HOFPLEIN ROTTERDAM Jeugdtheater Talentherkenning Talentontwikkeling Binnen- en buitenschoolse opleidingen
Hofplein Rotterdam is: a. Een door en door Rotterdamse instelling, die zich richt op de specifieke cultuur van de kinderen en jongeren in de grote stad Rotterdam. b. Ruim 5.000 kinderen en jongeren die binnen- en buitenschools lessen volgen in spel, zang en dans op verschillende locaties in Rotterdam en omliggende gemeentes. c. Een Rotterdamse instelling die ruim 80.000 bezoekers per jaar trekt. Gewone Rotterdammers die houden van de toegankelijke theatervoorstellingen die Hofplein Rotterdam maakt met jongeren. Mensen die anders nauwelijks theater bezoeken en waarvan slechts 12% familie of bekenden van de spelers zijn. d. Steunpilaar van het culturele klimaat in Rotterdam in de ontwikkeling van een humuslaag. e. Een ondernemingsgerichte denk- en handelwijze, die de totale onderneming positief beïnvloedt. f. 73% van de begroting komt uit eigen inkomsten. g. Van de activiteiten in andere gemeentes gaat 25% naar dekking van de activiteiten in Rotterdam. h. Structurele, wekelijkse cursussen én incidentele lessen in het basisonderwijs, voortgezet onderwijs en hoger onderwijs. i. 120 fte medewerkers, 73% Hbo of universitair opgeleid. Laag betaald, hoog gemotiveerd, 1840 werkuren op jaarbasis en geen betaling voor overwerk. j. Een bevlogen achterban van kinderen, jongeren en volwassenen. k. Actief in diverse samenwerkingsverbanden. l. Heeft een doorlopende onderwijslijn van basisschool tot Hogeschool. m. De Theaterhavo/vwo (i.s.m. LMC voortgezet onderwijs), waarvan 95% van de leerlingen binnen de gestelde tijd het diploma haalt en doorstudeert aan Hbo en universiteit. n. De MBO Theaterschool (i.s.m Albeda College) vakopleiding, de brug voor Vmbo’ers naar het Hbo. Theatertechniek, theatervormgeving, acteren. 70% stroomt door naar het Hbo. o. HBO De Acteerschool Rotterdam (i.s.m. Hogeschool Rotterdam). Een typisch Rotterdamse Hbo opleiding voor acteurs, met een grote maatschappelijke betrokkenheid, daarom in combinatie met de opleiding CMV.
1
VOORWOORD Hofplein Rotterdam is gelukkig met de inhoud van de uitgangspuntennota ten aanzien van kunst- en cultuureducatie. Wij herkennen in grote lijnen ons beleid daarin. Binnensschoolse kunsteducatie is belangrijk, maar vergeet ook niet die duizenden kinderen die dit missen op hun eigen scholen en dat zoeken in de buitenschoolse voorzieningen van de stad. Wij gaan ons de komende vier jaar weer net zo hard en ondernemend inzetten voor talentherkenning en talentontwikkeling als de afgelopen 26 jaar. Louis Lemaire Algemeen directeur
HOOFDSTUK 1 OMSCHRIJVING EN POSITIONERING HOFPLEIN ROTTERDAM 1.1 Missie, visie en doelstelling Hofplein Rotterdam Talentherkenning en talentontwikkeling, gericht op de specifieke samenstelling en cultuur van deze stad en haar bevolking, is de missie van Hofplein Rotterdam. Hofplein Rotterdam biedt de kinderen en jongeren van Rotterdam kansen met haar doorlopende onderwijslijn tot eventueel een professional in de kunsten. Ten diepste gaat het Hofplein Rotterdam erom, kinderen en jongeren een fascinatie in het leven mee te geven. Fascinatie geeft het leven richting, een motor en een diepere waarde. Onze fascinatie is theater, kunst; dat willen en kunnen wij aan kinderen, jongeren en de in hun kielzog meelopende volwassenen meegeven. Het ontwikkelen van de persoonlijkheid, ondernemendheid en creatief denken is ingebed in talent herkennen, ontdekken en ontwikkelen. Daarmee brengen we de discipline van het theater de maatschappij in en dragen zo bij aan een levendig kunst- en cultuurklimaat, hetgeen Rotterdam aantrekkelijker maakt voor kinderen, jongeren en hun ouders. En bevordert daarmee het vestigingsklimaat. Onderscheidend is daarbij dat Hofplein Rotterdam zoveel mogelijk kinderen en jongeren op een laagdrempelige manier en over een langere periode met kunst en cultuur in aanraking brengt. We hebben onze doelstellingen de afgelopen jaren op verschillende manieren verwoord: - Talentherkenning, talentontdekking en talentontwikkeling. - Het ontwikkelen van de theatrale vaardigheden van onze leerlingen. - Zoveel mogelijk kinderen en jongeren winnen voor de kunst. - Een plek scheppen voor zoveel mogelijk kinderen en jongeren en de in hun kielzog meelopende ouders, waar zij zich thuis voelen en herkennen in het theateraanbod. - Mogelijkheden creëren voor al die kinderen en jongeren met culturele belangstelling en artistieke aspiraties, die een weg zoeken om hun dromen waar te maken. Kernwoorden zijn in deze: breed (niet elitair, niet alleen op getalenteerden gericht), ieder op eigen niveau, veiligheid, plezier en uitdaging. Met de Jeugdtheaterschool en haar opleidingen werkt Hofplein Rotterdam krachtig mee aan het ontstaan van een culturele humuslaag in de stad, bestaande uit enthousiast publiek, amateurkunstenaars en professionals in de kunsten. De afgelopen 26 jaar is het aantal kinderen en jongeren dat via Hofplein Rotterdam zijn of haar weg in het theater heeft gevonden, steeds gegroeid. We spreken inmiddels over ruim 20.000 oud-leerlingen. In de meeste culturele instellingen vinden we ze terug: op het toneel, achter de schermen of in de zaal. Veel van hen geven aan in het dagelijks leven, hun studie en de huidige baan nog steeds profijt te hebben van de theaterlessen uit hun jeugd. Het talent creatief te kunnen denken en handelen is voor alle beroepen en studies van groot belang. Het stimuleert het concentratievermogen, de discipline, het zelfbewustzijn, de
2
ondernemendheid, het empathisch vermogen en de fysieke ontwikkeling. Creatief denken is een succesfactor voor studie en beroep, het verhoogt de kansen op de arbeidsmarkt. Kinderen die “aan kunst doen” presteren aanwijsbaar beter in het onderwijs en in het bedrijfsleven. Dat is geen slogan; wij constateren dat aan de hand van de leerresultaten van onze leerlingen in het onderwijs. De mogelijkheden binnen Hofplein Rotterdam zijn sterk gegroeid. Naast de producties en de Jeugdtheaterschool kent Hofplein Rotterdam anno 2011 een Havo/Vwo opleiding, een Mbo beroepsopleiding en een Hbo beroepsopleiding. Kortom, een volwaardig doorlopende onderwijslijn vanuit de hele range; vrije tijd, plezier, onderzoek, ambitie en beroep. De beroepsuitoefening voor acteurs zal in de toekomst in groeiende mate afhankelijk zijn van eigen ondernemerschap en een brede oriëntatie, alleen de focus op theater, film of televisie zal onvoldoende blijken voor een carrière. Kansen liggen er in bedrijfstrainingen, in de zorg en in maatschappelijke veranderingsprocessen. Hij zal ook daarvoor opgeleid dienen te zijn. De vraag groeit naar goed opgeleide acteurs die rolmodellen zijn voor de diverse bevolkingsgroepen. Ons beleid in de beroepsopleidingen sluit hierop aan. 1.2 Concretisering doelstelling Hofplein Rotterdam bouwt toekomstgericht aan een zo gedifferentieerd mogelijk aanbod voor kinderen, jongeren en jong volwassenen met creatieve en artistieke aspiraties, die hun weg zoeken om hun dromen waar te maken. Een uitdagend programma-aanbod, een veilig pedagogisch klimaat en een schone heldere omgeving zijn de voorwaarden. Geen kind of jongere is hetzelfde, dat weerspiegelt zich in de vraag en daarmee in ons aanbod. Onze initiatieven zijn: a. Buitenschools aanbod met op vraag berustende differentiatie: voor 6 tot 12 jarigen (De Jeugdtheaterschool), voor 12 tot 25 jarigen (De Theaterschool), voor 18 jaar en ouder (Studio 010). Binnen al deze trajecten zijn differentiaties: naar leeftijd, niveau en doel. b. De begeleiding van scholen met lessen, projecten, en coaching, zowel in het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs als het hoger onderwijs. c. Onze eigen scholen, regulier onderwijs: De Theaterhavo/vwo (i.s.m. LMC voortgezet onderwijs) De MBO Theaterschool (i.s.m. Albeda College) De HBO Acteerschool Rotterdam (i.s.m. Hogeschool Rotterdam) In alle trajecten werkt Hofplein Rotterdam met cursisten, leerlingen, studenten vanuit de tweeslag les en productie, dat wil zeggen afwisselend scholingsgericht en productgericht. Zij werken met opleiders in de lessen en regisseurs/theatermakers in de producties. De opdracht van de opleiders is een procesmatige, die van de theatermakers een prestatiegerichte. Deze wisselwerking van leren en doen verdiept het inzicht en de vaardigheden die de leerling zich eigen maakt. De leerling ontwikkelt expliciet zijn theatrale talent, impliciet zijn persoonlijkheid en vindt met de lessen een doel. 1.3 Positionering van Hofplein Rotterdam, figuurlijk Algemeen Hofplein Rotterdam is opgericht in 1985 toen het gemeentebestuur Louis Lemaire vroeg het Hofpleintheater te willen heropenen als theater voor kinderen en jongeren. Hofplein Rotterdam heeft zichzelf van begin af aan gezien als een lerende organisatie. Niet alleen lesgeven en maken, maar ook zelf leren en verder ontwikkelen. Zo ontwikkelde Hofplein Rotterdam zich van theatergezelschap met een eigen theater, tot een instelling gericht op talentontdekking en talentontwikkeling. Met een sterke belangstelling voor onderwijs en volwassenwording, met speciale belangstelling voor de Rotterdamse samenleving. Theater
3
maken midden in de samenleving is en blijft de drijfveer. Daarin zit onze maatschappelijke bijdrage en de meerwaarde voor Rotterdam. Uit de regionale merkanalyse naar spontane bekendheid (Hendrik Beerda) blijkt dat Hofplein Rotterdam in 2011 is gestegen van de 26e naar de 19e plaats. Dat alle inwoners van de stad op eigen initiatief hun weg vinden naar het culturele aanbod van de stad Rotterdam is geen realistische verwachting. Een aanzienlijk deel moeten worden verleid tot, of begeleid bij, het zetten van hun eerste stappen als cultuurdeelnemer. De van huis uit niet-deelnemers ongemoeid laten is geen goed idee. Hofplein Rotterdam zet zich in als uitnodiger, verleider en begeleider en begint hiermee bij de jongste bewoners van de stad. De kinderen en jongeren bij Hofplein Rotterdam bevinden zich in een omgeving die voor hen veilig voelt, waar ze met gelijkgestemden werken en waar ze vaak veel tijd doorbrengen. Samenwerking Hofplein Rotterdam ziet het als taak vanuit haar activiteiten, vaak in samenwerking, de talenten uit de stad op het gebied van theater te herkennen en waar mogelijk verder te helpen. Door ze te begeleiding, aanmoediging of door te verwijzen. Talenten melden zich zelf aan, maar ook zijn wij actief op zoek via onze netwerken in scholen, bij presentaties, in open lessen en bij optredens op onverwachte plekken. Voor onderwijsinstellingen, andere instellingen en bedrijven is Hofplein Rotterdam een gewilde samenwerkingspartner. Voorbeelden hiervan: Projecten buiten het onderwijs Hoedje van Papier, FlexusJeugdplein, RCTH, SKVR, RO Theater, Bonheur, Toneelgroep De Appel, het Nationale Toneel, ITs festival, Museum Rotterdam, Selexys, Carré, Diergaarde Blijdorp, Dag van Respect, Chassé Theater, etc.
Projecten binnen het onderwijs CBS De Sleutel, KBS De Provenier, RK Maria Basisschool, OBS Delfshaven, Oscar Romeroschool, Augustinusschool, De Klimop, Thorbecke VO, Einstein Lyceum, IJsselcollege, Jan Tinbergen College, Zadkine College, etc.
Partners eigen reguliere opleidingen Albeda College (De MBO Theaterschool LMC Voortgezet Onderwijs (De Theaterhavo/vwo) Hogeschool Rotterdam (De Acteerschool Rotterdam)
Toneelscholen en andere beroepsopleidingen Toneelschool Maastricht Hogeschool Zuyd Toneelschool Amsterdam HKA Toneelschool Arnhem Artez Toneelschool Utrecht HKU Dansacademies Co-darts Fontys, Minerva, Conservatoria Mode, beeldende kunst opleidingen Lerarenopleidingen e.v.a.
Enkele concrete voorbeelden van samenwerkingsprojecten, structureel en incidenteel zijn: - SKVR, Landelijke Oriëntatiecursus Theaterscholen (LOT) - Dubbelde Palmboom, Mijn Rotterdam - Villa Zebra, Hofplein afgestoft (2010) en Kunsthelden (2011) - Diergaarde Blijdorp, De kleine Zeemeermin - Selexys Donner, voorleesmiddag - Dag van Respect, flashmob - René Froger, optreden bij zijn concert in Carré - Leerlingen spelen bij TG Max (Staal), RO Theater (Leni Riefenstahl), O.T. Doelstellingen van samenwerking zijn versterking van elkaar, uitbreiding van de mogelijkheden voor de leerlingen en kennismaking met nieuw publiek. Leerlingen werken met andere artistieke makers, of in andere disciplines en op andere plekken. Ze doen ervaring op en verbreden hun horizon. Vanuit het oogpunt van publiciteit en marketing biedt samenwerking de kans om nieuw publiek, ook op ongebruikelijke plaatsen, te ontmoeten en te informeren.
4
Landelijk gezien is Hofplein Rotterdam een belangrijke partner in het netwerk van alle Jeugdtheaterscholen. De afgelopen jaren hebben enkele kleine Jeugdtheaterscholen elders in het land (Zeeland, Groningen, Gelderland) voor advies en ondersteuning aangeklopt bij Hofplein Rotterdam. Daar waar mogelijk is aan dat verzoek voldaan middels kennisoverdracht, advisering en coaching. De informele samenwerking met Jeugdtheaterschool Rabarber uit Den Haag wordt in formulier 9 nader uitgelegd. Internationalisering De Jeugdtheaterschool en de opleidingen werken met internationale partners op structurele en incidentele basis. De doelstelling van alle uitwisselingen is om leerlingen een breder beeld van de wereld mee te geven en hen nieuwsgierig te maken. Op deze manier dragen we bij aan het opleiden van wereldwijze en tolerante mensen die in de maatschappij staan en kennis van andere culturen en gebruiken hebben. Voor leerlingen van de verschillende opleidingen zijn uitwisselingen een onderdeel van het lesprogramma. De uitwisselingen brengen Hofplein Rotterdam in contact met andere methodes en werkwijzen en verrijken zo onze mogelijkheden. Concrete voorbeelden van internationale samenwerking en uitwisselingen worden ook uitgewerkt in het formulier over ondernemerschap. Ondernemendheid Hofplein Rotterdam wordt voor 27% van haar budget gesteund door de gemeente Rotterdam. Dit verplicht ons zo zuinig en efficiënt mogelijk met onze middelen om te gaan en onze activiteiten te richten op een zo breed mogelijke laag van de Rotterdamse bevolking. Opdat zoveel mogelijk mensen kunnen profiteren van deze gemeentelijke investering en onze activiteiten. Hofplein Rotterdam heeft niet het geld om een CAO te kunnen uitvoeren, dat zou jaarlijks € 500.000 extra kosten. Medewerkers werken daarom 1840 uur per jaar, krijgen geen overwerk betaald en geen standaard eindejaarsuitkering. De lonen zijn laag, de inzet en de kwaliteit van de medewerkers is hoog. Wij vermarkten ons format aan andere gemeenten, hetgeen een aanzienlijke bijdrage oplevert voor de Rotterdamse activiteiten. Ook de opleidingen dragen daaraan bij. Onze infrastructuur (gebouwen en faciliteiten) wordt overdag en ‘s avonds, zeven dagen in de week, tegen vergoeding, gebruikt. Onze Rotterdamse activiteiten worden gefinancierd uit: 1. de lesgelden van de leerlingen 2. de kaartverkoop van de voorstellingen 3. de “winst” die gemaakt wordt op de overige lesplaatsen 4. de “winst” die gemaakt wordt op onze opleidingen 5. bijdragen van fondsen en sponsoren 6. de gemeentelijke bijdrage. We zitten op het vinkentouw en zoeken naar nieuwe mogelijkheden. Er is een managementlaag in de organisatie ontwikkeld en bij het beleid betrokken, om de draagkracht van de organisatie ook naar de toekomst toe te verzekeren. 1.4 Positionering van Hofplein Rotterdam, letterlijk Hofplein Rotterdam startte in 1985 in het leegstaande Hofpleintheater in het centrum van de stad. Hier werd tot 1995 ook lesgegeven en worden nog steeds de grote familievoorstellingen gespeeld. Het gebouw wordt gehuurd van Technicon op basis van kostprijs. Het contract loopt tot eind 2012. Wij hopen en verwachten dat het daarna op dezelfde voorwaarden wordt verlengd. Sinds 2001 worden de lessen gegeven in de Theaterschool aan de Pieter de Hoochweg 222 in Delfshaven. Overdag de lessen van de opleidingen en daarna en in de weekenden de lessen van de Jeugdtheaterschool en de repetities van de theaterproducties. In de drie theaters en in de studio’s worden voorstellingen gegeven waardoor een bruisend geheel
5
ontstaat. Het gebouw wordt gehuurd van Stadsontwikkeling tegen een deels verlaagde huurprijs tot 2016, door een storting van de Gemeente Rotterdam. Door de povere staat van onderhoud, voldoet het gebouw niet meer aan alle eisen. Dat doet ons onderzoeken of wij het gebouw in eigen beheer kunnen krijgen om zo dit onderhoud te kunnen verbeteren. Het gebouw is zeven dagen per week van 8 uur tot 22 uur in gebruik en geopend. Door de enorme groei van het leerlingenaantal op de vrijetijdsschool en doordat Delfshaven te ver weg of het vervoer te duur is voor Rotterdammers uit de verder weg gelegen deelgemeentes, zijn leslocaties in Hoogvliet en Nesselande gecreëerd. Op verzoek van gemeentes buiten Rotterdam is vanaf 1995 het aantal lesplaatsen buiten de stad uitgebreid om ook daar kinderen en jongeren theaterlessen te laten volgen en voorstellingen te laten spelen in plaatselijke vestigingen en theaters. Deze gemeentes financieren deze leslocaties zelf en dragen zo bij aan de overhead van Hofplein Rotterdam. Om de uitbreiding van opleidingen op te vangen stelde LMC voortgezet onderwijs het voormalig schoolpand van het Rotterdamsch Lyceum ter beschikking aan de Pieter de Hoochstraat 29 voor de onderbouw van De Theaterhavo/vwo. Hier worden in de middag- en avonduren en de weekenden ook lessen gegeven door de Jeugdtheaterschool. Door het intensieve gebruik en de financiering en medegebruik door de onderwijsactiviteiten, worden de ruimtes in de panden efficiënt gebruikt. Waarmee Hofplein Rotterdam continu bezig is het maximale rendement uit de m² te halen, tegen zo laag mogelijke kosten. HOOFDSTUK 2 TERUGBLIK OP DOELSTELLINGEN 2009-2012 Hofplein Rotterdam maakte jaarlijks 12 verschillende producties met leerlingen van de Jeugdtheaterschool en stagiaires van de opleidingen, die tussen de 80.000 en 90.000 bezoekers trokken. Het leerlingenaantal schommelde tussen 3.750 en 3.900 deelnemers in de vrije tijd, 1.200 leerlingen in de langlopende binnensschoolse onderwijsprojecten en nog eens 700 leerlingen en studenten binnen de eigen opleidingen van Hofplein Rotterdam. Met de kortlopende projecten in het onderwijs bereikten we jaarlijks 2.250 leerlingen. 2.1 Hofplein Rotterdam voor Rotterdam en de Rotterdammers Vorig jaar is de bedrijfsnaam veranderd van Jeugdtheater Hofplein in Hofplein Rotterdam. Enerzijds omdat oudere leerlingen van de Jeugdtheaterschool zich niet meer aangesproken voelen door de term Jeugdtheater en omdat de term ook niet de Mbo en Hbo studies dekt. Anderzijds omdat wij ons nog duidelijker willen laten zien als een Rotterdamse instelling. 2.2 Terugblik op doelstellingen en activiteiten in het Theater De voorstellingen We maken familievoorstellingen vanaf 4 jaar en jongerenvoorstellingen vanaf 12 jaar. Daarnaast programmeren we voorstellingen vanaf 2 jaar tijdens de Peuter- en Kleuterdagen. Met dit diverse aanbod bedienen we verschillende doelgroepen. Vanuit het toegankelijke aanbod van de grote zaal willen we bezoekers verleiden tot vervolgbezoeken en uitdagen met voor hen nieuwe voorstellingsgenres als opera, klassiek theater en dansvoorstellingen, om zo de belangstelling voor theater te verdiepen en verbreden. Dit is de reden om de jongerenproducties in cultuurplanperiode 2009-2012 voort te zetten. Deze voorstellingen zijn kleiner van opzet en bieden meer ruimte voor experiment in maakproces en vorm dan de familievoorstellingen. Onze voorstellingen worden voor Rotterdams publiek gemaakt. Dit publiek is merendeels onervaren en grootstedelijk. Naast frequente bezoekers, komen veel mensen voor het eerst naar een voorstelling kijken, met school of Rotterdampas. Uit het drie jaarlijkse publieksonderzoek dat Hofplein Rotterdam afneemt, blijkt het diverse opleidingsniveau van
6
het publiek. Dit onderzoek wordt in seizoen 2011-2012 wederom uitgevoerd. Naast het Rotterdamse publiek trekken de voorstellingen ook bezoekers uit de regio Rijnmond en de rest van Nederland. In het theater ontvangen we ook scholen in het kader van voorstellingsbezoeken. Het aantal leerlingen dat binnen schooltijd de schoolvoorstellingen bezocht is in seizoen 2010-2011 ten opzichte van 2009-2010 met ruim 2.500 leerlingen gestegen. Het aantal voorstellingen dat Hofplein Rotterdam onder schooltijd kan spelen, is beperkt. De spelers zitten onder schooltijd zélf op school. Met twaalf verschillende producties per jaar wordt een complete opsomming van voorstellingen te lang. Enkele voorbeelden van familievoorstellingen zijn de succesvolle kerstvoorstelling De winterkoningin, het bewerkte kinderboek De snoepwinkel van Zevensloten, de opera Turandot en Feyenoord forever over legende Coen Moulijn. Enkele voorbeelden van jongerenvoorstellingen zijn bewerkte klassiekers zoals Hamlet en De Oresteia en dansvoorstellingen zoals Me, myself and I gebaseerd op beeldende kunstwerken in de openbare ruimte van Rotterdam. Het aantal bezoekers ligt tussen de 80.000 en 90.000 per jaar in de eerste jaren van beleidsperiode 2009-2012. Voortkomend uit het 20 jarig bestaan is Theater tourneegroep Jeugdtheater Hofplein On tour gestart om jong talent werkervaring te laten opdoen. Dit heeft ons kennis, inzicht en contacten opgeleverd maar het aangeboden aantal te spelen voorstellingen dat het impresariaat kon garanderen was te laag om verantwoord door te gaan. De makers De regisseurs die Hofplein Rotterdam in het verleden aantrok waren autodidacten met een grote voorliefde voor het werken met kinderen en jongeren. In de cultuurplanperiode 20092012 was verdere versterking van het artistieke team en de artistieke kwaliteit een nadrukkelijke doelstelling. Evaluatiegroepsgesprekken, regisseurs- en schrijversdagen leidden tot het idee van de co-regie. Hierbij werkt naast de vaste regisseur een tweede regisseur in het maakproces, met de 70 tot 80 spelers. De discussie en grotere aandacht die nu gegeven kon worden, leverde duidelijk verdieping op in de voorstellingen. Daarnaast is de afgelopen jaren ook veel gewerkt met nieuwe makers als vormgevers en licht- en kostuumontwerpers. Hieronder bevond zich jong Rotterdams talent. Dit leverde verrassende, vernieuwende en inspirerende beelden en voorstellingen op. 2.3 Terugblik op doelstellingen en activiteiten in de Jeugdtheaterschool De lessen Inhoudelijk zijn er, zoals ten doel gesteld, meerdere kwaliteitsverbeteringen in de vrijetijdsschool doorgevoerd. Het aanbod is meer divers geworden, het curriculum is vernieuwd en verder ontwikkeld en docenten kregen aanvullende trainingen in het kader van nascholing. Er is extra aanbod gekomen voor leerlingen met een verstandelijke beperking (VB groepen) en voor toptalenten (Oriëntatieklassen drama en dans). Het lesprogramma van de leerlingen vanaf 12 jaar is inhoudelijk ontwikkeld in twee uiteenlopende leertrajecten. Voor leerlingen die auditie willen doen voor een theaterproductie, zijn er verdiepingsjaren. Hier wordt de leerling voorbereid op het spelen in de grote zaal, zowel in spel, zang als dans. Na dit jaar speelt de leerling mee in één van de grote theaterproducties. Hiermee spelen we in op de vraag jezelf als speler verder te willen ontwikkelen. Voor leerlingen die geen auditie doen, is er een leertraject waarin ze aan het eind van het leerjaar in kleinschalige presentaties spelen. Dit zijn korte voorstellingen, die gemaakt worden met één van hun drie vakdocenten. Leerlingen bepalen het thema. Hiermee spelen we in op de vraag zelf een presentatie te willen maken.
7
Twee leertrajecten, elk met voor iedereen een duidelijke voortgang en ontwikkeling in het lesprogramma en motiverend om zich de technieken van het theater eigen te maken. Jeugdtheaterschool docenten hebben een kunstvakopleiding afgerond en krijgen als medewerker van Hofplein Rotterdam jaarlijks aanvullende pedagogisch didactische en vakinhoudelijke workshops aangeboden. Naast de vrijetijdslessen verzorgen de docenten van de Jeugdtheaterschool ook lessen binnen het onderwijs. Dit gebeurt in cultuurplanperiode 2009-2012 onder andere via de cultuurcoachlessen en via het instuderen van eindmusicals van groep 8. Steeds meer scholen vragen om structurele samenwerking. Deze projecten bieden een groot potentieel van niet eerder bereikte deelnemers. Naast deze langlopende projecten doen we overigens ook incidentele projecten op scholen. De leerlingen De Jeugdtheaterschool heeft drie categorieën leerlingen: 1. Leerlingen die in het theater een plek vinden om zichzelf te zijn en zich hier ontwikkelen tot het publiek en/ of de amateurkunstenaar van de toekomst. Ook ontwikkelen zij zich fysiek en emotioneel middels spel-, dans- en zangtrainingen en werken zij aan hun persoonlijkheidsvorming. 2. De aankomende talenten, die hun passie ontdekken en het beroepsveld in gaan, zoals acteur Jeroen Spitzenberger en kleinkunstenaar Anne-Marie Jung. 3. Leerlingen die door ouders of pedagogen verwezen worden naar de Jeugdtheaterschool. Onzekere kinderen, faalangstigen, die in het toneelspel hun zekerheid en persoonlijkheid ontwikkelen. Hofplein Rotterdam begint met de ontwikkeling van deze talenten in de vroegste jeugd om hiermee het klimaat van de stad Rotterdam positief te beïnvloeden. Zo biedt Hofplein Rotterdam een richting waar je van jongs af aan wordt toe geleid naar een mogelijke beroepskeuze voor een artistieke vak. Dit is van wezenlijk belang om talenten voor de stad te behouden. Naast kwaliteitsverbetering is binnen de Jeugdtheaterschool de afgelopen jaren ook veel aandacht geweest voor het behouden van leerlingen voor wie het lesgeld een bezwaar was geworden. Een particulier fonds heeft hier middelen voor beschikbaar gesteld. Eigenlijk creëerde Hofplein Rotterdam hiermee een voorloper op het Jeugdcultuurfonds Rotterdam. In 2011-2012 is onderzocht hoe de spreiding van de Jeugdtheaterschool leerlingen is naar deelgemeentes binnen Rotterdam. Dat levert het volgende beeld op: Deelgemeente Prins Alexander Hillegersberg-Schiebroek Delfshaven Kralingen-Crooswijk Noord Feyenoord Hoogvliet IJsselmonde Centrum Overschie Charlois Overig
Percentage van totaal aantal leerlingen 23% 20% 13% 9% 8% 7% 4% 4% 4% 4% 3,40% 0,60%
8
2.4 Terugblik op doelstellingen en activiteiten in de Opleidingen De MBO Theaterschool (i.s.m. Albeda College) sinds 2002 Het unieke van De MBO Theaterschool is dat drie beroepsopleidingen samenwerken binnen één school, in de contextrijke omgeving van het theaterproductiebedrijf Hofplein Rotterdam. De opleidingen zijn theatertechniek (podium, licht, geluid), theatervormgeving (kostuum, decor, grime) en acteur (theatermaker, tekst, muziektheater). Hierdoor wordt de Mbo student optimaal voorbereid op de beroepspraktijk. De school ziet zichzelf als brug naar het beroepsveld en de Hbo opleidingen en is daarmee de kans voor getalenteerde jongeren met een vooropleiding lager dan Havo om hun droom waar te maken. De school is succesvol: 70% stroomt door naar het Hbo, anderen zien wij in het beroepsveld terug. In september 2012 viert de school zijn 10 jarig bestaan. De Theaterhavo/vwo (i.s.m. LMC voortgezet onderwijs) sinds 2005 Het bijzondere van De Theaterhavo/vwo is dat leerlingen er hun passie voor theater, film en vormgeving kunnen combineren met een degelijke op prestatie gerichte Havo/Vwo opleiding. Dit stimuleert de motivatie voor onderwijs en schept een sfeer van openheid, vrijheid, veiligheid en hard werken. In de samenwerking van avo vakken en creatieve vakken biedt de school een programma waarbij de ontwikkeling van ondernemendheid en creatief denken op de voorgrond staat. Een opleiding die een artistieke beroepskeuze mogelijk maakt, zonder andere opties uit te sluiten. De onderwijsinspectie beoordeelde de opleiding als goed. HBO De Acteerschool Rotterdam (i.s.m. Hogeschool Rotterdam) sinds 2008 Het unieke van HBO De Acteerschool Rotterdam is dat een acteursopleiding op Hbo niveau gecombineerd wordt met de sociaal-ondernemende opleiding CMV. Hiermee wordt de relatie tussen maatschappij en acteren gelegd. Acteren zowel op toneel, televisie en in film als ook in (bedrijfs)trainingen en maatschappelijke en sociale projecten. Het ondernemende geeft, heel Rotterdams, de student zicht op een zelfstandige carrière. De opleiding richt zich op jongeren uit de grootsteedse cultuur, een afspiegeling van de huidige maatschappij. Het lesprogramma beperkt zich niet tot de westerse theatertraditie. Daarmee zijn de afgestudeerden zeer interessant voor het werk van Hofplein Rotterdam en ook andere instellingen uit de kunst, zorg en onderwijs tonen belangstelling. 2.5 Voltooiing van de doorlopende onderwijslijn Met de Jeugdtheaterschool voor de basisschoolleeftijd, de Theaterschool voor jongeren, De Theaterhavo/vwo, De MBO Theaterschool en HBO De Acteerschool Rotterdam heeft Hofplein Rotterdam een doorlopende onderwijslijn gecreëerd. Hierbij kan gekozen worden tussen binnensschoolse en buitenschoolse vorming en gerichte beroepsopleidingen. Binnen de opleidingen worden doelgerichte doorlopende leerlijnen ontwikkeld, geëvalueerd en geïmplementeerd. Dit is een continu proces in elke opleiding. In het overkoepelend opleidingsoverleg binnen Hofplein Rotterdam wordt aan de verdieping van de samenwerking van de opleidingen gewerkt. Extern hebben wij een netwerk aan contacten met andere vooropleidingen en vervolgopleidingen in en buiten de stad opgebouwd. De uitwisseling van studenten, docenten en stagiaires levert een inspirerende omgeving van ideeën en werkwijzen op. Verdieping en uitbreiding van dit netwerk is doel in de komende planperiode. 2.6 Samenwerking op het gebied van kunst- en cultuureducatie Wij werken in Rotterdam veelvuldig en intensief samen met andere culturele instellingen. Hierdoor worden krachten en netwerken gebundeld en krijgt het onderwijs een passend aanbod. Al jaren wordt de Theateradviesdag gezamenlijk georganiseerd en de Theateradviesgids/ kalender uitgegeven. Verder is voor 2011-2012 voor het eerst de Jeugdtheaterkalender, gericht op zowel scholen als individuele bezoekers, uitgegeven.
9
2.7 Bedrijfsvoering In cultuurplanperiode 2009-2012 zijn grote stappen gemaakt met automatisering. Er is een eigen kaartverkoop- en relatiebeheer programma ontwikkeld. Inmiddels reserveert 70% van de bezoekers via internet en ontvangen leerlingen alle informatie digitaal. Dit heeft direct een positieve invloed op het aantal fte. Met minder mensen levert Hofplein Rotterdam dezelfde output. Het ziekteverzuim was zoals gebruikelijk zeer laag. Voor kantoorpersoneel rond de 1,5% en voor docenten daalde het van 4,7% (2008-2009) naar 1,9% (2010-2011). De ontwikkeling van het aantal fte zag er vorig cultuurplan als volgt uit: Arbeidsplaatsen in FTE Directie en ondersteunend personeel Theater Jeugdtheaterschool Opleidingen Subtotaal Overwerk Werknemers Vrijwilligers Totaal
2008-2009 23,0 37,2 27,1 28,2 115,5 2,1 117,6 3,9 121,5
2009-2010 25,5 35,6 27,3 32,6 121,0 3,5 124,5 3,9 128,4
2010-2011 23,7 33,7 25,7 32,5 115,5 1,8 117,3 3,8 121,1
In het vorige cultuurplan was sprake van een gering positief resultaat. In de exploitatie werd jaarlijks ruimte gevonden om de bestemmingsreserve aan te vullen voor bijzondere activa zoals de trekkenwand en de stoelen. Samenstelling baten Directe opbrengsten theater Directe opbrengsten Jeugdtheaterschool Directe opbrengsten onderwijsprojecten Indirecte opbrengsten, ex subsidie Samenstelling lasten Personele lasten Kosten van activiteiten Huisvesting Publiciteit Overige bedrijfskosten Dekkingspercentage (baten/lasten)
2008-2009 990 1.265 2.281 171 4.707
2009-2010 1.027 1.302 2.714 137 5.180
2010-2011 974 1.276 2.868 88 5.206
4.595 711 491 106 635 6.538 72
5.036 791 535 102 611 7.075 73
5.010 794 512 136 636 7.088 73
HOOFDSTUK 3 INHOUDELIJKE AMBITIES VOOR DE PERIODE 2013-2016 3.1 De leerling Wij zijn er trots op dat we ex-leerlingen hebben voortgebracht als de 19 jarige Gaite Jansen die voor haar prachtig spel in de film “170 Hz” genomineerd werd voor een gouden kalf op het filmfestival in Utrecht. Of als Noortje Herlaar, die de hoofdrol speelt in Mary Poppins, als Anne-Marie Jung, die de site kick van Andre van Duin is. Of als Jeroen Spitzenberger, vooraanstaand acteur bij het Nationale Toneel. En als de vele, vele anderen die een succesvolle carrière in de kunsten maken. De grote groep ex-leerlingen vindt u echter elders succesrijk in de maatschappij. Een groep waarop wij minstens zo trots zijn en die wij minstens zo belangrijk, zo niet nog belangrijker vinden. Het is onze opvatting dat de talentontwikkeling zich richt op de leerling/student als geheel, dat wil zeggen op zijn persoonlijkheidsontwikkeling. Deze ontwikkeling is de basis en
10
voorwaarde voor de ontwikkeling van het theatrale talent. Het gebruik van middelen die ingezet worden voor theatrale/creatieve ontwikkeling levert impliciet deze persoonlijkheidsontwikkeling op. Deze middelen ontlenen we aan de vele methodes die zijn ontwikkelt om te komen tot “spelen in het moment”. Deze term vergt wellicht enig uitleg. Spelen in het moment wordt gezien als het hoogste niveau in de ontwikkeling van acteursvaardigheden. Wij zijn ons zeer wel bewust dat het bereiken van dit niveau is voorbehouden aan de grote talenten. Definiëren van dit hoogste niveau is belangrijk voor ons werk, omdat het richtinggevend is voor ons inhoudelijk handelen in lessen, projecten, opleidingen en voorstellingen. Vergelijk het met het behalen van een gouden medaille op de Olympische Spelen. Het gaat er niet om dit doel te behalen, maar om dapper op weg te gaan en het veranderingsproces, dat acteren inhoudt, aan te gaan. Daardoor zal elke stap, elke verovering op deze weg de nieuwsgierigheid, het plezier, het zelfvertrouwen en de ondernemendheid van de leerling verhogen. Hierin ontwikkelt zich de fascinatie en groeit de persoon en daarmee het talent. Ieder op zijn niveau en in vergelijking met zichzelf. De inzet van theatermiddelen en technieken is de manier voor het bereiken van die pedagogische doelen als spelplezier, concentratievermogen, taalontwikkeling, discipline, empathie, zelfbewustzijn, sociale en fysieke ontwikkeling. Zo ontwikkelt zich impliciet de actieve burger. Het streven naar niveau van talentontwikkeling willen we in de komende planperiode vasthouden en verder verdiepen. Enerzijds door een doorlopend proces van evaluatie en het implementeren van de resultaten, door ons eigen leerproces te verdiepen en door het volgen van bij- en nascholing op academies. Anderzijds door onze huidige samenwerking met groten uit “het vak” te verdiepen. 3.2 De Theaterproducties De theaterproducties zijn het uithangbord van Hofplein Rotterdam, vaak de eerste kennismaking voor onze doelgroep met theater en tegelijk het doel van onze leerlingen. De spelers zijn de rolmodellen voor de leerlingen die na hen komen. Zo ervaart ieder een keer wat het is een rolmodel te zijn. Een ervaring die heel goed is voor het gevoel van eigenwaarde voor de leerling. Het is de wedstrijd die je mag spelen na jaren van training op de Jeugdtheaterschool. Bezoekers Het gemiddeld bezoekcijfer is hoog te noemen en opmerkelijk is dat slechts 12% van de bezoekers van de openbare voorstellingen een directe relatie heeft met de spelers. De voorstellingen hebben dus niet een beperkte naar binnen gerichte functie voor de eigen parochie, maar hebben een eigen plaats in het Rotterdamse theateraanbod. Dat het merendeel van het publiek bestaat uit mensen die geen vaste theaterbezoekers zijn, maakt de positie van de voorstellingen nog meer uniek. Hier spelen Rotterdamse jongeren voor andere Rotterdammers uit alle lagen van de bevolking en dragen zo bij aan de versteviging van het culturele klimaat in de stad. De kern De voorstellingen zijn laagdrempelig. Het verhaal en de structuur helder en begrijpelijk. Kenmerken zijn korte spanningsbogen, afwisseling, actie, snel gemonteerde scènes, cliffhangers en filmische montage. Het geheel moet raken, emotioneren, tot denken aanzetten en een schoonheidsbeleving geven. We vertellen verhalen van alle tijden in het licht, de taal en de beelden van de tijd waarin wij leven. We brengen actuele thema’s in bestaande verhalen. Verstaanbare voorstellingen over onder andere leven en opgroeien, dood, liefde, angst, geluk en blijdschap, twijfel, heldendom en lafheid. De tijd verandert snel, hypes en trends verdwijnen net zo snel als ze gekomen zijn, maar de verhalen zijn eeuwig. Hierop baseert zich de repertoirekeuze. De inhoud blijft, de vorm verandert.
11
De vernieuwing In de komende planperiode zetten we de ontwikkeling door: het verdiepen van het maakproces zoals van de begeleiding bij de totstandkoming van de scripts. Dramaturg en collega-schrijvers zullen steeds meer het proces begeleiden en samenwerken tot in de repetitiefase. Ook het regieteam zal, naast de co-regisseur, uitgebreid worden met jonge afgestudeerde regisseurs van de opleidingen, om zo ervaring en vernieuwing een kans te geven elkaar te beïnvloeden. Kinderen en jongeren in een grote groep regisseren is een specialisme geworden dat Hofplein Rotterdam in de loop der jaren ontwikkeld heeft en waarvoor in de regieopleidingen een groeiende belangstelling is. Jonge regisseurs doen hun eindexamen met een regie bij Hofplein Rotterdam. Zoals van Toneelschool Amsterdam, de Toneelacademie Maastricht en De Acteerschool Rotterdam. Het gevolg: meer aandacht, meer verdieping, meer debat, vernieuwing, kruisbestuiving, overdracht van kennis en ervaring. Plus de kans een jongere generatie ons vak te leren om ons werk te kunnen overnemen. We experimenteren al enige jaren met de relatie filmbeeld/live spel. De kosten zijn hoog, de techniek nog niet volmaakt. Live gemaakte en geprojecteerde beelden maken het mogelijk het ritme van de voorstelling te behouden en geven een extra dimensie aan de voorstelling. Ook hier ontwikkelen we binnen onze financiële grenzen verder. Leeftijdsaanduiding blijft een heikel punt, het verschil in ontwikkeling en perceptie tussen kinderen blijft groot en daarmee moeilijk algemeen te bepalen. We streven ernaar om onderscheid te maken tussen 4+, 6+ en 12+ voorstellingen. Het is nog maar eens gezegd, onze regisseurs, zij die met grote groepen jongeren theater kunnen maken, moeten over vele competenties beschikken. Zij moeten kunnen inspireren, sterke pedagogische en ook organisatorische kwaliteiten hebben, hun vak als regisseur verstaan, de bescheidenheid hebben dat het niet om hen gaat, maar om de spelende jongeren en om dit specifieke publiek. Deze regisseur moet willen dienen aan het doel. Ego is nodig om dit te kunnen, te veel ego blijkt vaak een handicap. Er bestaat een fijn, maar essentieel verschil tussen een regisseur en een theatermaker. Een regisseur richt zich in de eerste plaats op de kwaliteit van de voorstelling en stelt al zijn middelen in dienst daarvan. De theatermaker richt zich in de eerste plaats op het maakproces zelf en minder op het resultaat. De leerlingen blijven met beide professionals in aanraking komen, om in de wisselwerking van leren en doen hun talent te ontwikkelen. 3.3 Theaterproducties in 2013-2016 Hofplein Rotterdam kent een indeling van voorstellingen in de verschillende zalen. Hieronder een aantal titels waaruit we in de komende planperiode o.a. zullen kiezen. Hofpleintheater (Benthemstraat 13, 496 stoelen) Hier spelen de grote familievoorstellingen: kerst, voorjaarsproductie en de opera. • Met kerst groot gemonteerde bewerkingen van klassieke jeugdverhalen en/of origineel geschreven verhalen. We maken een keuze uit o.a. Olivier Twist, Niels Holgersson, Winteravondsprookje, Gullivers reizen. • In het voorjaar verhalen over Rotterdam, de jeugd en de geschiedenis: o.a. Ketelbinkie, De tovenaarsleerling, Kinderen van Rotterdam Zuid en Mijn vader groef de Nieuwe Waterweg. • De opera, waarbij het nieuw is dat we operafragmenten inpassen in bekende verhalen. Dit maakt het repertoire nog aanlokkelijker voor het publiek: o.a. Aladdin, Pocahontas (n.a.v. de originele biografie), en Peter Rabbit. Verder speelt in het Hofpleintheater het jaarlijkse Scholieren Eenakter Festival waaraan zeven tot tien middelbare scholen deelnemen om een aantal leerlingen podiumervaring te laten opdoen en een minstens zo belangrijk ander deel ervaring als bezoeker. In maart en april zijn elke weekavond de Werkplaatsen te zien. Dit zijn de zogeheten eindpresentaties van de Jeugdtheaterschool leerlingen die allemaal jaarlijks op het podium staan. 12
Theaters in de Theaterschool (Pieter de Hoochweg 222) Theater 222 (222 stoelen), De Shakespearezaal (80 stoelen) en De Verdieping (80 stoelen). In Theater 222 • De voorstellingen van de lesplaatsen: o.a. De gelaarsde kat, Mulan, de Tomanies. Uitzondering hierop zijn de grote zaal voorstellingen van de Jeugdtheaterscholen Breda en Roosendaal. Die spelen vanwege de afstand alleen in de eigen gemeentes. In de Shakespearezaal en De Verdieping spelen op donderdag-, vrijdag- en zaterdagavonden de jongerenvoorstellingen (12+): muziektheater, teksttoneel en Vanavond in de Kroeg. Vergezeld van een lesbrief en een inleidende workshop worden deze voorstellingen ook door veel scholen bezocht. • Muziektheater o.a. Canterbury Tales, Spook van de Opera, Romeo en Julia, Le carnaval des Animaux. • Teksttoneel o.a. Medea, Elektra, Antonius & Cleopatra. • Vanavond in de Kroeg met o.a. actuele thema’s in dans, zang en tekstvoorstellingen, in de setting van een café. Ook vinden in deze zalen diverse presentaties en voorstellingen van de opleidingen en Jeugdtheaterschool plaats. Presentaties van HBO De Acteerschool Rotterdam: Tsjechov, Chinees Theater, Perzische gedichten. Voorstellingen van De MBO Theaterschool in het Nederlands en Engels om praktijkervaring op te doen en hun beroepsmogelijkheden te vergroten. Presentaties van De Theaterhavo/vwo als onderdeel van leren door te doen. Daarnaast spelen oudere leerlingen van de vrijetijdsschool het festival In de zevende hemel in de Theaterschool. Een lang weekend met vijf tot acht voorstellingen per dag rond een actueel thema. Dit om leerlingen vanuit eigen inbreng te laten werken aan het maken van een voorstelling en in festivalvorm naar elkaars werk te leren kijken. Het Festival voor leerlingen met een verstandelijke beperking vindt er verder plaats. Dit is organisatorisch op maat gemaakt van de deelnemers, zodat zij in de voor hén optimale omstandigheden hun prestaties aan publiek kunnen tonen. Ook worden hier jaarlijks de Peuter en kleuterdagen voor onze jongste bezoekers georganiseerd. 3.4 Samenwerking en nieuwe plannen Hofplein Rotterdam denkt en handelt ondernemingsgericht. Nieuwe plannen of ondernemingen moeten minstens kostenneutraal zijn en bij voorkeur ook 25% bijdragen aan de Rotterdamse activiteiten. In de komende jaren zal Hofplein Rotterdam opnieuw een aantal nu nog niet voorzienbare activiteiten ontwikkelen in het licht van haar ondernemerschap. Toch zullen we ook in de toekomst niet zonder steun van gemeente Rotterdam kunnen overleven. Nieuwe plannen voor 2013 - 2016 a. Zoveel mogelijk Rotterdams talent op Rotterdamse podia laten zien. De samenwerking hiertoe met de huidige partners versterken. b. Voorstellingen bezoeken met grote groepen leerlingen in de Schouwburg en de andere Rotterdamse podia. c. Het bestaande netwerk voor het spotten van talent verstevigen en uitbreiden. Relaties met docenten en met regisseurs in het amateurtoneel hiervoor aanhalen. d. In samenwerking met diverse basisscholen en voortgezet onderwijs op maat gemaakte theaterlessen of projecten voor het curriculum van die scholen maken en uitvoeren. Zoals met de cultuurcoaches, de eindmusicals en drama in de basisvorming. e. Op verzoek van een jonge uitgeverij (De Boomhut) hebben de leerlingen van De Theaterhavo/vwo een keuze gemaakt uit een shortlist van ingezonden manuscripten. Het uitgekozen boek wordt Kerst 2011 uitgegeven. Dit was een unieke kans voor 13
onze leerlingen om op een wel heel motiverende manier met taal bezig te zijn. De Boomhut heeft ons gevraagd de uitgeverij over te nemen en stelt hiervoor een driejarige startsubsidie beschikbaar. Daarmee moet Hofplein Rotterdam een kostendekkend toekomstperspectief ontwikkelen. Wij onderzoeken allereerst de verkoopmogelijkheden en benaderen jonge schrijvers en bekende Nederlanders om een jeugdboek te schrijven dat door onze leerlingen beoordeeld en uitgekozen wordt. Vervolgens wordt één manuscript uitgegeven. f. Hofplein Casting Hofplein Rotterdam wordt steeds meer door theatermakers, filmers en omroepen benaderd als zij naar getalenteerde jonge spelers zoeken. Wij zien dit als een service aan onze leerlingen en een kans voor de talentvollen om contacten te leggen en “door te breken”. Enkele van onze medewerkers, doen casting er nu nolens volens bij en regelmatig werken onze leerlingen mee in projecten. Het is echter tijd om dit beter aan te pakken. Daarnaast is het een motor om potentiële leerlingen te werven. We onderzoeken met een professionele organisatie hoe we kunnen samenwerken om Hofplein Casting op te zetten. g. Kleinschalige thematische voorstellingen In onderwijs bestaat behoefte aan kleinschalige thematische voorstellingen (twee of drie spelers) die in een klas of gymzaal gespeeld kunnen worden. Wij willen met afgestudeerden van De MBO Theaterschool en HBO De Acteerschool Rotterdam deze mogelijkheid onderzoeken. Om aan de vraag van het onderwijs te voldoen en om net afgestudeerden op weg te helpen in hun werkveld. 3.5 Inhoudelijke ambities ten aanzien van de opleidingen We geven hier een korte aanduiding van de ontwikkelingsrichting van de opleidingen. De MBO Theaterschool; drie vakopleidingen. Het in 2010-2011 ontwikkelde, geheel vernieuwde lesprogramma voor de opleiding artiest, implementeren. Versteviging van het ondernemerschap en de aansluiting op het Hbo en de beroepspraktijk. Het aanpassen van alle lesprogramma’s mocht het plan, Mbo niveau 4 opleidingen met een jaar in te korten, doorgaan. De Theaterhavo/vwo; het verder ontwikkelen, met het team en externe deskundigen, van de onderwijskwaliteit in het algemeen. De integratie van avo-vakken en de theatrale vakken verder doorvoeren door middel van studiedagen en vakgroepen. Het aangaan en uitbreiden van de internationale contacten. Het verder ontwikkelen van de ondernemende projecten, (leerlingen starten een “eigen bedrijfje”) zodat theorie en het in de praktijk brengen daarvan een meer gelijkwaardige plek krijgen. HBO De Acteerschool Rotterdam; verdere integratie van het vakkenpakket CMV en de acteervakken. Het uitbouwen van het eindexamen tot een maatschappelijk betrokken project, bestaande uit een voorstelling, een film en bedrijfstraining. Samenwerking met instellingen als de Baak en de Beukelaargroep intensiveren. Evenals de samenwerking met zorginstellingen en maatschappelijke dienstverlening om de afgestudeerden in staat te stellen hun beroep een levenlang te kunnen uitoefenen op zeer uiteenlopende plekken en functies.
14
HOOFDSTUK 4 PUBLIEKSBEREIK Wij zien het winnen en behouden van ons publiek als onze voornaamste taak. Met publiek bedoelt Hofplein Rotterdam zowel receptieve als actieve cultuurdeelnemers. 4.1 Het publiek, de toeschouwers Het publiek is het doel van het artistiek beleid van Hofplein Rotterdam. De voorstelling wordt voor het publiek gemaakt en wel voor het Rotterdams publiek. We dansen niet naar de pijpen van bezoekers, maar we vragen hen ten dans, verleiden hen om mee te gaan, om met ons al dat moois te zien en te ontdekken. Wij willen ons publiek verbazen, vervoeren en meenemen in het avontuur. Doordat jongeren spelen nodigen we als het ware de jongeren in de zaal uit ook actief te worden, c.q. te laten zien dat zij het ook zouden kunnen. We leren ons publiek kennen in de reacties op voorstellingen en in het publieksonderzoek. Uit onderzoek blijkt ons publiek uit alle lagen en gezindten van de Rotterdamse bevolking te komen. Een groot deel van dit publiek is niet kapitaalkrachtig, acties doen het dan ook goed en het is daarom van belang de toegangsprijzen en de horecaprijzen laag te houden. Ook het in stand houden van het gevoel tot de “Hofpleinclub” te behoren is belangrijk. Wij doen dat door het leggen van persoonlijke contacten, backstage tours, een inspirerend, gezellig, mooi, vrolijk, schoon gebouw, sfeer te creëren voor en na de voorstelling, randprogramma, merchandising etc. 4.2 Het publiek, de leerlingen en spelers De leerlingen van de Jeugdtheaterschool zijn kinderen en jongeren die theater zien als hun hobby, veelal zeer gedreven en bevlogen en die zich met overtuiging en inzet geven. Zij komen met twee vragen: “ik wil toneelspelen leren en ik wil toneelspelen”. Dit doen ze in hun vrije tijd, vooral de leerlingen die in de producties spelen hebben daar veel tijd voor over: drie avonden per week spelen en vier maanden elk weekend van 9.00 tot 17.00 uur repeteren. Grofweg herkennen we drie hoofdmotieven voor leerlingen: 1. Leerlingen die in het theater een plek vinden om zichzelf te zijn. 2. De aankomende talenten die verder willen in het vak. 3. Leerlingen die door ouders of pedagogen worden doorverwezen. Ook in de nieuwe cultuurplanperiode blijft Hofplein Rotterdam het aanbod op deze verschillende type leerlingen afstemmen. Al deze leerlingen vinden hun onderdak in de Theaterschool en beleven het vak van de toneelspeler en de theatermaker en daarmee de wereld van de creativiteit en persoonlijkheidsontwikkeling. Meespelen in een voorstelling voor de meeste leerlingen het doel. De Jeugdtheaterschool bereidt hen onder andere daarop voor. Voor de spelers is het van groot belang dat zij in een professionele omgeving staan en zeer serieus genomen worden in hun wil als “echte acteurs” op het toneel te staan. Dat serieus genomen worden is voor hen en voor ons van essentieel belang. Waarbij ieder gewaardeerd wordt binnen zijn vermogen. In de voorstellingen spelen leerlingen van de vrijetijdsschool samen met stagiaires van onze opleidingen. Deze kruisbestuiving is bijzonder waardevol. Leerlingen zien leeftijdsgenoten als rolmodel, motiveren elkaar, trekken zich aan elkaar op en leren daaruit dat veel haalbaar is vanuit hun inzet en passie. De verschillende opleidingen hebben elk hun eigen doelgroep, wisselend in samenstelling qua leeftijd, niveau en doel. Maar allemaal met bovengemiddelde belangstelling voor theater, vormgeving of film en grotendeels de wens om hier hun beroep van te maken. Deze mogelijkheid is uniek voor Rotterdam, maar van groot belang. Talent kan hiermee in de stad zijn weg vinden en een bijdrage leveren aan het artistieke niveau en culturele klimaat.
15
4.3 Doelstellingen publieksbereik De doelstelling in het publieksbereik is het behouden en vergroten van ons publiek. Het publiek behouden we door in te blijven zetten op aansprekende en kwalitatieve voorstellingen en lessen en door de theaters, scholen en leslocaties een plek te laten zijn waar het publiek zich thuis voelt en graag terug komt. Vergroten publieksbereik door mond tot mond reclame Opmerkelijk duidelijk is de reactie van ons publiek: het eerste speelweekend is meestal goed bezet, het tweede weekend minder goed. Vanaf het derde weekend weten we wat de waardering van ons publiek is. Dan werkt de mond tot mond reclame, de resultaten zien we aan de hand van de bezoekcijfers. Mond tot mond reclame is ons effectiefste middel gebleken, gelukkig maar, gezien ons kleine budget voor publiciteit. Gezien de bezoekersaantallen en aantallen deelnemers slagen we in onze doelstelling een zo groot mogelijk publiek te bereiken en gaan we hier ook in de nieuwe cultuurplan mee verder. We halen gemiddelde bezoekcijfers per productie tussen de 60 en 80% zaalbezetting. Vergroten publieksbereik door aanbod We blijven zoeken naar uitbreiding van het aantal lesplaatsen van de Jeugdtheaterschool. Zo worden de lessen nog beter bereikbaar. Dit kunnen wij door ons bestaande format te vermarkten en hiermee vergroten we ook ons publieksbereik. Met educatieve activiteiten en samenwerking zetten we in op het bereiken van nieuw publiek en leerlingen. We geven honderden kennismakingsworkshops per jaar in en buiten het onderwijs. Ook geven we veel workshop ter voorbereiding op voorstellingsbezoek. Deze activiteit willen we handhaven en uitbreiden. Hofplein Rotterdam doet mee aan de ontwikkeling van de pilot ketenaanbod, waarmee verschillende samenwerkende instellingen met een combinatie van aanbod willen inspelen op de vraag vanuit het onderwijs naar structurele binnensschoolse kunsteducatie. Via het onderwijs bezoeken veel kinderen en jongeren voor het eerst een voorstelling. De educatieve activiteiten, voorbereidende workshops, lesbrieven, rondleidingen en nagesprekken geven de jonge bezoeker grip op het gebeuren en maken de kennismaking indrukwekkender. Ook door het onderwijs uit te nodigen meer culturele onderwijsactiviteiten in onze theaters te laten plaatsvinden, trekken we nieuw publiek aan. Er vinden zeer veel van dergelijke activiteiten plaats: poëzie manifestaties, filmpresentaties, festivals etc. Als pilot start Studio 010 voor jong volwassenen die aan de slag willen maar geen ervaring hebben op het gebied van acteren, dansen en zingen. In losse of series workshops werken deelnemers aan verschillende disciplines. Studio 010 richt zich specifiek op het bereik van jongeren en deze doelgroep met passend aanbod aan Rotterdam binden. Vergroten publieksbereik met andere middelen Ambassadeurs. Na het 25-jarig bestaansjubileum is met een groep enthousiaste ouders het ambassadeursplan ontwikkeld. Het streven is op elke basis- en middelbare school een ouder te hebben als ambassadeur van Hofplein Rotterdam. Die zorgt daar voor contacten, verspreiding van publiciteitsmateriaal en promotie van Hofplein Rotterdam. De groep ambassadeurs breiden we steeds verder uit om zo het bereik in het onderwijs te vergroten. Interviews van leerlingen of spelers in plaatselijke bladen levert ook veel aandacht en herkenning onder leeftijdsgenoten op. Leerlingen zijn daarin vaak zelf actief. En nogmaals: het geven van presentaties op onverwachte plaatsen en bij onverwachte gelegenheden van Blijdorp tot Renee Froger blijkt een effectieve mogelijkheid om nieuw publiek te bereiken. Wij blijven deze mogelijkheden van harte aangrijpen in en buiten de wereld van kunst en cultuur.
16
Prikkelende voorproefjes blijven op allerlei verrassende plaatsen in de stad en daarbuiten te zien, maar worden ook in onze eigen zaal uitgebreid. De jaarlijkse Late Night Show, waarin een voorproefje op de Kerstvoorstelling wordt gegeven na afloop van de dan spelende opera, gaat bij alle producties komen. Deze kans om publiek dat al binnen is te verleiden tot een vervolgbezoek, grijpen we met beide handen aan. Ook blijft Hofplein Rotterdam flyers, posters en brochures maken. In beperkte oplages, maar een deel van onze doelgroep bereiken we daar nog steeds het beste mee. Website, Hyves, YouTube, Facebook, internettrailers en teasers, het zijn allemaal beproefde middelen, die we vanzelfsprekend blijven inzetten. Daarnaast zetten leerlingen deze zelf ook nog op. Er bestaan hele Hofplein communities op internet, door leerlingen geïnitieerd. Evaluatie Van nieuwe leslocaties en een pilot als Studio 010 is het succes in publieksbereik eenvoudig te evalueren, het aantal deelnemers is hiervoor richtinggevend. Het vernieuwde digitale systeem maakt meten en evalueren van digitale communicatiemiddelen sneller en makkelijker door een ingebouwd telsysteem dat meet hoe vaak iets is geopend en gebruikt. Op deze manier achterhalen we welke middelen ons publiek het meeste benut. Hofplein Rotterdam voert iedere drie jaar een publieksonderzoek uit. Aan de hand van de resultaten evalueren we de communicatiekanalen en wordt inhoud en service gewogen. Als aanvulling worden mysterie guests ingezet die Hofplein Rotterdam beoordelen. Met de uitkomsten hiervan wordt de organisatie, uitvoering en omgang met publiek geëvalueerd. HOOFDSTUK 5 TALENTONTWIKKELING Algemeen Zoals blijkt uit de omschrijving van onze missie, visie en doelstelling, is talentontwikkeling een van de belangrijkste doelen van Hofplein Rotterdam. Wij zetten ons in om bij zoveel mogelijk kinderen en jongeren het theatrale talent en het talent tot creatief denken en handelen te ontwikkelen. Talentontwikkeling is voor Hofplein Rotterdam een onlosmakelijk onderdeel van haar activiteiten. Hofplein Rotterdam beperkt zich zoals vermeld in paragraaf 1.1 niet alleen tot de ontwikkeling van de theatrale talenten, maar richt zich ook op de bredere ontwikkeling van de leerling en zijn beroepskeuze. Het is van belang een zo gevarieerd mogelijk pakket van leertrajecten aan te bieden. Leerlingen/studenten reageren namelijk niet eenduidig. Wij bieden een pakket van fysieke benadering, intellectuele benadering, groepswerk en individueel werk. Kortom, we zoeken bij elke deelnemer de weg die zijn talenten aanspreekt. Daarnaast worden de volgende werkvormen afwisselend gebruikt: A. trainingen, om een bepaal onderdeel te leren beheersen (spel/dans/zangtechniek, taal, spraak etc.), B. maakblokken, de leerling maakt zelf een stuk begeleid of onbegeleid, C. workshops, een onderzoek van enkele weken uitmondend in een didactische presentatie (een etude), D. voorstellingen, hierin is het doel de prestatie, praktijkgericht zoals dat in de professie gedaan wordt. Naast de afwisseling in benadering en werkvormen, werken de leerlingen met verschillende docenten en regisseurs met diverse achtergronden, van verscheidene opleidingen uit Nederland en daarbuiten. Zodat ook de persoonlijke “klik” daarin een positieve rol speelt. De keuze tussen het werken in niveaugroepen of gemengde groepen wordt aan de hand van ontwikkelingsleeftijd en de fase van talentontwikkeling steeds opnieuw gemaakt.
17
In de leerlingvolgsystemen wordt de ontwikkeling van het talent gevolgd. De leerlingen wordt op de hoogte gehouden middels aandachtpuntenlijsten, rapporten, evaluaties of examens afhankelijk van de opleiding. Leerlingen laten zich zien in voorstellingen en presentaties en op voorspeelavonden. Daarnaast scouten docenten en regisseurs talent om hen aan te moedigen en de weg te wijzen. De kracht van talentontdekking en -ontwikkeling door Hofplein Rotterdam zit in de combinatie van binnen- en buitenschoolse activiteiten. De ervaringen uit beide trajecten worden gecombineerd door een grote poule van ervaren, bevlogen docenten, theatertrainers en makers die gewend zijn om met wisselende doelgroepen te werken. Door de combinatie van binnen- en buitenschoolse activiteiten wordt de bediende doelgroep vergroot. De combinatie heeft als extra voordeel dat de theatertrainers leerlingen uit onderwijsprojecten, kunnen doorverwijzen naar passend buitenschools aanbod en vice versa. Buitenschoolse talentontwikkeling. De buitenschoolse talentontwikkeling is de basis waarop Hofplein Rotterdam in de huidige vorm is gebouwd. Ruim 26 jaar geleden startte de Jeugdtheaterschool en de daarbij horende voorstellingen. Voor de leerlingen die in hun vrije tijd theaterlessen volgen, is het leren in lessen en het spelen van een voorstelling onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze willen niet alleen trainen, ze willen uiteindelijk het publiek hun talenten tonen en succes beleven. Ieder binnen zijn eigen mogelijkheden, die vaak aanleiding geven tot verbazing en trots in de omgeving van het kind of de jongere. Hofplein Rotterdam gaat met haar buitenschools activiteiten door op de al ingeslagen weg met de Jeugdtheaterschool voor 6 tot 12 jarigen en de Theaterschool voor 12 tot 25 jarigen. Maar mét nieuwe differentiatiemogelijkheden die door de grootte van de organisatie mogelijk zijn geworden. Aparte klassen met eigen leerplannen en ontwikkelingsmogelijkheden voor bijvoorbeeld toptalenten, voor leerlingen die het talent in mindere mate bezitten (maar met enorm veel plezier en doorzettingsvermogen iedere week theaterles volgen), maar ook voor de jong volwassenen die een korte cursus wil volgen. Leerlingen kunnen zich aanmelden voor een auditie om in verdiepingsjaren te komen. Docenten en regisseurs melden leerlingen aan voor de oriëntatieklas. De mogelijkheid in een productie te spelen completeert het gedifferentieerde aanbod. Voorbeelden van theatrale talentontwikkeling expliciet gericht op beroepsperspectief zijn de Landelijke Oriëntatiecursus Theaterscholen (LOT), De MBO Theaterschool en HBO De Acteerschool Rotterdam. Hofplein Rotterdam verzorgt de LOT in samenwerking met de SKVR. Hier volgen jongeren die auditie willen doen voor een van de Nederlandse Toneelscholen auditietraining en krijgen ze informatie over de eisen, verwachtingen en mogelijkheden op die scholen. Met de gedifferentieerde mogelijkheden in de vrije tijd en de vervolgmogelijkheden in diverse opleidingen bindt Hofplein Rotterdam de theatrale talenten en de sterk ontwikkelde persoonlijkheden aan de stad Rotterdam. Talent hoeft de stad niet te verlaten om verder te studeren, waardoor gericht opgeleid en breed inzetbaar talent behouden blijft voor Rotterdam. Binnensschoolse talentontwikkeling. De binnensschoolse talentontwikkeling van Hofplein Rotterdam bestaat uit: A. projecten in het basis-, voortgezet en beroepsonderwijs, B. De Theaterhavo/vwo, C. De MBO Theaterschool, D. HBO De Acteerschool Rotterdam.
18
A is voor veel deelnemers een eerste kennismaking met theater. Dit is een moment om hen te raken en de betekenis van theater te laten ervaren. A en B zijn niet op een toekomstige beroepsstudie in de kunsten gericht, maar worden daar in individuele gevallen wel voor gebruikt. Met het oog daarop differentieert de docent of regisseur binnen projecten en lessen het aanbod in diverse niveaus en ambities. C en D zijn voorbereidend en hoger beroepsonderwijs. Op De MBO Theaterschool worden individuele talenten binnen een specifieke afstudeerrichting ontwikkeld in vervlechting met de andere uitstroomrichtingen. De Hbo opleiding is geheel gericht op de ontwikkeling van het individuele talent dat passende inhouden en werkvormen wordt aangeboden. Naast de reguliere docenten geven ook gastdocenten, vaak uit de top van de theater-, dans- en zangwereld, lessen. De combinatie van deze activiteiten maakt sterk. Deelnemers ervaren verschillende mogelijkheden, inspireren en motiveren elkaar en gebruiken kennis en ervaring van gelijkgestemden. Talenten verder helpen Naast talentontwikkeling in de concrete zin van het woord helpt Hofplein Rotterdam talenten verder door hen faciliteiten en kansen te bieden. Zo worden studio’s en de kleine theaters ter beschikking gesteld aan jong talent om te repeteren en hun producten in een professionele omgeving te tonen aan publiek. Een andere manier om talent verder te helpen is door het concrete kansen te bieden. Jonge schrijvers, regisseurs, theatertrainers en ontwerpers worden door Hofplein Rotterdam gevraagd om mee te werken aan voorstellingen of projecten en lessen te geven. Dit dient niet alleen het belang van de jonge maker, ook Hofplein Rotterdam krijgt zo de kans vers bloed binnen te halen en aan het werk te zien. Niet iedere maker vindt hier zijn of haar passie, maar dat kunnen ze alleen ontdekken door het daadwerkelijk te doen. Bijzonder is dat een aantal oud-leerlingen inmiddels een beroepsopleiding heeft afgerond en nu aan de slag gaat bij Hofplein Rotterdam. HOOFDSTUK 6 LEVENDIGE (BINNEN)STAD Hofplein Rotterdam is gestart in het Hofpleintheater in het centrum van de stad, waar wekelijks de grote zaal voorstellingen plaatsvinden. Bij de bijzondere theatermarathon ter gelegenheid van het 25 jarig bestaan is het plein voor het theater gebruikt als feestlocatie voor zo’n 5.000 spelers en ruim 8.000 bezoekers. Deze ervaring was heel positief. Hofplein Rotterdam is dan ook blij met de plannen om het plein te verlevendigen door het in een waterplein te veranderen en heeft zitting in het gebruikersoverleg. In de toekomst biedt dit een plaats voor buitenactiviteiten, die Hofplein Rotterdam wil benutten. Na de start in het Hofpleintheater, zijn de activiteiten gegroeid en uitgebreid naar Delfshaven, Hoogvliet en Nesselande. Het is een bewuste keuze om op meerdere plaatsen actief te blijven. Hofplein Rotterdam draagt dan ook niet uitsluitend bij aan een levendige binnenstad, maar kiest ervoor op veel meer verrassende en ongebruikelijke plaatsen in alle delen van de stad actief te zijn. Een deel van de doelgroep van Hofplein Rotterdam komt niet vanzelf in of naar het centrum. Hofplein Rotterdam duikt op, op plaatsen waar een relevante samenwerking mogelijk is, waar een vergelijkbare doelgroep te vinden is of waar zich een mogelijke doelgroep bevindt die met Hofplein Rotterdam in aanraking moet komen. Met onze leerlingen is het niet altijd mogelijk om in de buitenruimte actief te zijn. Het zijn geen professionals en zij hebben een veilige omgeving nodig waarin ze zo goed mogelijk tot hun recht komen. Deze veilige omgeving vraagt vaak om bepaalde professionele omstandigheden en randvoorwaarden en die zijn niet overal na te bootsen. Toch zijn er legio voorbeelden te noemen van activiteiten (groot en klein) in de openbare ruimte. Hofplein Rotterdam doet dit deels bewust ter promotie, maar deels ook omdat activiteiten daar nu eenmaal passen of thuishoren en die vanzelf aandacht en exposure genereren.
19
• • • • • •
• •
• • •
Samenwerking met Selexyz Donner bij de promotie van voorstellingen gebaseerd op kinderboeken. Het inrichten van etalages in het stadscentrum ter promotie van voorstellingen en/ of activiteiten. Deelname van Hofplein Rotterdam aan 24 uur cultuur. Zitting in de adviesgroep van het Stadspodium Rotterdam en daar optredens verzorgen. Jaarlijkse deelname aan de Uitmarkt in deelgemeente Noord. Het inrichten van lege etalages in deelgemeente Noord met spullen van voorstellingen, of andere theateractiviteiten ter aankleding van lege ruimtes en promotie van de verschillende bedrijfsonderdelen. Leerlingen van De Theaterhavo/vwo verzorgen op verzoek de grote flashmob in het kader van landelijke actie Dag van Respect op het Binnenwegplein. Leerlingen van de Theaterschool hebben hun eindpresentatie gespeeld op het strand op de kop van Katendrecht. Om ervaring op te doen met het spelen op locatie, maar ook om daar mensen te bereiken. Ingehuurde theaterworkshops op de SS Rotterdam, vrij toegankelijk voor kinderen uit Katendrecht. Spelers uit de operavoorstelling vullen een deel van het Opera bij u Thuis programma van de Opera Dagen Rotterdam. Bij de Theaterschool in Delfshaven en in de omgeving daarvan wordt veel in de openbare ruimte gewerkt door filmpjes op te nemen, korte stukjes buiten op te voeren etc. Een bruisende gevoel van activiteit en levendigheid heerst rond de Theaterschool en straalt af op de omgeving. Het lijkt grote delen van de dagen net een bijenkorf waar voortdurend creatief talent in en uit vliegt. Hierdoor stappen met regelmaat mensen het gebouw binnen die komen vragen ‘wat er eigenlijk in dit gebouw allemaal gebeurt?’
NAWOORD Hofplein Rotterdam gaat ook in de nieuwe cultuurplanperiode door op de weg die al 26 jaar gevolgd wordt: talentherkenning en talentontwikkeling, kinderen en jongeren vanaf een jonge leeftijd in aanraking brengen met kunst en cultuur en speciaal met theater. Er staat een stevig pakket aan plannen in de steigers ter verdieping en verbetering van ons werk. Zo ook plannen in het kader van ondernemendheid en bedrijfsvoering. We zullen deze plannen voortvarend ter hand nemen. Doel blijft mee te bouwen aan de toekomst van de stad en haar kinderen en jongeren en hun kansen in scholing en arbeidsmarkt te vergroten door hen te ontwikkelen tot actieve, creatieve en open mensen. Om zo positief bij te dragen aan het culturele klimaat en een stevige humuslaag in de stad Rotterdam. De doelstellingen ten aanzien van kunsteducatie in de uitgangspuntennota komen overeen met die van Hofplein Rotterdam. Zoveel mogelijk jongeren betrekken bij de culturele activiteiten, inzetten op talentontwikkeling en versterken van de ondernemendheid. We zijn bijzonder blij met de centrale positie die de gemeente voor kinderen en jongeren kiest. Essentieel voor ons bij dit alles is om ons werk op de laagdrempelige manier voort te zetten, passend bij de aard van onze doelgroep, de specifieke samenstelling en cultuur van de Rotterdamse bevolking. Ondanks de hoge mate van ondernemendheid, de lage kosten en het succes bij het binnenhalen van eigen middelen (gezien het inverdienpercentage van 73% en de gedegen bedrijfsvoering) kan Hofplein Rotterdam niet voortbestaan zonder de financiële steun van gemeente Rotterdam voor de overige 27%.
20
