Het CW'tje. Club Weetjes

Het CW'tje Club Weetjes

www.uba-ost.be [email protected]

Tijdens ons bezoek aan de sectie ONZ, voor een zeer geslaagde voordracht over windmolens, kregen we ook de beker toegestopt van de ONZ­vriendenronde. Die hadden we blijkbaar in de wacht gesleept.

We herkennen van links naar rechts ON3WH Walter, ON5UE Danny, ON8CL Luc, ON4AIM Aimé, ON4RK Ronny, ON4UK Johan, ON6FU Roland en ON7BZ Willy. nr. 19: April 2012

-1-

Colofon Bestuur

Voorzitter, shackmanager, Public Relations, cursuscoördinator, QSL­manager, ONL­ manager ON5UE Danny Casier Ondervoorzitter, bibliotheekaris, Redacteur ON4RK Ronny Van Massenhove Secretaris ON8CL Luc Coucke Penningmeester en webmaster ON3WH Walter Hollevoet Technisch coördinator ON4CJK José Duyck VHF, UHF, Repeaters ON4AIM Aimé Verstraete Planning ON3OK Maureen Dedrie Vertegenwoordiger Culturaad Oostende ON7BZ Willy Barbier

Lesgevers Basis Harec Morse

Backup

ON5UE Danny Casier ON7BZ Willy Barbier ON7WF Willy Wellecan ON4CBK Martin Zanders

Penningmeester Webmaster Ondervoorzitter Bibliotheekaris Redacteur Technisch coördinator Secretaris. Vertegenwoordiger Culturaad Voorzitter Shackmanager Public Relations Cursuscoördinator QSLmanager ONL­manager

ON8CL ON5UE ON5UE ON4CJK ON5UE ON5UE ON4RK ON5UE ON4RK ON4CJK ON3WH ON7BZ ON4RK ON4RK

-2-

Peterschappen

Bij deze mensen kan je in eerste instantie terecht indien je vragen of suggesties hebt voor een van deze onderwerpen.

-3-

Agenda Vrijdagavond 27/04/2012 Arduinoavond.

Zaterdag 12/05/2012 UBA­congres in Louvain­la­Neuve. Vrijdag 18/05/2012 (onder voor behoud) voordracht van ON1ARF Kristoff over het zelfde thema als zijn artikel in dit CWtje. Ergens eind mei (op een werkdag) bezoek aan het Belgacom gebouw te Oostende. Uitleg van onze gids Dominique vanaf de kelder (waar de kabels toekomen en vertrekken) tot het dak. En alles wat er tussen zit van verschillende technologieën. Duur ongeveer 3 uur.

Verdere uitleg volgt in de mailing. Er dienen nog enkele afspraken gemaakt te worden met Belgacom. Iedere woensdagavond van 20u00 tot 21u00 de wekelijkse Oostendse Vriendenronde. Dit op 145.400 MHz FM.

-4-

Hoe ziet een D-STAR signaal er eigenlijk precies uit? Eén van de dingen waar de radio-amateur gemeenschap in Oostende zeker niet over kan klagen, is het aantal repeaters in Oostende die we ter beschikking hebben: analoge FM repeaters op allerlei banden -al dan niet verbonden aan het internet-, APRS node, ATV televisie-repeaters en .... twee transponders van de D-STAR repeater ON0OS. Wie ooit zijn FM transceiver afgestemd heeft op 439,500 -of voor wie over een 23 cm toestel beschikt op 1298,100 Mhz- heeft daar al het typische geluid gehoord van een D-STAR repeater. Het geluid kan moeilijk beschreven worden, maar één ding is zeker. Met een gewoon FM-toestel is er totaal niets van te maken wat er precies gezegd wordt. Luistert men echter met een digitaal D-STAR toestel (of via de internet-stream); dan komt daar -wonder boven wonder- toch een verstaanbare gesprek uit. De bedoeling van dit artikel is om uit te leggen hoe die gesproken stem-communicatie in die "blob ruis" van een D-STAR signaal opgeslagen wordt. Dit artikel is een vertaling uit het engels naar het nederlands van een blog-artikel terug te vinden op mijn webstek. Het web-artikel bevat ook een aantal audio-samples en fotos in hogere resolutie die om logische redenen niet kunnen opgenomen worden in een geschreven artikel. Het oorspronkelijk artikel is terug te vinden op http://villazeebries.krbonne.net/hamstuff/?p=106

GMSK ontvanger De basis van artikel is een stuk software genaamd de "GMSK ontvanger". Dit is een computerprogramma dat kan gebruikt worden om -door middel van een gewone FM-radio- het signaal van een D-STAR repeater te ontvangen, te demoduleren en daar de D-STAR informatie uit te halen. Bemerk, GMSK ontvanger kan NIET de oorspronkelijk stem-communicatie reconstrueren. Aangezien D-STAR daarvoor gebruik maakt van gepantenteerde technologie die enkel in hardware (lees: een chip) beschikbaar is, kan men enkel het gesproken stembericht decoderen met een zg. "DV-dongle". De GMSK ontvanger (en bijhorende GMSK zender) kan wel gebruikt worden voor D-STAR toepassingen waar dat geen gesproken stem voor nodig is. Voorbeelden zijn D-RATS (overdracht van bestanden), DPRS (sturen en ontvangen van APRS informatie via D-STAR) of het versturen en ontvangen van korte berichten over D-STAR. Nu, het kan misschien raar klinken, maar een GMSK ontvanger maken is vandaag de dag eigenlijk helemaal niet zo moeilijk. Alles wat moet gebeuren zijn de volgende vier stappen: - Onderschep het geluid van de D-STAR repeater via een FM-radio via de geluidskaart van de computer. - GMSK demoduleer dit signaal: d.w.z. het zet dit geluid om in een stroom van bitjes ("nulletjes en eentjes") - Puur het ruwe D-STAR signaal uit deze ongeordende stroom van bitjes - Bewerk bepaalde delen van het D-STAR signaal: fout-correctie, "descrambling" en "deinterleaving". Het eind-resultaat: een ".dvtool" bestand met daarin een D-STAR bestand. Voila, dat is al! -5-

Over het belang van open source Nu, de woorden "vandaag de dag" in de bovenstaande paragraaf zijn niet zonder belang. Eén van de belangrijkste evoluties in de D-STAR wereld in de laatste twee jaar, is de opkomst van zg. "open source" (ofwel "open bron") software. Dat zijn programma's die niet alleen gratis mogen gebruikt en downloadt worden; maar die ook "open" zijn, d.w.z. dat ook de broncode van die programm's toegankelijk zijn en te bekijken zijn. Voor iemand die geïnteresseerd is om te weten hoe de structuur van een D-STAR signaal is dit is een heel belangrijke bron van informatie. Meer nog, het is net de combinatie van deze twee informatiebronnen die een goed overzicht geeft over hoe dat D-STAR eigenlijk werkt en hoe dat het D-STAR systeem ervoor zorgt dat het stemsignaal vanuit één radio (of de repeater) op een andere D-STAR radio terecht komt. De belangrijkste software-pakketten die informatie leverden voor dit artikel zijn: - Het "pcrepeatercontroller" project van Jonathan G4KLX - Het DV-RPTR project van Jan, DO1FJN, Torsten, DG1HT and DH2YBE Beiden vormen de basis van de programma-code van de GMSK ontvanger software.

De basis van GMSK en D-STAR signalen Normaal is de eerste stap bij het onderzoeken van een nieuwe technologie het opzoeken van de informatie die erover beschikbaar is op het internet. Raar genoeg blijkt dit voor D-STAR geen simpele zaak te zijn. De basis-informatie van D-STAR en GMSK is verspreid over verschillende documenten, geschreven door verschillende personen en afkomstig van verschillende bronnen. Het is heel gemakkelijk om verloren te lopen in al deze informatie; zeker aangezien het grootste deel van deze informatie eigenlijk niet nodig is om een GMSK-ontvanger te maken. De basis voor alle informatie over D-STAR is één document (van slechts 11 bladzijden) genaamd het "shogen" document. Dit is een Engelste vertaling van de documentatie van de JARL over D-STAR, geschreven in het Japans. Dit document bevat echter alleen droge specificaties en is heel moeilijk te begrijpen door iemand die niet reeds thuis is in de wereld van digitale telecommunicatie. Om deze reden zal dit artikel vertrekken vanuit een ander standpunt: nl. "hoe ziet een GMSK D-STAR signaal eruit voor een programma die het moet verwerken". Het is niet de bedoeling om alle details over D-STAR uit te leggen. Bepaalde onderdelen zullen enkel voorgesteld worden als "een magische doos". De bedoeling is om een globaal overzicht te geven van hoe dat een D-STAR signaal eruit ziet. Wie meer informatie wenst over specifieke onderdelen kan daarover meer daarover vinden in andere artikels. -6-

10 dingen je moet weten over D-STAR en GMSK Indien men op het internet informatie opzoekt over D-STAR, dan wordt men snel bedolven onder allerlei technische termen en afkortingen. Veel van deze termen zijn nodig voor de "experten", maar daar heeft men als leek natuurlijk niet echt veel aan. Toch zijn er een aantal zaken die belangrijk zijn om te weten over D-STAR als men het verdere artikel wil begrijpen. Dus hier zijn ... "de 10 dingen die men moet weten en begrijpen van D-STAR en GMSK" 1. Digitaal: D-STAR is een digitaal communicatie systeem. Dit betekent dat de stem overgebracht wordt NIET door een verandering van een analoog signaal (zoals bij FM, AM or SSB) maar als een opeenvolgende trein van Os en 1s ("bits"). In dit artikel zal die aangeduidt worden als de D-STAR of GMSK "stream". 2. GMSK: ook al bestaat een D-STAR signaal uit 0s en 1s, toch maken we voor het uitzender ervan gebruik van analoge radio-apparatuur. Om dit te kunnen doen worden de bits omgezet in "toontjes" die kunnen overgedragen worden door een analoge radio. Er bestaan meerdere zulke "modulatie"systemen: FSK, PSK, ASK en anderen. D-STAR gebruikt een systeem genaamd "GMSK", een variant op het FSK dat bv. ook gebruikt wordt bij RTTY. 3. FM gemoduleerd: zoals elke radio-amateur zou moeten weten kan men een analoog signaal uitzenden via verschillende methodes: AM, SSB, FM. Net zoals bepaalde andere digitale systemen (bv. packet radio en APRS) gebruikt GMSK FM-modulatie. Daardoor kan men GMSK D-STAR signalen uitsturen met een gewone FM-radio. 4. 9K6 data poort: Eén van de zaken waar dat een GMSK modem verschilt van normale FM communicatie en van packet-radio en APRS, is dat het gebruik maakt van de zg. "9k6" datapoort van een FM-radio ipv de normale "microfoon/luidspreker" poorten. Het verschil tussen deze twee poorten is dat de 9k6 poort de "preemphasis/deemphasis" circuit van de FM modulator niet gebruikt. Indien dit niet zou gebeuren; dan zou deze circuit de "toontjes" van het GMSK signaal veranderen en daardoor ook de bitjes die opgeslagen liggen in die toontjes. 5. 4800: Dit is het aantal bits dat per seconde uitgestuurd wordt door een D-STAR radio. Deze bits kunnen ingedeeld worden in drie groepen: 2400 bits/seconde "stem" informatie, 1200 bits/second "fout-correctie" informatie (gebruikt om eventuele fouten in de communicatie proberen te corrigeren) en 1200 bits/seconde "slow data" (bv. de naam en QTH van de operator). 6. Gestructureerd: Alhoewel men het niet zou zeggen als men naar een GMSK beluistert, hebben de bitjes in een GMSK signaal wel degelijk een vast vooraf bepaald structuur. In het kort uitgelegd bestaat die uit een "header" van 328 bits -die informatie bevat zoals callsign, e.a.,- gevolgd door een onbepaald aantal "frames" van 12 octets (96 bits) die elk 20 milliseconden stem-informatie en "slow data" bevat. 7. Synchronisatie: Naast de hierboven besproken structuur, bevat een D-STAR GMSK signaal ook nog zg. "synchronisatie" bits. Deze dienen ervoor om de ontvanger "in tempo" te laten lopen met de zender; iets wat nodig is om in de ontvanger het ontleden van het D-STAR signaal goed te doen werken. Deze syncronisatrie sequenties bevinden zich in het begin van het D-STAR signaal en en eveneens elke 21 frames (d.w.z. elke 420 milliseconden). 8. 20 ms: een QSO gesprek kan meerdere minuten duren. Dit kan echter niet in één stuk door een digitaal systeem verwerkt worden. Daarom wordt het opgedeeld in pakketjes die elk 20 milliseconden lang zijn. Op dit manier kan de stem verwerkt worden door de "vocoder" (zie hieronder) en omgezet worden in 9 bytes (6 bytes stem-data + 3 bytes fout-correctie informatie). Voeg daarbij dan nog eens 3 bytes "slow data" en met komt aan 12 bytes (96 bits) per 20 -7-

milliseconde, ofwel 4800 bits per seconden (20 ms = 1/50 van een seconde; 96 bits * 50 = 4800 bits / seconde)! Voila! 9. AMBE: 20 milliseconden niet verwerkte audio-informatie neemt 160 bytes in beslag. D-STAR biedt slechts plaats voor 6 bytes per 20 ms. Om toch de stem in deze beperkte ruimte te krijgen maakt men gebruik van een zg. "codec" (coder/decoder) of "vocoder" (kort voor "voice coder"). De vovoder gebruikt door D-STAR noemt "AMBE". 10. DVdongle: De precieze werking van de AMBE vocoder is gepantenteerd en niet publiek. AMBE vocoders kan men enkel aankopen in de vorm van een IC (een ship). Elke D-STAR radio beschikt over zo'n IC. Om AMBE te kunnen encoder of decoderen op een computer kan men gebruik maken van een zg. "DVdongle", een USB-dongle met een AMBE encodering/decodering IC ingebouwd.

Hardware setup

Software en programma's zijn één zaak, maar uiteindelijk heeft men ook hardware nodig om een GMSK modem te maken. In dit voorbeeld is de set-up redelijk beperkt:

De volgende hardware componenten worden gebruikt: - Een FM transceiver met 9k6-data poort (in dit geval, een Yaesu FT857D) - Een computer: ofwel een "PC" (desktop of laptop) of een zg. "development board". In de setup op de foto werd er gebruik gemaakt van een zg. "pandaboard", maar ook minder krachtige boards (zoals de friendlyarm mini2440 ook te zien op de foto) is heel goed bruikbaar. - Een manier om de audio van de tranceiver in de computer in te lezen. Dit kan zowel de audiopoort van de computer/developement board zelf zijn, ofwel een externe USB audio-dongle. - Een kabel om de verbinding te maken tussen de tranceiver en de computer. Alhoewel afwezig in de opstelling gebruikt in deze test, is het in praktijk wel nodig om een condensator van (bv.) 10 µF serie in het circuit aan te brengen om zo het DC component van de audio-signaal te tegen te houden. -8-

Bemerk dat in deze test-opstelling de verbinding tussen de tranceiver en de radio gewoon een gesoldeerde kabel is. In een "operationele" setup zou dit natuurlijk niet genoeg zijn aangezien er geen afscherming is tegen allerlei RF-storingen en -door het feit dat er geen condensator aanwezig is- het signaal ook enigzinds gaat zweven door het DC compnent van het audio signaal. Voor deze test-setup is dit wel genoeg.

Opnemen en analyseren van een audio-signaal Zoals hierboven reeds aangegeven is dit artikel geschreven vanuit het standpunt van een computerprogramma dat een GMSK D-STAR signaal moet decoderen. Dus wat "hoort" een computer eigenlijk op de 9k6 audio-poort van een tranceiver? (Opmerking: een geluidsopname afspelen in een geschreven artikel gaat natuurlijk niet. De opnames zijn wel te beluisteren via het blog-artikel). Audio sample 1: Zo. stap 1. Wat hoort een gmsk-ontvanger software op de 9k6 poort van een transceiver? Beluister sample 1 op de webstek: http://villazeebries.krbonne.net/files/gmsk/audio_1.wav, (6 seconden) OK. Wat horen we? Ruis! Inderdaad ruis! Dit is een eerste interessant feit. De 9k6 data-poort van een receiver takt het signaal af van de FMontvanger schakeling VOOR de FM descriminator. De audio "squelch" function van een FM ontvanger bevindt zich helemaal ACHTERAAN in het circuit. Daarom is het zo dat, op het moment dat er geen signaal binnenkomt, op de 9k6 poort er geen stilte te horen is -zoals men zou verwachten- maar net een heel sterk ruissignaal. Audio sample 2: Volgende sample: audio sample 2: http://villazeebries.krbonne.net/files/gmsk/audio_2.wav (16 seconden) In dit geluidsfragment hoort men twee gmsk uitzendingen, omgeven door momenten van ruis. Nu, zoals de Engelstalige uitspraak gaat: "a picture says more then a thousand words". Daarom vindt men hieronder een visuele afdruk van dit audio-fragment, zoals aangemaakt met de audio-editor audacity.

(Zie het oorspronkelijke blog artikel voor de foto in hogere resolutie) -9-

Opnieuw kunnen we de volgende zaken opmerken: - Twee GMSK uitzendingen - Ruis op het moment dat er niets ontvangen wordt Ook interessant is het audio-niveau van het ontvangen signaal. Op het moment dat er geen uitzendingen zijn is het niveau van de ontvangen geluid net HOGER dan op het moment dat er wel signaal aanwezig is. Dit feit wordt door de GMSK ontvanger software gebruikt om te bepalen als/wanneer een uitzending begint of stopt.

Een close-up van het begin van het GMSK signaal In de volgende afbeelding ziet men een close-up van de GMSK uitzending in het geluidsfragment. Zoals men ook kan zien op de tijdmarkeringen is dit het begin van de 2de GMSK uitzending.

(zie blog artikel voor een grotere afdruk) Hierop kan men duidelijk drie verschillende zones onderscheiden: 1. Tot markering 7,985 ontvangt men geen signaal en bemerken we enkel ruis 2. Tussen markeringen 7,99 en 8,105 zien we een vast herhalend patroon 3. Vanaf markering 9,195 wordt het pattroon terug meer gevarieert De uitleg hiervoor kan men terug vinnden in de 6de en 7de "basis-feit van GMSK" hierboven vermeld. Een D-STAR signaal is niet zomaar een willekeurig pattron van bitjes. Er zit een vast stramien in. Meer bepaald, in het begin van een GMSK uitzending bevindt zich het zg. "synchronisatie-patroon". Dit is niet enkel vast, maar ook heel erg herhalend. Een ander interessant element in het geluidsfragment is de kleine "hick up" in het begin van de synchronisatie-patroon. Deze is het gevolg van de condensators in het ontvanger-circuit parrallel op de ingangsimpedante weerstand. Indien men extra condencators bijvoegd in serie van het interface-circuit (o.a. voor het blokkeren van het DC component) dan wordt deze hickup zelfs een klein uitdempend sinus signaal. Dit toont in elk geval aan waarom dat het synchronisatie signaal er is en minimaal een bepaalde lengte moet hebben: de ontvanger heeft een bepaalde tijd nodig om zichzelf te synchroniseren met het te ontvangen signaal.

Demodulatie van het begin van een GMSK uitzending De regels van de onderzoeksjournalistiek zeggen dat men altijd ten minst twee onafhankelijke bronnen - 10 -

moet hebben om een verhaal echt geloofwaardig te maken; dus ... we bekijken dit ook eens vanuit een andere hoek. Wat zien we eigenlijk als we dit signaal demoduleren, d.w.z. het geluidssignaal omzetten naar een reeks nulletjes en ééntjes. Aangezien de "gmsk receiver" een optie "-dd" heeft ("dump more)", hebben we de mogelijkheid om te zien wat de gmsk software hiervan maakt. Het process om deze opeenvolging van bitjes aan te maken werkt als volgt:; 1. Een onderdeel van de software meet de waarde van het audio-sample (d.w.z. aan de ingang van de audio-dongle). Dit gebeurt 48000 keer per seconde. 2. Deze waarde wordt naar de "GMSK demodulator" gestuurd. Dit is een "magische doos" en keert terug met een waarde 0 of 1. 3. Zoals hierboven vermeld wordt het geluissignaal gemeten aan 48.000 keer per seconde. Maar het D-STAR signaal varieert maar 4.800 keer per seconde. (een factor 10 minder dus). Nog een ander stuk "magie" zet dit 48000 bits/seconde signaal om naar de juiste snelheid. Dus, terug naar het geluidsfragment. Hieronder vind men het resultaat van de GMSK demodulatie van het eerste onderdeel: de ruis: 00111000 00000000 11000001 00000000 00011101 11100000 (. . . )

10011100 10000001 11010010 01110100 10000111 11110000

00000010 00000000 01111010 10011010 10000111 11100110

00001000 00101101 01100001 00110000 11100111 11000001

00110111 10011111 00101000 00011000 10100011 01111101

11011111 10111111 00110100 10011011 11110101 10100001

(Bemerk dat de verdeling in groepjes van 8 bits enkel dient voor de leesbaarheid. Het geeft geen verdere betekenis). Conclussie: aangezien ruis niets anders is dan een opeenvolging van willekeurige spanningsniveaus krijgt men -na demodulatie- eveneens niets anders dan een rij willekeurige nulletjes en ééntjes. Bon. Niets wereldschokkend. Maar dan, een beetje verder in het geluidsopname, wordt het interessanter: (. . . ) 10000110 00010000 00000001 00111111 10100111 00100011 11101000 10000001 11111101 00010000 11101011 11110000 00001000 11000001 01111100 11111100 00011111 11111111 11111111 11111111 11111111 11111111 11011101 01111101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 . . . 11101 10010100 00

00010111 00111101 11101010 00000000 11111000 11111111 11111111 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101

11010110 00111100 11101101 11111110 10111101 11111111 11111111 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101

10010100 10111111 10111111 10000000 11111111 11111111 11111111 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 01010101 010

- 11 -

Zoals we kunnen zien begint er zich een vast patroon af te tekenen. Eerst allemaal "1" en dan een vaste herhaling van "1010". Laten we eens in de specificaties kijken wat dit precies betekent. Zie pagina 3 van het "shogen" document: 2.1 Wireless Communication Packet 2.1.1 Frame structure of a packet: The explanation of the data frame structure the Radio Header follows. (1) Bit Syn. (Bit synchronization): Repeated standard 64-bit synchronization pattern (for GMSK 1010). (...) Vertaling: 2.1.1 Frame structuur van een pakket. De data frame structuur van de radio header is als volgt: (1) Bit synchronisatie: Herhaalt standaard 64-bit syncronisatie bit patroon. (voor GMSK: 1010) ... Dus, dit is precies wat we hier zien: het begin van een D-STAR signaal. Eerst heeft de ontvanger een beetje tijd nodig om zichzelf te kunnen syncroniseren met het inkomende signaal, maar na 20 ms verschijnt dus dat vast "1010" patroon. Dit klopt niet enkel met de specificatie; het komt ook goed overeen met het geluidsfragment. En horizontale lijn in de bitdump komt overeen met 20 milliseconden. Heel het synscronisatie-process in dit fragment neemt 120 milliseconden in beslag; wat mooi overeen stemt met de 6 lijn in de bitdump. En zelfs de "hickup" in het begin van het signaal is mooi zichtbaar. De reeks allemaal "1" bits helemaal in het begin is eigenlijk een demodulatie van het "hickup" signaal. Aangezien al de waarde van deze audio-samples zich boven nul bevinden, wordt die na demodulatie allemaal 1. Bijkomend bewijs dus gevonden. Dus, wat nu. Laten we nog eens naar in de specificatie kijken: 2.1 Wireless Communication Packet 2.1.1 Frame structure of a packet: The explanation of the data frame structure the Radio Header follows. (...) (2) Frame Syn. (Frame synchronization) : 15bit pattern (111011001010000). (...) Vertaling: (2) Frame syncronisatie: 15 bit patroon: (111011001010000) En, inderdaad, de volgende 15 bits in de bitdump zijn net DAT pattroon zoals bepaald door de specificaties. Dit "frame synchronisatie" patroon is eigenlijk niets anders dan een markering die zegt "hier stopt de bit synchronisatie en volgt het volgende deel van een D-STAR stream: de D-STAR header"

De D-STAR header Zoals hierboven reeds vermeld is het onderdeel dat volgt op de frame synscronisatie de D-STAR header. Laten we eens kijken wat de GMSK demodulatie software daarover zegt. - 12 -

Dit is de informatie opgeslagen in ded header van dit specifiek GMSK fragment: (volgens de GMSK receiver software) HEADER DUMP: FLAG1: 00 - FLAG2: 00 - FLAG3: 00 RPT 2: DIRECT RPT 1: DIRECT YOUR : CQCQCQ MY : ON1ARF /KRIS Check sum = E441 (OK) Zoals we kunnen zien bevat de D-STAR header net dezelfde informatie als die men moet instellen op zijn of haar D-STAR radio; met nog iets extra: 3 "vlag" octets en een checksum (2 octets). Rekening houdende daarmee zou men denken dat de D-STAR 328 bits (41 octets * 8 bits) bedraagt. Maar dat is niet het geval. De header is in totaal 660 bits. Om dit te begrijpen kunnen we het best in de broncode kijken van GMSK decoder. Dit is een (iets vereenvoudig) overzicht van het stuk programma dat de 660 bits na het framesyncronisatie patroon verwerkt: scramble(radioheaderbuffer_in,radioheaderbuffer_temp1); deinterleave(radioheaderbuffer_temp1,radioheaderbuffer_temp2); length=FECdecoder(radioheaderbuffer_temp3,radioheaderbuffer_out); De ontvangen bits van de D-STAR header worden verwerkt door 3 opeenvolgende functies: : scrambling, deinterleaving en FECdecoding. De reden hiervoor kan echter beter begrepen worden indien we het process bekijken die gebruikt worden om de D-STAR aan te maken. Dit bevat net dezelfde functies als de encoder; maar dan in omgekeerde volgorde: eerst FEC-encodering, dan interleaving en dan scrambling. De bedoeling van deze drie processen -zoals we hieronder zullen aantonen- is om de header meer robust te maken tegenover fouten in de radio-overdracht. Stap 0: twee bits toevoegen De allereerste stap in dit process lijkt een beetje raar. Voor het eigenlijk verwerken van de header worden er 2 bits toegevoegd op het einde van header. Beide bits bevatten geen informatie (ze zijn beiden nul) maar zijn nodig voor de volgende stap (FEC). In elk geval, ze vergroten de grootte van de header van 328 naar 330 bits. Stap 1: FEC De eerste eerste echte stap in het verwerken van de D-STAR header is de "FEC encodering". FEC staat voor "Forward Error Correction" en dient -zoals de naam aangeeft- om fouten te corrigeren in digitale radio-signalen. Het doet dit door VOORAF extra bits toe te voegen aan het signaal, waardoor het systeem bij eventuele fouten deze extra informatie kan gebruiken om die te corrigeren. Nu, FEC fout-correctie systemen zijn een redelijk complexe materie en vallen buiten de bedoeling van dit artikel. Maar wat er wel belangrijk is om te weten is dat -door het toepassen van de FEC- de grootte van de D-STAR header verdubbelt. De header die oorspronkelijk 330 bits was wordt er nu 660 bits. - 13 -

Stap 2: interleaving De volgende stap noemt "interleaving" wat eigenlijk een mooi woord is voor "bitjes door elkaar gooien". Wat interleaving doet is de volgorde van de bits veranderen. Indien een header 4 bits zou zijn (bits 1 - 2 - 3 - 4), dan zal het interleaving process dit veranderen in 1 - 3 - 2 - 4. Dit mag een beetje raar lijken, maar er is een goede reden voor. Deze heeft te maken met het FEC fout-correctie systeem dat hierboven beschreven is. Naast het feit dat een FEC-systeem de bits in de header beter resistent maakt tegen fouten door extra foutcorrectie bits bij te voegen; heeft het nog een belangrijke eigenschap. De algorithmes van een FEC-systeem werken op basis van opeenvolgende bits. De waarde van een bit aan de uitgang van de FEC modem wordt niet enkel bepaald door één enkele bit aan de ingang, maar ook door de twee bits die daarvoor ontvangen werden. Indien meerder bits na elkaar uitgewist worden door storingen (zg. "impuls-noise"), dan zal het resultaat van het FEC-systeem ook verkeerd zijn. En dat is nu net wat die "interleaving" probeert te vermijden. Door de bits eerst "door elkaar te schudden" voor het uitzenden en -na ontvangst- die terug in de juiste orden, zullen eventuele fouten tijdens de radio-uitzending verspreid worden over heel de header. Op die manier is de kans dat net twee of meerdere opeenvolgende bits verloren gaan veel kleiner dan moesten die bits gewoon na elkaar verstuurd worden.

Stap 3: scrambling Ook al wordt de term "scrambling" ook gebruikt voor het geheim of onleesbaar maken van berichten heeft het hier een andere betekenis. Het is hier een techniek om de ontvanger beter syncroon te houden t.o.v. de zender. Zoals reeds vermeld werkt D-STAR met een snelheid van 4800 bits per seconde. Dat wil zeggen dat zowel de zender als de ontvanger met een vaste klok werken van 4800 "slagen" per seconde. Probleem is dat er altijd wel een klein verschil zit in de snelheid van de klok van de ontvanger t.o.v. de zender. Daar zal die -na een bepaalde tijd- fouten geven in de ontvangst omdat de ontvanger op het verkeerde moment de bitjes "leest" in het ontvangen signaal. Een truk om dit tegen te gaan is dat de ontvanger de overgang van O-naar-1 en van 1-naar-0 gebruikt om zichzelf syncroon te houden. Scrambling helpt om dit te verbeteren. Zelfs na de FEC en de interleaving zijn er bepaalde stukken waar dat het risico bestaat dat er weinig overgangen van 0-naar-1 of 1-naar-0 uitgezonden dienen wordten, waardoor er bij de ontvanger mogelijk syncronisatie problemen kunnen optreden. Om die reden worden in de bepaalde vooraf-bepaalde plaatsen gewoon de bits omgedraait van 0-naar-1 en omgekeerd en om zo meer "bit-overgangen" te verkrijgen in het uit-te-zenden signaal. Bemerk dat het scrambling-process net hetzelfde is aan de kant van de zender als bij de ontvanger. Er bestaat geen aparte "unscrambling" functie.

- 14 -

Dus, nog eens, om alles samen te vaten: 1. De D-STAR header bevat alle informatie die nodig is om een D-STAR QSO te kunnen routeren over het D-STAR network: vooral callsigns. 2. Om de D-STAR header minder gevoelig te maken voor storingen worden er drie verschillende processen uitgevoerd op de header voor en na het versturen. Daardoor wordt de header wel dubbel zo groot. 3. Gelukkig bestaan er open source modules om deze functies uit te voeren zodat ze voor dit artikel kunnen gezien worden als een "magische zwarte dozen". 4. Aan 4800 bits per seconde duurt het versturen van de header 137,5 milliseconden.

Eindelijk: stem Laten we nog eens in de specificatie kijken wat er nu volgt. Pagina vijf van het document heeft het antwoord: stem en lage snelheids data. De structuur van dit deel van een D-STAR stream is heel simpel. Elke 20 milliseconden worden 96 bits (12 bytes) verstuurd: - 72 bits (9 bytes) stem-communicatie, ge-encodeerd met de AMBE audio vocoder - 24 bits (3 byes) van "slow speed" data (lage snelheidsdata) Als we een blik werken op de bitstream dump, dan is er op het eerste zicht niet veel te zien: 11011111 11010000 00011000 00011001 11100110 10010100 10110111 11111111 10011101 10101010 10110100 01101000 01111101 01010000 01100000 00011111 10100100 11011100 10001001 01100010 10100111 00001100 00100000 10000011 01011111 10010001 01010000 00000011 10100100 11111100 10011111 11100000 10100101 10011100 00111000 11100011

(...)

Elke frame (lijnenpaar van elk 12 octets in deze dump) is 20 milliseconden. De eerste 9 bytes bevatten stem + FEC. De laatsten bevatten lage snelheidsdata. Over deze trage snelheids data van nog het volgende vermeld worden: - De 3 bytes "lage snelheidsdata" van het eerste frame van de QSO en van elk 21ste frame daarna, bevat geen gebruikersdata. In plaats daarvan bevindt zich daar een vast bitpatroon (10101010 10110100 01101000) zoals ook kan opgemerkt worden in de eerste lijn van het voorbeeld hierboven. Dit patroon dient als extra synchronisatie informatie. Op die manier kan de ontvanger zichzelf in tempo houden met de zender. - Om te vermijden dat lange patronen van allemaal-0 of allemaal-1 in de lage snelheidsdata de synchronisatie van de ontvanger t.o.v. de zender zouden in gevaar brengen wordt er ook hier scrambling gebruikt. - 15 -

Het einde Aan alles komt een einde, ook aan een QSO. Eén van de voordelen van digitale communicatie is dat niet alleen het begin en de data van een DV QSO beschreven is. Ook het einde van de QSO wordt binnen in de stream gemarkeerd. Dit maakt het veel gemakkelijker om mooi het einde van een stream te bepalen en men niet afhankelijk is van het wegvallen van de draaggolf. Vooral bij streams die over het D-STAR netwerk naar een andere repeater gestuurd worden is dit een voordeel. Laten we voor de laatste maal nog eens de specificatie raadplegen. Pagina 6 vermeldt dit: "The last data frame, which requires a means of terminating the transmission, is a unique synchronizing signal (32 bit + 15bit “000100110101111” + “0”, making 48 bits) as defined by the modulation type.". De laatste data frame, die nodig is om het einde van een uitzending te markeren, is een uniek synchronisatie signaal (32 bits + 15 bits "00100110101111" + "0", dus 48 bits in totaal) , zoals bepaald door de modulatie type. OK. Heel duidelijke bewoording dus! :-( Gelukkig is er nog de source-code die hier meer uitleg kan over geven. Daar blijkt dat die "unique syncronisation signal" eigenlijk het volgende is: - De laatste 3 bytes van een frame bevat het volgende patroon " 10101010 10101010 10101010 " - De eerste 3 bytes van het volgende frame bevat het patroon " 10101010 00010011 01011110 " Dus, we nemen terug de uitvoer van de gmsk receiver software erbij: 11011001 10110000 00101101 00001101 11000011 11000110 00111111 01100110 01010110 10000100 00110000 01000011 00111011 10010011 00000101 10001000 01101011 01111111 11110001 11001100 10010111 11111110 10101010 10101010 10101010 00010011 01011110 END.

Nu, als je goed oplet dan zie je dat het patroon in de dump niet 100 % overeenkomt met de specificaties. De 10de byte van de laatste lijn zou moeten "10101010" zijn, maar in werkelijkheid bevat die "11111110". Toch wordt dit patroon herkent als een geldige einde-stream marker. De reden daarvoor is dat de software speciaal aangepast is om met eventuele fouten in de end-marker om te gaan. Moest dat niet het geval zijn, dan zou de ontvanger het einde van de stream missen. De figuur hieronder toont hoe dat het signaal door de ARM develepment board ontvangen wordt:

- 16 -

(zie blog artikel voor een grotere afdruk) Deze "EINDE" markering bevindt zich tussen tijdmarkeringen 11,844 en 11,850: de 16 maal "01" is mooi te zien in de figuur. Er is ook te zien waarom dat het begin van de einde-markering niet juist gedecodeerd wordt: een kleine drift van het ontvangen signaal zorgt ervoor de het signaal nog net boven de nul-lijn uitkomt, waardoor deze bitsequentie vertaald wordt als een "1". Uiteindelijk toont dit aan wat precies de moeilijkheid is voor GMSK decoder software: signalen juist interpreteren; ook als er fouten aanwezig zijn. Zo, en met het einde van de D-STAT stream eindigt ook dit artikel. Binnen enkele weken zal ik ook nog een voordracht geven in de club over dit onderwerp; uitgebreid met zaken die niet in het artikel passen. Dus, als dit uw interesse opgewekt heeft, dan ben u zeker uitgenodigd op die voordracht. Een precieze datum zal later nog meegedeeld worden. 73 Kristoff - ON1ARF

- 17 -

Repeater­weetjes

door ON4AIM

Informatie over de lokale onbemande stations, werkzaamheden en uitbreidingen tot op 9 april Overzicht werkende systemen ON0OS-ON0OST.

ON0OS

UHF 439.500 – 7.6 MHz Digitaal . SHF 1298.100 -28 MHz Digitaal . Deze twee digitale omzetter’ s kunnen in crossband door de gebruiker geschakeld worden. ATV 10.150 GHz analoog op deze frequentie zit testbeeld .

ON0OST

UHF 439.300-7.6MHz analoog gekoppeld aan het echolink systeem VHF 144.800 APRS systeem VHF-LOW 51.890 -600KHz crossmode naar UHF 493.300 met echolink . VHF 145.7125 – 600 KHz analoog ctcss zowel op in als out . Dank aan de medewerkers (on7bz,on7vfo,on6brg,on6fu,on3sv,on2wik,on1arf,on1avv). Aan de twee volgende projecten wordt nog hard gewerkt maar zijn nog niet af. De 10 meter omzetter op 29.630MHz -100KHz subtoon 79.7KHz. Input cross 433.400MHz subtoon 79.7KHz. De ATV repeater op 10.380GHz ,zit reeds in de lucht met een testbeeld . De kanaal schakelaar is nog in opbouw , maar die wil kan reeds testenrapporten zijn welkom . We hopen klaar te zijn tegen Oostende voor Anker eind mei . ON1AVV Jan voerde reeds testen uit met een B5 aan de grond in Veurne en Brugge ASL 2 meter , dit belooft . Aime ON4AIM verantwoordelijke onbemande stations uba sectie OST Oostende

Ter info: Mensen die geïnteresseerd zijn aan en gemodifieerde en afgetunde nlb voor het ontvangen van de ATV repeater kunnen die bestellen bij mij. Die worden aangekocht bij de sectie Gent voor 40 euro. [email protected]

- 18 -

UBA Spring Contest 80m

Bedankt (X1 000) voor de deelname aan de UBA Lente Contest 80m SSB 201 2. De behaalde resultaten zijn: QSO: 11 9 Multi: 48 Score: 1 71 36 PA, F, G, DL, LX, GI gewerkt Operatoren: ON7DQ, ON3DNS, ON4OPA, ON3YH, ON8CL. Enkele foto's van de operatoren/loggers. Hopelijk mogen we terug op jullie medewerking rekenen bij de volgende activiteiten.

- 19 -

UBA Spring Contest 2m Hallo contesters, Bedankt voor de deelname aan de UBA Lente Contest 201 2. De behaalde resultaten zijn: QSO: 80 Multi: 36 Score: 8640 PA, F, G, DL gewerkt Operatoren: ON3DNS, ON4OPA, ON3YH, ON3OK, ON3NDW. Dank aan Danny, ON5UE, voor het ter beschikking stellen van zijn Kenwood TS-2000. Hopelijk mogen we terug op jullie medewerking rekenen bij de volgende activiteiten. 73's Luc - ON8CL -

- 20 -

Tijdens een B­EARS bijeenkomst in Leuven zat ik naast ON4VC Michel. Zoals de meesten nu al wel weten zijn we beiden verantwoordelijk voor de B­EARS werking in West­Vlaanderen. En het gesprek kwam uit op de rally van Tielt. Enige tijd voordien had Michel een rondschrijven gericht aan de B­EARS leden in de provincie om vrijwilligers te vinden voor deze rally. Ik had hierop nog niet gereageerd omdat ik in de verste verte geen benul had wat er eventueel van mij verlangd werd. Ook van rally heb ik geen kaas gegeten. Buiten misschien dat het een wedstrijd was en dat je best niet te dicht bij een bocht staat. Nu Michel legde mij het principe uit. Je krijgt een 'post' toegewezen. Je bemant deze en luistert naar de communicatie op een bepaalde frequentie in de 2m VHF­band. Eens een wagen vertrokken is krijg je zijn nummer te horen. Wanneer hij voorbij je post komt kruis je hem gewoon aan op je formulier. Eventueel maak je ook een merkteken wanneer hij over de aankomst rijdt. Moeillijk is dit niet. Als er een wagen niet aan de aankomst verschijnt doet men navraag bij verschillende posten als we deze wagen gespot hebben. Dus qua moeilijkheidsgraad is dit niet super ingewikkeld. Dus ik beloofde mijn deelname aan Michel. Op die bewuste zaterdag 7 april diende ik om 07u45 aan de start te staan ergens in de omgeving van Tielt. Bij benadering mijn GPS ingesteld en weg waren we. Tot aan de afslag in Aalter De jonge man uit Valenciennes die verkleumd de wedstrijd volgt...

- 21 -

was er geen probleem. Dan stuurde mijn GPS me op weg in kronkelende weggetjes die zich door een voor mij onbekende streek slingerden. Hopelijk houdt mijn GPS het uit want ik heb geen gedacht meer waar ik ben. Plots zat ik op het circuit. Dit was te merken aan de rood­witte plastiek linten die her en der gespannen waren rond de bochten en de tientallen nadarafsluitingen. Al vlug merkte ik ook de nummers op die op deze plaatsen stonden. Ik had Post 17 toebedeeld gekregen. Dan maar de nummers gevolgd en na een tijdje kwam ik aan een boerderij aan waar 17 op stond. Een in het rood geklede 'security' man was juist aan het parkeren. Even deze man aangesproken en inderdaad dit was mijn observatiepost. De 'Start' was ik nog niet gepasseerd. Nu ben ik daar maar wijselijk blijven staan en luisterde ik op de voorafbepaalde frequentie. Na een tijdje melden er zich links en rechts personen aan dat ze op hun plaats stonden. Dit heb ik dan ook gedaan met de melding van aanwezigheid maar dat ik eigenlijk nog geen papieren had. De wedstrijdleiding moest nog enkele malen het circuit controleren en de enveloppe is dan ook vlug in mijn bezit geraakt. Rond 08u00 kwamen reeds de eerste toeschouwers aangelopen. Eén zal ik niet vlug vergeten. Het was een jonge man uit Valenciennes die met zijn rugzak en paraplu zich op een klein laddertje installeerde, niet ver van onze post. Het gras was nat en al vlug was zijn broek tot aan zijn knieên doorweekt. De wind sneed ook ijzig over de vlakte. Je zal de foto van de verkleumde kerel in het artikel terugvinden. Om een lang verhaal kort te maken heb ik samen met de securityman, die uit het Leuvense kwam, enkele keren met deze kerel gepraat. En hij is daar van 08u00 tot ongeveer 15u00 gebleven. Wij konden ons nog in onze auto's opwarmen, maar hij stond daar maar in die weide. Chapeau is het enige wat ik daarover kan zeggen. Hij moet serieus koud gehad hebben. Enfin rond 08u30 begon er beweging in te komen op het circuit en van dan af is het eigenlijk niet meer gestopt. Gelukkig legde mijn compagnon uit hoe alles wat in elkaar zat. Welke race er nu juist bezig was enzo. Het was me wel al opgevallen dat er blijkbaar rijders bij waren die stukken beter waren dan de anderen. Je hebt dan ook verschillende disciplines in de races. Van Belgisch Kampioenschap (Patrick

- 22 -

Snijers) tot de Classic cars (amateurs). Nu aan het einde van de dag wist ik nog altijd niet hoe het allemaal in elkaar zat. Maar mijn werk in deze post had ik al vlug onder de knie en kreeg al vlug door wanneer er wagens plots niet op het verwachte tijdstip voorbij kwamen. Eentje was zelf vermist en de aankomst informeerde me dan ook als ik de bewuste wagen had gezien. Dit was niet het geval. Enige tijd later kregen we de melding dat de takelwagen het circuit op moest om deze wagen uit de gracht te trekken daar hij op een gevaarlijk punt stond. De eerste manche werd geannuleerd. Men liet de wagens wel nog het parcour rijden maar niet meer in het kader van de wedstrijd. Tijdens het laatste gedeelte van de wedstrijd begon de duisternis in te vallen en was het noteren van de nummers op de wagens niet meer mogelijk. Ook van de OM aan de aankomst kregen we hetzelfde verhaal. Hij kon niet meer vertellen wie over de meet kwam. Tot daar het gedeelte rally. Daar deze rally als B­EARS oefening was vastgelegd graag een woordje hierover. Zoals ik reeds vermeldde was dit mijn eerste veldoefening en na de vorige avond vlug vlug nog batterijklemmen (ik werkte op een aparte batterij) aan de voedingsdraad van mijn Kenwood TM­D700E te hebben gesoldeerd had ik eigenlijk niets speciaals van voorbereiding gedaan. Nu het lukte wel aardig. Vlak terrein, geen obstakels. Zelf met laag vermogen is alles goed te werken. Nu door de bijtende en snijdende wind breng je ook veel tijd door in je auto. Na een tijdje wil je wel eens je benen strekken maar dat lukt zo niet. Die pedalen staan in de weg. Op de passagiersplaats zitten is eigenlijk ook geen optie want daar staat mijn extra batterij opgesteld. Na een tijdje kreeg ik zelfs koude voeten en tegen dat ik last heb van de kou moet het al erg zijn. Enfin, tijdens de zomer sloop ik de achterbank van mijn auto om zo gemakkelijker twee fietsen mee te nemen als we er eens op uit trekken. Een tijdje geleden heb ik ook eens de rijdende shack van ON5DDG Daniël en ON2NV Nina mogen aanschouwen. Toegegeven er is veel meer ruimte in hun auto. Men kan er zelfs plaatsnemen op een gewone stoel zonder dat je je hoofd stoot aan het dak. Dit is niet mogelijk bij mij. Nu ben ik toch al plannen aan het maken om een gemakkelijk modulair

- 23 -

systeem te maken om batterijen, transcievers enzo mee te nemen. En ze nog redelijk comfortabel te bedienen ook. Vanaf het moment dat de buitentemperatuur wat de hoogte ingaat gaan we toch het een en ander eens uitproberen. Ook het meenemen van een klein mastje, in welke vorm dan ook, moet eens bekeken worden. Dit meer voor een WFF activatie. Maar hier lopen de noden gelijk met een B­EARS oefening. Op vlak van wat neem je nu het beste allemaal mee is ook al een lijstje gemaakt. Het moet zo simpel en universeel mogelijk zijn. Daarom was deze oefening wel erg nuttig. Het zet je tot denken aan. En dat doen we nu bij B­EARS. Ons zo optimaal mogelijk voorbereiden op het geval van. Spijtig dat ik de enige was van OST. We hebben tenslotte 5 B­EARS leden in de club. Volgend jaar beter? Ook op sociaal vlak heb ik wel wat opgestoken. Er waren eerst de verhalen van onze Leuvense Security man die ongeveer 40 rally's per jaar doet. Maar ook de gesprekken met de landbouwer op wiens erf we stonden. Het ging over de lijdensweg dat die man heeft om zijn geklasseerde hoeve te verbouwen naar een woning volgens de hedendaagse normen van isolatie en comfort. Dertien jaar lang is de papiermolen al draaiende. Momenteel is hij een niet meer gebruikte stalling aan het inrichten als woning. Eens komt de tijd dat de werken er toch gaan starten en een boer kan niet weg van zijn dieren. Dat is welbekend. Ik heb ongeveer tot mijn 14 , 15 jaar op de boerderij van mijn grootouders gewoond. Niet dat ik veel van de stiel ken, maar laat ons zeggen dat ik er toch meer vanaf weet dan de gemiddelde Belg. Groot was dan mijn verwondering dat de grootste doodsoorzaak bij koeien, die grazen in de weide, het doorboren van de maagwand is door metalen in de maag. Blijkbaar eten die beesten alles op en kleine stukken metaal kunnen in hun magen terechtkomen. Uithalen is blijkbaar geen directe oplossing. Men laat ze een soort van halve bal inslikken waar een magneet in zit die het metaal aantrekt

Aan de manier dat hij zijn bocht inzette zag ik dat het niet ging lukken. Hij reed dan ook rechtdoor. Gelukkig hadden we onze auto's wat verder achteruit gezet. Hij smeet zich in in een 180 graden bocht, de stenen van de boerenslag vlogen de lucht in. En weg was hij. Zie foto op volgende pagina. Nooit gedacht dat hij daar plaats genoeg voor had.

- 24 -

en vast houdt zodat die geen schade meer kan aanbrengen. We hadden het ook over de achtergelaten rommel door de toeschouwers aan de rally. Wat prompt onze securityman een vuilzak deed installeren aan onze post. De toeschouwers deponeerden inderdaad hun lege blikken en afval hierin. Zelfs de boer was verwonderd dat het lukte. Het zal hem een aardige duit besparen tijdens het hakselen van het gras. De hakselmachine detecteert metalen en legt de machine stil. Het huren van deze machines is erg duur en ieder tijdsverlies voor de boer een verliespost. Voor de mensen die binnen het parcour wonen is zo'n rally geen

- 25 -

sinecure. De echtgenote van de landbouwer, die uit werken was, diende tot 's avonds 21u15 te wachten voor ze huiswaarts kon komen. Maar deze mensen leken daar in te berusten. Ik denk niet dat veel 'stadsmensen' dezelfde rust over zich hebben. Dit terzijde. Zoals je ziet een geslaagde eerste koude deelname aan de rally/B­Ears oefening. Op naar volgend jaar.

73's ON4RK Ronny

- 26 -

ONL11575 is niet meer, lang leve ON3GJ Guido

Als enige overgebleven kandidaat van de lessen kreeg Guido alle aandacht tijdens het praktisch examen voor ON3. Het deed me een beetje denken aan die cartoons waar de eenzame zwemmer omsingeld is door haaien..... Maar geen probleem voor Guido. Hij sloeg er zich zonder problemen door. Ook de trip naar Brussel was een makkie. Enkel het verkrijgen van zijn call was een stuk moeilijker. Door afwezigheid van een bepaalde persoon bij BIPT moest Guido enige tijd wachten op zijn call. Ik denk dat hij daar meer zenuwen aan overgehouden heeft dan van de examens. Nu na een tijdje is ook dit in orde gekomen. Guido veel radiogenot met het opzetten van je station.

- 27 -

De stand na 125 rondes op woensdag 18 april.

- 28 -

- 29 -

- 30 -