Hoge bloeddruk in de zwangerschap Zwangerschapshypertensie
mca.nl
Inhoudsopgave
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
3
Soorten en ernst van hoge bloeddruk
4
Zwangerschapshypertensie 5 Bevalling bij zwangerschapshypertensie
8
Pre-eclampsie, eclampsie en HELLP-syndroom
9
Bevalling bij pre-eclampsie, eclampsie en HELLP-syndroom
11
Meer informatie
13
Uw vragen
13
2
Bij hoge bloeddruk in de zwangerschap, oftewel zwangerschapshypertensie, kunnen zowel bij moeder als kind complicaties optreden. Daarom is bij hoge bloeddruk extra controle en (medische) zorg nodig. Ook tijdens de bevalling. In deze folder vindt u uitleg over de verschillende klachten en aandoeningen bij hoge bloeddruk in de zwangerschap, over de extra controle en zorg die dan nodig zijn, en over uw bevalling in het ziekenhuis.
Uw arts in MCA Medisch Centrum Alkmaar (MCA) is een topklinisch opleidingsziekenhuis. U krijgt niet alleen te maken met de gynaecoloog, maar ook met arts-assistenten en klinisch verloskundigen. Waar in deze folder gynaecoloog staat, kunt u daarom ook artsassistent of klinisch verloskundige lezen. Een arts-assistent is een volledig bevoegde arts - al dan niet in opleiding tot gynaecoloog - die u onder verantwoordelijkheid van en in nauw overleg met uw gynaecoloog onderzoekt en behandelt. Dat geldt ook voor de klinisch verloskundigen van MCA.
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
een rol. Van de vrouwen die voor het eerst zwanger zijn, krijgt zo’n 10 tot
Wat is zwangerschapshypertensie?
15% hoge bloeddruk. Bij een volgende
Had u voor de zwangerschap een
zwangerschap komt dat minder vaak voor.
normale bloeddruk en krijgt u in de 2e helft van de zwangerschap hoge
Verhoogde kans op complicaties
bloeddruk (hypertensie)? Dan wordt dit
Bij zwangerschapshypertensie is de kans
zwangerschapshypertensie genoemd. De
op complicaties voor moeder en kind ver-
oorzaak van zwangerschapshypertensie
hoogd. Uw verloskundige meet daarom
is onbekend. Waarschijnlijk spelen de
bij elke controle uw bloeddruk, en verwijst
aanleg en ontwikkeling van de placenta
u bij eventuele zwangerschapshypertensie
in de eerste helft van de zwangerschap
naar de gynaecoloog. 3
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
Zo wordt uw bloeddruk gemeten
verminderen. De kans op complicaties en
U krijgt een band om de bovenarm. De
de ernst van de complicaties zijn onder
band is via een slangetje verbonden met
andere afhankelijk van:
de bloeddrukmeter. De band om uw arm
• het moment in de zwangerschap
wordt opgeblazen. U krijgt dan even een
waarop u hoge bloeddruk krijgt: tegen
knellend gevoel in uw bovenarm. Terwijl
het einde van de zwangerschap is de
de lucht uit de band loopt, luistert de
kans op complicaties kleiner dan vroeg
verloskundige met een stethoscoop naar
in de zwangerschap
de kloppende tonen van de slagader
• de hoogte van uw bloeddruk: hoe
in de elleboog. Op de bloeddrukmeter
hoger de bloeddruk, des te groter is de
wordt bij de eerste hoorbare toon de
kans op (ernstige) complicaties
zogenoemde bovendruk afgelezen. Bij de laatste hoorbare toon de onderdruk. Als de bovendruk hoger is dan 140 (mmHg)
Soorten en ernst van hoge bloeddruk
en/of de onderdruk hoger dan 90 (mmHg), spreken we van hoge bloeddruk.
Chronische hypertensie Had u voor de zwangerschap al hoge
De bloeddruk kan onder invloed van
bloeddruk? Dan wordt dit chronische
inspanning, stress of de meting zelf wat
of pre-existente hypertensie genoemd.
schommelen. Dit is normaal.
Het kan zijn dat u hiervoor al medicijnen gebruikt. Ongeveer een derde van de
Gevaren van hoge bloeddruk in de
vrouwen met hoge bloeddruk in de
zwangerschap
zwangerschap heeft deze vorm van
Bij hoge bloeddruk in de zwangerschap
hypertensie. De zwangerschapscontroles
kunnen bij zowel moeder als kind com-
worden bij chronische hypertensie in het
plicaties optreden. Zo kunnen uw nieren
ziekenhuis gedaan.
en lever (tijdelijk) minder goed werken, en kunnen er afwijkingen in de bloedstol-
Zwangerschapshypertensie
ling ontstaan. De bloedtoevoer naar de
Hoge bloeddruk die veroorzaakt
placenta (moederkoek) kan verminde-
wordt door de zwangerschap, wordt
ren. Hierdoor kan de groei van het kind
zwangerschapshypertensie genoemd.
achterblijven en de conditie van het kind
Vrouwen hebben bij deze vorm vóór de
4
zwangerschap een normale bloeddruk.
vooral tijdens een 1e zwangerschap
Zij krijgen in de 2e helft van de
of een 1e zwangerschap van een
zwangerschap een hoge bloeddruk.
nieuwe partner op. De oorzaak van zwangerschapshypertensie is niet
Pre-eclampsie
duidelijk. Wel is bekend dat de kans op
Een ernstiger vorm van zwangerschapshy-
zwangerschapshypertensie bij een aantal
pertensie wordt pre-eclampsie genoemd.
ziekten groter is. Bijvoorbeeld bij:
Er zit dan eiwit in de urine, of er zijn er an-
• diabetes mellitus (suikerziekte)
dere tekenen van tijdelijke beschadiging
• vaat- en nierziekten
van de lever en/of nieren.
• sommige auto-immuunziekten • eerdere zwangerschapshypertensie: het
Eclampsie en het HELLP-syndroom Eclampsie en het HELLP-
verloop is dan meestal minder ernstig • eerder hoge bloeddruk
syndroom zijn ernstige vormen van zwangerschapshypertensie.
Ook bij een meerlingzwangerschap is
Bij beide vormen is de kans op
de kans op zwangerschapshypertensie
(levensbedreigende) complicaties groter.
groter. Verder spelen vermoedelijk
Eclampsie en het HELLP-syndroom
erfelijke factoren een rol. Vrouwen van wie
komen gelukkig maar weinig voor: bij
een moeder of zus een ernstige vorm van
minder dan 2% van de vrouwen die voor
zwangerschapshypertensie heeft gehad,
het eerst zwanger zijn. Bij een eventuele
hebben ongeveer 5 keer zoveel kans op
volgende zwangerschap is de kans nog
zwangerschapshypertensie.
kleiner. Bovendien is het verloop dan meestal minder ernstig. Meer uitleg vindt
Kunt u zwangerschapshypertensie
u verderop in de folder bij ‘Pre-eclampsie,
voorkomen?
eclampsie en HELLP-syndroom’.
Zwangerschapshypertensie is bij gezonde vrouwen niet te voorkomen. Het is inmiddels bekend dat een (zoutloos of
Zwangerschapshypertensie
zoutarm) dieet niet helpt. U mag daarom gewoon eten en drinken, en ook met mate
Kans op zwangerschapshypertensie
zout gebruiken.
Zwangerschapshypertensie treedt 5
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
Ook is nooit goed onderzocht of
vaak in korte tijd opnieuw gecontroleerd.
rust zwangerschapshypertensie
Is uw bloeddruk dan opnieuw verhoogd?
helpt voorkomen. Toch adviseert uw
Dan krijgt u in het ziekenhuis (één van) de
zorgverlener u bij hoge bloeddruk om
volgende onderzoeken.
minder te werken of helemaal te stoppen, en zo nodig hulp thuis te regelen. Om
Urineonderzoek
complicaties te voorkomen, wordt u zo
Uw urine wordt gecontroleerd op eiwit.
nodig en zo mogelijk behandeld met
Eiwit in de urine vertelt iets over het
bloeddrukverlagende medicijnen.
functioneren van de nieren en de ernst van de hoge bloeddruk. Eiwit in de urine
Klachten
kan overigens ook een andere oorzaak
Veel vrouwen met zwangerschapshy-
hebben, zoals een blaasontsteking of wat
pertensie hebben geen klachten. Bij de
vaginale afscheiding.
ernstiger vormen komen meestal wel klachten voor, bijvoorbeeld:
Bloedonderzoek
• hoofdpijn
Uw bloed wordt onderzocht op het
• vaag zien en lichtflitsen en/of
ijzergehalte, het aantal bloedplaatjes en
sterretjes zien
het functioneren van de lever en nieren.
• tintelingen in de vingers • pijn of een knellend gevoel boven in de buik
Reflexen Een extra prikkelbaar zenuwstelsel
• misselijkheid en overgeven
kan wijzen op een ernstiger vorm van
• zwellingen door vasthouden van vocht
zwangerschapshypertensie. Om dit na te
(oedeem)
gaan worden reflexen getest, meestal de kniepeesreflex.
Dikke handen en voeten komen ook voor bij vrouwen die geen
Gewicht
zwangerschapshypertensie hebben.
Om na te gaan of u vocht vasthoudt (oedeem), wordt uw gewicht gecontro-
Onderzoek
leerd. Meestal verzamelt het vocht zich in
Als uw bloeddruk in de 2e helft van de
de onderbenen. Maar uiteindelijk kunnen
zwangerschap verhoogd is, wordt deze
ook uw handen en gezicht opzwellen.
6
CTG en echoscopie
opnieuw onderzoeken. Wordt uw
Voor controle van de conditie van de baby
bloeddruk hoger? Dan kan het zijn dat
krijgt u 2 onderzoeken:
opname alsnog nodig is. Krijgt u tussen
• een hartfilmpje van de baby: CTG
de controles door klachten, of voelt u de
(cardiotocogram) • echoscopie: om de groei van de baby
baby minder goed bewegen? Neem dan meteen contact op met uw gynaecoloog.
en de hoeveelheid vruchtwater te meten
Opname De gynaecoloog adviseert opname bij:
Doppler-onderzoek
• ernstige zwangerschapshypertensie:
Als de baby te klein lijkt voor de duur
onderdruk hoger of gelijk aan 100
van de zwangerschap, wordt ook de
(mmHg)
doorstroming van de bloedvaten van
• eiwit in de urine
de navelstreng gemeten (Doppler-
• afwijkende bloeduitslagen
onderzoek).
• groeiachterstand van de baby • eventuele andere complicaties
Het vervolg Als alle uitslagen goed zijn en uw
Tijdens uw opname houden we uw
bloeddruk weer normaal is, blijft u onder
gezondheid en de conditie van de baby
controle van uw eigen verloskundige. Bij
goed in de gaten.
milde zwangerschapshypertensie worden de zwangerschapscontroles voortaan
Controle van moeder en kind
in het ziekenhuis gedaan. Bij ernstige
Verpleegkundigen vragen regelmatig of
zwangerschapshypertensie is opname
u klachten heeft. Uw bloeddruk wordt
nodig.
meerdere malen per dag gemeten. Ook worden uw bloed en urine regelmatig
Controle in het ziekenhuis
onderzocht. Een verpleegkundige maakt
Omdat de kans op complicaties bij milde
dagelijks een hartfilmpje (CTG) van
zwangerschapshypertensie klein is, is
de baby. Het is verder belangrijk dat u
opname is niet nodig. Wel blijft u dan
zelf aangeeft of u de baby goed voelt
onder controle van de gynaecoloog. U
bewegen. Afhankelijk van de uitslagen
krijgt tijdens deze controles mogelijk
van de onderzoeken en de duur van 7
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
de zwangerschap krijgt u tijdens de
Zo nodig wordt de bevalling ingeleid
opname zo nodig opnieuw een echo.
Is wachten op een spontane bevalling
Is uw bloeddruk te hoog? Dan krijgt u
door dreigende complicaties voor u en/
bloeddrukverlagende medicijnen.
of de baby niet langer verantwoord? Dan adviseert de gynaecoloog om de
Wachten op de bevalling
bevalling in te leiden. Als uw bloeddruk
Dit is misschien een onzekere tijd waarin
steeds hoger wordt bijvoorbeeld, bij
u zich mogelijk ongerust maakt over
afwijkende bloeduitslagen en/of als u
uw gezondheid, de gezondheid van de
steeds meer eiwit in de urine heeft.
baby en hoe het verder gaat. Vraag de gynaecoloog en de verpleegkundigen
Na de bevalling
dan gerust om uitleg over wat u kunt
Zwangerschapshypertensie geneest na
verwachten. Veel zal afhangen van de
de bevalling spontaan. Ook afwijkende
ontwikkeling van uw bloeddruk, uw
bloeduitslagen herstellen spontaan.
klachten en de conditie van de baby. Die
De nierfunctie verbetert: u merkt dit
onzekerheid kunnen we niet wegnemen,
doordat u veel meer gaat plassen.
maar gelukkig zijn ernstige complicaties
De bloeddruk kan de 1e dagen na de
zeldzaam.
bevalling nog stijgen. Om deze reden moet u na de bevalling minstens 24
Toch naar huis
uur in het ziekenhuis blijven. Gebruikt
Soms blijkt na enkele dagen dat de ernst
u bloeddrukverlagende medicijnen?
van de hoge bloeddruk meevalt. U mag
Dan kunt u deze in overleg met de
dan in overleg met de gynaecoloog weer
gynaecoloog langzaam afbouwen.
naar huis. Gebruikt u nog bloeddrukverlagende medicijnen als u naar huis gaat? Dan Bevalling bij zwangerschapshypertensie
neemt uw huisarts de begeleiding bij het afbouwen over.
Als u zwangerschapshypertensie heeft, bevalt u altijd in het ziekenhuis onder
Naar huis
begeleiding van de gynaecoloog. Ook bij
Afhankelijk van uw situatie en herstel,
milde zwangerschapshypertensie.
mag u na 1 of 2 dagen met ontslag. U
8
komt na 6 weken terug voor controle bij
van pre-eclampsie zijn per persoon erg
de gynaecoloog. U krijgt hiervoor bij uw
verschillend. Mogelijk heeft u lange tijd
ontslag een afspraak mee.
weinig of geen klachten. Maar het kan ook zijn dat u in korte tijd ernstig ziek wordt en
Controle bij volgende zwangerschap
dat de kans op complicaties toeneemt.
De kans op zwangerschapshypertensie is bij een eventuele volgende zwangerschap
Eclampsie
wel iets verhoogd, maar desondanks
Heel soms treden bij
klein. U kunt bij een 2e zwangerschap
zwangerschapshypertensie en pre-
voor de controles dus ook gewoon naar
eclampsie stuipen op (insulten of
uw eigen verloskundige.
convulsies). Dit wordt eclampsie genoemd. Stuipen zijn trekkingen van de
In het fotoverhaal ‘Bevallen in MCA’ op
armen en benen. U merkt hier niets van
www.mca.nl/verloskunde vindt u meer
omdat u even buiten bewustzijn bent.
informatie over een bevalling in MCA.
Mogelijk bijt u op uw tong en/of verliest u urine.
Pre-eclampsie, eclampsie en HELLP-
Eclampsie is zeer ernstig en soms zelfs
syndroom
levensbedreigend door eventuele bijkomende complicaties. Denkt u
Wat is pre-eclampsie, eclampsie en het
aan een hersenbloeding, lever- of
HELLP-syndroom?
nierbeschadiging of problemen met
Pre-eclampsie, eclampsie en het HELLP-
de bloedstolling. U wordt dan zo nodig
syndroom zijn ernstige vormen van
opgenomen op de IC (intensive care).
zwangerschapshypertensie, waarbij
Om nieuwe stuipen te voorkomen, krijgt
opname altijd noodzakelijk is.
u medicijnen. Gelukkig herstellen de meeste vrouwen uiteindelijk helemaal.
Pre-eclampsie
Wel is het risico voor de gezondheid
Heeft u behalve hoge bloeddruk ook
van de baby en de kans op complicaties
te veel eiwit in de urine? Dan heeft u
groter. Zo komt loslaten van de placenta
pre-eclampsie. De kans op complicaties
bijvoorbeeld vaker voor.
is dan groter. De ernst en het verloop 9
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
HELLP-syndroom
deze in tabletvorm of via een infuus:
Het HELLP-syndroom is een
• alfamethyldopa (Aldomet®)
bijzondere en ernstige vorm van
• labetolol (Trandate®)
zwangerschapshypertensie. HELPP
• nifedipine (Adalat®)
staat voor Hemolyse (afbraak van rode
• nicardipine (Cardene®)
bloedcellen), Elevated Liver enzymes
• dihydralazine (Nepresol®)
(verhoogde leverenzymen) en Low Platelets (een laag aantal bloedplaatjes).
Houdt u rekening met (één van) de
Vrouwen met het HELLP-syndroom voelen
volgende bijwerkingen:
zich meestal ziek. Bij het HELLP-syndroom
• hoofdpijn
kunt u last hebben van:
• slaperigheid
• ernstige pijn boven in de buik, soms
• duizeligheid
met uitstraling naar de zijkant van de
• hartkloppingen
buik of rug
• misselijkheid
• misselijkheid
• overgeven
• hoofdpijn Medicijnen die stuipen voorkomen en De klachten kunnen in aanvallen
stoppen
optreden. Ze verdwijnen vaak na uren tot
Om stuipen te voorkomen en/of te
dagen, om later weer terug te komen.
stoppen krijgt u zo nodig via het infuus magnesiumsulfaat. U kunt bij het begin
Behandeling met medicijnen
van de behandeling even last krijgen van:
Om eventuele complicaties zoveel
• een sterk warmtegevoel
mogelijk te voorkomen, krijgt u zo nodig
• misselijkheid
(één van) de volgende medicijnen.
• overgeven • een raar gevoel in de keel en op de
Bloeddrukverlagende medicijnen Er zijn verschillende bloeddrukverlagende medicijnen.
tong • een branderig gevoel in de arm van het infuus
Al deze middelen zijn veilig om in de zwangerschap te gebruiken. Afhankelijk
Dit is vervelend, maar u hoeft zich hier
van (de ernst van) uw klachten krijgt u
geen zorgen over te maken.
10
Medicijnen voor snellere rijping van de
krijgt u bij een keizersnede een ruggen-
longen van de baby
prik of algehele narcose. Wordt de baby
Wordt de baby mogelijk te vroeg
vóór 37 weken geboren? Dan is de kans
geboren, vóór 34 weken? Dan krijgt
groot dat de baby na de geboorte op de
u een injectie met corticosteroïden
couveuseafdeling wordt opgenomen.
(bijnierschorshormoon). Deze medicijnen komen via de placenta bij de baby terecht.
In het fotoverhaal ‘Moeder- en kindvrien-
Hierdoor rijpen de longen en andere
delijke keizersnede’ op www.mca.nl/
organen van de baby sneller.
verloskunde vindt u meer informatie over een geplande keizersnede in MCA.
Naar een ander ziekenhuis Heeft u zelf bij ernstige (dreigende)
Na de bevalling
complicaties zeer intensieve zorg nodig?
Ook pre-eclampsie, eclampsie en het
En/of wordt verwacht dat de baby na de
HELLP-syndroom genezen na de beval-
geboorte intensieve zorg (intensive care
ling spontaan. Wel blijft u nog een aantal
voor pasgeborenen) nodig heeft? Dan
dagen opgenomen. Bent u behandeld
kan het zijn dat u naar een academisch
met bloeddrukverlagende medicijnen?
ziekenhuis overgeplaatst wordt, waar deze
Dan blijft u deze ook na de bevalling nog
intensieve zorg geboden kan worden.
enige tijd gebruiken. Borstvoeding
Bevalling bij pre-eclampsie, eclampsie en
U kunt in principe gewoon borstvoeding
HELLP-syndroom
geven. Bent u te vroeg bevallen? Dan is de baby eerst vaak nog te zwak om zelf
Bij pre-eclampsie of het HELLP-syndroom
te drinken. U kunt de moedermelk dan
wordt de bevalling in principe bij 37
afkolven. Uw baby krijgt de afgekolfde
weken ingeleid. Maar soms is het niet
melk via een dun slangetje (sonde) in de
verantwoord om tot 37 weken te wachten.
maag toegediend.
Afhankelijk van uw conditie en de conditie van de baby wordt de bevalling dan eer-
Afhankelijk van de bloeddrukverlagende
der ingeleid, of u krijgt een keizersnede.
medicijnen die u eventueel gebruikt, kunt u
Afhankelijk van het aantal bloedplaatjes
misschien geen borstvoeding geven. Over11
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
leg dit dan altijd eerst met uw gynaecoloog.
Begeleiding en lotgenotencontact Begrijpelijk dat de verwerking van de
Naar huis
plotselinge overgang van een normale
Wanneer u naar huis mag, hangt onder
zwangerschap naar een periode
andere af van het verloop van de
met angst en zorgen tijd kost. Uw
bevalling, uw bloeddruk en of u eventueel
huisarts, verloskundige, gynaecoloog
een keizersnede heeft gehad. Herstel na
of de kinderarts kan u zo nodig bij dit
een keizersnede duurt langer.
verwerkingsproces begeleiden. Zo is het voor de verwerking belangrijk dat u
Controle
nog eens hoort wat er precies allemaal
Enige weken na uw ontslag komt u
gebeurd is. U kunt uw gynaecoloog
voor controle bij de gynaecoloog. U
hier tijdens uw controleafspraak naar
krijgt hiervoor een afspraak mee. De
vragen. Mogelijk ook heeft u baat
gynaecoloog controleert uw bloeddruk,
bij lotgenotencontact (zie ook ‘Meer
en u krijgt zo nodig bloedonderzoek.
informatie’ hieronder).
Uw herstel
Volgende zwangerschap
U heeft zowel lichamelijk als emotioneel
Er is een kleine kans dat u bij een
een zware tijd achter de rug. Het kan
eventuele volgende zwangerschap
daardoor weken tot maanden duren
opnieuw een ernstige vorm van
voordat u lichamelijk en mentaal weer
zwangerschapshypertensie krijgt.
helemaal hersteld bent. U en ook uw
Wel is het verloop dan vaak minder
partner hebben immers veel te verwerken
ernstig. Overweegt u een volgende
gekregen. Misschien vindt u het moeilijk
zwangerschap? Dan kunt u voor uitleg
te accepteren dat uw lichaam heeft
over wat u kunt verwachten een afspraak
‘gefaald’. Misschien kunt u zich soms niet
maken met uw gynaecoloog. De kans is
alles herinneren. Of misschien heeft een
groot dat u bij een eventuele volgende
eventuele opname op de IC juist diepe
zwangerschap sowieso weer onder
indruk op u gemaakt. Mogelijk ook is uw
controle blijft van de gynaecoloog. Soms
baby (langdurig) opgenomen, met alle
wordt vroeg in de zwangerschap al
zorgen van dien.
preventief gestart met medicijnen.
12
Heeft u ernstige pre-eclampsie gehad?
Uw vragen
Dan is de kans groter dat u op latere leeftijd hoge bloeddruk krijgt. Laat uw
Met vragen kunt u contact opnemen met
bloeddruk daarom elk jaar bij uw huisarts
de polikliniek gynaecologie. Dat kan op
controleren.
werkdagen van 08.30 tot 12.30 uur en van 13.30 tot 16.30 uur, telefoon 072 548 2900.
Meer informatie Buiten kantoortijden Meer informatie over hoge bloeddruk in
Bij eventuele problemen buiten
de zwangerschap en lotgenotencontact
kantoortijden kunt u contact opnemen
vindt u op:
met de verpleegafdeling verloskunde/
• www.hellp.nl voor informatie en
gynaecologie, huisnummer 370/338,
lotgenotencontact bij ernstige vormen
telefoon 072 - 548 2940 en 072 - 548 2925.
van zwangerschapshypertensie • www.couveuseouders.nl voor informatie, begeleiding en lotgenotencontact • www.nvog.nl: Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
13
Hoge bloeddruk in de zwangerschap
U kunt hier uw vragen noteren ..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
14
Notities ..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................................................
Colofon Deze patiëntenfolder is gebaseerd op de patiëntenfolder zoals opgesteld door de NVOG en is aangepast voor de lokale situatie in Medisch Centrum Alkmaar. Redactie:
afdeling gynaecologie MCA
afdeling communicatie MCA
Vormgeving:
vormgeving MCA
Druk:
Ricoh
Artikelnummer: 18049 / 2016.07 Op alle behandelingen in MCA zijn de algemene voorwaarden van MCA van toepassing, zie www.mca.nl of vraag bij de balie van patiëntenvoorlichting. 15
Medisch Centrum Alkmaar Wilhelminalaan 12 1815 JD Alkmaar T 072 - 548 44 44
mca.nl
