In dit kader staan de opmerkingen op het rapport. Deze zijn niet door de schrijvers meegenomen

Aaldrik Menkema 19-05-15

10:37 In dit kader staan de opmerkingen op het rapport. Deze zijn niet door de schrijvers meegenomen. Het bespreken van deze opmerkingen is geweigerd door Michiel Firet, de opdrachtgever voor dit schrijven, Hier komt dus duidelijk naar voren dat er geen eerlijke discussie en voorstelling van zaken en feiten bij het Programma naar een rijke Waddenzee mogelijk is. De mening van bureaus en personen die voor hun uitspraken staan worden voorgedragen. Rapporten die het tegendeel aan de kaak stellen worden niet meegenomen in het Programma naar een Rijke Waddenzee. Dit is de reden dat ik dit op deze onsympathieke manier kenbaar maak op mijn Website.

Quickscan Morfo-ecologische aandachtspunten analyse van de Menkema-dam Albert Oost & Daan Bos deltares

Opdrachtgever

Programma naar een Rijke Waddenzee

Referentie

Oost, A.P. & Bos, D. 2012. Morfo-ecologische aandachtspunten analyse van de Menkema-dam. A&W-notitie 1801. Deltares, Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Feanwâlden.

Projectcode

1949 men

Status

Eindversie

Datum

26 juli 2012

Projectleider

A.Oost

Autorisatie

L.W. Bruinzeel (A&W)

Inhoudsopgave

De inhoudsopgave is leeg, omdat geen van de alineastijlen die in het infovenster 'Document' zijn geselecteerd, in het document worden gebruikt.

Aaldrik Menkema 06-10-15

20:33

1

1. Inleiding en probleem 1.1. Algemeen Het Eems-Dollard estuarium is sinds het begin van de 20e eeuw in toenemende mate veranderd door menselijk ingrijpen. Met name de kanalisatie en doorgaande verdiepingen van de hoofdvaargeul hebben geleid tot een niet-lineaire verandering van het getij en van de slibimporten. Door kanalisatie en de aanwezigheid van een sliblaag op de bodem ondervindt de getijdestroom nog zo weinig bodemweerstand dat gesproken moet worden over een system-shift, waarbij met name de Eems-rivier (maar geleidelijk aan ook het estuarium) in een slib-bezinkplek is veranderd (Winterwerp, 2009) met alle gevolgen van dien voor de ecologische kwaliteit van het estuarium (Bos et al., 2012). Momenteel wordt dit ook theoretisch goed onderbouwd, waaruit ondermeer naar voren komt dat met name de Eems-rivier uiterst gevoelig is (geworden) voor extra ingrepen in met name het riviergedeelte zelf (Winterwerp, in voorbereiding). Een beter begrip van de oorzaken helpt ook om oplossingen voor de problemen in het Eems estuarium aan te dragen. 1.2. De vraag In de maatschappij wordt volop meegedacht voor het vinden van oplossingen. In het algemeen, echter, komen die ideeën zelden verder dan het stadium van een proefballon. De Menkema-dam (uitleg zie onder) -een recent naar voren gebracht idee- is een plan dat verder gaat; reden voor het Programma naar een Rijke Waddenzee (PRW) om dit plan objectief op z'n merites te laten beoordelen. Het plan van de voorgestelde dam is op hoofdlijnen bekend. Een eerste beoordeling dient van hetzelfde kaliber te zijn. Door de opdrachtgever, PRW, is aan Deltares en Altenburg & Wymenga verzocht om een toetsing te doen op basis van een beperkte quickscan/expert judgement van het idee waarbij experts kijken naar de hydrogeomorfologische en ecologische aspecten en daarbij een eerste inschatting maken van de effecten en van de belangrijkste open vragen en aandachtspunten. Economische en juridische aspecten vallen goeddeels buiten de scope van deze quick-scan. 1.3. Aanpak Er is in kwalitatieve zin een beoordeling gegeven van de voorgestelde Menkema-dam aan de hand van vier thema’s: morfologie/ hydrologie, waterkwaliteit voor zover het gaat om slib en zuurstof, estuariene habitats en biodiversiteit. Daarbij is gekeken naar het estuarium als geheel, maar ook naar een aantal relevante zones, benoemd in hoofdstuk vier en figuur 4-1. Er is een kort overzicht gemaakt van de belangrijkste vragen en onzekerheden die onderkend worden voor elk van de onderscheiden zones. Daarbij blijft noodzakelijkerwijs een aantal vragen onbeantwoord, of zijn er nog geen duidelijke conclusies te trekken. Daar waar het mogelijk is een meer kwalitatieve tot semi-kwantitatieve beoordeling gegeven. Bij dit alles is met name gebruik gemaakt van algemene principes en ervaringen bij analoge ruimtelijke ingrepen, waarbij wel met de karakteristieken van het Eems-estuarium rekening is gehouden. Een betere inschatting valt niet te maken zonder uitgebreide modelstudies: deze vallen echter buiten de scope van de quick-scan. Voor alle duidelijkheid: het onderhavige rapport is niet een quick-scan in het kader van de daarvoor geldende richtlijnen van de Natuurbeschermingswet en Flora- en faunawet. Dat zou, gegeven het stadium waarin het plan op dit moment is, te veel in detail gaan.

2

Het deel van de werkzaamheden dat door Deltares is uitgevoerd betreft de vragen en onzekerheden die onderkend worden op hydrodynamisch en morfologisch gebied voor elk van de onderscheiden zones. Het deel van de werkzaamheden dat door A&W is uitgevoerd, betreft éénzelfde beoordeling op ecologische criteria. Essentiële aspecten van waterkwaliteit als troebelheid en zuurstofloosheid, estuariene habitats en soorten zijn hier onderdeel van. Daarbij is ingegaan op de consequenties voor de soortgroepen primaire producenten, vis, vogels en zoogdieren. Er is mondeling vooroverleg geweest met de heer Menkema (6-6-2012). De uitkomsten hiervan zijn meegenomen in deze rapportage.

3

2. De Menkema-dam

Figuur 2.1: overzicht traject Menkema-dam (website http://www.menkemadam.nl)

2.1. Inleiding De heer A. Menkema heeft het idee ontwikkeld om via een dam (de zogeheten Menkema-dam) een scala aan problemen met de Eems op te lossen. De hieronder samengevatte informatie over dit plan is deels afkomstig van de website van de heer Menkema (http://www.Menkema-dam.nl) en van het mondelinge overleg met hem, waar hij zo vriendelijk was om zijn idee nader toe te lichten. De door hem geformuleerde doelen liggen op het vlak van natuur, ecologie, economie, waterkwaliteit en veiligheid.

A. Menkema 25-08-12 22:32 Aanvulling: De spuien zijn aangebracht in de geulen en reiken tot aan de platen. Dus de volle breedte van het huidige stroomgebied bij LAT + 1 meter.

2.2. Ligging & traject De Menkema-dam (figuur 2.1) loopt van de Eemshaven in zuidoostelijke richting over de hoogste delen van de zandplaten de Hond en de Paap en dan in oostelijke richting bij Delfzijl over de diepe geul naar Knock. In de hoofdgeul bij Knock is een grootte en een kleine zeesluis gepland met daarnaast aan elke kant een spuidoorlaat. In de Bocht van Watum is alleen een spuidoorlaat in de geul voorzien.

4

Figuur 2.2: Doorsnede Menkema-dam (website Menkema-dam).

2.3. Opbouw (Fig. 2.2) De dam zal qua profiel en opbouw vrij sterk lijken op de Afsluitdijk, maar is minder lang. Ter vergelijking: de Afsluitdijk is 29,5 km lang (het 2,5 km lange stuk tussen NoordHolland en Wieringen buiten beschouwing latend), gemiddeld 90 m breed op de waterlijn en heeft een hoogte van 6,8 tot 7,5 m boven gemiddeld NAP. De Menkema-dam zou volgens de eerste schets zo’n 12 km lang worden, gemiddeld 100 m breed (dit kon wel eens te voorzichtig geschat zijn, gezien alle voorziene functies voor het deel boven water, maar dat zal technisch moeten worden bepaald bij aanleg) en zou 9 meter boven NAP liggen met de kruin (een veilige waterkeringshoogte: deltahoogte 2050). Als we er gemakshalve van uitgaan dat er ruwweg per strekkende meter evenveel materiaal in verwerkt zou worden als in de Afsluitdijk dan moet rekening gehouden worden met een hoeveelheid van ca. 15 miljoen kubieke meter materiaal waarvan een deel keileem, wat nodig is voor de aanleg van de dam. Het sediment zou (deels) beschikbaar moeten komen uit het geplande uitdiepen van de vaargeul van de Eemshaven naar de Westereems en zou deels kunnen bestaan uit opgespoten zand. Als voorbeeld van een dergelijke gelijkende dijk verwijst Menkema naar Manslagt in Ostfriesland bij de Campervuurtoren aan de zeezijde. Aan de binnenkant wordt voorgesteld om een gestorte stenenglooiing te laten overgaan in de onderliggende zandplaten zoals de Hond en Paap. Het idee daarbij is om twee parallelle steenstortingen aan te brengen, waarbinnen het zand wordt aangebracht tot de damhoogte is bereikt. Vervolgens kan een afsluitlaag en de wegaanleg gecreëerd worden. Naast verkeer zal de dijk ook ruimte bieden aan de geplande buizenzone Delfzijl-Eemshaven, recreanten, zonne-energie en windmolens. In de dam komen drie grote afsluitbare spuien met nieuwe proeven en mogelijkheden voor waterrad-energieopwekking en twee sluizen. Deze moeten achter de dam een gematigde en zelfregelbare getijdenbeweging op de zogenaamde binnen-Eems creëeren. Hierdoor, zo is het idee, zal de stroom hier aanzienlijk verminderen en zal het slib in mindere mate worden getransporteerd. Details aangaande het ontwerp van de spuien zijn niet bekend, maar Menkema beoogt dat ze veelal open zullen staan en over een zeker deel van de doorsnede een vrije doorgang zullen bieden voor water en

5

organismen daarin. Het is de bedoeling om proefondervindelijk de vanuit ecologisch oogpunt optimale binnengetijhoogte te bepalen.

A. Menkema 25-08-12 14:49 Dit alles aan de hand van bevindingen in het gehele Eems estuarium.

2.4. Bediening In het voorstel is opgenomen dat de dam permanent zal zijn bemand met een sluiswachter, een spuiwachter en een ecoloog. Gezamenlijk reguleren zij het getij door bediening van de verschillende elementen in de dam.

6

3. Doelen rond het Eems estuarium. 3.1. Inleiding Het beheer van het Eems-estuarium wordt uitgevoerd om diverse doelen zo goed mogelijk te verwezenlijken. Welke doelen dat zijn wordt bepaald door de maatschappij. De normen worden vaak boven-nationaal vastgesteld en op nationaal niveau verankerd in wetgeving. De doelen kunnen ruwweg in drie groepen worden ingedeeld (waarbij tussen haakjes de belangrijkste boven-nationale kaders daarvoor zijn aangegeven): - Handhaven van de veiligheid voor overstromingen (EU: Hoogwaterrichtlijn; NL: Waterwet); - Natuurdoelen (EU: Kaderrichtlijnen Water en Mariene Strategie en de Vogel- en Habitatrichtlijnen); - Overige doelen voor menselijk medegebruik (EU: OSPAR-Verdrag; Kaderrichtlijn Water; Richtlijn voor milieueffectrapportages; Richtlijn Strategische Milieubeoordeling; Aanbeveling voor Geïntegreerd Kustzone Management). Een korte bespreking van elk van deze doelen volgt. 3.2.

Veiligheid voor overstromingen

De veiligheid voor overstromingen wordt langs het estuarium gewaarborgd door dijkringen die er voor moeten zorgen dat een stormvloed de dijk niet overstroomt of doet bezwijken. In de afgelopen eeuw heeft de gestage verhoging van de hoogwaterstanden op met name de rivier (fig.3.1) geleid tot gestaag hogere dijkkruinen om de veiligheid op eenzelfde peil te houden (= kans op overstroming). De risico’s voor de mensen en eigendommen achter die dijken zijn echter wel toegenomen (risico = kans*effect). Dit komt omdat het effect is toegenomen door grotere investeringen binnendijks en doordat het stormvloedpeil hoger ligt dan vroeger, zodat een groter areaal overstroomd kan worden.

Figuur 3-1: toename van de getijdeslag op de Eems rivier.

7

De Menkema-dam beoogt om het hoogwaterpeil omlaag te brengen op de binnen-Eems door het getij te “knijpen” (de getijdeslag te verkleinen), hetgeen een verminderd risico voor overstroming zal opleveren in dat gebied. Daarnaast moet onder normale condities het getij zodanig beïnvloed worden dat er minder stroom zal lopen en de situatie hydraulisch weer op vroeger gaat lijken. De vloedgolf loopt nu door tot Herbrum en zal weer tot Papenburg moeten komen. Buitendijks kan het getij mogelijk op gaan lopen, zoals hieronder zal worden besproken.

3.3. Natuurdoelen Een overzicht van aanwezige habitats en soorten in het mondingsgebied, het middendeel, de Dollard en de getijdenrivier van het gehele estuarium is gegeven in Bos et al. (2012). De Eems-Dollard is zowel in Nederland als in Duitsland aangewezen als beschermd gebied. Delen zijn Vogelrichtlijngebied, delen zijn Habitatrichtlijngebied, sommige delen zijn het allebei (zie figuur 3-2). In Nederland is vrijwel het gehele oppervlak tevens onderdeel van de EHS. Beschermde natuurwaarden zijn omschreven in het aanwijzingsdocument (www.synbiosis.nl). Het gaat om 5 habitattypen: - H1110A Permanent overstroomde zandbanken (getijdengebied); - H1140A Slik- en zandplaten (getijdengebied); - H1310A Zilte pionierbegroeiingen (zeekraal); - H1320 Slijkgrasvelden en - H1330A Schorren en zilte graslanden (buitendijks). Daarnaast zijn er vijf habitatsoorten (Zeeprik, Rivierprik, Fint, Grijze zeehond en Gewone zeehond) en een groot aantal kwalificerende vogelsoorten.

8

A. Menkema 25-08-12 15:00 Geplande nieuwe haven loskade bij Knock. Uitbreiding economie// richtlijnen ?

Figuur 3-2. Ligging van de voorgestelde Menkema-dam in relatie tot beschermingsstatus van nabijgelegen gebieden.

9

3.4. Overige doelen voor menselijk medegebruik Bij de overige doelen voor menselijk medegebruik gaat het met name om economische doelen zoals industrie, wonen, scheepvaart en scheepsbouw, gaswinning naast landbouw, veeteelt, recreatie en visserij. Daarnaast zijn er strenge eisen aan de waterkwaliteit. De industrie, de scheepvaart en de scheepsbouw zijn afhankelijk van het Eemsestuarium en de rivier als aan- en afvoerroute voor grondstoffen en producten. De bewoning en recreatie zijn afhankelijk van de veiligheid (zie 3.2) en zijn aangewezen op de werkgelegenheid die de regio biedt. De gaswinning is ook afhankelijk van de veiligheid die de dijken bieden en doet verder de bodem dalen. Binnendijks neemt het verschil tussen zeeniveau en maaiveld daardoor extra toe, wat ook een risicotoename met zich meebrengt. Landbouw en veeteelt, tenslotte, zijn aangewezen op voldoende zoet oppervlaktewater en grondwater. Zoals al gesteld in hoofdstuk 1 is economie geen aandachtspunt in deze studie en zullen deze aspecten alleen worden bekeken waar ze door hydro-morfologische of ecologische veranderingen worden beïnvloed. Dit geldt bijvoorbeeld voor het industriegebied Delfzijl dat deels een overstromingsrisico kent. De Menkema-dam beoogt echter wel een stimulans te zijn voor de industrie aan weerszijden van de Eems door een directe verbinding tot stand te brengen tussen beide zijden. A. Menkema 25-08-12 22:34 Aanvulling: De veiligheid van het leefgebied, wonen leven en werken achter de zeeweringen. Lees de verwachte dijkverhogingen, te bouwen sluizen en gemalen. in Project Marconi.

3.5

10

4. Beoordeling van de ingreep

A. Menkema 25-08-12 22:35 De beweringen zullen wel kloppen al hoewel er wel degelijk is ingegrepen in het estuarium en de balans is in steeds grotere mate verstoord, dus de stelregels 1) en 2) gaan totaal niet op bij de grootte invloed van het intensive baggeren. Tot voor enkele jaren geleden was er wel leven in de Eems dus haal de getijdenslag en stroomsnelheid terug naar de oude situatie. Alleen dan is er vooruitgang te behalen voor de natuur in en om de Eens.

A. Menkema 25-08-12 15:26 De Oorzaak is onze economie waar we alle dagen van leven. Deze kun je niet terug draaien. Daarvoor zijn ze te belangrijk om het voortbestaan van werkgelegenheid te waarborgen. Daarom moeten we nu oplossingen bedenken en uitvoeren. Dijkverhogingen en blijven baggeren is niet de oplossing. Zie huidig resultaat.

4.1. Estuarium als geheel In een getijdesysteem zoals de Eems is –zonder ingrepen- min of meer een dynamische balans tussen waterbewegingen en de morfodynamiek en morfologie. Dit komt omdat het geheel uit los sediment (vooral slib en zand) bestaat wat bij hoge wrijvingskrachten in beweging gaat en bij lage wrijvingskrachten bezinkt. Twee voorbeelden: 1) Neemt het getijdevolume dat in een vloed door een geul moet stromen af, dan vindt opvulling plaats, totdat de stroomsnelheden weer groot genoeg zijn om de resterende doorsnede open te houden. 2) Als de sedimentaanvoerende getijkrachten afnemen, dan zal op een plaat de afbrekende golfwerking relatief belangrijker worden en de plaat worden opgeruimd. Ervaringen van de afgelopen eeuw maken duidelijk dat grootschalige ingrepen waarmee de dynamiek van het systeem kunstmatig wordt beïnvloed (stormvloedkeringen, afsluitingen, vaargeulverdiepingen) een getijdesysteem verstoren, waarna het resterende door getij beïnvloedde gedeelte op zoek gaat naar een nieuw evenwicht. Afhankelijk van de grootte van de ingreep en de voorhanden zijnde sedimentaanvoer kunnen de veranderingen decennia tot eeuwen in beslag nemen. Bij een ingreep als de Menkema-dam moet, gezien het oppervlak van de Eems, rekening gehouden worden met veranderingsprocessen die vele decennia tot meer dan een eeuw in beslag gaan nemen. Daar staat tegenover dat de verslechtering van de Eems al vele decennia in beslag genomen heeft en vermoedelijk ook niet uit zichzelf zal verbeteren. Opgemerkt kan worden dat de dam mede ten doel heeft om de effecten van eerdere verstoringen ongedaan te maken met name landwaarts van de Menkema-dam, vooral door het getij te dempen. Ongetwijfeld zal dit beoogde effect deels kunnen optreden, maar daarmee is de oorzaak van de eerdere verstoringen van de evenwichtscondities in de Eems niet weggenomen. Deze oorzaken (zie vorige alinea) blijven bestaan en zullen ook dan nog hun invloed uitoefenen. In de hiernavolgende paragrafen bespreken we de verwachte veranderingen voor een aantal relevante zones. Het gaat om een beoordeling gegeven voor de vier thema’s morfologie/ hydrologie, waterkwaliteit (voor zover het gaat om slib en zuurstof), estuariene habitats en biodiversiteit. De onderscheiden deelgebieden zijn gegeven in figuur 4-1 en zijn respectievelijk: Zuidelijk van de Menkema-dam Z1 De Eems-rivier Z2 De Dollard Z3 Het zuidelijke deel van het Eems Estuarium Z4 De Bocht van Watum De Menkema-dam en de spuisluizen Noordelijk van de Menkema-dam N1 Het noordelijke deel van het Eems Estuarium N2 De buitendelta van de Eems inclusief de eilanden Borkum, Rottumerplaat en Rottumeroog.

11

Figuur 4-1: de ligging van de beoordeelde zones.

4.2.

Noordelijk van de Menkema-dam

N1 Het noordelijke deel van het Eems Estuarium

12

A. Menkema 25-08-12 22:36 Vergelijk met de Gandersum Sperrwerk in de rivier de Eems, dus ter plaatse in een smaller water. Opslingering was gerekend op 40 cm maar is 4,5 cm. Dus beter weglaten deze beweringen over heel andere stroom gebieden. A. Menkema 25-08-12 22:37 Zeer tegenstrijdige veronderstellingen. Wat is het zoeter of zouter ? A. Menkema 25-08-12 22:38 Indien de getijdenslag NIET toeneemt maar zich verdeeld over het gebied naar de Oostereems zal het wad tegen de dijk van RysumerNacken verhogen en de Kust verdediging daar verbeteren. A. Menkema 25-08-12 15:43 Hier wordt opmerking 31 mee bevestigd. A. Menkema 25-08-12 15:47 Door de afremming van de stroom kan deze niet toenemen. De veronderstellingen die hier worden genoemd zijn in geen verhouding met de huidige toestand van de Hond en de Paap. A. Menkema 25-08-12 16:00 Deze kunnen in het voordeel uitpakken. Door de Menkemadam zal de stroomsnelheid afnemen, de dynamiek en de droogvalduur zullen in het voordeel veranderen net als vroeger. Er zal dus water met een hoger saliniteit (zoutgehalte) door de geulen stromen van de Oostereems wat bevorderlijk is voor de leefgebieden. Het ontstaan van zeegrasvelden en mosselbanken zal hierdoor in positieve zin bijdragen aan een vooruitgang in het functioneren als kraamkamer voor de vissen. Ook tegen de dijk zullen deze voordelen merkbaar worden en de mosselbanken zullen zich uitbreiden in ZO richting langs de Menkemadam.

Hydraulica Het deel van het Eems-estuarium noordelijk van de Menkema-dam is een deel dat qua lengte ongeveer even lang is als het huidige zeegatsysteem van het Marsdiep, na de aanleg van de Afsluitdijk. Daar veroorzaakte de Afsluitdijk opslingering van het getij. Dat kan ook hier gebeuren (e.e.a. moet modelmatig bepaald worden en is mede afhankelijk van de waterdiepte) voor het getij in het noordelijke deel met een hoger hoogwater en een lager laagwater. Hoe groot deze precies zal zijn zou moeten worden uitgerekend en valt buiten de scope van deze studie. Bij het Marsdiep resulteerde het in een verdubbeling van de getijslag ter hoogte van Kornwerderzand. Uitgaande van een opslingering zal er een vergroting komen van het getijvolume in het noordelijke deel van het bekken. Of dit meer of minder is dan de verkleining van het getijvolume in het Eems-estuarium zuidelijk van de Menkema-dam zou berekend moeten worden: mocht het totale getijvolume van beide delen tezamen veranderen, dan moet ook rekening gehouden worden met langdurige aanpassingen van de geulen noordelijk van de Menkema-dam. Indien de getijdeslag toeneemt zal dit ook leiden tot een kortere verversingstijd van het water aldaar. Dit impliceert ook dat dan de saliniteit meer op die van zeewater zal lijken. Wel voegt zich daarbij nog het water zuidelijk van de Menkemadam zodat het ongewis is of het water uiteindelijk zoeter of zouter wordt. Morfologie Indien de getijdslag toeneemt in het deel van het Eems-estuarium noordelijk van de Menkema-dam dan zal dit in eerste instantie resulteren in het onderlopen van een deel van de kwelders en andere gebieden die nu nog boven de hoogwaterlijn buitendijks liggen. Daarnaast zal vermoedelijk een aanpassing van het intergetijde plaatareaal en de hypsometrie (hoogteligging) van de platen volgen. Geulen die geen connectie hebben met het deel van het Eems-estuarium zuidelijk van de Menkema-dam zullen dan ook meer water moeten vervoeren en groter worden qua dwarsdoorsnede. Dit betreft mogelijk deels de geulen van het Groninger Wad en van de Oostereems. Dat laatste zou een terugkeer naar de situatie van de 19e eeuw betekenen met een betere bevaarbaarheid van de Oostereems. Voor de geulen die wel connectie hebben zal het eraan liggen of het totaal getijvolume toeneemt of afneemt om te weten wat daarmee gaat gebeuren. Met betrekking tot het doorzicht in is de ontwikkeling in zone N1 ongewis; de troebelheid kan toenemen omdat de bezinkingstijd kleiner wordt, maar kan ook afnemen omdat de verversingstijd afneemt. Het is nu nog onduidelijk hoe deze balans zal uitpakken. Estuariene habitats Het totaal oppervlak van het gebied blijft gelijk, maar de verhoudingen in estuariene habitats zal veranderen door de vermoedelijke aanpassing van het plaatareaal en het onderlopen van kwelders. Het gaat, zoals hierboven benoemd, om kwalificerende habitats. Het toenemen van stroomsnelheden, dynamiek, droogvalduur en mogelijk de geringere invloed van zoet water, is niet positief voor de kwaliteit van de leefgebieden. Daarmee komt het functioneren als kraamkamer voor vis, en het voorkomen van biogene structuren als Zeegras en Mosselbanken in het gedrang. Opgemerkt moet worden dat Mosselbanken en Zeegrasvelden structuren zijn waarvoor een herstelopgave geldt. Zeegras ondervindt waarschijnlijk hinder van een grotere dynamiek; met name op de Hond kunnen bijzondere stromingspatronen ontstaan bij aanleg van de dam. Estuariene soorten

13

A. Menkema 25-08-12 22:41 De estuariën soorten ondervinden positieve gevolgen van de veranderende troebelheid, saliniteitsgradiënt, hypsometrie van planten en getijdenslag. Het geluid en gebied verstoring is niet van toepassing. Zie de vele vogels bij de voet van de afsluitdijk en in het industriegebied van Delfzijl aan de binnenkant van de Schermdijk en de Eemshaven. Op de Hond en de Paap zie je zo goed als GEEN vogels. Voorbeeld het visdiefjes broed ponton in de industriehaven van Delfzijl. Kosten € 30000,00 per jaar. Beter was het geweest om aan de dijk twee ladingen schelpen te storten zodat er een natuurlijk broedgebied was ontstaan aan het getijdenwater. Zie nu de binnenkant van de schermdijk waar stuifzand en gras een natuurlijke broedplaats heeft gevormd. Theorie en praktijk voorbeelden om aan te leren. A. Menkema 25-08-12 16:14 Allemaal veronderstellingen die niet negatief of positief zijn. Moet allemaal onderzocht worden.

A. Menkema 25-08-12 22:42 Als je getijden dempt, hoe kan de stroomsnelheid dan toenemen? Hier is dus ook weer niet duidelijk wat de veranderingen zullen uitpakken. Alleen maar gissingen maar geen conclusies. Er is geen stroomgebied hetzelfde, er zijn te veel invloeden die de theorieën hierover tegenspreken. Diepte geulen en plaatbreedte, stromingen en snelheden, wind sterkte en richting, het zijn allemaal factoren die hierop een verschillend beeld geven en positief of negatief kunnen uitpakken.

De estuariene soorten ondervinden gevolgen van de veranderende troebelheid, saliniteitsgradiënt, hypsometrie van platen en getijdeslag. Daarnaast zijn er verstorende effecten (geluid, aantasting openheid etc.) van windmolens en het verkeer indien deze worden toegelaten op de dijk. Alle kwalificerende soorten zijn in meer of mindere mate betrokken. De veranderende verhoudingen in oppervlak van estuariene habitats zijn voor de ene soortgroep ongunstig en voor de andere soortgroep deels gunstig. Steltlopers bijvoorbeeld zijn gebonden aan platen om voedsel te zoeken en profiteren dus van een eventueel groter plaatoppervlak. Broedend op kwelders lopen ze echter grotere risico's op overstroming van het nest. Hoe de algen zullen reageren, en daarmee de primaire productie, hangt af van de verandering in troebelheid. Daar bestaat onduidelijkheid over. N2 De buitendelta van de Eems inclusief de eilanden Borkum, Rottumerplaat en Rottumeroog. Hydraulica Afhankelijk van hoe de optelsom van de nieuwe totale getijdevolumina van de gezamenlijke delen van het Eems-estuarium noordelijk en zuidelijk van de Menkemadam uitpakt, kan het totale getijdevolume toe- of afnemen. Hierbij moet rekening gehouden worden met tijdsvertragingen die kunnen optreden door de dammen en sluizen. Mocht de toename sterk zijn dan moet rekening gehouden worden met een relatief nog iets belangrijkere rol van het buitengaats getij ten opzichte van wind- en golfgedreven effecten. Mocht er sprake zijn van een sterke afname dan moet rekening gehouden worden met de mogelijkheid van een relatief belangrijker effect van wind- en golfgedreven effecten. Dit laatste is echter niet waarschijnlijk gezien de grootte van het noordelijke deel van het Eems-estuarium en de daar verwachte opslingering van het getij. Morfologie In het mogelijke geval van een toename in totaal getijdevolume zal de buitendelta reageren en de neiging hebben om toe te nemen in zandvolume. Mocht de toename erg sterk zijn dan zouden de buitengeulen in de Monden van de Eems nog wat sterker georiënteerd kunnen raken op de getijrichting (oost-west). Deze verandering zal naar verhouding gering zijn. Ook zou een groter getijdevolume in eerste instantie kunnen leiden tot een extra druk op de eilanden via hogere stroomsnelheden langs de eilandkusten en verdieping van de geulen (met als gevaar dat kabels en leidingen blootspoelen) en misschien via een extra zandbehoefte elders in het systeem. Mocht er sprake zijn van een afname van het totaal getijdevolume, dan zal het zandvolume van de buitendelta de neiging hebben om af te nemen. Dit zand kan ten goede komen aan andere delen van het zanddelend systeem. Mocht de afname in getijvolume erg groot zijn dan moet rekening gehouden worden met een sterke heroriëntatie van de buitendelta-geulen en een neiging tot afname van de dwarsdoorsnede. Erg waarschijnlijk is dit echter niet, zoals boven al aangegeven. Wanneer de relatieve verandering in getijdevolume of de effecten groot zijn (verstoringen van evenwichtscondities die vele honderden tot duizenden Mm3 aan sediment zullen vergen om een (nieuw) evenwicht te bereiken), dan moet rekening gehouden worden met langdurige herstelperioden (tot enkele eeuwen; vgl. Marsdiep). Daarbij zouden ook stevige veranderingen in de buitendelta kunnen leiden tot stevige morfodynamische ontwikkelingen. Het is vooralsnog onduidelijk of dit ook tot de vorming van eilandjes leidt of juist niet.

14

Hoewel veel onduidelijk is m.b.t. morfologie en hydrologie, lijken grootschalige veranderingen qua habitats en soorten niet in de rede te liggen.

4.3.

De Menkema-dam en de spuisluizen

Hydraulisch De Menkema-dam is, zoals elke dam, een obstructie in de vrije beweging van getij, golven en golf- en windgedreven stroming. Dit betekent dat het water geforceerd zal worden aan- en afgevoerd via de Menkema-dam-sluizen, de spuien met turbines en overige openingen. Daarnaast zal bij waterstanden hoger dan een bepaald maximum de vrije beweging van het getij worden beïnvloed. De spuien zullen het opkomend en afgaand water afremmen naar behoefte. Daarnaast zal de getijdestroming over de platen lokaal in volume afnemen, door obstructie van de doorgaande stroming, maar ook omdat de dam zelf een deel van het getijdeareaal “opsnoept”. Het natte oppervlak van de dwarsdoorsnede van de sluis en de waterbewegingen in het noordelijke deel zullen de getijdenstroom door de sluis bepalen: op alle andere plekken (o.a. de platen) kan immers geen getijwater meer heen en weer stromen. Naar analogie van de testen genomen met het Ems-Sperrwerk en de ervaringen rond de Afsluitdijk en de Oosterscheldekering mag uitgegaan worden van stroomversnellingen aan weerszijden van de opening. De dam kan ook aanleiding geven tot langsstromingen parallel aan de dam (zie Afsluitdijk, waarbij de kanttekening past dat de Menkema-dam wel onder een andere hoek staat met de getijrichting). Verder zullen golven deels gereflecteerd worden tegen de dam. Morfologisch De Menkema-dam gebruikt een deel van het estuarium. Qua ontwerp van de dwarsdoorsnede lijkt deze erg op de Afsluitdijk en zal naar schatting ca. 100 meter breed dienen te worden (exclusief de plekken bij de spuisluizen). De lengte is berekend op 13,3 km, waardoor de dam ca. 1,3 km2 in beslag neemt. Voor de spuisluizen komt daar nog eens 1 km2 bij, in totaal dus 2,3 km2 aan areaal dat in beslag wordt genomen door de dam + de sluizen, waarvan ca. de helft op de intergetijdeplaten en de helft in de geulen. Dit is minder dan 1% van het areaal van het estuarium. Daaromheen zal naar verwachting een zone zijn waarin verstoring (geluid, licht en beweging) optreedt indien er menselijk gebruik van de dam plaatsvindt, hetgeen relevant is in ecologisch opzicht. Gezien het feit dat er gestreefd wordt naar een gedempt getij mag ervan uit worden gegaan dat de sluizen, de spuien met turbines en de overige openingen niet permanent afgesloten zijn. De versnellingen door de opening zullen leiden tot uitschuring van de bodem rondom de spuisluizen. Dit is te keren met voldoend zware steenbekleding van die bodem. A. Menkema 25-08-12 22:42 De langs stroming zal in mindere mate optreden doordat er bij normaal gemiddeld HW ongeveer 1 a 1,5 meter water zal staan tegen de voet van de Menkemadam . Zie huidige gaseiland en de morfologie op de Hond.

De langsstroming, indien deze optreedt, kan leiden tot uitschuring van geulen parallel aan de dam. Dit kan leiden tot aantasting van de dam. Daarnaast zullen dan de daar aanwezige intergetijdeplaten deels onder water verdwijnen. De golfreflectie kan leiden tot erosie van de dam: dit is op te vangen door hem voldoende zwaar uit te voeren. Omdat het sedimentaanvoerende getij in kracht afneemt doordat de dam de stroming blokkeert moet rekening gehouden worden met netto afvoer van sediment of althans verminderde ophoging van de platen, wat ze gevoeliger maakt voor zeespiegelstijging. In Schleswig Holstein is erosie bij dammen over het wantij deels ondervangen door zeer intensief beheer.

15

A. Menkema 25-08-12 16:42 Deze liggen ver ten noorden van de Menkemadam in de geulen. Op de hoogste delen van de Hond en de Paap liggen geen mosselbanken, reden deze zullen door de lange droogval tijd hier niet kunnen leven. Dit geld tevens voor het eventueel te verwachten zeegras. Ook hier alleen maar voordeel te behalen met de Menkemadam omdat het water minder snel zal stromen en een hoger zoutgehalte zal hebben. A. Menkema 25-08-12 22:46 De vissen en zeezoogdieren ondervinden geen hinder van de waterrad energie opwekking. De openingen zijn naar schatting zeker 10 meter breed met daartussen betonwanden. Totale breedte in het OostFriesche Gaatje is 1565 meter. Dat is totaal min de sluizen en betonwerken een totale doorstroom opening van 1500 meter. En in de Bocht van Watum 400 meter. Reist de vraag hoe het gaat met de vistrappen, de natuur past zich sneller aan als de mens oplossingen kan bedenken. A. Menkema 25-08-12 22:47 De telling is niet relevant aan de Menkemadam. Er worden overal molens geplaatst. (Schermdijk Delfzijl, Eemshaven en op zee). Vraag of je zo dicht bij een plaats moet gaan bouwen. Rapport opgevraagd. A. Menkema 25-08-12 22:50 Totaal verkeerde conclusie en strookt niet met de werkelijkheid. Zie huidige broedgebieden op de Hond en de Paap broeden nu helemaal GEEN vogels. Met de Menkemadam komt er een groot natuurgebied bij en zullen er grote broedgebieden ontstaan aan de west kant van de dam. Met als voordeel dat deze het broedgebied beschermt tegen HW. A. Menkema 25-08-12 17:43 Wel een hele zwakke veronderstelling. Het strookt totaal niet met de situatie Eems en Menkemadam. De afmetingen zijn zeer verschillend in lengte, breedte en in hoofdzaak de diepte. Hierdoor zijn de veronderstellingen die worden vergeleken niet van toepassing om in dit rapport te worden genoemd. Daarbij komt dat men de vele voordelen niet heeft meegenomen in dit rapport. Citaat, Het landschap wat men rond de Oosterschelde aantreft vindt men nergens anders in de wereld. Nergens anders heeft het spel van land en zee zo’n unieke vingerafdruk achtergelaten als in de Oosterschelde. Ter vergelijk een opsomming van de resultaten die met de Menkeadam kunnen

Estuariene habitats De voorgestelde dam gaat ten koste van kwalificerende habitattypen. Ter plaatse komt er geen waardevol habitat boven GHW terug. Onder GHW zullen zich aantrekkelijke gemeenschappen van harde substraten kunnen vormen op de meer luwe delen. Dergelijke gemeenschappen behoren overigens niet tot de instandhoudingsdoelen of kernopgaven van het Natura 2000 gebied. Met name het directe verlies aan plaatoppervlak op de Hond-Paap met de daar aanwezige mosselbanken is zeer relevant. Er lag daar ca 200 ha in 2004 (Dankers et al. 2005) en een deel daarvan ligt op het beoogde tracé. Tot voor kort werden ook zeegrasvelden van Groot zeegras Zostera marina gevonden op De Hond-Paap, maar sinds 2008 zijn die daar vrijwel verdwenen. Estuariene soorten De beoogde waterturbines zullen leiden tot verhoogde sterfte onder vis en mogelijkerwijs ook tot hinder voor zeezoogdieren. Onder deze aanvaringsslachtoffers zullen zich ook soorten met instandhoudingsdoelen bevinden. Verondersteld wordt dat het mogelijk moet zijn om de turbines zodanig te ontwerpen dat er geen vis of andere organismen door worden gehinderd (Menkema pers.com.). In hoeverre een dergelijke claim terecht is valt buiten de scope van deze quick-scan. Vast staat dat gedrag van vissen per soort verschilt en afhankelijk is van turbulentie, stroomsnelheid, gradiënten in zout etc. (Williams et al. 2012). Wij gaan er hier van uit dat de dam op zijn minst een barrière is door sterk afwijkende stromingspatronen rond de openingen en het geringe aantal locaties waarlangs de dam gepasseerd kan worden. De beoogde windmolens zullen resulteren in aanvarings-slachtoffers. Bij de Eemshaven bijvoorbeeld staan windturbines die jaarlijks honderden slachtoffers leiden. In de periode 2009-2012 zijn naar schatting jaarlijks tussen de 688 en 3.609 aanvaringsslachtoffers in het windpark gevallen: gemiddeld 8 - 41 slachtoffers per turbine per jaar (Brenninkmeijer & van der Weyde 2012). De turbines die dichter aan het water stonden eisten in de Eemshaven een grotere tol dan verder weg gelegen turbines. Gezien de positie van de beoogde windmolens sluiten we niet uit dat de sterfte lokaal mogelijk meer dan 1% van de achtergrondsterfte zou kunnen bedragen. De molens, de autoweg en alle andere verkeer brengen verstoring met zich mee die zal leiden tot onderbenutting van de aangrenzende gebieden door streng beschermde zeezoogdieren en vogels (zowel broedvogels als niet-broedvogels). De ruimtelijke configuratie van leefgebieden verandert; er ontstaat een versnippering die als ongunstig moet worden aangemerkt.

4.4.

Zuidelijk van de Menkema-dam

Algemeen, de analogie met de Oosterschelde Het gebied zuidelijk van de Menkema-dam lijkt in veel opzichten op de Oosterschelde en de effecten zullen analoog zijn aan de gebeurtenissen daar, volgend op de aanleg van de Oosterscheldekering. In het geval van de Oosterschelde werd de invloed van zoet water echter zeer sterk gereduceerd door de aanleg van de Volkerakdam tussen Oostflakkee en Noord-Brabant in 1969, waardoor connectie met de Rijn verloren ging. Ook ging direct bij aanleg veel oppervlak estuarien habitat verloren door de twee compartimenteringsdammen die het achtereind afsloten en leidden tot direct verlies van oppervlak. De Oosterschelde-werken veranderden de Oosterschelde in het de tweede helft van de vorige eeuw van een estuarium in een getijdebaai (Nienhuis & Smaal 1994). Ook nam

16

door de kering de getijdeslag af met 0,45 m (van 3,70 m tot 3,25 m gemiddeld). Door de bouw van de Oosterscheldekering, de Oesterdam en de Philipsdam is het evenwicht tussen opbouw en afbraak verstoord. Sindsdien stroomt er per getij dertig procent minder water in en uit de Oosterschelde. De afname van het debiet is voor zestig procent het gevolg van de Oosterscheldekering, die de doorstroomopening in de Oosterscheldemonding heeft verkleind, en voor veertig procent het gevolg van de afkoppeling van Markiezaat en Volkerak (Lievense, 2004). Hierdoor nam de stroomsnelheid door de geulen af (ze hadden een te grote natte dwarsdoorsnede). De sedimentaanvoer via de sluizen van de Oosterscheldekering nam af. Golfwerking ging door en verwijderde zand van de platen (in de verticaal 1 cm/jaar), dat –door de lage stroomsnelheden- tot bezinking kwam in de geulen. Na de plotselinge veranderingen was er dus een onbalans tussen hydraulische omstandigheden en morfologie. De geulen waren te groot, gegeven het getijdevolume en de stroomsnelheden (Louters et al. 1998). Na iedere zware storm erodeerden de platen, maar de aangroei trad niet meer op (Figuur 4-2). In totaal is 8% van het oppervlak van de platen verdwenen tussen 1986 en 2001. De gemiddelde hoogte nam af met 15 cm, de platen verloren hun relief. Men verwacht dat dit proces van erosie nog voort zal gaan (Geurts van Kessel 2004; van Maldegem & Pagee 2005; van Zanten & Adriaanse 2008; Figuur 4-2) en dat een belangrijk deel van de platen in de Oosterschelde uiteindelijk geheel zal verdwijnen. Figuur 4-2. Doorgaande verandering van de intergetijde platen van de Oosterschelde. Door de erosie van de platen boven de laagwaterlijn worden de platen lager, kleiner en platter (van Zanten & Adriaanse, 2008). Maar er waren meer veranderingen: door de stormvloedkering verminderde de uitwisseling met water van de Noordzee met 28% en de verblijftijd van het water verdubbelde terwijl zoetwaterinvloed, stroomsnelheid en troebelheid verminderden. Schekkerman et al. (1994) en Zwarts et al (2011) hebben de invloed van deze processen op vogels bestudeerd. Van Zanten & Adriaanse (2008) en Troost et al. (2012) geven ook effecten op andere soortgroepen. Voor vogels, zeegras en kwelders was het daarbij mogelijk om de directe effecten van de kering te bestuderen omdat bij die soortgroep, soort en vegetaties de monitoring al begonnen was voorafgaand aan de ingreep. Het zeegras vertoonde een sterke afname, die overigens al voor de ingreep had ingezet. Ze wordt door Troost et al. (2012) in verband gebracht met langetermijnveranderingen in getijdestromingen, erosie en andere fysische of chemische aspecten, zoals die ook door de kering zijn beïnvloed. De kwelderafname wordt echter ondubbelzinnig veroorzaakt door de ingrepen met betrekking tot de kering. Bij vogels worden positieve veranderingen opgemerkt door Troost et al. (2012) in de soortenrijkdom van broedvogels en de abundantie van visetende soorten en roofvogels. De visetende soorten profiteren mogelijk van helderder water. Bij de roofvogels en broedvogels is het effect verklaarbaar uit natuurbeschermingsactiviteiten en vergroting van het oppervlak natuur die, al dan niet ter mitigatie en compensatie, ingezet zijn in de laatste decennia.

17

In grote lijnen gaat het verdwijnen van platen ten koste van de steltlopers die op platen voedsel zoeken (Rappoldt 2006) en kan het ten gunste zijn van vogels van het open water (Schekkerman et al. 1994). In de Oosterschelde verkortte de tijd van droogliggen met wel een half uur gemiddeld, zodat er niet alleen minder oppervlak, maar ook minder tijd overblijft voor vogels om voedsel te zoeken. Overigens blijkt het in de Oosterschelde zeer ingewikkeld om éénduidige effecten van dit proces op vogels aannemelijk te maken, omdat andere processen misschien een nog wel belangrijkere rol spelen (Zwarts et al 2011). Bij de vissen verandert sinds de kering niet zoveel volgens de analyse van Troost et al. (2012), maar van Zanten & Adriaanse (2008) wijzen op mogelijk positieve effecten voor grondels en tong (soorten van ondiep water) en meer negatieve consequenties voor soorten die tijdens hoog water van platen gebruik maken, zoals schol, bot etc. Het benthos vertoont geen veranderingen in soortenrijkdom in de Oosterschelde (Troost et al. 2012). Er zijn nog geen effecten gezien op kokkelbestanden, ook al is het optimale habitat met 30% afgenomen. Negatieve effecten worden op langere termijn echter nog steeds verwacht. Japanse oesters daarentegen zullen waarschijnlijk toe blijven nemen omdat ze afslag tegengaan waar ze reeds zijn gevestigd, terwijl er meer leefgebied ontstaat waar oesterriffen nu nog ontbreken. Z1 Het zuidelijke deel van het Eems Estuarium (Friese Gaatje)

A. Menkema 25-08-12 22:52 En wat te denken van de jaren lange extra aanvoer van slib door de gebaggerde hoofdgeul. De zand platen in de Dollard zijn verdwenen onder een dikke laag slib en de geulen slibben dicht. Hoezo boezem voor de rivier de Eems. Vroeger kon je er varen en recreëren nu niet meer. Waarom zijn alle vissers uitgekocht, ja omdat het slib hier moest worden gedumpt. Toen had men actie moeten nemen, nu is het kwaad geschied en moeten we redden wat er nog te redden valt. Alleen een geultje bij HW nog te bevaren die het water loost van de Westerwoldsche Aa bij Nieuwe Statenzijl.

A. Menkema 25-08-12 18:13 Golven worden minder hoog door de luwte van de Menkemadam. En de verminderde stroming.

Hydraulisch Uitgangspunt is dat een groot deel van het Eems-estuarium ten zuiden van de Menkema-dam te maken krijgt met een getij dat qua amplitude met maximaal enkele dm’s gedempt wordt. Of dit gezien de sterke afsluiting van de platen wel haalbaar is zal middels berekeningen moeten duidelijk worden. In principe zullen daarmee ook de stroomsnelheden zakken en hoogstwaarschijnlijk ook de getijasymmetrie. Daarmee komt de Eems rivier (gebied Z4) weer dichter bij de oorspronkelijke situatie (30-er jaren; fig. 3.1) van voor de ingrepen qua getijdeslag. Voor de rest van het gebied zuidelijk van de dam geldt dit echter niet: de getijdeslag is hier vrijwel niet veranderd door alle ingrepen: een kleinere getijdeslag ten gevolge van de aanleg van de Menkema-dam moet daar dan ook worden opgevat als een extra verstoring van het hydraulischmorfologisch systeem, naast de al bestaande verstoringen door verdieping, damaanleg en kanalisatie. De getijdevolumina in het deel van het Eems estuarium zuidelijk van de Menkema-dam zullen afnemen: hoeveel ligt aan de exacte grootte van de doorlaten en aan de daarna volgende morfologische veranderingen in het deel noordelijk en zuidelijk van de dam. De verversingstijd zal vermoedelijk toenemen waardoor het deel van het Eems estuarium zuidelijk van de Menkema-dam waarschijnlijk brakker in karakter wordt (de relatieve bijdrage van rivierwater wordt groter). Ook zou de menging (e.e.a. ook afhankelijk van de aanvoer van zout water door de spuien en sluizen) in het zuidelijk deel ervoor kunnen zorgen dat de saliniteitsgradient minder geleidelijk verloopt maar dat het gebied een meer uniforme saliniteitsverdeling krijgt. Dit betekent samen met de hogere zoutconcentratie noordelijk van de dam, dat rekening moet worden gehouden met een vrij korte en heftige saliniteitsgradient rond de spuien. Wel is het de vraag of deze heftiger is dan die de huidige snel binnenlopende vloedgolf teweeg brengt. De golfaanval zal waarschijnlijk deels ook veranderen door de aanwezigheid van de dam, maar bedacht moet worden dat een groot deel van de golven lokaal opgewekt worden.

18

A. Menkema 25-08-12 18:13 Het sediment wordt aangevoerd van zee. De stroming langs de platen vermindert dus deze zullen zich in stand houden omdat er minder golf beweging is. A. Menkema 25-08-12 18:02 In de bocht van Watum alleen maar voordeel te behalen. A. Menkema 25-08-12 18:20 Waarom nu dan niet? De doorstroming van de spuien kunnen dit voorkomen. Opbouw door Zout / Zoet water balans regelen met de spuien.

A. Menkema 25-08-12 18:25 Wat te denken van het feit dat de geulen dieper worden gebaggerd en de platen hoger worden. Het gaat dus dubbel op en er komt steeds meer stroom te staan met als gevolg…. . A. Menkema 25-08-12 22:54 In dit gebied zitten nu dus geen broedvogels of voer rangerende ganzen. Dus alleen maar voordeel te behalen en als het water te hoog wordt tijdens de broed tijd sluit men de spuien vooraf naar behoefte.

Morfologisch De geulen zullen door de afgenomen getijdevolumina te wijd zijn, en sterker dan voorheen het sediment dat er door vooral golfwerking vanaf de platen in wordt gevoerd vasthouden, analoog aan de Oosterschelde. Voor behoud van de vaarweg zal derhalve waarschijnlijk meer gebaggerd moeten worden. Zijgeulen van het systeem die niet onderhouden worden zullen waarschijnlijk gaan streven naar een kleinere dwarsdoorsnede afgestemd op het nieuwe getijdevolume. Het daartoe benodigde sediment zal grotendeels vanaf de platen komen die daardoor lager worden. Rekening moet worden gehouden met de mogelijkheid dat de platen minder slikkig worden (uitspoeling door golven, die relatief ten opzichte van getij belangrijker worden) en dat de geulen dit slib invangen. Het systeem zou daardoor in eerste instantie kunnen omdraaien qua karakteristieken: van slibbige platen en zandige geulen naar zandige platen en slibrijke geulen. Naarmate een nieuw evenwicht tussen stroomsnelheid en doorsnede meer bereikt wordt zullen de geulen weer zandiger worden. In de luwte van de dam zullen kwelders tot ontwikkeling gaan komen. Aanvankelijk zijn dit pionierstadia, maar later hogere kwelders die, afhankelijk van het beheer al dan niet verruigen. Mede daardoor zal het areaal platen verder afnemen. Estuariene habitats Het totale oppervlak van het gebied blijft gelijk, maar de verhouding in aanwezige oppervlaktes van estuariene habitats verandert, net als hun kwaliteit. Denk hierbij aan de veranderende plaathoogtes, stroomsnelheden, de troebelheid en de saliniteit. We mogen aannemen dat de huidige hoogte van het plaatareaal in de Eems een resultante is van de heersende hydraulische en morfologische processen. Dat zou betekenen dat de huidige hoogte kunstmatig aan de hoge kant is, gezien de grote aanvoer van sediment. De huidige hoogte is echter tot nu toe nog niet als probleem ervaren. Hoeveel kwelder zal ontstaan in de luwte van de dam is sterk afhankelijk van het uiteindelijke ontwerp en de aan- of afwezigheid van beschoeiingen of andere stromingsremmende elementen, maar een uitbreiding van het huidige areaal (bijv. op de Hond Paap) mag worden verwacht. Mogelijk zijn deze kweldertjes blootgesteld aan regelmatige golfaanvallen door het passerende scheepvaartverkeer. Afhankelijk hiervan, en van de mate van verstoring, hebben ze een rol voor broedvogels en foeragerende ganzen. Estuariene soorten De daling van plaathoogtes heeft gevolgen voor de bodemfauna, de vogels en de vissen. Op theoretische gronden zijn voorspellingen te doen over de richting van verandering, die zowel hier als in de Dollard, als in de Bocht van Watum opgeld zullen doen. Een vermindering van troebelheid, een hogere primaire productie, verschuivingen in het soortenspectrum (voor benthos en vissen) naar soorten van minder slikkige platen met geringere droogvalduur, en soorten die jagen op het oog. Maar, zoals hierboven benoemd blijkt het voor wat betreft de kering in de Oosterschelde al zeer ingewikkeld om éénduidige effecten op benthos en vogels aannemelijk te maken, ook al worden die wel voorspeld. Dit komt mede omdat andere processen misschien een nog wel belangrijkere rol spelen (Zwarts et al 2011). Z2 De Bocht van Watum

19

A. Menkema 25-08-12 18:41 Hallo hij slibt nu dicht ( baggerslib haven Delfzijl). Aan de ZO kant. Door de spuien kan men de geul in stand houden door deze meer of minder als doorlaat te laten fungeren. Hier zal alleen maar een prachtig natuurgebied ontstaan.

A. Menkema 25-08-12 18:40 Deze zin is volgens mij overbodig men dumpt hier alleen maar slib uit de haven van Delfzijl. A. Menkema 25-08-12 20:28 Slibt nu versneld dicht ten ZO langs de schermdijk van Delfzijl.

Hydraulisch De Bocht van Watum zal een wat dooie arm worden die aan veel kanten door een hoge wal omgeven wordt. Golfwerking zal daar geringer zijn dan tegenwoordig en de stroming vermoedelijk ook. In die zin zal het vergelijkbaar zijn met de Oosterschelde waar de troebelheid flink afnam. Morfologisch Niet alleen zullen de bovengenoemde effecten optreden maar zal ook door de luwte dit een plek gaan worden waar relatief veel slib tot bezinking komt in de geulen en op de platen wat de troebelheid weer kan aanjagen. Het is dus zo niet te zeggen of het water in het gebied troebeler wordt of niet. Of uiteindelijk daar ook netto plaatverlies optreedt laat zich moeilijk zeggen omdat dit sterk afhankelijk is van de grootte van het getij, de golfwerking en de vormgeving van de Menkema-dam. De extra luwte zou ook kunnen leiden tot betere condities voor kweldervorming. In het algemeen moet rekening worden gehouden met hogere baggerinspanningen ten behoefte van een gewenste vaargeuldiepte in een dergelijk gebied dan een gebied met sterkere getijdedoorstroming. Als kanttekening: tot nog toe wordt in de Bocht van Watum niet gebaggerd en houden eb en vloed de geulen redelijk open. Estuariene habitats Het totale oppervlak van het gebied blijft gelijk, maar de verhouding in aanwezige oppervlaktes van estuariene habitats verandert. Ook de kwaliteit ervan wijzigt. Helderder water is gunstig voor de primaire productie. De Bocht van Watum is een plek waar Zeegras decennia lang heeft gestaan en zich potentieel ook weer in wat grotere velden zou kunnen vestigen. Als het water in het algemeen iets minder zout wordt en de troebelheid sterk afneemt, kan dit positief zijn voor Zeegras. Maar Zeegras houdt niet van sterke schommelingen in zout en waterdynamiek. En juist omdat de dam en de sterke gradiënt in zoutgehalte nabij zijn, kunnen de schommelingen wel eens groter worden dan gunstig is voor Zeegras. Feit is dat er op dit moment geen Zeegras aanwezig is. Wel liggen er tot op heden mosselbanken. Die bestaande banken zullen, afhankelijk van de positie ten opzichte van de dam meer luwte ondervinden, of juist aan sterkere stromingen worden blootgesteld. In dit stadium zijn de effecten van de ingrepen op de mosselbanken daarom niet goed in te schatten. Estuariene soorten zie Z1 Z3 De Dollard Hydraulisch In de Dollard zal aan de lokaal opgewekte golven waarschijnlijk weinig veranderen, terwijl de getijdeslag af zal nemen zoals ook beschreven onder Z1. De golven zullen dus over een nauwer verticaal bereik hun invloed gaan uitoefenen.

A. Menkema 25-08-12 22:55 Dit is een stelling die niet klopt met de werkelijkheid. De geulen zijn nu al smal en ondiep. De plaat wanden naar de geulen zijn steil. De platen zijn bedekt met een dikke laag slib.

Morfologisch Recent onderzoek laat zien dat de ophoging van de Dollard en omringende brakwaterkwelders grotendeels tot stilstand is gekomen (Esselink et al., 2011). Door de hydraulische veranderingen ten gevolge van de Menkema-dam moet rekening gehouden worden met een opvulling van de geulen (die een te grote natte dwarsdoorsnede hebben), een verlaging van de platen en een geringere opslibbing van de Dollard kwelders.

20

A. Menkema 25-08-12 22:55 Zie opm.64. De geulen slibben dicht door de aanvoer van slib sediment uit de Eems. De platen zijn zo hoog dat er weinig zout water op de platen kan stromen, allen bij HW ~+3 meter NAP

Estuariene habitats De kwelders van de Dollard tenderen naar afslag, sinds het stopzetten van de landaanwinning in de jaren 1950. De laatste decennia gaat de afslag zeer langzaam; er zijn naast de terreindelen met afslag ook locaties met groei (Esselink et al. 2011). Er is een opslibbing van ruim 0,8 cm per jaar bij de huidige invloed van getijde. Als de getijdeslag af zal nemen en de aanvoer van sediment geringer zal zijn zal er minder opslibbing (in de verticaal) plaatsvinden. Maar de afslag zal ook geringer zijn en misschien is de aangroei in horizontale richting lokaal zelfs wel groter dan tot op heden het geval. Qua oppervlak is niet a-priori duidelijk hoe de kwelder op de ingreep zal reageren. Een grotere invloed van zoet water leidt tot een verdere uitbreiding van Riet in onbegraasde terreindelen. Het afnemen van stroomsnelheden, droogvalduur en de grotere invloed van zoet water en dynamiek in dit deel zijn veranderingen in de kwaliteit van de leefgebieden. Hoe belangrijk ze zullen zijn is met de huidige informatie niet goed in te schatten. Estuariene soorten Een afname van troebelheid zal de algengroei positief beïnvloeden met positieve effecten op de voedselbeschikbaarheid in de rest van de voedselketen. De barrièrewerking van de dam beïnvloedt in theorie de isolatie van deelpopulaties en belemmert de migratie, maar gezien de ontwikkelingen rond de Oosterscheldekering zal dat geen meetbare negatieve effecten hebben op zeezoogdieren en vis. Z4 De Eems rivier Hydraulisch De afname in de getijdeslag zal leiden tot een minder sterke getijdebeweging in de rivier. Het getij is nu zeer asymmetrisch: dit zal waarschijnlijk afnemen, evenals de snelheden (qua grootte is e.e.a. afhankelijk van de vormgeving van de Menkema-dam). De rivier zal tevens zoeter worden en de overgang tussen zoet en zout zou misschien iets zeewaarts worden verplaatst door de afname van het aandeel getijdewater.

A. Menkema 25-08-12 22:57 Door dat er minder stroom staat zal de slib bezinken. Als er gebaggerd moet worden moet het slib niet meer in de rivier gedumpt worden maar op land worden gestort. Op die manier kan er weer een zandige bodem ontstaan waar de troebelheid afneemt en de zuurstof weer kan toetreden. Men zou de nevenstroom van Hatzumersand weer open kunnen baggeren waardoor de rivier daar weer breder word. Ook bijTerborg moet de slib weggehaald worden. Bingumer sand kan als opslag worden gebruikt voor de slib. Mogelijkheden op meer plaatsen en dus onderzoeken.

Morfologisch De kleinere getijdeslag zal ervoor zorgen dat de geul opgevuld raakt met inkomend sediment. Dit kan voor een deel onttrokken worden aan de omringende platen die daarbij verlagen. Dit zal weer uitgebaggerd en verspreid dienen te worden. De processen verantwoordelijk voor de netto slibfluxen in dit gebied worden thans steeds beter begrepen (Winterwerp, pers. com.). Duidelijk is dat we hier niet te maken hebben met een normaal troebelheidsmaximum (Winterwerp, 2009). Het is daarom moeilijk te voorspellen wat het effect van de dam is op de slibbalans. Dit is afhankelijk van 1) slibbronnen (o.a. op de platen); 2) aanslibbing van de geulen; 3) veranderingen in het getij zeewaarts van de dam; 4) veranderingen in het getij landwaarts van de dam en 5) de mate van baggeractiviteit in de Eems rivier. E.e.a. zou nader moeten worden onderzocht. Wel mag verwacht worden dat door de Menkema-dam de troebelheid minder sterk zal worden indien men eerst het al aanwezige slib afvoert of invangt. Estuariene habitats Enkele aspecten van de kwaliteit van de habitats veranderen positief. De kwaliteit verbetert door lagere stroomsnelheden en geringere overstromingskans in de zomer voor nesten. Maar de grote vraag is: komt er weer licht in het water, zuurstof en een zandige bodem? Zolang de fluid mud er ligt zijn de effecten op troebelheid en zuurstof ongewis. Er verandert niets aan de verhoudingen qua lengte, breedte en diepte. Er ontstaan door de ingreep geen meanders, dode armen of extra overstromingsgrasland. Er ontstaat door de ingreep feitelijk geen nieuw waardevol leefgebied dat bijvoorbeeld kan functioneren als paaihabitat voor vis.

21

A. Menkema 25-08-12 22:58 Dit is in onderzoek op dit moment. bron WSAEmden. Maar dit is moeilijk omdat er tijdens de opstuwing van buiten naar binnen geen scheepvaart mogelijk is. Per 12 uur 3 uur scheepvaart mogelijk. Eigenlijk had het Sperwerk er nooit moeten komen. De proeven hebben al veel geld gekost aan reparatie van de gebreken die zijn opgetreden. Zie constructie.

Estuariene soorten Mogelijk is er voor algen, afhankelijk van de ontwikkelingen in de troebelheid een positieve ontwikkeling; slechter kan het niet worden. Een verbeterde primaire productie zal doorwerken in de rest van de voedselketen en het zuurstofgehalte in het water. Dit is één van de kernproblemen die nu in het Eems-estuarium aan de orde zijn (Bos et al. 2012). Vis profiteert mogelijk wel van een eventuele verminderde zuurstofloosheid, maar zoals hierboven benoemd ontstaat door de ingreep feitelijk geen nieuw waardevol leefgebied dat kan functioneren als paaihabitat voor vis. Voor broedvogels langs de rivier is het van belang dat het overstromingsrisico van nesten in theorie verminderen zal. Dit verdient echter wel een relativering, omdat het huidige sperrwerk die rol principe ook zou kunnen vervullen terwijl het onder het huidige beheer juist voor het omgekeerde doel (dauerstau) wordt benut.

22

5. Vragen die nog resteren 5.1. Inleiding Een exercitie als het onderhavige rapport is uit de aard der vraag altijd kort waarbij op een veelheid aan vragen wordt gestoten. Het gaat hierbij om een aantal generieke vragen met betrekking tot gevolgen voor golfklimaat, getijdeslag, getijdevolumina, debieten, die morfologische reacties tot gevolg hebben. En vragen met betrekking tot ecologische reacties die hier weer op volgen. Daarnaast zijn er meer specifieke vragen die met de aard van deze ingreep samen hangen. Het gaat de opzet van deze studie te boven om al deze vragen te beantwoorden. We geven hier een overzicht op hoofdlijnen van vragen die resteren. 5.2. • • • • • • A. Menkema 25-08-12 21:10 Economische effecten NIET meegerekend.

•

Openstaande vragen Hoe ontwikkelen de getijdehoogten zich precies indien de Menkema-dam wordt aangelegd? Dit is qua veiligheid een cruciale vraag. Hoe ontwikkelt het lokale golfklimaat zich? Ook dit is qua veiligheid een cruciale vraag. Hoe ontwikkelt het debiet op verschillende plekken in het estuarium zich door de ingreep? Dit is qua geul-plaat ontwikkeling een cruciale vraag Hoe ontwikkelen zich de platen en kwelders? Dit is qua ecologie een cruciale vraag. Hoe ontwikkelen zich de troebelheid, zuurstofgehalte, saliniteit en de jaarlijkse schommelingen daarin in de verschillende deelgebieden? Dit is qua ecologie een cruciale vraag. Wegen de positieve effecten van bovenstaand, samen met andere positieve effecten, op tegen de negatieve effecten? Hoe relevant is de verandering in ligging en sterkte van de zoet-zout gradiënt ?

23

6. Overkoepelend oordeel De ingreep vindt plaats in een estuarium dat nog een open verbinding heeft tussen de rivier en de zee. Dit soort estuaria zijn relatief zeldzaam aan het worden in Europa. Het Eems-estuarium is echter sterk gedegradeerd door menselijke ingrepen in de morfologie. Het kernprobleem ligt vooral in het zuurstoftekort (getijdenrivier) en de toegenomen troebelheid (gehele estuarium). Deze worden veroorzaakt door de sterk kunstmatige morfologie van het estuarium en het daaraan gelieerde fenomeen van ‘tidal pumping’. De ingreep beoogt onder meer natuurherstel, door matiging van het getij en de stroomsnelheden. De ingreep heeft veel gevolgen, maar niet allemaal zijn ze nu al goed te duiden of te kwantificeren. Wel kan soms de richting van het effect worden ingeschat: De hydraulica van het gebied zal zowel aan de noordzijde als aan de zuidzijde van de dam sterk worden beïnvloed en (behoudens de Ems-rivier) op een onnatuurlijke manier wijzigen. Als gevolg daarvan zal de morfologie ook worden beïnvloed en over een periode van decennia tot eeuwen gaan veranderen. A. Menkema 25-08-12 21:15 Hier verschilt men uiteenlopend van meningen en uitvoering. Denk aan baggeren, windmolens, havenuitbreidingen en industruele uitbreidingen. Alles onder het motto behoud van de economie. A. Menkema 25-08-12 21:16 Denk aan de veiligheid van de dijken Deltares 2050. A. Menkema 25-08-12 21:18 Niet zo moeilijk als men de positieve economische voordelen ook laat meetellen met de ecologische verwachtingen. A. Menkema 25-08-12 21:21 Klopt niet zie opmerking 45. A. Menkema 25-08-12 23:01 Hier broeden geen vogels. Zie opmerking: 48. A. Menkema 25-08-12 23:08 Minder stroom en aanvoer van sediment van zee en toch meer bagger werk. Niet aannemelijk. De vorm van de voet bij de openingen moet zodanig worden geconstrueerd dat hier geen verzamelplaats van sediment word gecreëerd. A. Menkema 25-08-12 21:28 Tegendeel zie Afsluitdijk.

De ingreep past niet bij een natuurlijke referentie voor het Eems estuarium. Ze is strijdig met de kernopgave voor Natura 2000 gebied de Waddenzee: "Behoud of herstel ruimtelijke samenhang [ ] en bijbehorende sedimentatie- en erosieprocessen. Behoud openheid, rust en donkerte. [ ]". Het plan zal naast positieve effecten zeker ook significant negatieve effecten op de instandhoudingsdoelen hebben. Dit betekent automatisch dat voor het plan 'dwingende redenen van openbaar belang' moeten worden aangevoerd om aan de NB-wet te kunnen voldoen. Het plan is niet duurzaam in de zin dat het zelfregulerend kan zijn, of kan bijdragen aan versterking van de rol van natuurlijke processen. Het heeft wel een duurzaam karakter in de zin dat het bijdraagt aan de opwekking van hernieuwbare energie. Er is echter een pleidooi nodig waarom dat in dit N2000 gebied moet worden geïmplementeerd. De ingreep leidt tot een verlies aan oppervlak van kwalificerende habitats ter plaatse van de dam. De dam vermindert het areaal littorale mosselbanken. Daarbuiten (N en Z) vinden verschuivingen plaats in de verhoudingen van oppervlakten van kwalificerende habitats. Ten zuiden van de dam ontstaan kweldertjes in de luwte en neemt het plaatareaal af. Ten noorden ervan neemt het plaatareaal waarschijnlijk toe, ten koste van kwelder en sub-littoraal. Leefgebieden veranderen in kwaliteit. Ten noorden van de dam nemen stroomsnelheden en getijdeslag waarschijnlijk toe, veelal niet ten gunste van kwalificerende soorten. Wat er met de troebelheid zal gebeuren is een open vraag. Het overstromingsrisico van nesten van kwalificerende broedvogelsoorten neemt hier naar alle waarschijnlijkheid toe. Ten zuiden van de dam nemen getijslag en stroomsnelheden af (met uitzondering vlakbij de openingen). De baggerinspanningen moeten echter worden opgevoerd (met de daaraan verbonden ecologische effecten). In hoeverre de troebelheid, het zuurstofgehalte en de samenstelling van de bodem positief zullen worden beïnvloed is de vraag. Het overstromingsrisico van nesten van kwalificerende broedvogelsoorten neemt hier af, maar daar kan het sperrwerk bij Gandersum ook voor worden gebruikt. Delen van het estuarium nabij de dam zullen door verstoring minder functioneel zijn als rust- of foerageergebied voor kwalificerende zoogdieren en vogels.

24

A. Menkema 25-08-12 23:09 Nu is de hele Eems na Emden Brak en zoet en tot Herbrum een grote modderpoel, is dat dan wel goed. Het zou goed zijn de Menkemadam ook eens van de positieve kant te beschrijven en niet gelijk een afkeuring neer te zetten. Hoe lang werken we nog met starre kernregels en rapporten over de kwaliteit van de laatste jaren? A. Menkema 25-08-12 23:09 Ook hier geen bewijzen dat het slecht is en in de deelgebieden staan niet echt negatieve effecten. Het zijn allemaal nog te onderzoeken voor of nadelen die men leest. A. Menkema 25-08-12 21:39 Deze balans is echter niet verwoord in de beschreven gebieden van dit rapport. Nu ineens wel vast aangenomen negatieve veronderstellingen. A. Menkema 25-08-12 21:40 Dat blijkt niet uit de inhoud van de beschreven punten in dit rapport. A. Menkema 25-08-12 21:41 Zie opm. 1

De ligging en sterkte van de zoet-zout gradiënt verandert. Dat is niet positief, maar of het een neutrale of negatieve verandering is, is onduidelijk. Het is niet in lijn met het streven naar herstel en verbetering van zoet-zout overgangen, wat ook een kernopgave is voor de Waddenzee. Een negatief effect is de vergrootte barrière-werking. De dam, alsmede de daarop voorziene windmolens en de waterkrachtturbines verhinderen vrije beweging van vogels vissen en zeezoogdieren, terwijl herstel/verbetering van zoet-zout overgangen een kernopgave is voor de Waddenzee. De windturbines zullen resulteren in belangrijke aantallen aanvaringsslachtoffers. In hoeverre dat voor de waterturbines ook zal gelden is afhankelijk van het ontwerp. De beoogde dam grijpt aan op enkele symptomen van het probleem dat in de Eems rivier speelt, te weten de toegenomen getijdeslag, de getijdeasymmetrie en de stroomsnelheden ten zuiden van de dam. In hoeverre daarmee ook de problemen van optredende zuurstoftekorten en troebelheid worden verminderd blijft echter nog de vraag. Wel is duidelijk dat er veel negatieve effecten zijn op kwalificerende habitats, kwalificerende soorten en andere doelstellingen en opgaven. Het achterliggende probleem van de sterk door mensen beïnvloedde kunstmatige morfologie van het estuarium wordt er niet mee aangepakt. Nabeschouwing Dit document omvat een eerste inschatting van de effecten van het specifieke voorstel om de 'Menkema-dam' aan te leggen. De quick-scan gaat in op de belangrijkste open vragen en aandachtspunten. Het is goed dat er dit soort initiatieven zijn vanuit burgers, bedrijven en natuurorganisaties. Het is ook heel belangrijk dat ieder serieus idee op zijn merites kan worden bediscussieerd in een open debat. We hopen dat de hier bijeengebrachte informatie daarbij een rol speelt, zodat iedere betrokkene en instantie voor zichzelf tot een afgewogen oordeel komen kan. Met de heer Menkema zijn wij het eens dat het Eems-estuarium sterk is beïnvloed door de mens. De oorzaken zijn vooral kanalisatie en verdieping van de hoofdvaargeul en –in mindere mate- ingrepen als inpoldering, geleidedammen, havenaanleg en het afkoppelen van het getij van zijwateren die lozen op de Eems. Het gegeven dat geen van de waterlichamen in het Eems estuarium voldoet aan de criteria van de KRW maatlat voor een goede ecologische toestand (MinLNV, 2009), is het gevolg van vele decennia van zeer grootschalige menselijke beïnvloeding. Het ligt dan ook voor de hand dat de oplossing van de problemen ook grootschalig van karakter zal zijn en vermoedelijk meerdere decennia in beslag zal nemen. Allerlei kleinschalige oplossingen die regelmatig worden aangedragen voor deelproblemen zijn weliswaar mooi voor het gebied maar lossen de problematiek van de Eems rivier en het zeewaartse deel van het Eems estuarium niet op. Ruwweg zijn er in de grootschalige oplossingen drie hoofdgroepen te onderscheiden: I. Symptoombestrijding, waarbij het estuarium zo wordt aangepast dat de symptomen zo goed mogelijk onderdrukt worden en het estuarium zo goed mogelijk voldoet aan de gewenste gebruiksfuncties van de mens, zoals vaardiepte, veiligheid, natuurwaarden en industrialisatie. Hierbij zijn ruwweg twee oplossingsrichtingen: a) aanpassingen van de morfologie van het estuarium zijn in de lengte, breedte of de diepte die zo optimaal mogelijk

25

A. Menkema 25-08-12 23:11 Dit geeft tevens weer eens aan dat er in het noorden geen mogelijkheden kunnen worden gecreëerd zonder de negatieve kritiek. Waarom wel een 2e Maasvlakte voor de economie, Zandmotor voor de kustverdediging en Afsluitdijk voor vergroten leefgebied en landbouw. Hier gaat het om het terug winnen van de natuur en een stimulans voor de economie en de veiligheid van onze zeeweringen. . A. Menkema 25-08-12 23:12 Natuur en economie kan best samengaan. Alleen moet men van beide kanten een eerlijke discussie voeren en geen gesloten fronten vormen en allerlei uitvluchten zoeken. Theorie en praktijk goed bestuderen en benaderen in overleg met betrokken partijen. A. Menkema 25-08-12 22:05 Na ingrepen Oké Maar ook zonder verder ingrepen annaliseren zou goed zijn. De ervaring van de laatste 5 jaren zijn niet erg hoopgevend voor de Eems.

II.

III.

gekozen zijn met oog op de gebruiksfuncties. Voorbeelden zijn een forse vergroting van het getijdeoppervlak (om de geulen op diepte te houden); het uitdiepen van de vaargeul door baggeren; 3) het aanbrengen van een intergetijde zandplaat in een geul zodat het getij wrijving ondervindt over een langer traject (zoals geprobeerd in de Elbe). Dit zijn het soort oplossingen die vaak ten koste gaat van andere milieus omdat ze groot ruimtebeslag met zich meebrengen; b) aanpassingen van het estuarium middels kunstmatige ingrepen, bijvoorbeeld Oosterscheldekering en Menkema-dam, welke vaak grote invloed hebben op de hydraulische condities in het bekken en daarmee ook op de morfodynamiek en ecologie. Vaak zijn er nog decennialang tot meer dan een eeuw effecten te merken van grootschalige aanpassingen van het soort Ia of Ib en werden tot nog toe de effecten niet goed overzien. Oorzaakbestrijding, waarbij de oorzaak zoveel mogelijk ongedaan wordt gemaakt. Veelal betekent dit dat 1 of meer gebruiksfuncties zullen komen te vervallen of in sterk gewijzigde vorm doorgang kunnen vinden. Bij het Eemsestuarium zou gekozen kunnen worden om de natuurlijke meandering van de geulen terug te brengen evenals hun natuurlijke diepte. Dit zou op termijn de vaart van te diep stekende schepen onmogelijk maken naar bepaalde delen van het estuarium. Om de werkgelegenheid in deze sectoren zeker te stellen zou oorzaakbestrijding hand in hand moeten gaan met het verplaatsen van dergelijke activiteiten. Dit zou bij voorkeur moeten zijn naar wateren waar dit wel mogelijk is omdat daar voldoende vaardiepte aanwezig is. Gebruiksfunctiebestrijding, hoewel bij het voorgaande punt II al sprake is van gebruiksfunctiebeperking is het daar nog een gevolg en geen oorzaak van het oplossen van het probleem. Als we echter besluiten om bepaalde gebruiksfuncties te schrappen, dan is er ook geen probleem meer. We zouden bijvoorbeeld kunnen kiezen voor het schrappen van natuur als gebruiksfunctie of economie.

Het probleem met al deze bovenstaande grootschalige oplossingsrichtingen –ook het huidig gehanteerde model- is dat ze duur zijn en een grote invloed uitoefenen op de diverse gebruiksfuncties, waarbij de lasten en lusten niet altijd bij dezelfde spelers terecht komen. Maar ook nu is dat al zo: de baggerinspanningen worden betaald door de overheid, de milieuschade wordt niet goed in de balans opgenomen, de verhoogde veiligheidsrisico’s worden geaccepteerd en de baten komen niet op een evenredige manier terecht bij hen die de kosten dragen. Voor een goede afweging van de meest wenselijke ingreep zijn twee zaken cruciaal: 1) een goed begrip van het huidige en toekomstige functioneren van het Eems estuarium, na ingrepen, op basis van fysische en ecologische principes; 2) een volledig overzicht van alle kosten en baten van het huidige en alternatief beheer. Daarbij zouden ook de ecosysteemdiensten op een transparante manier op waarde moeten worden geschat. Wereldwijd zijn er diverse voorbeelden daarvan volledig uitgewerkt, die duidelijk maken dat een dergelijke analyse een grote invloed kan hebben op het inzicht in wat de economisch meest voordelige oplossingsrichting is.

A. Menkema 25-08-12 22:06 Als dit laatste waar is begrijp ik niet dat er nog geen oplossing ligt zonder de economie te schaden.

26

27

Literatuur Bos, D., Buettger, H., Esselink, P., Jager, Z., de Jonge, V., Kruckenberg, H., van Maren, B., & Schuchardt, B., 2012. De ecologische toestand van het Eems-estuarium en mogelijkheden voor herstel. A&W rapport 1759, Programma Naar Een Rijke Waddenzee/Altenburg & Wymenga, Leeuwarden/Veenwouden. A. Menkema 25-08-12 22:10 Nog niet vrijgegeven. Aangevraagd Rolf Korsuize.

Brenninkmeijer, A. & C. van der Weyde. 2012. Vervolgonderzoek vogelslachtoffers Windpark Eemshaven 2011-2012. A&W-rapport 1748. Altenburg & Wymenga bv. Feanwâlden Dankers et al. 2005 Esselink, P., Bos, D., Oost, A.P., Dijkema, K.S., Bakker, R., Jong, R.D., 2011. Verkenning afslag Eems-Dollardkwelders. Vries/Veenwouden. Geurts van Kessel, A.J.M., 2004. Verlopend tij, Oosterschelde een veranderend natuurmonument Rapport RIKZ/2004.028: 1-80. Lievense, 2004 Louters, T., van den Berg J.H., Mulder, J.P.M., 1998. Geomorphological changes of the Oosterschelde tidal system during and after the implementation of the Delta Project. J. Coastal Research, 14: 1134-1151. van Maldegem, D.C., van Pagee, J.A., 2005. Zandhonger Oosterschelde : een verkenning naar mogelijke maatregelen. Werkdocument RIKZ/ZDA/2005.802w: 1-13. Ministerie van LNV 2009. Stroomgebiedsbeheerplan Eems 2009-2015. Den Haag. P.H. Nienhuis, A.C. Smaal, editors. The Oosterschelde Estuary (The Netherlands): a case-study of a changing ecosystem. xxiv, 597p. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1994. (Hydrobiologia, 282/283.) Rappoldt, C., Ens, B.J., Kersten, M.A.J.M., 2006. Scholeksters en de droogvalduur van kokkels in de Oosterschelde. Ecocurves, Haren. Ecocurves rapport 2. ISSN 1872-5449: 1-61. Schekkerman, H., Meininger, P.L., Meire, P.M., 1994. Changes in the waterbird populations of the Ooster-schelde (SW Netherlands) as a result of large-scale coastal engineering works. Hydrobiologia 282/283: 509-524. Smaal, A.C., Nienhuis, P.H., 1992. The Eastern Scheldt (The Netherlands), from an estuary to a tidal bay: A review of responses at the ecosystem level. Neth J Sea Res 30: 161-173. Troost, K., van den Ende, D., Tangelder, M., Ysebaert, T.J.W., 2012. Biodiversity in a changing Oosterschelde: from past to present. Wageningen. Imares , rapport nummer C046/12, WOT-werkdocument 288 Williams, J.G., Armstrong, G., Katopodis, C., Larinier, M., Travade, F. 2012. Thinking like a fish: a key ingredient for development of effective fish passage facilities at river obstructions. 417:407-417. van Zanten, E., Adriaanse, L.A., 2008. Verminderd getij. Verkenning naar mogelijke maatregelen om het verlies van platen, slikken en schorren in de Oosterschelde te beperken. Hoofdrapport. Report Rijks-waterstaat: 1-80. Zwarts, L., Blomert, A.M., Bos, D., Sikkema, M., 2011. Exploitation of intertidal flats in the Oosterschelde by estuarine birds. A&W rapport 1657, Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Feanwâlden.

28

Winterwerp, J.C., 2009. Fine sediment transport by tidal asymmetry in the highconcentrated Ems River: indications for a regime shift in response to channel deepening. Ocean Dynamics, Volume 61, Issue 2-3, pp. 203-215.

29