Het verdwenen Hof van Lier in Ramsdonk Sporen in het hedendaags landschap a.d.h.v. nieuwe informatie uit een Mechelse notarisakte van 1624
Vooraf Aan de Dreefstraat nummer 19 in Kapelle-op-den-Bos (Ramsdonk) geeft een smalle weg over een brugje toegang tot een achterliggend goed, een riant landhuis met een lange gevel omgeven door een ringgracht en een tuin. Het huis oogt 16de-eeuws. Toch is het maar ongeveer 50 jaar oud. Het is gebouwd op de gronden waar voorheen het Hof van Lier lag, een eeuwenoud pachthof met een machtige geschiedenis, die kan teruggevoerd worden tot het midden van de 15de eeuw. Het landhuis van vandaag werd grotendeels opgetrokken met de gerecupereerde materialen van dit Hof, dat rond 1960 onbewoond was en toen grotendeels in erg vervallen staat verkeerde. In 1962 werden de restanten van de gebouwen gesloopt. De familie Peeters - De Bondt bouwde het nieuwe landhuis, dat sedertdien het Peetershof wordt genoemd. Het echtpaar Peeters - Snackaert, beheerders van de onderneming De Regenboog, een zaak in textielreiniging en –ververij, bewoonde het hof. Sedert 2008 zijn de echtgenoten Cocker - De Cre eigenaars van dit goed. Over de geschiedenis van het Hof van Lier is sedert het midden van de 19de eeuw al één en ander gepubliceerd, voornamelijk over de opeenvolgende eigenaars en bewoners. Deze bijdrage wil geen herkauwde geschiedenis zijn van het Hof van Lier. Het leek echter wel nuttig om een zo volledig mogelijke literatuurlijst samen te stellen m.b.t. wat reeds over dit hof verscheen, samen met de bronnen van plannen en kaarten, waarop het is terug te vinden (zie de bijlage achteraan). In deze bijdrage willen wij aantonen dat het oorspronkelijke Hof van Lier, hoewel verdwenen, tot op de dag van vandaag onmiskenbaar de structuur van de omgeving heeft bepaald en zijn sporen naliet in verschillende toponiemen in Ramsdonk. Hiervoor baseren we ons op een notarisakte uit 1624, bewaard op het Mechelse stadsarchief, die tot nu toe onbekend was.1 De akte handelt over de verdeling van het hof en de bijbehorende eigendommen, in totaal bijna 26 bunder groot.2 Hierdoor vernemen we niet alleen de 1
Stadsarchief Mechelen, (S.A.M.), notaris J. Harlinghen, nr. 910, f°86r-89v, 14 maart 1624. Pastoor Frans de Ridder publiceerde in zijn bijdrage Uit oude papieren en perkamenten. Ramsdonk, (ESB), in 1930 de toponiemen van de percelen die behoorden bij het Hof van Lier uit een akte van 4 september 1586. Dit document, dat hij het “voorlopig nr. 1.031” gaf, maakte deel uit van het archief van het Mechelse Begijnhof, dat nu (2009) bewaard wordt op het Aartsbisschoppelijk Archief in Mechelen. Ter voorbereiding van deze bijdrage leek het interessant om de volledige inhoud van de orginele akte na te gaan. Dit document is echter spoorloos. 2
Em. VAN BALBERGHE, Oude Mechelsche maten en gewichten met hunne herleiding in het metriek stelsel, in Mechelsche Bijdragen, 3de jg., nr. 4, november 1936, p. 118. Eén bunder is 1,23 ha; 1 vierkande roede is 30,9 ca. Dit betekent dat het Hof van Lier een eigendom was van 32 ha.
benamingen en de grootte van de percelen, maar méér nog, welke gebouwen samen het Hof van Lier vormden met hun functie. We vernemen zelfs welke bomen er stonden!
Het Hof van Lier in 1624 Het Hof van Lier, met alle percelen aan akkerland en beemden, was gelegen onder Raemdonck, Capelle en Meijs. Het was in het begin van de 17de eeuw bezit van verschillende eigenaars uit voornoemde notarisakte, die tot de overeenkomst kwamen om uit onverdeeldheid te geraken. Hiervoor had in augustus 1623 de gezworen landmeter van Mechelen, Jaques Wijart, het eigendom opgemeten.3 De totale oppervlakte van het Hof van Lier, zonder de bossen, besloeg 25,5 bunder en 62 roeden. Francois van Hove, Jan Janssens en Anthonij van Thienen, de schepenen van Kapelle-op-den-Bos en Ramsdonk hadden het eigendom geschat samen met Philips Verschuren, een ingezetene van Ramsdonk. Op 14 maart 1624 lieten de eigenaars voor de Mechelse notaris Jan Harlinghen de akte verlijden voor de opsplitsing in twee kavels. De ene helft van het goed zou toekomen aan de erfgenamen van Cecilia van der Berckt, dochter van Willem van der Berckt en Elizabeth Metten Gelde.4 De andere helft zou eigendom worden van Peeter van Battel en zijn echtgenote Barbara Verhoeven.5
3
F. VAN DER JEUGHT, Jan van Hanswijck (Mechelen, ca. 1546 – ca. 1617), “geswooren lantmeter van hare hoochheden ende bij dese stadt Mechelen, in Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen (KKOLKM), dl. 104, Mechelen, 2000, p.113. Jaques Wijart leerde de conste van het lantmeeten bij Jan van Hanswijck, o.a. bekend van het gerestaureerde “Plan van Jan van Hanswijck” (stad Mechelen en omgeving), bewaard op het Mechelse stadsarchief. 4
S.A.M., notaris P. De Munter, reg. nr. 1301, f°56, 19 februari 1586: Het Hof van Lier was eigendom van Willem van der Bercht x Margriete Metten Gelde. Na haar overlijden huwde Willem met Margriet Mangré. Na zijn dood werd het Hof van Lier verdeeld onder zijn dochters Clara, Cecilia, Margriete (begijn), Elisabeth, Anna en Barbara, bij akte voor notaris Pieter van Kristijnen d.d. 13 augustus 1572. In 1586 droeg Margriete haar deel in het Hof van Lier met de bossen over aan haar zuster Elisabeth. S.A.M., notaris P. De Munter, reg. nr. 1308, f°249, 21 augustus 1593: De kinderen van Cecilia van der Berckt uit haar eerste huwelijk waren Peeter Ceulemans, Cathelijne, gehuwd met Christoffel Spoelberch, schipper en Cecilia, gehuwd met Jan van Eertboenen; Pauwels Mathijs was haar zoon uit haar tweede huwelijk. 5
S.A.M., Schepenregister (SR), nr. 240, f°5v, 5 januari 1619. Barbara Verhoeven, dochter van Gielis, weduwe van Jan Mangré, gehuwd met Peeter van Battel. S.A.M., Weeskamer, reg. nr. 33, f°151r, 7 maart 1624: Barbara Verhoeven, dochter van Gielis Verhoeven, weduwe van Jan Mangré, brouwer in Mechelen, nu gehuwd met Peeter van Battel, samen met Gillis Gootens en Jan Walravens, de voogden over haar 4 kinderen uit het eerste huwelijk, dienden op 14 januari 1617 een rekwest in om erfelijke goederen te verkopen voor de betaling van een schuld van 2.400 gulden in het sterfhuis van Jan Mangré. Peeter van Battel is een telg uit de bekende Mechelse (kunstenaars)familie Van Battel i.c. de kleinzoon van Katelijne van Ginderachter, de zuster van de Mechelse kanunnik en cantor Peeter van Ginderachter alias de Laderrière. Zij waren de nicht en neef van Matheus van der Jeught, meier van de cisterciënzerinnenabdij Ten Roozen bij Aalst en nadien koninklijke buskruitfabrikant in Mechelen. Zie ook: F. VAN DER JEUGHT, Experire! Peeter van Ginderachter alias de Laderrière (Asse 1522 – Mechelen 1591), ASCANIA-bibliotheek nr. 75, Asse, 2004, p. 6-8, 50-52.
Kavel A omvatte: -
-
-
-
-
-
-
het woonhuijs, de keuckencamere ende stal daer aen geleghen mette cleijne schure ende den hoven [bakoven] daer achter aen gelegen soo dijen affgetekent is. Kavel B zal het gebruik hebben van het hovenhuijs [bakhuis] en de borreput. Ze blijven gemeenschappelijk. de messinck [mesthoop] van aenden hoeck van het poorthuijs naest het camerken, tot achter aende vuijtterste hoeck vande cleijne schure. het voorste block tegens tsheerenstrate langx tegen de beke mette dreve op de zijde van tzelve block, groot 7 dagwand 80 roeden. het Eertvelt met het elsensetsel mette wederhelft van de voorschreven dreve, groot 7 dagwand 71 roeden, gelegen tegen de hoffgrecht ter 1e, commende tegen Sheerenstraete ter 2e, de voorschreven lije ter 3e ende mijn heere van Hoorne ter 4e sijden... het Cruijsblock gelegen tegen Sheerenstrate ter 1e, het Cruijs cautere ter tweedere, de weduwe Jan Pansus bosschen ter 3e en den Cleijnen Aert ter 4e zijden, groot 8 dagwand, 1,5 roeden. een perceel van 4 dagwand 80,5 roeden gelegen op de Achtersten Cautere, tussen de weg, het goed van Peter van den Meurtere en den waterloop. een perceel gelegen op d’ Achtersten Cautere groot 1 dagwand, 71 roeden, gelegen tussen de goederen van de heere van Hoorne in twee zijden, tgoet van de hoeve Ten Bossche ter derdere en 4e zijde. een perceel op de Midden Cautere, groot 2 dagwand 8,5 roeden, tussen het eigendom van mijn heere van Hoorne, dat van de Heilige Geest van Londerzeel en de weg. een perceel op de vermelde Cruijscautere, groot 1 dagwand 59 roeden, tussen de heerbane, het eigendom van de heer van Hoorne en de hoeve Ten Bossche. een beemd gelegen tegen den Grooten Aert, groot 3 dagwand 24,75 roeden , tussen het eigendom van juffrouw Berti en de beek. een weide gelegen in de Groote Aert, groot 3 bunder 78 roeden, gelegen tegen den Hoogen Elst ter eenre, d’Espe ter tweedere, het bossch de Craije genaemt ter 3e ende ter 4e zijde tegen de wederhelft oft deel van den Aert. een stuck bossch d’ Espe genaempt, groot 2 bunder, gelegen tegen het goed van Francois Neeffs, het bos de Craije ter 2e, het pastoirs bisselt ter 3e zijde. een bos gelegen achter tegen den bempt, groot 3 dagwand, gelegen tegen bovenvermeld bempdeken ter 1e, de dreve van de Aerden ter tweedere.
Kavel B omvatte: -
-
ierst de poorte met het camerken daer neffens staende mette kelders tot aenden gemeijnen gevele toe met het boterijcken aldaer nieuw gemaeckt, tverckenskot ende de groote schuere ende stal mette messinge naest de groote schuere met hove daer achter aen gelegen metten hoffgrecht soo groot als dijen affgeteeckend is. wordt toegevoegd een bos gelegen aent Galgevelt redene dat de huijsinge inden cavel A begrepen beter sij.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
de halve lije mette boomen daerop staende gelegen tegens het block van Niclaes Leemans met noch twee eijcken staende tegens het Eertveltblock wel verstaende dat de linde zal blijven gemeijn. een perceel genaamd den Vierschooff, groot 5 dagwand, 95 roeden gelegen tegen de Sheerenstrate ter 1e, de lije naer de hoeve ter 2e, het Raepveldeke ter 3e en het eigendom van Peter van den Meurtere aan de 4e zijde, daertoe oock de dreve op de zijde van de Vierschooff ende Raepveldeken. een stuck lands genaemt het Raepveldeken, groot 1 bunder 7,5 roeden, komend met één zijde aan de lije, Niclaus Leemans block ter 2e, de Vierschooff ter 3e en het Cruijscauter ter 4e zijde. een perceel gelegen opt Puttevelt, groot 1 dagwand 76 roeden, tussen het eigendom van Merten de Werchter, dat van Peter Van den Meurter, de vermelde Vierschooff ter 3e ende den Cruijscauter ter 4e sijden. een stuck lands den Cleijnen Aert genaemd eertijden weijde geweest, groot 1 bunder 28 roeden, komend voor aen Sheerenstrate ter 1e, het Cruijsblock ter 2e, de bossche de Craije genaempt ter 3e. een stuck lands gelegen opt Cruijscauter, groot 7 dagwand 22 roeden en een derdedeel, tussen het eigendom van de hoeve Ten Bossche, dat van Philips Verschuren en de weg aan de derde zijde. een stuck lands gelegen op Ten Bossche of achtersten cautere groot 6 dagwand 40 roeden, tussen het eigendom van de hoeve Ten Berenbroeck ter 1e, Sheerenstrate ter 2e, en dat van jonkheer Guillam de Longin aan de derde zijde. een stuck lands gelegen opden midden cautere, groot 1 bunder 40,5 roede, tussen de Sheerenstrate ter 1e, de hoeve van Berenbroeck ter 2e, en het eigendom van Guillam de Longin aan de derde zijde. een stuck bempts liggende lancx de beke tot aen Sheerenstraete, groot een half bunder 23 roeden. de wederhelft van den voorschreven Grooten Aert, groot 3 bunder 65 roeden, commende metten eenen eijnde tegens de Achtersten Aert begrepen in den cavel A, oock affgemeten ter 1e, den waterloop tegen den Hoogen Elst ter 2e, en het eigendom van jufrouw Bertij aan de derde zijde. 2 bunder bos geheeten Bouwensvelt gelegen tegen den bossch de Craije ter 1e ende de voorschreven Aerden rontsomme, welverstaende dat den cap van de bosschen alreede vercocht, zal gelijcken geproufiteert worden.
Omdat de hoeve was belast met een korenrente van drije mudden rogx Brusselsche mate tsiaers aan Alexander van den Hove en consoorten, met 11 gulden 10 stuiver per jaar aan de Kiste van het Begijnhof van Brussel en met een rente aan de pastoor van Ramsdonk, zullen deze drie renten door beide partijen samen gedragen worden. De hoeve was nog belast met een ontquijtbaren chijs van zesse cappuijnen [kapoenen] aende kercke van Raemdonck. Voor zover er nog enkele andere oude of jonge cijnzen zouden berusten op de hoeve, zullen beide partijen malcanderen de zelve zullen helpen dragen ende goed doen... De herstellingen aende steene brugge voor de hoeve aende beecke loopende deur de herbane zal oock ten gemeijnen coste elck voor een vierde part gedragen worden.
Na het opstellen van de verdeling gingen de partijen over tot een blinde lotinge met vuijttrecken van twee billetten gedaen bij een vremden persoon daartoe gecoosen. Het resultaat was dat den cavel A gevallen is opde voornoemde tweede comparanten, dus Peeter van Battel en zijn echtgenote ende den cavel B gebleven aende eerste comparanten, de erfgenamen van Cecilia van der Berckt. Zij verklaarden elck metten cavel hem hier vooren gevallen wel te contenteren ende te vreden te sijn. Er wordt nog voorzien dat er een gemeenschappelijke weg is tot de Grooten Aert staende in cavel A... over het deele van de zelve Aert inden cavel B, begrepen tot in het leijken commende voor aen Sheerenstrate welck leijken gemeijn is blijvende. Item zullen oock gemeijn acces [gemeenschappelijke toegang] hebben totten borreput ende hovenbuer ende oock ten gemeijnen zullen moeten onderhouen worden... ende aengaende het vuijtwegen vande voorschreven huijsinge, zal geschieden door het poorthuijs. De getuigen bij het verlijden van deze akte waren Jaques Wijart, de landmeter, en zijn broer Jan Wijart. Peeter Ceulemans, Jan Janssens, Peeter van Battel, Gillis Gootens en Jan Walravens ondertekenden samen met notaris Jan Harlinghen.
Het Hof van Lier toen en nu Vergelijken we het Hof van Lier op de kabinetskaart van graaf de Ferraris uit 1777 met de luchtfoto van vandaag (2009), dan is het opvallend hoe de structuur van die plaats en de onmiddellijke omgeving doorheen de eeuwen als het ware bevroren bleef. De structuur van de ringgracht in het terrein is opvallend, samen met de tracés van de wegen. De Sheerenstrate uit de notarisakte van 1624 is nu (2009) de Londerzeelseweg. De Dreve is nu de Dreefstraat, die uitgeeft in de Bormstraat, de gemeentegrens met Willebroek en meteen de grens met de provincie Antwerpen. De Beke is de Sint-Niklaasbeek. De Vierschooff is zeer waarschijnlijk te identificeren met de Vierschael en de Vierschaelweg aangegeven op de Poppkaart, aan de oostzijde grenzend aan de Dreefstraat.
Fragment uit de Ferrariskaart.
Luchtfoto van het Hof van Lier anno 2009.
Fragment uit de Popp-kaart.
In de notarisakte komen de toponiemen Grooten Aert, Cleijnen Aert en Achtersten Aert voor. In de atlas van de buurtwegen van 1843 komt enkel de Aert voor, een groot perceel dat gelegen was tussen de Sint-Niklaasbeek en de chemin 37, de huidige Espenbosweg.6 Deze Espenbosweg, een smal baantje dat uitgeeft op het kruispunt van de Mechelseweg, Londerzeelseweg en de Hoogveldseweg, verwijst naar het perceel d’ Espe in de akte van 1624. In de atlas van de buurtwegen (1843) komt de benaming D’ Espen ook voor en ook in het begin van de 20e eeuw was de naam nog niet vergeten7. Het was een groot perceel gelegen aan de huidige Kouterbrugbeek die ter hoogte van de spoorweg uitgeeft in de Sint-Niklaasbeek.8
6
Atlas van de buurtwegen, (1843), kaart 4, nrs. 128 en 129; Sectie B 211 a en b. Met dank aan Lieve Muyldermans, milieuambtenaar van de gemeente Kapelle-op-den-Bos, zodat we dit register konden raadplegen en voor de hulp bij het identificeren van de percelen. 7
Het Hespenbosch speelde nog een belangrijke rol in WO I. In dit bos zaten op 1 september 1914 een tweeduizendtal soldaten in hinderlaag te wachten op het aankomende Belgische leger en in de dagen erna werd in en rond dit bos zwaar strijd geleverd waarbij de Duitse troepen onverwacht grote verliezen leden. Het is als wraak voor deze verliezen dat het Duitse leger daarna vrijwel heel Kapelle-op-den-Bos in brand stak. Zie M. OLBRECHTS e.a., Drie Kleine Dorpen in een Grote Oorlog, een uitgave van Erfgoedcel Kapelle-op-den-Bos, ter perse (verwachte verschijningsdatum: eind 2009). 8
Atlas (1843), kaart 4, nr.142; Sectie B 275.
Fragment uit de atlas van de buurtwegen.
Het bossch De Craije uit de notarisakte, dat grensde aan de eigendommen van het Hof van Lier, betreft zeer waarschijnlijk de verschillende gronden die samen, in de atlas van de buurtwegen, de Crauw werden genoemd.9 De Crauw is nu doormidden gesneden door de spoorweg en situeert zich tussen de huidige Espenbosweg en de chemin 43, die nadien de Kouterbaan werd genoemd en nu de Grote Kouterweg. Op deze percelen tegen de spoorweg en aan de zijde van de Londerzeelseweg, is vandaag een klein populierenbos gelegen. Dit perceel is wellicht een restant van de gronden waar eeuwenlang het bossch de Craije is geweest. Uit de akte van 1624 blijkt dat de eigendommen van het Hof van Lier grensden aan deze van het Hof van Berenbroeck10 en van het Hof Ten Bossche.11 9
Atlas (1843), kaart 4, nrs. 123-126; Sectie B 194, 196a, 199a en b. 10
B. de MEESTER de RAVESTEIN, Les seigneuries situées à Ramsdonk, in KKOLKM, dl. 48, Mechelen, 1943-1944, p. 105-108. 11
E. VERHEYEN, De hoeve Hof ten Bossche te Ramsdonk, in Geschied- en Heemkundige Kring van Londerzeel, jg. 2004, nr. 2, p. 64-69; hernomen in jg. 2004, nr. 3, p. 158-163. E. VERHEYEN, Het Hof ten Bossche tijdens WO I, in Infokanaal Kapelle-op-den-Bos, jg. 2008, september. Beide artikels zijn ook op internet te raadplegen op de website van Erfgoedcel Kapelle-op-den-Bos (http://erfgoedcel.kapelle-op-den-bos.be).
Uit de notarisakte van Jan Harlinghen vernemen we dat in 1624, binnen de ringgracht, het Hof van Lier bestond uit een poorthuis, of een poort met een kamer, met kelders, een woonhuis met een keukenkamer, een stal, een mesthoop naast de grote schuur, een varkenshok, een kleine schuur, een bakhuis en een nieuw gebouwd boterhuisje. De toegang tot het hof liep over een stenen brug. Wie vandaag (2009) via de smalle toegang in de Dreefstraat het goed wil bereiken, moet over een smalle, stenen brug. Is deze nog (gedeeltelijk) de orginele brug uit de 15de-16de eeuw? In de Landbouwmonografie van wijlen Florent de Smedt uit 1942 staat de schets opgenomen van het Hof van Lier binnen de ringgracht met de benamingen van de gebouwen en hun functies.12 Het geeft een goed idee hoe het hof er moet uitgezien hebben, waarschijnlijk tot begin van de jaren ’60 van de vorige eeuw.
12
Met dank aan Frans Stoels voor het ter beschikking stellen van de kopie van deze monografie over Ramsdonk. Een bijzondere dank ook aan Els Verheyen voor al haar hulp en informatie tijdens onze zoektocht in de (lange) voorbereiding van deze bijdrage.
Schets van het Hof van Lier uit de Landbouwmonografie (1942).
Luchtfoto ca. 1980 – De bosbegroeiing is nog beperkt waardoor het heropgebouwde Hof van Lier veel beter zichtbaar is dan vandaag (2009).
Besluit
We begaven ons op het terrein van de historische geografie, door aan te tonen dat het oorspronkelijke Hof van Lier in Ramsdonk doorheen de eeuwen en tot op de dag van vandaag, zijn plaats en zijn onmiddellijke omgeving heeft getekend en bepaald. Dankzij de (voordien onbekende) notarisakte uit 1624, kregen we voor het eerst een kijk op het gebouwencomplex van dit Hof, zoals dit bestond in de 16de-17de eeuw, terwijl enkele percelen van het Hof én hun toponiemen konden gesitueerd worden in de omgeving die we vandaag kennen. Tenslotte hopen we met deze bijdrage, met de literatuurlijst én de iconografie, een vernieuwend beeld te hebben gecreëerd van de boeiende en rijke geschiedenis van het voormalige Hof van Lier in Ramsdonk.
François van der Jeught en Marvin Olbrechts Mechelen – Tisselt, 19 mei 2009.
Bijlage Literatuurlijst A. WAUTERS, Histoire des environs de Bruxelles, deel II, Brussel, 1855, p. 578. F. DE RIDDER, Uit oude papieren en perkamenten. Ramsdonk, in Eigen Schoon en De Brabander (ESB), jg. 13, 1930, p. 21-23. B. de MEESTER de RAVESTEIN, Geschiedenis van de parochie Ramsdonck, ESB, jg. 13, nr. 5, 1930, p. 115, 118. B. de MEESTER de RAVESTEIN, Eenige nota’s nopens de Parochie Ramsdonck, ESB, jg. 17, 1934, p. 284, 286. B. de MEESTER de RAVESTEIN, Les seigneuries situées à Ramsdonk, in Handelingen van den Koninklijken Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, dl. 48, Mechelen, 1943-1944, p. 108 – 113. J. VERBESSELT, Het parochiewezen in Brabant tot het einde van de 13de eeuw, dl. III, Pittem, 1964, p. 72 en 73. H. VAN DE VEN, Ramsdonk in het verleden en het heden, Zemst, 1976, p. 26 en 54. A. HOTTAT, Heerlijkheid en leen in de meierij van Kapelle-op-den-Bos (13de – 16de eeuw), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KULeuven, 1983, p. 142, 143, 204, 243, 244, 298, 437. De auteur vermoedde dat het Walemveld ten noorden van het Hof van Lier gelegen was. De Atlas van de buurtwegen – Ramsdonk (waarvan de volledige referentie verder gegeven wordt) geeft hier uitsluitsel over. Onder nr. 74 van kaart 4 (perceel 272) en onder nr. 46 van kaart 3 (perceel 272) lag het Walembosch, ontegensprekelijk te identificeren met vermeld Walemveld. Het perceel nr. 272 is gelegen aan de Bormstraat recht tegenover de Dreefstraat. F. VAN DER JEUGHT, Zr. Dorothea (Anna Elisabeth) De Ruysscher (1736-1800), kloosterlinge uit Kapelle-op-den-Bos in de abdij van Roosendael, in ESB, Feestbundel Frans Meskens, p. 414. Dit is een voor het feestbundel ingekorte versie van: F. VAN DER JEUGHT, M. OLBRECHTS, F. BEUKELAERS, Anna (Elisabeth) De Ruysscher (1736-1800) van Capelle op de Vaert of zuster Dorothea, kloosterlinge in de abdij van Roosendael, ‘t Ridderke 2005, p. 19 e.v. Erfgoedcel Kapelle-op-den-Bos: Brochure wandeling erfgoeddag 2008. De brochure is te raadplegen op de website van Erfgoedcel Kapelle-op-den-Bos (http://erfgoedcel.kapelleop-den-bos.be).
Iconografie H. VAN DE VEN, Ramsdonk, o.c., p. 55. Foto van het landhuis met als ondertitel: Verdoken midden groen en struiken langs de westerrzijde van de Dreefstraat: het gesloopte “Hof-van-Lier”, herbouwd tot “Peetershof”. Verblijf van de familie L. Peeters-Snackaert beheerder bij “De Regenboog”. H. VAN DE VEN, Ramsdonk, o.c., p. 57. Foto van de boerderij met als ondertitel: Zo zag de vroegere “Heerlijkheid” ’t Hof van Lier er uit rond 1960: zeer vervallen en... onbewoond. In 1962 werd het volledig gesloopt en de bruikbare oude materialen werden verwerkt in een totaal vernieuwd “Hof”. Kabinetskaart van Ferraris (1777), kaart nr. 74. De originele kaarten worden bewaard in de KBR in Brussel. Ze zijn eveneens te raadplegen op internet. Zie: http://cff2doc.googlepages.com/ferrarisall.html. Popp-kaart – Ramsdonk – 1870 met gebouwen en omgeving van het Hof van Lier (kadasterplan en beschrijving). Atlas van de buurtwegen – Ramsdonk: Atlas des communications vicinales de la commune de Ramsdonck, Arrondissement administratief de Bruxelles. Province de Brabant, 1843. Bevat de toponiemen van de percelen die grenzen aan de voet- of buurtwegen. Fl. De Smedt, Landbouwmonografie, handschrift, Ramsdonk, 1942, 76 p. Luchtfoto ca. 1980: Belfotop Eurosense, Wemmel. De foto bevindt zich in het Administratief Centrum van Kapelle-op-den-Bos. Luchtfoto 2009: Google Maps (http://maps.google.be/maps?hl=nl&tab=wl).
