen zal, om met de vorsten kontrakten tot levering vau werkvolk te sluiten, .want dan zou de arbeid toch' eigenlijk gedwongen worden. Maar wel acht ik noodig en aan geen bezwaar onderhevig, om den vorst het belang der onderneming, vooral voor hem 'zelven
spoedig
men
,
te doen inzien.
Is men daartoe
Als vasten
werkloonen van
krijgen. regel moet
aan
zich
.zijne medewerking, dan zal men, en zonder dwang, weldra Dajaks
op die wijze verzekerd van alleen door zijnen invloed als arbeiders
geraakt,'
heeft.' men
en
ik aanraden, om de uit te betalen
de arbeiders
regtstreeks en
inlandsche hoofden, 'van' welken rang
zonder intermediair
ook,
"te
alle
ambachtslieden
doenplaats
grijpen. 3.
§
vi�dt
Ambachtslieden.
men
onder 'de
Genoegzaam
Chinezèn, vooral, goede timmerlieden,
smeden, pottenbakkers; op een paar uren afstand van Mon trado woont een aantal Chinezen, die uitsluitend pottenbak kers
Ik heb in de
zijn.
Wester-afdeeling
niet met steen zien bouwen
en
.
kan' 'men het volk echter al zeer .paar
zaakkundigen
ket zonder moeite
Borneo nog
heb geen metselaars, 'steen aangetroffen. Beide laatste bedrijven,
bakkers of kalkbranders
een
van
aan
spoedig
leeren , wanneer
het hoofd stelt,
Java te
en
deze
zijn
men ze
Landbouwers zijn
verkrijgen. bij uitnemendheid. Onder de Maleijers vindt men vele en goede scheeps- en huistimmerlieden ; Europesche leiding en direktie zijn bij hen echter noodig, De Dajak leert van .alles; men, vindt echter reeds .nu on van
de Chinezen
..
.der hen, zeel bruikbare
smeden
en
timmerlieden, "Huhne
20
groote
schoone
en
scheepstimmerwerk §
.
4. Bene
dat
bewijzen gebruiken zijn.
praauwen te
suikerfabrijk
te Pontianak.
ZIJ
Reeds is
ook'
voor
eene
proeve suikerkultuur op dit gedeelte van Borneo genomen, die, ofschoon zij te niet is gegaan door eene onbegrijpelijke han
van
delwijze van de zijde der regering, toch de meest afdoende bewijzen heeft geleverd, dat de grond er voor die kultuur bij uitnemendheid geschikt is. Wij bedoelen de bekende onderneming van de heeren deL in geen Ru hl e. Den 6den Junij 1837. sloot de eerste een kontrakt. met den pan geran bandhara van Pontianak volgens hetwelk het Gouvernement en de pangeran voor gemeenschappelijke rekening ,
suikerriet bouwen einde Alle
aan
de
geldelijke
van' wege het
en
oevers en
suiker fabriceren zouden, op een te dien van de Kapoeas opgerigt etablissement.
materiële
verstrekkingen
zouden
geschieden
van % Gouvernement, tegen per cent in de maand, en gerembourseerd worden met � der zuivere winst, die op de te verkrijgen suiker zou behaald worden, waartegen de pangeran zou zorgen, dat bij het eta blissement steeds ten minste 200 werklieden, en zoo mogelijk het dubbel daarvan, zouden aanwezig zijn. De onderneming kwam tot stand, onder begunstiging van den sulthan en zijne
rijksgroeten
eene
rente
.
voortreffelijke werk van den hoogleeraar Vet h Borneo' s' Wester-afdeeling, I I, 555 enz. kent men de zonder linge handelwijze, die het Gouvernement ten opzigte dezer onderneming heeft gevolgd. Het keurde de handelingen van den heer de Linge af; deze vroeg nu' verlof, om de, kul tuur voor zijne rekening te mogen voortzetten; dat werd hem toegestaan; maar zijn dood. volgde spoedig; en nu waren' de verkeerde maatregelen, door de regering' ten' opzigte van sij-> nen kompagnon, den heer Ru h 1 e, en zijne exekuteuren ge no�en � de oorzaak, dat de onderneming, te niet ging. 'TOch zette' de pangeran bandhara de suikerfabrikaadje .voor 'eigen Uit het
..
..
21
rekening
Toen overleed
tot in December 1856 voort.
hij
en
gestaakt ; het nog te velde staande riet' werd verkocht, gedeeltelijk nog wat vermalen. In 1857
werd het werk
gedeeltelijk ging, naar oudste
ik meen, de
zoon
om
nemen,
geheele
fabriek te niet,
had de
en
van den overleden pangeran bandhara het voor de suikerrietvelden tot sawah's te maken; en
begin gemaakt. Ik durf niets omtrent de resultaten van het daar verkregen riet zeggen want, if wil ter zake niet op het geheugen afgaan. *) Er wordt door de Chinezen langs de Pontianak-rivier veel suikerriet geteeld, en er zijn een aantal kleine Chinesche sui kermolens voor de konsumtie der plaats. Zij zijn over hun riet tevreden, maar moeten er ontzaggelijk veel moeite voor aan den dag leggen; op groote schaal zou zoo iets niet, mo, gelijk zijn. Maar het te Pontianak geteelde riet behoort tot het minste gehalte; het bevat èen aantal ziltige deel en en geen wonder, want de grond, waarop het groeit, wordt ieder jaar eenige malen door het water ov�rstroomd, namelijk dan wanneer, door den lagen waterstand der rivier en den geringen afvoer daarmede is thans reeds
een
,
,
.
*)
stig.
.
'
genomen,
De proeven, door den heer deL in g e Zie hier wat daaromtrent in eene memorie
geen zou
waren hoogst gun den heer deL i n ge,
V e th op blz. 555 medegedeeld, voorkomt: "Ik heb, door het sap van 100 rietstokken te doen koken, het eene uitkomst, kati's heeft opgeleverd waaraan ik geen geloof
door den eene
van
hoogleeraar proef genomen,
14t
-
willen
slaan,
ik
zoo
"De berekening inlandsch werkman op het minst 80
van
er
niet zelf
den arbeid
getuige
gaf
van
geweest. gunstige uitkomsten. Een Chinesche landen gedaan,
was
niet minder
kan, volgens onderzoek in de (galoengan) suikerriet onderhouden; elke
'foren
voor
heeft
22 stoelen, die, om het minste te stellen, ieder zeven stokken leveren, dus voor één werkman 12,320 stokken, welke, naar de bovenstaande berekening. 19
pikols
tot 120
en
40 kati's
"Toen ik de
Rhijnl.
duimen
baarheid
van .
suiker zullen
zou.
voordeels
kwam 'Van
van
100
van
vergelijking eerstgenoemde uit." cene
van
99 tot 133
gemeten, dacht ik dat de vrucht veel in de hoogte dreef en het weinig heb
De uitkomst heeft echter het
"Ook ten aanzien der kosten, ,
Chinezen kunnen
eerste suikerriettuinen zag, in welke ik riet
hoog en 7 duimen dik den grond' het riet- te
suikerdeelen bevatten bouwen
opleveren.
bewerken.
voren
bemesting,
vervoer,
tusschen deze' streken
tegendeel
bewezen.
brandstoffen cn
Java
en
geheel
ge ten
22 van
bovenwater," het zeewater gelegenheid verkrijgt', om ge springtijen naar binnen te komen. Daarom zou ook geene aanplant van suikerriet in de lage Pontianak .
durende de ik
sche streken aanraden.
gronden zijn overal het eigendom der vorsten. Geen er te bepalen van de hoeveelheid bouws die men van hen zal kunnen bekomen; maar dat is ongetwijfeld zeer aanzienlijk. Mogten soms enkele lappen gronds, die men verlangt. te' 'hebben, en: die in een aan eene andere onderne ming afgestaan gedeelte vallen, reeds bebouwd of met vrucht boonren bezet zijn dan moet daarvoor de' planter of' bezitter schadeloos gesteld worden. De grond behoort den vorst, en hetgeen er op' staat den ontginner, planter of bouwer. De
is'
cijfer
,
,
Verval
5.
§
groote welk
als
kleine, dat
mondingen
soms
land
van
rivierstand de
sche van
zijn
zoo
veel
.
verkrijgen
der
,
rivieren,
van
niets kan
water, het
gezegd
stroomen
zoo
worden.
deze de be
volgen op weinige mijlen, tot op meer dan tien Duitsche mijlen. In het binnen is zoodanige invloed niet merkbaar, en regelt zich de
weging
en
Er
omtrent het verval
zal, kunnen
men
Aan de
water.
van
naar
meer
mijlen meer
algemeen
eb
en
groote vloed, soms tC]t
zeer
den meerderen of minderen afvoer
van
boven"
of minder vallende regens. Te Sintang , 53 Duit de Kapoeas-rivier opwaarts, is soms. een verval
dan iets
dertig
van
voet.
Er valt alzoo
moeijelijk
in het
te zeggen.
§ .6. Waterleidingen. Weinig moeite zal het veroorzaken waterleidingen te graven. De Chinezen verstaan die kunst' zeer goed. Daar, waar de bodem steenachtig mogt zijn, is zij dat niet zoodanig althans in den regel, dat het groot bezwaar voor de gravers oplevert. Neemt men niet opzette lijk enkele moerassige gronden, dan is de grond over het a�g�meen niet moerasso), Immers geloof ik niet, dat men moeras" mag noemen eene plaats, waar zich, door gebrek ,
,
.
»
23
wáterlozing het water ophooptj zood ra men toch aan die plassen Of poelen maar een kleinen uitweg bezorgt; loopt het' water spoedig' weg en wordt het terrein droog. Dit nu is op de meeste plaatsen van de Wester- afdeeling van' Borneo het geval. van
,
§ 7. Preeoen van· kultuur. Koffij is men begonnen aan te planten in het distrikt, Siminis nabij Sambas, op verscheidene plaatsen in de assistent-residentie Montrado (Chinesche 'dis trikten), "in het l\Iampawasche. Al naar mate der gekozen gronden" beloven de resultaten goed te zijn. Men bedenke echter, dat 'eigenlijk eerst in 1856 met ernst aan deze kultuur begonnen is. Zonder onze bemoeijenis, werd reeds in Mampawa Landakh koffij geteeld, genoeg om te doen zien', dat die en kultuur uitmuntend kan slagen. Rijst wordt door de geheele afdeeling getéeld, door de Chi nezen in natte, door de Maleijers en Dajaks op drooge velden. De .' natte kultuur levert prachtige resultaten, de drooge veel' minder, ofschoon toch nog altijd goed. Reeds is het gelukt, om op enkele plaatsen de Dajaks te bewegen, de drooge kultuur te verlaten en sawah's 'aan te leggen. Uitbreiding van de rijstkultuur belooft goede vruch ten, want dit artikel is nog steeds hoog in prijs, en de eigen -
is nog niet voldoende voor. de konsumtie. Suikerriet wordt op een aantal- plaatsen door Chinezen
produktie
door enkele'
ook
is het riet
den
en
sap
partikulieren
ontboden,
om
,Maleijers Dajaks aangeplant. Algemeen van bijzonder goed gehalte. Door verschei -
werden rietstokken
daar
hetzelfde einde
en,
en
als
»
biebit"
werd, in 't begin
van
Borneo
naar
te
worden
gebruikt.
van
'1857,
een
,
Ja va Tot
Gouveme
'
..
behoorlijk en zelfs wetensohappelijk toezigt in de vallei van Pamangkat aangelegd. Dat riet en het daarvan voortkomende sap overtrof zelfs de verwachting ments
aanplant,
onder
,
van
hen, die
gesteld. 1858
er
zich de schoonste resultaten
Eene eerste
naar
Java
bezending gezonden.
van
van
hadden' voor
'
..
dat riet werd in J annarij
24
Katoen
groeit
proeven, men
in het
wild,
die kultuur
om
in 1856
van
geregeld
begonnen. Daar,
de beste te
waar
hoedanigheid. Met doen plaats hebben, is
de terreinen met oordeel
de resultaten
gekozen, zijn goed, vooral die van het Palembangsche katoenzaad 'twelk in 4 of 6 maanden vruch ten :afwerpt. Nieuw-Orleans katoenzaad slaagde niet. De bosschen leveren eenen overrijken schat op van getah pertja" (gubta percha). Ook vindt .men er in overvloed de '! sengkawang", eene wasachtige olie, zoo ik meen in Neder land, en zelfs op Ja va, niet of althans weinig bekend, maar zeer gezocht te Singapoera, werwaarts de meeste uitvoer plaats heeft. Al verder vindt 'men er een aantal prachtige gom waren
,
»
.soorten
,
.verfstoffen
,
rottan
Ik haal dat alleen aan,
enz.
om
de aandacht op te vestigen. Peper werd vroeger op sommige plaatsen met goed gevolg verbouwd, Daar echter de bevolking toen nog geen debouché
er
hare
had
de waarde
dit
produkt niet kende, werd de kultuur verwaarloosd, en ging zij te niet. Eene der kampongs te Pontianak draagt nog. den naam van Soengei Sahang of Peper-rivier.
'voor
waar
en
van
Wegen. De volgende groote militaire wegen, geschikt voor troepen-bewegingerr en het transport van geschut, zijn, sedert 1851 aangelegd en worden nog steeds, verbeterd en in, goeden staat onderhouden. Van Sambas over Siminis, Sapang, ,
§
8.
Loernar i Lara Van
,
naar,
Montrado,
Montrado
Van Montrado
Boedokh.
naar
Singka
Van Montrado
naar wang. Mandar ; deze weg is nog niet voor geschut praktikabel, maal" zal het vermoedelijk in 't begin van 1859 zijn. Van Montrado naar
Loohabang naar Sedouw. Van Singkawang naar Sedoem. Van Singkawang naar Boedokh. Van Montrado naar Soengei Doerie. Van Soengei Doerie naar Mampawa, en van Mampawa verder tot aan .Soengei Poeran. Voorts bestaan er een aantal voetpaden om van' Landakh in Mandar eJL van, Landakh in Sanggouw en Tajan te komen," over
.
,
25 'Ook iri v-ele .
'de: Chinesche slechts
voetpaden, minder,
soms
van
en
,
onbruikbaar
bijna
soms
in' het Mandarsche zijn één mans breedte die soms goed,
distrikten
Het
zijn.
aanleggen
het verbeteren der bestaande wegen maakt voortdurende zorg van 't bestuur uit.
nieuwe
eh
9.
§ 11 en
Woningen
dat ook zelfs
,
Men moet
Europeanen. provisioneel over
voor
van eene
op reke-
er'
huisvesting voor en Mampawa, kan beschikt geene
Sambas, Pontianak worden. Mogt men iets vinden, dan is het winst. Een paal'
Europeanen,
te
Europeanen van fatsoenlijken stand peaànsche am btenaren of officieren
zullen
dit
waar
is
aangeboden
en
goed gemeend,
Pontianak
Te
is
maar
vesting
voor
Mampawa
en
vreemden.
intrekken; doch
in den' regel wordt
daar. -men het toch' niet
is volstrekt
zou
'misschien
gebrek
aan
huis
Te Sambas stonden in 't
nog' een paar huizen sonen
de Euro
mag laten komen.
aan
op
beleefdheid, die wel
eene
welligt bij
kunnen
ledig, waarin kunnen bergen; zij waren bestaan. zij niet meer.
vorige jaar tijdelijk eenige per echter reeds bouwvallig,
men
Bij Chinezen of inlanders kunnen o�k geen Europeanen geborgen worden; zij zouden het er bovendien allerellendigst hebben.
Mijns bevreesd
inziens te
behoeft
zijn.
men
echter
niet
Men zal toch zeker wel
voor
huisvesting
vooraf, uit
een
op, Borneo zelf", bepalen, waar men beginnen wil établissementen te maken. Wanneer nu, te gelijker tijd dat
middelpunt,
het
een
groote personeel
de reis met
scheepsgelegenheid aanneemt,
persoon, die in Indië bekend is, met de mail Batavia en van daar naar Borneo vertrekt, dan kan
geschikt
naar
deze of te Sambas of te Pontianak doen
oprigten,
van
welken
logies
te
van
stand
spoedig
voldoende grootte,
ook,
op te+nemen
om en
genoeg eene loods al de Europeanen,
hun
tijdelijk goed
bezorgen.
T,e, .Sambas zal .dat vlugger
gaan dan te
Pontianak, omdat
26 Op' de eerste plaats' met bamboe gewerkt kan worden en op' de tweede' niet, althans de bamboe er niet, gemakkelijk te is.
verkrijgen
Men moet dus te Pontianak met. hout
bovendien
maar
handen
wordt daar zooveel
ontbreken,
af te maken.
spoedig kelijk gereed zijn
De loods te
voor
,.
gewerkt,
nieuw werk
eenig
om
er
te vangen
aan
kan
Sambas personeel, hetwelk
.dat het
werken; altijd
dat
zeer
en
gemak scheep
te.
reist, daar is. Ik durf geene bepaalde som te noemen, doch wanneer men in de bamboe werkt; heeft men voor eene som van onge .
veer
f 500, zeker al
een
zeer
.een:
personen, met
voor, dan zal
men.
twintigtal afzonderlijke· keuken. echter in hout niet. in 'de
goed gebouw, voldoende voor. voor- en achter-gallerij en
een
Maar stel zeker niet .te
er
nu
liever de dubbele
laag begrooten.
Als
som
men
werkt, wordt alles .veel duurder j' dan durf ik
verte
veronderstelling
eene
omtrent
wagen
de
kosten.
Afstanden. In volgen van den opga Mampawa §
.] O.
de
eerste
afstand te
ve
laten
plaats land,
van
hier
eene
Sambas
naar
wij
..
Van Sambas
Montrado 90
palen, Soengei Doerie 28 palen. c. Van Soengei Doerie naar Mampawa is de wég nog wel niet gereed, maar zal hij. vermoedelijk 20 palen bedragen. Van Mampawa naar Pontianak loopt de weg, eenige pa Daar eindigt de len lang, over land naar Soengei Taman. weg, en wordt de verdere reis over zee afgelegd, 't· welk soms wel een soms oenige uren, Y2 dag duurt. Aan een is vooreerst niet van Taman naar Pontianak landweg Soengei a.
naar
b. Van Montrado
-te
naar
denken. Zie hier
doet
men
uren,
met
en
een
eenige de reis
afstanden van
over
Sarabas
zee.
naar
Met
een
Mampawa
Mampawa naar Pontianak .in 4 zeilschip hangt van de moesen en den van
'stoomschip
in 10· of 12 uren.
De reis
wind.
af;. bij
2,7
gunstig,en. wind doet men het in denzelfden tijd als met een stoomschip', bij ongunstigen wind' en tegen de moeson is er soms geen opwerken tegen; ik zelf heb met eene buisboot zes dagen gewerkt, om een afstand af te leggen" 'dien ik .met een stoomschip in zes of acht uren volbragt. zeer
§
1
Bijzonde» heden
�"'
van
ver 8chillenden
Goede
aard.
geneeskundige hulp treft men op alle plaatsen aan, waar zich een geneesheer bevindt.. Die plaatsen zijn: Sambas, waar een officier van gezondheid 2e klasse is; Singkawang, met een officier van gezondheid Ie klasse, een officier van gezond heid 3e klasse, en een apotheker; Montrado met een officier van gezondheid 2e klasse; Benkajang met een officier van gezondheid 2e klasse; Soengei Doerie met '.e.en officier van gezondheid 3e klasse; Pontianak met een officier van gezond en heid 2e klasse Sintang met een officier van gezondheid ,
2e klasse.
Er is
een
gamizoen
van
1215
man
infanterie
en
100
man
artillerie, nagenoeg � Europeanen en.% inlanders (Javanen .en Madurezen). Met het toenemen der
bevolking, neemt
de
vraag
naar
toe; daarenboven, komen onder' de immigrerende Chinezen slechts weinig hand werkslieden voor; De meesten
arbeiders
.zijn landbouwende mijnwerkers en visschers. De Boeginezen zijn allen, genoegzaa� zonder uitzondering, landbouwers. Daarmede bedoelen wij namelijk de iramigrerende Boeginezen; onder de vroeger te Pontianak en Sambas gevestigden ûjn -vele handelaars. De vermeerderende bevolking doet behoefte .aan meer woningen ontstaan; daardoor doet zich dus ook .weder meer behoefte aan handen gevoelen om die woningen te vervaardigen, en aan materialen, om ze zamen te stellen. Van daar dus ook nog geene vermindering van arbeidsloenen. De militaire werken zullen in 1860 voltooid' zijn;' de voornaamsten echter zijn het tin. reeds. De civiele .werken-, .thans. .in aanvang of wier aanvang .geautoriseerd is, zullen ,
.
,
waarschijnlijk mede in 1860 voltooid ZIJD. 'Dit heeft echter meer speciaal op de hoofdplaats Pontianak betrekking, op de overige plaatsen zal men in 1859 wel geheel reeds, ge reed zijn. De drukste scheepvaart is op Singapoera. Dan volgt die' op Samarang en vervolgens op Batavia en Soerabaja. In sommige tijden des jaars is ook nog al vaart van Palem ·bang en Sumanap. Met
eene
stoomboot reist
men van
Pontianak
naar
Batavis
in 3, of 4
dagen, en naar Samarang ongeveer in denzelfden tijd. zeilschip, naar omstandigheden, soms in 4, in zes weken en dagen, soms langer. Een bekwaam architekt, ook van den waterstaat, die door de onderneming op Borneo gevestigd wordt, zal er van veel hut zijn in het projekteren en konstrueren der gebouwen, Voor het het graven der afwateringen, der kanalen enz. want dat der is kan hij maken hij minder noodig, wegen toch niet alléén doen; daartoe is de krachtige hand van het Gouvernement noodig. Zulk een persoon zal men goed moe ten betalen, want in den aanvang is zijne taak niet gemak kelijk. Op de vraag wat beter is, één hoofd-direkteur over de geheele zaak, met de noodige onder-direkteuren, of op 'Ver scheidene punten, één direkteur, bij voorbeeld één te Sambas, antwoorden wij één, te Mampawa, één te Pontianak enz Met
een
,
....
-
,
zondey aarzelen: één
..
hoofd, één bevel, één geest, die alles
Er moet slechts één direkteur wezen, die
bestuurt.
bij
voor
zijn verblijf heeft op de hoofdplaats Pontianak waar hij, vraagpunten, die zich zullen voordoen, met den' re sident mondeling zal kunnen behandelen, toelichten en ten einde brengen. Hij moet met eene onbepaalde volmagt kunnen handelen; men moet hem niet aan banden leggen; men moet niet, bij voorbeeld van 'uit '8 Gravenhage of Amsterdam, in de ver afgelegen kolonie, alles zelf willen besturen en regel.en. Men keur
,
vele
,
29
niemand, dien
kieze
als
wen;
'maar
men
hem doel
dig
handelen.
kunnen
•
men
men
onbepaald kan en wil vertrou iemand gekozen heeft, dan" geve'
niet
zoo
rigting
'en
aan,
late hem
en
'moet onder- direkteuren
Hij'
hij dat noodig dadelijk ondergeschikt zijn.
aanstellen,'
moeten hem"
De recensie
zal
zelfstan-:
op die
plaatsen'
achten, en' dezen
het
van
trado, ge8chied-
waar
'verder,
en
onlangs verschenen werk, getiteld: 'krijg8kundige bijdrage betreffende de
IJ
onder
der Ohinezen' op Bomeo'e Weetkaet; door W. A.
werping Ree s,
het Nederl.
Mon
van
I�disch leger ,"
gepensioneerd kapitein hooge mate onze aandacht getrokken. Immers naar de beoordeeling van den hoogleeraar P. J., Vet h, treft men in dit werk, op eene uitnemende wijze door zedeschetsen en' natuur schilderingen afgewisseld, menige' belangrijke bijzonder-' heid aan, die zijn geleerd werk: Borneo's Wester-Llfdeeling"" van
heeft in
'
»
»
hier
en
daar aanvult
verbetert;
en
de Militaire
beoordeelende
noemt het
Spectator,
het
uitmun-'
krijgskundig gedeelte tend werk." Het Tijdschrift van Nederl. Indië' zegt er van r dat de schrijver zich op eene 'uitstekeIla� wijze heeft gekwe ,
»
een'
»
ten
van
de
Chinezen,
om
te maken." en
taak, land
onderzoek
Alhoewel
de zeden
gewoonten der Borneosche volk op 'eene aangename wijze bekend
en
en
Terwijl eindelijk, volgens
-Letterbode ,
van
om
de
»
het boek
van
een
de
meer
Algemeene
Kunst
dan gewonen
geest
getuigt." heer
'R e e s het behandelen der
krijgs-' kundige verrigtingen gedurende 1854-1856 zich tot hoofddoel heeft gesteld � vinden wij op menige' bladzijde. de bevestiging der groote geschiktheid van dat land (voor mijne onderneming in de Wester-afdeeling van llorneo, on1angs reeds geschetst door het openbaar maken van een klein gedeelte, van wat mij door eene bekwame oordeelkundige, pen werd verschaft, en' hetwelk in zijn geheel' in het" Tijdschrift voor Ned. Indië zal opgenomen' worden), met, breede slroomen die door Nederlandsche stoomv a
n
,
30
schepen, tot
danI 00
meer
geografisehe mijlen, de 'binnenlanden _
zijn, met binnenlandsche meren, waaruit die stroo men ontspringen die eenmaal .om strijd bezocht 'zullen wor doof den vaartuigen onder 'alle wimpels, om door hun vertier de zegeningen der beschaving aan de bewoners te brengen tot de cultuur van verschillende producten; tot nederzetting van kolonisten te midden der oorspronkelijke bewoners, der Maleijers- en der Chinesche kolonisten, die langer dan eene opgevarf.)n
,
eeuw
zich al de
schatten
'des
.lande
met wreede
omegt
en
vaardige middelen toeëigenden, en thans door de kracht der � ederlandsolie wapenen, gepaard. met en gevolgd door een, wijs menschlievend bestuur, tot handelbare onderdanen en tot l�ijvere arbeidere worden gevormd. Een blik op de bij dat werk gevoegde, uitvoerige kaart der Chinesch� districten, toonde ons dat, behalve de menigvuldige communicatie te maken langs Sebandouw, Hakkouw Naija Doerie, Mampawa, Mandar enBandak rivier, de. voornaamste plaatsen van het binnenland door landwegen verbonden zijn. De tekst leerde ,
-
,
,
-
dat die wegen in uitmuntenden toestand verkeeren en nog jaarlijks in aantal toenemen; hetgeen mijn vermelde geachte ons
..
mededeeler verlaten
,
,
'die nog geen jaar geleden dat schoone land heeft. in het midden der zijnen van zijne vermoeije
om
Zijne civiele ambtsbetrek king opgedaan,' bevestigt. Deze wegen verpoozen worden dikwijls aangelegd op oerzoek der bevolking, die, of schoon slechts kortelings onder Europeesch bestuur gebragt nogtans het· nut van goede wegen -beseft De heer 'Van Ree s wijst Ons, even als mijn berigtgever opIandstreken die als het ware tot bebouwing gereed lig. gen en ieder uitnoodigen om zijne handen slechts uit te steken, om bij de minste aanraking een duizend vouclig loon te ontvangen. Zoo noemt hij Patinga-art zeker het vruchtbaarste .gedeelte .haalt hij verder aan het ter van het district Montrado rein van Pang Kallang, Baton tot �s Raya in ytoegertijclperk nissen,
zoowel in het veld als .in te
,
ook
,
..
i
,
»
.....
,
,
31 sterk bevolkt
�et rijstvelden bedekt, thans,
ten
gevolge herschapen." Elders over S. Doerie handelende, zegt hij: de vallei was, zoo ver het oog reikte, met 'padie beplant; de vruchtbaàrheid van den bodem buitengewoon en' zonder twijfel uitnemend en
der onlusten, weder in
wildernis
-eene
))
.
géschikt voor suikerteelt, brandetof", van water tot
die door en
aan-
overvloed
afvoer
nog bevorderd zoude '-'worden." Al deze zee of slechts weinige palen binnenslands
zond
klimaat"
staan
destiJd gansche
hout tot
van
en
zee,
naar
plaatsen, digt gelegen, in een
onmiddellijk toezigt
De Chinesche
sche ombtenaren: met oerbazende
onder
van
aan
ge
Europe oorlogstijd
van
kolonisten, die in
vlugheid groote aardewerken opwerpen, in ure heuvels omwerken en geheele vaUeijen in meeren
herscheppen, om er het goud uit te toasschen ; krachtige man nen, geheel gewoon· met den padjolschop om te gaan, beschrijft de heer
nige den
Ree
van
winsten
s
ons
tevreden,
mijnwerker slechts f Dajaks schetst hij
De
door
als sober
ons
van
van
levenswijs
daar de 17 als
de knellende
en
met wei
verdiensten
van 'gemiddelde .per maand bedragen. een gedwee, zachtaardig volk, banden een,�r alle ontwikkeling
doodende slavernij verlost, als natuunnenschen , die dankbaar de hand
kussen, hun door
toegereikt om hen uit het tot nuttige landbouwers. Met
ons
stof op te heffen en te vormen de Kust-Maleijers I sedert lang tot
cultuur-verbreiding
bestuur gewoon, be zich, om iedere poging
aan ons
vatten deze volken alle elementen in
met den schoonsten
uitslag
bekroond
De verschillende proeven, aanvankelijk door het Gou vernement met suikerriet , koffij en katoen gedaan,' dragen, te zien.
volgens de maandelijksche mailberigten daarvan' reeds dui delijke blijken. Vergelijkt men nu het voorgebragte van mijne reeds gemelde beschrijving, dan zal men zien dat wat- de schoonheid van ..
,
.
het land,
de vruchtbaarheid
van
tiën zoowel te water als te land, het
de volmaaktste
overeenstemming
bodem, de oomtntmica mijnwezen enz. betreffen,
den
heerecht
..
�
waardoor
beide
32 voou
beschrijvingen
belangstellenden In mijne' onderneming ,: weetgierigen eene hoogst aanzienlijke waarde' ver krijgen. Wanneer men toch in zoo weinig bladzijden, die over: het' vorenstaande handelen, zooveel groots, zooveel goeds in de natuur van dat kleine gedeelte van dat groote eiland leert kennen, welke goudmijn aan producten en' handelsarti-: kelen men uit de bosschen als het ware voor het grijpen heeft, zoo blijkt uit dat alles, welke voordeelen daarvan voor ons' moederland zijn te verwachten. Moeten wij dan niet, zonder 'nog den inhoud van het geheele eiland te beoordeelen, met schaamte terugzien; dat wij deze zoo; schoone bezitting met nog zoo' vele andere tot dusverre hebben verwaarloosd? Eere zij dan ook der' Staatscommissie van 16 ,J unij 1857, voor haar gedaan voorstel in het tweede gedeelte van haar verslag, om dat eiland met zoo' vele andere voor de ontwikkeling andere
en
aan
,
te bevelen!
.
Java, bewonderd
gansch de beschaafde wereld, en Azië, om zijn batig slot dat' thans waarschijnlijk jaarlijks wordt verkregen; om de enkele particulieren, die aldaar' rijkdommen hebben vergaderd, zal, 'wanneer men de' vorenstaande beschrijving in verband brengt met het be-' roemde werk van prof. Vet h, en meer andere beschrij vingen zoo' als die van den majoor van de genie Hen ri c i, van den heer. M u I der, die het slag toffer van zijne weetgierigheid is geweest, en eindelijk van' de verwikkelingen van het' Neder landsch gouvernement met de Chinesche bevolking op Westelijk Borneo, toegelicht met kaarten, uitgegeven te Zalt-Bommelbij J. N 0 man en' Zoo n over' een 25 jaren, welligt vroeger, door
ook door
.
.
"
niet'
in de' schaduw' kunnen
meer
tegenstaande den. handel
dat Batavia en
de
staan 'van
de
hoofdplaats scheepvaart' zoo gunstig gelegen ,
wordt zulks overtroffen door de Westkust om' hare'
"uitgestrektheid
rivieren, welke, baar
zijn
voor
:
Borneo, niet Java, voor
van
zoo
en
hare
voor'
als reeds hiervoren
schepen
van
van
is .. Dan
Borneo 'en wel
schepen bevaarbare is gezegd, bevaar
200 à '250 lasten.
Neemt
men
, ..
33 in
de
aanmerking
nabijheid
de straat
Malakka, behoort, de- nabijheid van Singapore, van de Philippijnsche eilanden, van de 'vaart naar Japan, dan zullen, wanneer daar eenmaal producten te verkrijgen zijn" en door de toeneming en' beschaving' van' de bevolking, behoeften ontstaan, welke de grootste' verwachtin gen: daarvan zullen' overtreffen; dan zal,' niet alleen. waar:' schijnlijk maar zoo goed, als zeker, wanneer men slechts omsigtig is met het doen eener goede keuze op Borneo, door den tijd een tweede Batavia verrijzen.
hierbij
nu
die tot de
groote
vaart
naar
van
China
,
.
.
De
beschrijving
marsch
Pontianak
van
,
alsmede de
Singhawang,
Koelor tot de aankomst te Montrado ,
van
van
blz. 17
30, is niet alleen iets wat op het krijgswezen- betrekking .heeft , maar met dit te lezen zal men ook met het land.; het tot
volk , hunne zeden
gewoonten bekend worden. Vervolgens het krijgsgebied overslaande, vinden wij
blz.
35 tot 43
Mentrade
en
rakter
enz,",
stuk,
zeer
en
eene
uitmuntende
beschrijving
van
van
de, stad
derzelver omstreken, hare' bewoners ,'hun ka dat, in verband gebragt met het eerste hoofd
leerzaam is
en
ten volle de moeite
beloont, die
"
.men aan
het lezen daarvan besteedt.
De blz. 76 tot 88 leeren
ons
het', dagelijkach leven
van
de
Chinezen kennen, alsmede wat aan eene goudmijn verbonden is en de weinige hulpmiddelen, die de arbeiders daarvoor bezitten.
gedeelte van. blz. 88 tot 105 zien wij hoe de lJaJaksche bevolking door de Chinezen willekeurig ofhandeld In het eerste
ioordt
,
'leve.re'Jz, .kan €en
voor
en
welke
opmaken wat ·van dat goedaardige volk � goed bestuur komt, te "verwachten is,
,Al' het verdere, de
velooningen, zij haar knevelarijen ziJ blootstaat;'
welke kleine
aan
van
arbeid moet waaruit rnen
zoo
het onder
blz. ,105 tot 277, 'op den, oorlog' met hebbende; -is yOOI', mijne lezers' van
9hinezen betrekking belang, maar het
minder
15de hoofdstuk bevat -weder
'
voor
�ns veel belangrijks." Daarin vinden
W\Ï,
al
dadelijk
een,
overzigt
van
de eerst
34
gehouden verpachtingen .in de ""Yester-afdeeling van Borneo', volgt:· De» Opium verpachting voor 1856 had te Pontianak plaats in het begin van November en bragt ongeveer f 320,000 :op. De verpachting van goudmiJnen, varkenslagt arakstokerijen lombarden dobbelspelen en vis8cher'ij'en voor de afdeeling Mon trado, werd door den toaarn, resident in persoon gehouden als
j
1
,.
tot circa
f 150,000'; te Sambas en Pontianak bij (lfzonderliJke verpachting tot ruim f 150,000. IJe hoqfdgel. den bragten minstens f 30,000 op, waardoor de inkomsten der Westkust voor het volgende jaar, zonder inkomende 'reg-, ruim 5 Y2 ton qoud« beloofden:" ten en zoutverkoop Wanneer wij nu nagaa:q, dat zulks reeds in den jare 1855' te' zamen 5 � ton bedroeg, en voorzeker na dien tijd belangrijk zal zijn toegenomen, en wanneer men daarbij in aanmerking neemt welke vlugt dit voor den vervolge zal, ne men, zoodra 'de eventuële maatschappij tot ontwikkeling ·der Wester afdeeling van Borneo zich aldaar gevestigd zal hebben (men leze daaromtrent ,bet in de Tweede Editie van het Al .rfemeen. Handelsblad dd, 29 Nov. jl, geplaatste stuk; getee kend ]l. V.), hoe zulks in weinige jaren op Java in de resi dentiën .Soeracarta en Djockjocarta is toegenomen, en dit, in verband brengt met hetgeen de regering van deze onderneming zal trekken, dan zal spoedig de Wester-afdeeling geen lastpost meer. voor ons .zijn maar plaats maken voor eene productive steeg
en
,
...
,
bezitting'
van
den Staat.
Men zal verder kers én Chineien de
als
eene
zulks
blz. 278-287 zien, hoe
invoering
weldaad erkenden
ziekten zich door als'
van
over I
ons: te
,
der vaccine door
en
het algemeen
die door onkunde
bereid
laten
zijn
ons
om
verplegen,
zeer
de
liajak
gouvernement
bij heerschende geheel anders
zoo
met Indische volken het
meerendeels hunne
geval
eigen bijgeloof aardige wijze van ziekenverpleging volgen Op blz. 288 van Sekajam en Serawak sprekende, zegt de geachte schrijver teregt dat dit een geschikt toevlugtsoord
is,
en
.
.
,
..
35
uitgewekenen en hen, die vijandige bedoelingen met ons hebben, hetgeen een nadeeligen invloed kan hebben op de geheele Wester-afdeeling van Borneo, en waar anderen is
voor
onze
ook reeds op gewezen hebben. En hiermede
hebben Rees niet
en
aan
ik
vermeen
eindig alzoo met den alle belanghebbenden
alleen
omdab het
waarde heeft,
maar
met de
uit
taak in deze
mijne
een
arbeid ter
van
volbragt
den heer
v a 11
lezing krijgskundig oogpunt
omdat het ook in
aan
naauw
te
te. bevelen, veel
verband staat
de
beschrijving Wester-afdeeling van Borneo, in het Handelsblad van 19 N 0bereids een gedeelte vember jl. is opgenomen, welke eerstdaags in haar geheel in het TiJdsclu'if't van N. lndië·voor de' maand December 1858, over
waarvan
het licht zal
zien,
maar
ook omdat
zal, welke vooruitzigten
men
daar tevens uit
ver
onder
ophanden zijnde neming voorspelt, te meer daar de aanstaande directie voor de Borneo-onderneming het voornemen heeft eene brochure uit te geven, waarin zij niet alleen de wijze van haar plan werken zal blootleggen, maar teveI_ls eene globale be van grooting zal produceren van kosten en van de eventuëel te verkrijgen winsten der koffij, suiker, katoen, indigo en an nemen
onze
dere culturen.
F. H. VAN VLISSINGEN,_ 2t11l9tH�llm
,
10 December 1858.
GEDRUK'f :BIt· VAN :BONGA EN COMP"
TE AMSTf:RDAM.
