het vakblad over de openbare ruimte • 2015 • jaargang 12
BINNENSTAD Met deze tips houdt u ook tijdens extreme regenbuien droge voeten.
SMART CITY Monitoring op z’n New Yorks: zo interacteren gebruikers met 6 ha openbare ruimte.
PARTICIPATIE Zaanstad omarmt het thema ‘Nieuwe Overheid’; de blik gaat naar buiten.
02
KENNISLAB Möglichkeitsräume = urbanisme, Ruhrgebied = Kennislab.
B
‹ 10
Hoe om te gaan met extreme regenbuien
‘Accepteer dat je straten blank staan’ Burgers die regenwater zelf opvangen moeten een vergoeding van het waterschap krijgen, en het waterschap moet meer geld uitgeven aan waterbeheer in steden en minder in landbouwgebieden. Het zijn zomaar twee stellingen uit de stemwijzer voor de waterschapsverkiezingen van afgelopen 18 maart. Vindt u het erg om eens per kwart
eeuw een ondergelopen kelder te hebben voor een paar tientjes korting op de waterschapsbelasting?
Het is een ruimtelijke opgave De neerslag neemt toe, dat is duidelijk. In 2014 hadden veel steden te maken met wateroverlast door een hoosbui van plaatselijk 150 millimeter. Dit zal in de toeSTEDELIJK INTERIEUR
komst nog veel vaker voorkomen. Per graad temperatuursverhoging verdubbelt het aantal zware hoosbuien van 30 millimeter. Het overgrote deel van ons bestaande rioolstelsel is daar niet op ontworpen en heeft te weinig capaciteit om de massa water die op zulke momenten in de openbare ruimte terechtkomt af te voeren. Waar zit het
tekst jeroen bruinenberg
11
*
$
!
+
)
(
'
+
$
)
"
"
%
%
&
'
(
!
euvel? Te nauwe rioolbuizen, een openbare ruimte die niet ingericht is voor de opname van water, of een samenleving met te hoge eisen? Elgard van Leeuwen, strategisch adviseur van Deltares, luidt de noodklok: ‘Als we nu niets doen, hebben we een groot probleem. Onlangs nog, 130 mm in een halve
"
+
!
%
"
&
-
!
+
%
!
!
(
*
+
!
"
"
&
*
$
"
+
+
,
%
"
%
)
"
%
"
#
%
+
!
'
#
*
+
!
$
%
%
)
*
%
'
%
%
!
.
&
+
)
%
$
,
%
$
!
(
$
$
)
'
$
5
!
#
$
8
"
!
(
6
6
$
'
&
0
%
!
(
/
#
%
$
!
-
+
%
3
-
2
!
)
1
"
"
.
%
#
+
!
,
#
!
"
"
+
(
%
"
!
%
)
%
+
!
4
7
/
dag in het Westland. Dat is veel en moet ter plekke worden opgevangen. Er is geen tijd om het weg te pompen of rustig te laten weglopen. En daarmee is het geen waterprobleem, maar een ruimtelijk probleem.’ Stedelijk Interieur kijkt samen met Van Leeuwen, Daniel Goedbloed (programmamanager Amsterdam Rainproof namens STEDELIJK INTERIEUR
Waternet), Ronald Wentink (adviseur watermanagement Tauw) en Hugo Gastkemper (directeur Stichting RIONED) naar de dilemma’s en werpt een praktische blik op de waterstad van de toekomst.
Het rioolstelsel uitbreiden De eerste reactie van bijna elke Nederlander op de toenemende
›
tekst jeroen bruinenberg
B
Legenda Bebouwing (BAG) Oppervlaktewater
Stroombanen, volumes indicatief [m3] < 25 25 - 50 50 - 100 100 - 250 250 - 500 500 - 1000 1000 - 2500 2500 - 5000 5000 - 10000 10000 - 25000 > 25000
Water op straat [mm] 1 - 50 51 - 100 101 - 200 201 - 350 351 - 500 501 - 700 701 - 1000 100 Meter
> 1000
WaterOverlast LandschapsKaart van een deel van Deventer. De blauwe tint geeft de hoeveelheid water op straat aan. In het paars staan de stroomlijnen aangegeven.
intensiteit van de regenbuien richt zich op directe verdediging. Als het water van de zee stijgt, verhogen we de dijken. Als het rioolstelsel volloopt, dan breiden we de capaciteit uit. Gastkemper herkent deze reactie als geen ander. ‘Waterbescherming begint met de afvoer. Stichting RIONED vraagt voortdurend aandacht voor het belang van een goede riolering en veel gemeenten zijn voortdurend bezig met het uitbreiden en vervangen van het bestaande rioolstelsel. Rotterdam verving bijvoorbeeld
alleen in 2014 al ruim 47 kilometer aan rioleringen, het hoogste aantal ooit. Het is echter ook een dure opgave. Rioleringen zijn in eerste instantie aangelegd voor de afvoer van afvalwater van bedrijven en huishoudens. Die capaciteit kun je goed inschatten, maar met hemelwater is dat een stuk lastiger. Als we het water op die momenten puur en alleen met rioleringen willen wegwerken, lopen de kosten in de miljarden. Het is daarom zaak dat de openbare ruimte waterbestendig wordt ingericht.’ STEDELIJK INTERIEUR
Waterbestendiger via allianties Goedbloed sluit zich volledig aan bij Gastkemper. ‘Het vergroten van het riool zal moeten. De gemeentelijke norm is dat de straten binnen hun verzorgingsgebied eens in de twee jaar net niet blank mogen staan. Binnen Amsterdam Rainproof leggen we de focus echter op de bufferpotentie van de stad. De laatste decennia zijn we erg veel gaan verharden. Het water stroomt daardoor via de wegen, stoepen en tegels steeds sneller weg. Tijdens extreme regenbuien kan het riool-
tekst jeroen bruinenberg
stelsel de druk niet aan en stromen de lage punten van onze steden vol. Goedbloed wil als programmatrekker van Amsterdam Rainproof via een netwerkbenadering de openbare ruimte effectiever inrichten. ‘De verantwoordelijkheid voor extreme neerslag ligt niet alleen bij de waterbeheerders, maar juist ook bij de inrichters en ontwikkelaars van de stad. Via onze organisatie willen we benadrukken dat de wateropgave een opgave van ons allen is. Het maken van een waterbestendige openbare ruimte begint bij architecten, beheerders en stedebouwkundigen, die worden ondersteund door deskundige waterbeheerders. Het is ons doel om allianties te vormen met betrokken partijen, zodat ze inzien dat we de stad samen waterbestendiger kunnen maken.’
hoogtekaarten van het Actueel Hoogtebestand Nederland. ‘Met die tool kunnen we voorspellen waar de problemen ontstaan en kunnen we ook laten zien hoe die problemen verholpen kunnen worden met gerichte ingrepen. Onlangs nog hebben we de gemeente Deventer geholpen met deze tool. Het bleek dat een kleine verlaging van de stoeprand al voldoende was om de huidige en toekomstige waterproblemen op te lossen. Het water kan op die manier eenvoudig naar een groenstrook of oppervlaktewater stromen. Een oplossing die veel goedkoper is dan het vergroten van
de capaciteit van het rioolstelsel’, aldus Wentink.
Beter inrichten met groen Operatie Steenbreek trekt regelmatig de landelijke aandacht. Dit is een beweging waarin gemeenten proberen hun bewoners actief te stimuleren om hun tuin te vergroenen. Groningen, Leeuwarden, Den Haag, Amersfoort, Maastricht en Eindhoven zijn al aangesloten. Deze operatie komt niet uit de lucht vallen. Een studie van Deltares in 2013 toonde al aan dat 47,1% van de Nederlandse tuinen verhard is. Het water dat in deze tuinen valt, loopt het rioolstelsel
13
Beter voorspellen met 3D-modellen Bewustwording is één aspect, vervolgens moeten er praktische fysieke ingrepen worden gedaan in de openbare ruimte. Waar doe je dat? ‘Van elke zware hoosbui leren wij weer meer’, aldus Gastkemper. ‘We leren waar de zwakke punten zitten binnen de steden, maar we hoeven niet lang meer te wachten op die praktijklessen. Verschillende adviesbureaus werken aan 3D-modellen die het effect van de neerslag op de openbare ruimte kunnen aantonen. Van Leeuwen is nauw betrokken bij het 3Di-model. ‘Dit is een enorm geavanceerd model waar waterstromen door de stad mee kunnen worden gesimuleerd en gevisualiseerd. Ontwerpers zien meteen wat het effect is van bepaalde ingrepen, waardoor de buitenruimte waterbestendig kan worden ingericht. Wentink werkt met adviesbureau Tauw aan een GIS-oplossing met
Wadi’s, groene daken, tuinen en stadsbeken absorberen hemelwater en laten het overtollige water langzaam doorsijpelen in de ondergrond.
STEDELIJK INTERIEUR
›
tekst jeroen bruinenberg
B
In de holle ruimten van grind kan water worden opgevangen.
in en zorgt bij hevigere regenbuien voor wateroverlast.
‹ 14
Meer groen in de tuinen van huishoudens en in de openbare ruimte is de oplossing. Gastkemper: ‘Ik merk dat gemeenten hun gedachten ook veranderen. Verharding is namelijk duurder dan gras en dat wordt nu ook duidelijk in cijfers. De voordelen van groen zijn legio, de leefbaarheid wordt verbeterd en de stad wordt hittebestendiger met groene tuinen.’ Volop voordelen dus. ‘Er kleeft echter ook een klein nadeel aan groen in de stad’, stelt Gastkemper. ‘De wortels van de bomen eisen veel ruimte in de ondergrond op en zijn de rioleringen tot last.’
Waterregulerende parkeerplekken (SVI)
Beter inrichten mét verharding Meer groen in de stad levert dus veel voordelen op. Het betekent echter niet dat verharding per defi nitie slecht is voor de wateropgave van Nederland. Goedbloed: ‘Verharding is natuurlijk aan de ene kant het probleem, maar je kunt het ook inzetten om water op te vangen en af te voeren. Een straat werkt perfect als afvoerkanaal via holle wegen. Dat kun je dus inzetten om tijdelijk water op te vangen en af te voeren.’ ‘Stenen zijn ook een goed infi ltratiemiddel’, zegt Van Leeuwen.
holle wegen
‘Denk bijvoorbeeld aan het waterplein. Zo’n plein vangt water op bij extreme regenbuien en bij droog weer is het een fijne verblijfsplek. Je kunt ook denken aan parkeerterreinen met open verharding. Struyk Verwo Infra ontwierp verharde parkeervlakken met ruimte voor groen. Zo loop je niet door de modder naar je auto, maar
STEDELIJK INTERIEUR
tekst jeroen bruinenberg
wordt het water toch afgevoerd in de ondergrond.’ Een ander mooi voorbeeld is grind. Wentink: ‘Op een dak of in een tuin kun je regenwater opvangen met een dikke laag grind. Grind bevat voor ongeveer een derde deel holle ruimte en in een tuin van 10 m2 met een laag grind van 10 cm dik kun je dus ongeveer 300 liter water opvangen.’
Beter inrichten met bassins ‘Verharding van de openbare
de bewoner wordt gestimuleerd om zélf naar oplossingen te zoeken. Als het niet kant-en-klaar te koop is, komt er van klimaatadaptatie weinig terecht. We moeten ervoor zorgen dat er producten te koop zijn voor gemeenten en burgers.’ Wentink: ‘Infi ltratiekratjes bieden ook oplossingen voor de tijdelijke opslag van water. Het water kun je opslaan en in de bodem laten infi ltreren, of gereguleerd weg laten lopen naar het rioleringsstelsel.’ ‘Het waterplein in Rotterdam heeft 3 gigantische bassins die bij elkaar
blijven verdichten en tegelijk droge voeten houden én vooral ook profiteren van de “softe” waarden van water in de stad, dan moeten we water veel beter in de stad incorporeren. Voor elke situatie zullen waterschappen, gemeenten, ontwerpers en burgers moeten zoeken naar de beste oplossing. Het is maatwerk en dat is wennen’, aldus Goedbloed. ‘Het probleem is wellicht ook niet zo groot als we denken. Misschien moeten we accepteren dat eens in de 25 jaar de straten blank komen te staan.
15
Waterplein
ruimte is niet het probleem’, stelt Van Leeuwen. ‘Het gaat erom hoe het is gerioleerd. Zo loopt bijna al het regenwater via de daken – óók die van het schuurtje, de garage en het tuinhuisje – het riool in. Dat is niet per se nodig. We kunnen het afkoppelen stimuleren. Een leuk betonputje of een regenton in het tuincentrum bijvoorbeeld. Zodat
ongeveer 1,7 miljoen liter water kunnen opvangen. We moeten ook denken in die grootschalige oplossingen’, vult Gastkemper aan.
Maatwerk en acceptatie ‘Juist binnen de stad heb je te maken met confl icterende ruimteclaims. Water is daar één van. Willen we in de toekomst de stad STEDELIJK INTERIEUR
Overlast door sneeuw is heel normaal en wellicht moet ons verwachtingsniveau met betrekking tot regen ook wat naar beneden. Zolang het natuurlijk niet grootschalige schade aanricht’, sluit Gastkemper af.
›
