handboek
Sous viva lism
2
Sous viva lism sü-vī-və-li,-zəm
Het (over)leven in een wereld waarin
iedereen elkaar bekijkt, volgt en bespioneert. Een samentrekking van de twee termen sousveillance (de burger kijkt terug naar overheden/bedrijven) en survivalism (voorbereid zijn op noodsituaties of ongeregeldheden).
4
INDE X
52 Sousvivali sm in de media
08 Lit t le Broth er i s watching you
16 Le s sen uit de sum merscho ol
64 Epilo o g
6
hfd1 Lit t le brot h e r is watching you Edward Snowden
“I don’t see myself as a hero because
what I’m doing is self-interested: I don’t want to live in a world where there’s no privacy and therefore no room for intellectual exploration and creativity.”
8
Door de onthullingen van Snowden lijkt
ge grip heeft op het doen en laten van
het aloude ‘Panopticon-principe’ van de
haar burgers. In ‘1984’ gebeurt dit deels
Engelse verlichtingsfilosoof Jerry Bent-
doordat de heersende overheid een al-
ham weer actueel. Het achterliggende
ziend oog is; burgers worden nauwlet-
idee: iedereen gedraagt zich beter als
tend in de gaten gehouden. Zoals jour-
we bekeken en gecontroleerd worden.
naliste Lynn Berger recentelijk liet zien
Zo meldde de New York Times in 2012 al
in een artikel op De Correspondent, zijn Orwell’s metaforen nog steeds leidend
In juni van 2013 maakte de wereld voor
hullingen leidden tot een wereldwijd de-
dat Spring Break —een beruchte vakan-
het eerst kennis met Edward Snow-
bat over de vraag hoe ver de methoden
tieweek waarin studenten stoom afbla-
in het debat over surveillance. Toch laat
den. Snowden, een systeembeheerder
van overheden mogen gaan om de vei-
zen— steeds minder ‘wild’ lijkt te wor-
onder andere het voorbeeld van Spring
werkzaam bij de Amerikaanse National
ligheid van haar burgers te garanderen.
den. Het risico om in een beschamende
Break zien dat dit niet langer de lading
Security Agency (NSA), bracht geheime
Heiligt het doel de middelen wel? Welke
video op het internet te verschijnen is
dekt. Waar het gesprek in de jaren ne-
informatie naar buiten over de wereld-
consequenties heeft dit voor de burger?
immers steeds nadrukkelijker aanwezig,
gentig nog ging over surveillance-came-
wijde afluisterpraktijken door de Ameri-
En waar haalt de NSA deze gegevens ei-
met alle smartphone-camera’s die op
ra’s op straat, lijkt er nu meer aan de
kaanse overheid. Zo kwam bijvoorbeeld
genlijk vandaan?
de loer liggen. Ook Eric Schmidt, oud
hand. In de angst om door een ander on-
het PRISM-programma aan het licht,
CEO van Google, deed kritiek op het pri-
line ongewenst te worden gezet speelt
waarmee op grote schaal communicatie
vacybeleid af met de veelzeggende uit-
een alziende overheid geen directe rol.
wordt onderschept van zowel burgers,
spraak “If you have something that you
Anderzijds maakt de NSA in haar praktij-
bedrijven als ook internationale over-
don’t want anyone to know, maybe you
ken wel dankbaar gebruik van de grote
heden. Met PRISM bleek het mogelijk
shouldn’t be doing it in the first place.”
hoeveelheid data op Facebook, Twitter en andere online communicatieplatfor-
om via achterdeuren allerlei gegevens uit Google, Facebook en andere online
Met het Panopticon-principe wordt vaak
diensten te halen. Door al deze informa-
de literaire science-fiction-thriller ‘1984’
tie te bundelen kunnen individuen tot
van George Orwell aangehaald. Big bro-
op een zeer gedetailleerd niveau onder
ther is watching you; Orwell biedt satire
het vergrootglas worden gelegd. De ont-
op een politiek systeem dat de volledi-
men en emaildiensten.
http://www.nytimes.com/2012/03/16/us/ spring-break-gets-tamer-as-world-watchesonline.html https://decorrespondent.nl/1278/Iedereen-
10
http://www.theverge.com/2013/7/17/45174
http://www.huffingtonpost.com/2009/12/
heeft-het-over-Big-Brother-maar-vlak-Little-
80/nsa-spying-prism-surveillance-cheat-sheet
07/google-ceo-on-privacy-if_n_383105.html
Brother-niet-uit/86250834648-60713823
Surveillance, coveillance, sousveillance
een artikel over de verborgen economie
grote hoeveelheden data over ons ver-
ring voor terug krijgt.
achter het internet. Per bezoek aan een
zamelen, opslaan, combineren en ana-
website als nu.nl wordt je gevolgd door
lyseren. Een deel van die data leveren
Een ander deel van de data staan we af
tientallen trackers en real-time verhan-
we bewust aan, maar een nog groter
zonder dat we daar bij stilstaan. Veel van
deld op een marktplaats waar de per-
deel wordt buiten ons gezichtsveld aan
de apparaten die we gebruiken geven
soonsgegevens van individuele inter-
ons onttrokken. We staan echter niet
De metafoor van Big Brother, die on-
meer door dan we denken. Zo kunnen
netgebruikers de handelswaar zijn. Op
geheel machteloos. Privacy-by-design
schuldige burgers onderwerpt aan een
smartphones voortdurend onze loca-
deze marktplaats wordt de motor achter
is een opkomende stroming, waarin
Panopticonisch regime, is dus een te
tie doorgeven, of bijhouden met welke
de huidige situatie duidelijk: partijen
makers van technologie het aspect van
beperkte visie op de huidige ontwikke-
snelheid we ons verplaatsen. De berich-
kopen of ontvangen aanvullende infor-
privacy en veiligheid voorop stellen.
lingen. De meeste data die over ons in
ten die we delen via Facbook en Twitter
matie die reeds over jou bekend is. Met
Daarnaast kun je diverse stappen on-
omloop zijn, hebben we zelf aangele-
zijn slechts topjes van de data-ijsberg;
andere woorden, door omvangrijke hoe-
dernemen om jezelf beter digitaal te be-
verd. “Als iemand de voyeur uithangt, is
het grote deel van de opgeslagen data
veelheden data te verzamelen, met el-
schermen. Digitale zelfverdediging is en
het wel de gewone burger.”, aldus jour-
gaat over de situatie zelf (niet het wat,
kaar te combineren en vervolgens door
blijft een kunst, maar wordt in sterkere
nalist Frank Mulder in zijn artikel ‘Gehei-
maar het waarom, hoe, vanaf welk ap-
slimme algoritmen te laten analyseren,
mate ook een wetenschap. Met anoniem
men zijn leugens’. Zo delen we ons hele
paraat, met wie en waarom). En ook
ontstaat er een steeds beter beeld van
surfen, sterkere wachtwoorden en de
leven in statusupdates op Facebook en
de niet-gepubliceerde informatie wordt
ons (toekomstige) doen en laten. Voor
juiste software kom je een heel eind.
vatten we de dag samen in beeldcolla-
informatie. Zo analyseert Facebook ook
bedrijven en marketeers die beste in-
ges op Instagram. Als het gaat om be-
de status-updates die je uiteindelijk
formatie die ze kunnen wensen. Maar
strijden van misdaad of blootleggen van
besluit niet te posten; deze bevatten
daar kleven ook risico’s aan; diefstal
overheidsfalen wil de burger bovendien
immers mogelijk de sleutel tot het ach-
van deze datasets maakt kinderspel van
vaak juist graag meer toezicht en trac-
terhalen van wat jou weerhoudt om in-
identiteitsdiefstal en fraude.
king ten gunste van transparantie, aldus
formatie te delen, en weten is de eerste
Mulder. De gewone burger blijkt dus in
stap tot kunnen veranderen. Want niet
Kortom, overheden houden nog immer
veel gevallen haar data zonder moeite te
Big Brother, maar Big Business is wat-
haar burgers in de gaten, maar tappen
overhandigen, als zij daar comfort, een
ching you, zo stelt Maurits Martijn in
hiervoor uit de vatten van bedrijven die
http://arstechnica.com/business/2013/12/
https://www.decorrespondent.nl/66/Big-
https://www.decorrespondent.nl/1131/In-
facebook-collects-conducts-research-on-sta-
Business-is-watching-you/4454268456-08dd-
drie-stappen-naar-een-veiliger-digitaal-leven/
tus-updates-you-never-post/
b88a
76329963996-3468321f
http://www.frankmulder.info/?e=1134
12
gevoel van veiligheid of sociale waarde-
Toch ben je niet alleen verantwoordelijk voor je eigen privacy en digitale bescherming. We leven immers in een wereld waarin iedereen elkaar bekijkt, volgt en bespioneert. Veel nieuwe tech-
Het wapenen tegen en het vieren van
nologie is namelijk steeds goedkoper
bij nieuwe, actuele discussies? Niet voor
Genoeg reden voor medialab SETUP om
niets kunnen we daarom spreken van
in heel 2014 deze beweging te onder-
een sousveillance-cultuur; het bekijken
zoeken vanuit verschillende invalshoe-
en bekeken worden raakt ons allemaal
ken. In de summerschool ‘Sousvivalism’
en grijpt in op onze houding en ons ge-
—een samentrekking van sousveillance
drag. Binnen deze cultuur vormt zich
en
survivalism—
organiseerden
en beter beschikbaar geworden. Deze
Moeten we ons volledig verzetten tegen
een levendig netwerk van opiniema-
negen spraakmakende evenementen
‘democratisering van de technologie’ le-
de coveillance-cultuur, of zijn bepaalde
kers, denkers en kunstenaars die deze
waarin we leerden wat het betekent om
vert een hoop extra ogen op. We filmen
aspecten hiervan ook aantrekkelijk voor
ontwikkelingen proberen te duiden. En
te leven in een wereld waarin iedereen
anderen met onze smartphones, taggen
ons? Met de toegenomen beschikbaar-
dat is hard nodig. Want zoals Lynn Ber-
elkaar bekijkt, volgt en bespioneert. Een
elkaar op Facebook, bespioneren elkaar
heid van nieuwe technologieën ontstaat
ger, leverde Orwell in zijn tijd een enorm
uitnodigend, laagdrempelig onderzoek
met drones of Google Glass en hebben
ook de kans om ‘terug te kijken’, vanuit
bijdrage aan metaforen om de surveil-
naar de gevaren en kansen van de sous-
big data tot onze beschikking om ande-
bottom-up naar de heersende machten.
lance-maatschappij te beschrijven. Dat
ceillance-cultuur. Tegelijkertijd schreven
ren nauwkeurig te analyseren voor onze
Dit noemen we ook wel sousveillance
deze metaforen echter nog steeds wor-
we met een tiental wetenschappers en
eigen doeleinden. We leven in een cul-
(het Franse ‘sous’ als ‘onder’), we kijken
den toegepast op de huidige cultuur,
kunstenaars een academisch ebook, om
tuur die compleet verweven is geraakt
terug vanuit de onderkant van de hië-
toont aan dat we de veranderingen nog
het onderwerp ook op diepgaand niveau
met kijken en bekeken worden. De voor-
rarchie, vanuit menselijk niveau. Voor
niet goed genoeg kunnen duiden/begrij-
te onderzoeken. Dit magazine bevat een
gaande situatie was te kenmerken als
kunstenaars, theoretici en burgerrech-
pen. Er is behoefte aan vernieuwende
compilatie van alle inzichten die we tij-
surveillance, waarbij het Franse ‘sur’
ten-activisten biedt dat interessante
invalshoeken, gedachten en methoden
dens de summerschool hebben opge-
staat voor ‘op’ of ‘boven’: de eyes-in-
perspectieven om het debat te openen.
om onze huidige sousveillance-cultuur
daan. Daarnaast is het ebook beschik-
the-sky, toezicht en bewaking door een
Hoe reageren overheden bijvoorbeeld
te leren doorgronden. Ten gunste van
baar op de bijbehorende website www.
centrale hogere macht. De hedendaagse
op het toegenomen aantal particu-
het debat, ten gunste van creatieve ex-
sousvivalism.nl.
situatie is echter in toenemende mate
liere drones? Kun je als individu aan
pressiviteit en ten gunste van het wape-
een coveillance geworden; iedereen
heersende machten ontsnappen, waar
nen tegen en vieren van onze huidige
kijkt naar iedereen.
schuurt het beleid met de snel verande-
samenleving.
rende praktijk? Wie neemt welke rol in
http://en.wikipedia.org/wiki/Sousveillance
14
we
http://www.sousvivalism.nl/
hfd2 Le s sen uit de sum merscho ol SETUP
“Een interesse in privacy, surveillance,
kunst, design en technologie? En heb je zin om allerlei verschillende mensen te ontmoeten, van creatieven tot technologen en beleidsmakers?”
16
16 AUG
Bring Your Own Drone
Tussen 16 augustus en 2 oktober onderzocht medialab SETUP de sousveillancemaatschappij in een reeks van negen opeenvolgende activiteiten, met uit
#0
beleid vooruit. Zo kwam Utrechter Jelte Keur recentelijk nog in het nieuws toen hij met zijn drone een video van de Dom in de ochtendmist maakte. Hoewel geprezen voor de beelden, zorgde de hype er ook voor dat hij onder een vergroot-
“Juist bij opkomende velden als de we-
glas kwam te liggen; er mag immers niet
reld van de drones, en juist in een stad
boven aangesloten bebouwing gevlo-
die zich voordraagt stad van Kennis en
gen worden. De drone-vlieger riskeerde
Cultuur te zijn, siert het om flexibiliteit
een boete van 7800 euro.
en gradaties in de regels in te bouwen,
elkaar voortvloeiende vragen en onder-
zodat de expressieve en creatieve moge-
SETUP kocht eerder in het jaar al diverse
werpen. Een summerschool, maar niet
lijkheden kunnen worden onderzocht.”
drones voor het project Knuffeldrones. In dit lesprogramma voor basisscholen
enkel met lezingen, want een kritische blik en creatieve insteek ontstaan in de
Uit: De speech ‘Hoogste tijd voor Drone-
ontwerpen en bouwen leerlingen hun ei-
combinatie van theorie en praktijk. We
beleid’
gen drone. Door zelf nieuwe vormen en functies voor drones te verzinnen, leren
lieten ons inspireren door kunstenaars, theoretici, organisaties en burgers die
Drones zijn een uitstekend voorbeeld
zij nadenken over de creatieve toepas-
de laatste ontwikkelingen op dit gebied
van een technologie die in de laatste
singen van technologie. Drones zijn niet
onderstrepen, ermee werken of zich
jaren steeds goedkoper en beter ver-
alleen de gevaarlijke luchtvaartuigen
ertegen afzetten. In workshops lieten
krijgbaar is geworden. Veel hobbyis-
die we kennen uit militaire missies,
we deelnemers vanaf beginnersniveau
ten hebben zich al verdiept in drone-
maar kunnen ook in ons dagelijks leven
ontdekken welke spannende kansen
bouwpakketten, ze liggen immers al in
op handige, leuke en vooral onschuldi-
surveillance-technologie kan bieden en
bouwmarkten en zelfs bij de Bijenkorf
ge manieren worden ingezet. Het lespro-
welke grenzen we (zouden willen) trek-
kun je de Parrot AR Drone kopen. Hier-
gramma eindigt met een debat, waarin
ken.
mee loopt de consumentenmarkt op het
leerlingen nadenken over hoe drones
http://setup.nl/content/speech-hoogste-tijdvoor-beter-dronebeleid
http://www.duic.nl/nieuws/drone-filmpjedomtoren-in-de-mist/
http://www.rtlnieuws.nl/editienl/dronesvliegen-de-winkels-uit
18
http://www.knuffeldrones.nl/
(en andere nieuwe technologie) onze
hoog en niet boven aaneengesloten
samenleving veranderen, met alle po-
bebouwing, wegen, spoorwegen, water-
sitieve en negatieve gevolgen van dien.
wegen of havens. Als dit wordt uitgetekend op de kaart van Nederland blijft er
Tijdens dit project merkten we hoe on-
in de Randstad vrijwel geen geschikte
duidelijk de huidige dronewetgeving
plek over. Bovendien worden de regels
is. Er zijn op landelijk niveau een reeks
per gemeente op eigen wijze geïnterpre-
strikte regels geformuleerd. Zo mogen
teerd en mist er een heldere communi-
amateurs (onder andere) alleen vliegen
catie over dit beleid, terwijl overtreding
bij daglicht, tot maximaal 300 meter
een boete van bijna 8000 euro kost. De drone-industrie luidde al eerder de noodklok, omdat de commerciële markt zich in vergelijking met andere landen in Europa niet voldoende kan ontwikkelen. Voor SETUP lag er echter een andere frustratie: juist bij opkomende velden als de wereld van de drones is het nodig om flexibiliteit en gradaties in de regels te bouwen, zodat de expressieve en creatieve mogelijkheden kunnen worden onderzocht. Zo heeft niet elke drone een camera, en zijn ze er al ter grootte van een walnoot. Met een aanvullend, genuanceerd beleid kunnen stichtingen, kunstenaars en kleine bedrijfjes de
http://nos.nl/artikel/683666-droneindustriepleit-voor-euregels.html
20
interactie tussen drones en maatschap-
willen over doorontwikkelingen van het
pij onderzoeken. Dit is belangrijk, want
drone- en surveillancebeleid in Utrecht.
ongeacht of je ze veelbelovend of toch
In juli 2015 zal er tevens op nationaal
vooral creepy vindt; drones zullen niet
niveau een nieuwe Drone-wet worden
meer verdwijnen.
gepresenteerd. In de tussentijd zijn het ook vooral de creatievelingen die met
Met de drone-demonstratie op 16 au-
handige oplossingen komen, zoals bij-
gustus kaartte SETUP dit probleem aan
voorbeeld de Drone-no-fly-zone kaar-
in Park Lepelenburg. Met aangelijnde
ten.
drones voorzien van spandoeken maak-
Privacy Pitches: The State of Sousveillance
#1
de gevolgen van merken? In de documentaire komen diverse voorbeelden aan bod; gezichtsherkenning in Rotterdamse trams, nummerbord-opslag bij snelwegen en de beschikbaarheid van psychiatrische dossiers bij verzekeraars en overheid. Vlemmix maakt vooral de
Hoe (over)leef je in een wereld waarin
vergelijking tussen Nederland en andere
iedereen elkaar bekijkt, volgt en bespio-
landen, waarin privacy in Nederland een
neert? Om deze vraag te beantwoorden,
relatief lage prioriteit lijkt te hebben. Zo-
is het belangrijk om eerst het huidige
als de eerder aangehaalde Frank Mulder
landschap te schetsen. Wat betekent
al opperde: burgers lijken snel geneigd
‘privacy’ in onze huidige samenleving
om veiligheid boven privacy te verkie-
en vanuit welke hoek wordt er controle
zen. In Duitsland lijkt anders te liggen.
uitgeoefend?
Zoals Hans de Zwart uiteenzet, speelt
ten we ons standpunt duidelijk: hoogste
De drone-demonstratie leidde de sum-
tijd voor dronebeleid! We vroegen de ge-
merschool passend in. Niet alleen zijn
meente om haar beleid verder te ontwik-
drones een voorbeeld van vrij beschik-
kelen en helder te communiceren. Een
bare
schot in de roos: de drone-demonstratie
lieten we zien welke frictie er ontstaat
werd opgepakt door diverse media. Zo
tussen beleid en praktijk, en welke rol
schreef RTL Nieuws een inhoudelijk stuk
creativiteit speelt om het onderwerp
In ‘Privacy Pitches’ bekeken we in film-
rol, waar op grote schaal persoonsgege-
over SETUP’s invalshoek, en werden er
vanuit een ander perspectief te bekij-
theater ‘t Hoogt de documentaire ‘Pa-
vens werden verzameld en bewaard.
aankondigingen gedaan in onder ande-
ken.
nopticon’ van filmmaker Peter Vlem-
sousveillance-technologie,
ook
re De Telegraaf, Het Algemeen Dagblad
22
22 AUG
hier het oorlogsverleden een belangrijke
mix. Vlemmix las in 2011 een artikel
De screening werd gevolgd door drie
en de Utrechtse Internet Courant. Met
Lees de volledige dronespeech op www.
over nietsverhullende body-scanners,
korte pitches, van Dimitri Tokmetzis (De
zo’n 100 toeschouwers lieten we onze
setup.nl/content/speech-hoogste-tijd-
waarop hij besloot een documentaire
Correspondent), Lex Slaghuis (Hack de
drones aangelijnd vliegen, en droegen
voor-beter-dronebeleid
te maken over de huidige staat van pri-
Overheid) en Jelle Brands (PhD op het
we de bijbehorende speech voor. Op ba-
vacy. Is het einde van privacy zoals wij
vlak van surveillance, toezicht en veilig-
sis hiervan heeft de gemeente Utrecht
dat kennen in zicht? Hoe zou die wereld
heid).
aangegeven graag nader in gesprek te
eruit zien en wanneer zou je daar zelf
http://www.nrc.nl/nieuws/2014/04/19/
https://decorrespondent.nl/1138/In-de-
http://www.wired.com/2014/07/drone-no-
ik-heb-je-naakt-gezien-en-ja-we-hebben-
Tweede-Wereldoorlog-hadden-we-wel-wat-te-
fly-zones-mapbox/
gelachen/
verbergen/76802386408-9d90e0cf
Wat is de relatie tussen surveillance en
ra’s in mindere mate de stemming van
het gevoel van veiligheid? Jelle Brands
de menigte beïnvloeden. In deze ‘soft
deed onderzoek naar veiligheid in het
touch’ wordt surveillance dus minder
uitgaansleven en stelt dat de toene-
nadrukkelijk aanwezig, maar daardoor
mende nadruk op strikte controle en
ook minder transparant. Voor Lex Slag-
het voorkomen van incidenten ook con-
huis is het belangrijk dat surveillance-
traproductief kan werken. Zo kunnen
methoden echter wel een bepaalde
zichtbare politie-eenheden leiden tot
mate van transparantie behouden. Niet
het gevoel ‘dat er wat gaande is’, terwijl
zozeer door alleen te melden dat er sur-
nauwelijks zichtbare surveillance-came
veillance (bijvoorbeeld cameratoezicht) plaatsvindt, maar vooral door inzichtelijk te maken wie er meekijkt, wat er met de beelden gebeurt en wat er mee mag gebeuren. Met name overheden kunnen hier nog flinke stappen in zetten. Dimitri Tokmetzis opent door te stellen dat hij de documentaire van Vlemmix zwartgallig vindt, omdat het weinig tot geen alternatieven biedt. Het begrip ‘privacy’, zo stelt hij, is vooral een containerbegrip dat op zichzelf weinig kracht heeft. Doordat het zo abstract is, blijft het moeilijk om een afweging te maken tussen bijvoorbeeld privacy en veiligheid, omdat niet duidelijk is wat je
http://www.nwo.nl/en/news-and-events/ news/2014/gw/friendly-surveillance-of-nightlife-more-effective-than-heavy-police-deployment.html
24
te verliezen hebt. Tokmetzis stelt dat we
deze beslissingen zit weinig weerstand,
privacy daarom moeten reframen naar
er wordt weinig tot geen democratisch
discriminatie/uitsluiting, omdat het dan
debat over gevoerd. Daardoor ontstaan
een menselijk begrip wordt. Het semi-
er geen alternatieven, terwijl met een
openbaar maken van medische dossiers
scala alternatieven veel beter kan wor-
gaat dus niet om verlies van privacy,
den onderzocht wat de meest wense-
maar het krijgt pas betekenis als je op
lijke oplossing is.
basis hiervan geweigerd wordt door zorgverzekeraars (uitsluiting). Kortom,
In de Privacy Pitches werd duidelijk dat
als het over privacy gaat moet het vooral
‘privacy’ moet worden teruggebracht
om de consequenties van eventuele
tot menselijke dilemma’s, in plaats van
schendingen gaan, omdat dat binnen
beleidstermen. Alleen zo kan er genoeg
het voorstellingsvermogen past. Op den
massa ontstaan om kritisch te kijken
duur zou privacy dan een transitie kun-
naar huidige ontwikkelingen die veelal
nen doormaken tot maatschappelijke
zonder vragen worden doorgevoerd.
kernwaarde, zoals duurzaamheid en
Daarom is het tijd om in de volgende
sociaal ondernemen in de laatste jaren
workshop het begrip ‘privacy’ zo dicht
ook worden gepositioneerd.
mogelijk bij de summerschool-deelnemers te brengen, op het meest mense-
“Wanneer wordt het dan echt gevaar-
lijke niveau denkbaar: jouw eigen zoek-
lijk?”, was een vraag die uit het publiek
geschiedenis.
kwam. Volgens de experts zit dat vooral in het gebrek aan discussie. Zo moeten artsen bijvoorbeeld het elektronisch patientendossier
aannemen,
omdat
weigeren voor veel problemen zorgt. In
23 AUG
Dirty Databases
#2
“Als internet-grootverbruiker was ik ontzettend nieuwsgierig wat voor gevoelige informatie of interpretaties er nu uit mijn online leven konden worden getrokken.“ Uit: ‘Mijn Digitale Schaduw‘, Nienke Huitenga (deelnemer) In 2006 publiceerde de Amerikaanse internetgigant America Online (AOL) een bestand met twintig miljoen zoekopdrachten, afkomstig van 650.000 internetgebruikers over een periode van drie maanden. Deze logbestanden waren primair bedoeld voor onderzoeksdoeleinden, en in dat kader geanonimiseerd door namen te vervangen met numerieke id’s. Al snel bleek echter dat het mogelijk was om deze zoekopdrachten te herleiden tot daadwerkelijke personen, op verschillende manieren. Bijvoor-
http://decorrespondent.nl/1908/Een-rondje-
26
copyshops-leert-de-grootste-vijand-van-onze-
http://www.nytimes.com/2006/08/09/
privacy-zijn-we-zelf/128768851728-91419318
technology/09aol.html
beeld door de gegevens te ‘cross-listen’ met andere databronnen, of simpelweg doordat de zoekopdrachten zo specifiek waren, dat ze eenvoudig te herleiden waren tot de eigenaren. Dit riep de vraag op in hoeverre internetgebruikers ooit anoniem kunnen zijn. Veel data sta je niet bewust af aan bedrijven. Toch verzamelt jouw smartphone meer gegevens dan je denkt, en wordt je ook bij bezoek aan een website veelvuldig ‘getracked’. “Ik heb niets te verbergen” klinkt het dan vaak, en de gegevens zijn immers anoniem. Is dat echter zo? Kunnen we illustreren dat wanneer privacy over uitsluiting gaat, zoals Dimitri Tokmetzis stelt, het opeens wel een (te) persoonlijke aangelegenheid wordt? Om dit te testen, riep SETUP in de aanloop naar de summerschool op tot het meedoen als ‘mystery guest’ voor de workshop ‘Dirty Databases’. Een vrijwilliger werd gevraagd om al zijn of haar zoekgeschiedenis aan ons af te staan, die overigens betrekkelijk eenvoudig
uit Google is te exporteren. We vonden
Met een groep van twintig deelnemers
een proefpersoon in Nienke Huitenga,
namen we, geheel in stijl, intrek in De
die zich hiermee voorbereidde op een
Cultkelder, een werfkelder onder De Ou-
cursus Media Ethiek aan de CMD te
degracht. Onderzoeker Douwe Schmidt
Breda. “De opdracht was om een aantal
spreekt ook wel van een ‘digitale scha-
basisgegevens over mij terug te vinden
duw’. Voor de digitale-burgerrechten-
(naam, adres, opleiding, werk, geslacht
organisatie Bits of Freedom houdt hij
etc.) en natuurlijk juicy details. Opval-
een Datadagboek bij, waarin hij een
lende search entries (zoals hobby’s,
jaar lang op zoek gaat naar alle digitale
plekken die ik vaak bezoek, gekke zoek-
sporen die hij heeft achtergelaten. Tij-
woorden).”
dens de workshop deelt hij een eigen ervaring, waarin hij werd geweigerd tot het huren van een auto, omdat hij niet kredietwaardig werd bevonden. Deze conclusie werd echter getrokken op het gedrag van de vorige bewoner van zijn woonadres. Een eenvoudig voorbeeld om te laten zien welke rol persoonlijke data kan spelen in het echte leven. Douwe maakt inzichtelijk dat eenvoudige digitale berichten enorme hoeveelheden metadata met zich meedragen. Metadata laat zich het best omschrijven als ‘data over data’, het zijn aanvullende gegevens bovenop de content zelf. Dou-
http://wzzzt.com/2014/10/02/mijn-digitaleschaduw/ https://www.dosch.it/ https://www.bof.nl/category/datadagboek-2
28
we illustreert dit door te laten zien hoe-
video’s (dus vrouw?), op babystoeltjes
bij grote overwegingen de doorslag kan
De workshop ‘Dirty Databases’ werd na
veel gegevens Twitter opslaat per tweet,
(dus kinderen?), op literatuur en scrip-
geven. “Ik heb geen criminele hobby’s,
afloop van de summerschool nog twee-
naast de gewone 140 karakters. Een
ties (dus student?) en bezocht in 2012
geen gênante collectie foto’s of extreem
maal herhaald onder de naam ‘Who’s
ander voorbeeld is ‘I Know Where Your
een datingsite (dus nog single?). Een
rechtse ideeën. Maar ik heb wel recht om
Your Data?’, waaronder op Doclab (IDFA)
Cat Lives’ van kunstenaar Owen Mundy,
identiteit bleek relatief eenvoudig te
te weten waar en wie er met mijn data
en op de Dutch Design Week.
waarin kattenfoto’s op een geografische
achterhalen (door werk, namen, vrien-
aan de haal gaat. Zie het maar als recht
kaart worden gezet als de geüploade
den en locaties), maar de interpretatie
op transparantie. Wat als het UWV, zorg-
foto’s (onbewust) locatiegegevens in
van metadata bleek een stuk moeilijker.
verzekeringen en andere sociale vang-
de metadata dragen. Douwe benadrukt
Douwe en Heinze benadrukten dat al-
netten van dit soort big data gebruik van
dat metadata tegenwoordig net zo goed
goritmen nu die interpretatieslag doen,
gaan maken?”
persoonsgegevens zijn. Want door grote
maar er net zo eenvoudig naast kunnen
hoeveelheden metadata te verzamelen
zitten als een menselijke interpretatie.
In de workshop lieten we deelnemers
en combineren ontstaat er een dusda-
Want nadat Nienke zich als mystery
zelf ervaren wat metadata is, en hoe
nig specifiek beeld dat het herleiden
guest had onthuld, lichtte ze haar zoek-
deze data vrijwel gelijk staat aan ‘harde’
tot echte namen heel eenvoudig wordt.
geschiedenis toe, waaruit bleek dat niet
persoonsgegevens. Privacy wordt pas
Het probleem is dat je maar zelden weet
alles direct betrekking had op haarzelf.
tastbaar als het direct betrekking heeft
welke metadata er over jou worden verzameld.
dat hiermee bij allerlei instanties en
gedrag in kaart te brengen, door veel
overheden een beeld over jou wordt ge-
Onder begeleiding van Heinze Havinga
bronnen te combineren ontstaat er
construeerd dat je zelf misschien nooit
werd de zoekgeschiedenis van de mys-
een concreet beeld. Of dit beeld klopt,
krijgt te zien. Hoe kun je hier dan wel
tery guest, door de groep bekeken en
kun je als individu niet controleren; de
invloed op uitoefenen? In de volgende
geanalyseerd. De gevonden resultaten
meeste metadata die over jou wordt ver-
workshop leren we ons met behulp van
werden in de groep bediscussieerd, om
zameld zul je nooit zelf zien. Dat maakt
een cursus ‘digitale zelfverdediging’
er conclusies aan te kunnen verbinden.
het ook onmogelijk om (interpretatie)
wapenen tegen deze ongevraagde trac-
De mystery guest had gezocht op katten-
fouten te corrigeren, terwijl de data wel
kers.
http://www.iknowwhereyourcatlives.com
30
op jouw eigen leven, en als je begrijpt Met grote hoeveelheden metadata is
http://wzzzt.com/2014/10/02/mijn-digitale-
http://www.doclab.org/2014/doclab-live-
schaduw/
who-is-your-data-2/
23 AUG
Privacy Café
#3
een stap verder wilde gaan, werd ook de communicatie beter beveiligd. Denk aan anoniem surfen (met Tor), beveiligd
De workshop ‘Dirty Databases’ maakte
emailen (met PGP) of bestanden ver-
ons duidelijk dat we bewust om moeten
sleutelen (met Truecrypt). Tussendoor
gaan met onze online data. Er zijn ge-
hielden de betrokken organisaties korte
lukkig allerlei manieren om onze online
presentaties over hun rol in het debat
communicatie veiliger te maken. Veel
over privacy en communicatievrijheid.
van de tools en tactieken die IT-professionals en andere nerds gebruiken zijn ook niet moeilijk te begrijpen, maar je moet ze wel weten te vinden. In deze tweede Utrechtse editie van het Privacy Café —een samenwerking tussen Bits of Freedom, SETUP en Bibliotheek Utrecht— kon iedereen aanschuiven in de bibliotheek met een eigen tablet, smartphone of laptop en deze laten beveiligen door een expert. Zo leerden deelnemers een aantal simpele maar belangrijke trucs: gebruik een noncommerciële browser, ontkoppel tracking cookies, kies vaker voor een beveiligde verbinding en kies lange en unieke
https://www.privacycafe.nl/ http://www.torproject.org/ http://nl.wikipedia.org/wiki/Pretty_Good_ Privacy
32
wachtwoorden. Voor iedereen die nog
”Beveiliging is vaak nog steeds een
privacy te praten en de noodzaak uit te
kwestie van vertrouwen. Je zult iemand
leggen. Op naar de volgende workshop.
moeten vertrouwen. Met de hier genoemde apps spreid je op zijn minst je
Wil je zelf een Privacy Cafe organiseren?
risico, en in het beste geval gebruik je
Kijk op https://www.privacycafe.nl om
software die ontworpen is door mensen
te lezen hoe je dat kunt doen.
die begrijpen dat privacy beschermen belangrijk is.” In het Privacy Café leerden de deelnemers vooral dat er veel alternatieven zijn, buiten de fabrieksinstellingen en vooraf geïnstalleerde software en apps. Met behulp van de experts leerden zij ook begrijpen waarom bepaalde alternatieven verstandiger zijn. Hiermee werd het grotere plaatje over de eigen verantwoordelijkheid in het privacyvraagstuk inzichtelijk gemaakt. Het Privacy Café is daarmee een voorbeeld van ‘het wapenen tegen’ de sousveillancemaatschappij; dit begint bij eigen besef en verandering. Om de discussie verder te brengen is echter meer nodig. We hebben niet alleen betere software nodig, maar ook betere manieren om over
24 AUG
Privacy Proza Slam
#4
“Metaforen zijn cruciaal voor het begrijpen van de wereld om ons heen.” Uit: ‘Geheimen zijn leugens’, Frank Mulder
In de voorgaande summerschool-onderdelen werd duidelijk dat de sousveillance-maatschappij een complex samenspel is van overheden, bedrijven en burgers. We leven in een wereld waarin iedereen elkaar bekijkt, volgt en bespioneert. In de media lezen we sinds de onthullingen van Edward Snowden echter vooral over de NSA en haar wereldwijze spionagepraktijken, waarbij vaak het boek ‘1984’ van science-fiction-schrijver George Orwell wordt aangehaald. “Maar George Orwells 1984 dekt de lading niet: wie het debat over toezicht, veilig-
heid en privacy beter wil voeren, heeft andere metaforen nodig.”, zo stelt journaliste Lynn Berger. Frank Mulder hier haalt mensenrechten-organisatie PEN aan, die een onderzoek liet doen naar de metaforen die journalisten gebruiken om surveillance te duiden. “Creatief zijn journalisten wel, is een van de conclusies. Ze hebben het over het vegen, oog sten, verzamelen, binnenhalen, plukken of vangen van communicatiegegevens. (...) Heel veelzijdig allemaal, maar de literaire kennis van journalisten valt een beetje tegen.” Berger stelt bovendien dat veelgebruikte metaforen langzaam clichés worden, waardoor de betekenis op den duur steeds vager wordt. Net als Dimitri Tokmetzis pleit ze voor andere begrippen, die het containerbegrip van ‘privacy’ overstijgen. Is het tijd voor nieuwe metaforen rondom privacy en surveillance, die de maatschappij van nu beter kenmerken? In de lees- en schrijfsalon ‘Privacy Proza Slam’ nodigden we Lynn Berger uit om samen
https://www.decorrespondent.nl/1237/ Zo-kunnen-we-beter-over-sur veillancepraten/83483789092-cbef16ef http://www.frankmulder.info/?e=1134
34
http://www.robbertwelagen.nl/
met ons, schrijver Robbert Welagen en
deelnemers in hun pen, om zelf een kort
Het Literatuurhuis Utrecht een aanzet te
verhaal te schrijven. Nieuwe metaforen
maken tot nieuwe beeldspraak. SETUP
ontstaan immers vooral binnen tot de
maakt de eerste voorzet: “Van sci-fi naar
verbeelding sprekende verhalen. Zo
spy-fi!”
werd er bijvoorbeeld een kort verhaal geschreven over De Dood, die gefrus-
In het Literatuurhuis Utrecht kwamen
treerd is omdat er door de NSA steeds
we bijeen met een tiental literatuurlief-
minder mensen ‘overlijden’. Door de
hebbers en (beoogd) schrijvers. Na een
permanentheid van persoonsgegevens
korte uiteenzetting door Lynn doken alle
in databases komt het ‘recht om vergeten te worden’ steeds verder in het gedrang. Hiermee zijn mensen in steeds mindere mate ‘sterfelijk’ geworden. Een ander verhaal omvat de dialoog tussen kunstmatige intelligenties, die proberen te begrijpen waarom ze privacy schenden. Vanuit dit perspectief van de technologie zelf ontstaat er een verrassend beeld van wat privacy is als het in regels en algoritmen gevangen moet worden, zonder de menselijke interpretatie. Een ander soortgelijk verhaal genaamd ‘Database Anonymus’ omschreef een praatgroep voor databases die hun data willen delen, maar dat niet mogen, met alle overpeinzingen van dien.
36
In een tweede schrijfoefening verzon-
Dé metafoor is in deze middag niet ge-
nen de deelnemers nieuwe slogan voor
vonden. Wél hebben we geleerd wat de
de NSA. Dit leidde tot onder andere
kracht van literatuur en metaforen bin-
‘Afluisteren is ook luisteren’, ‘Downloa-
nen het actuele debat is. Met verhalen
ding data, uploading security’, ‘Every bit
worden onderwerpen persoonlijker ge-
may become a diamond ’ en ‘Keep on
maakt, beter invoelbaar. Nieuwe beeld-
gathering’. Volgens Lynn gebruiken we
taal stelt ons in staat om complexe on-
metaforen om dat wat nieuw of vreemd
derwerpen tastbaar te maken, er een
is eigen te maken. Het probleem van
gevoel aan te koppelen en ze opnieuw
‘oude’ metaforen uit de tijd van Orwell
op de radar te zetten. Goede metaforen
is dat ze daarom niet onder woorden
worden deel van het tijdsbeeld. Ook
brengen waar de huidige situatie pre-
voor SETUP is dit een les die we meene-
cies over gaat. De huidige sousveillance-cultuur gaat niet langer over toezicht
02 SEP
De Privacyrede 2015
#5
Senaatzaal van het Academiegebouw te Utrecht, om te horen hoe we er als samenleving voor staan. Hans de Zwart begint zijn betoog met een introductie van de Chinese kun-
Na de onthullingen van Edward Snow-
stenaar Ai Weiwei. Weiwei is met name
den voelt technologische vooruitgang
bijzonder uitgesproken over de Chinese
voor velen als een desillusie. We heb-
overheid en haar vrijheidsbeperkende
ben tientallen jaren vol overgave ge-
beleid, wat leidde tot zijn arrestatie in
bouwd, geschreven en gesproken over
2011. Tijdens zijn gevangenschap werd
het internet, apps en slimme databases.
hij 24 uur per dag bewaakt. Daarna, 81
men in toekomstige projecten rondom
Komen we er nu langzaam achter dat we
dagen later, kreeg hij zijn vrijheid terug,
de sousveillance-maatschappij.
een alziend, Panopticonisch monster
maar slechts voor een deel; zijn pas-
hebben gecreëerd?
poort werd afgepakt, hij mocht niet meer
vanuit de overheid, maar veel meer over een gebrek aan transparantie, waardoor
Om deel te worden van dat tijdsbeeld,
we niet kunnen zien wie welke gege-
hebben we Hans de Zwart gevraagd om
Om de huidige ontwikkelingen te kun-
rondom zijn huis werden overal came-
vens van ons verzamelen. Recentelijk
een Privacyrede te geven.
nen duiden, vroegen we Hans de Zwart
ra’s opgehangen. Dit inspireerde Ai Wei
uitgekomen boeken over dit onderwerp
—directeur van Bits of Freedom— om
Wei om in zijn werk te experimenteren
snijden dit onderwerp wel aan, maar
een Privacyrede te geven. Met de start
met hoe je om kunt gaan met perma-
trekken het net verder door dan de hui-
van het nieuwe jaar (2 september) slo-
nente observatie, onder andere in het
dige situatie. Dave Eggers speelt in ‘The
ten we daarmee aan bij een mooie,
online livestreamen van zijn leven. Hans
Circle’ met de gedachte hoe de wereld
langlopende traditie waarmee op de
de Zwart stelt: “Voor mij is het een feit
eruit ziet als alles transparant is; kun je
universiteit het academisch jaar wordt
dat, als we er de komende jaren niets
daar nog wel een eigen persoonlijkheid
geopend. In samenwerking met Studi-
aan doen, onze wereld steeds meer op
vormen?
um Generale betrokken we de klassieke
die van hem zal gaan lijken.”
https://nl.linkedin.com/in/hansdezwart
http://en.wikipedia.org/wiki/Ai_Weiwei
met journalisten praten en in de straten
http://nrc.nl/nieuws/2013/10/08/welkom-inthe-circle/
38
Hans stelt dat we nog niet goed door-
het standaard business model van het
drongen zijn van hoe alomvattend de
hele internet. Steeds meer bedrijven
huidige surveillanceinfrastructuur is en
proberen daarom hun interacties met
hoe hard we deze aan het uitbouwen
klanten te digitaliseren, zodat er steeds
zijn. Met een reeks voorbeelden illus-
meer ‘tracking devices’ ontstaan. Steeds
treert hij hoe ver de technologie nu al
meer worden we gevolgd en uiteindelijk
kan gaan en —vooral— hoe diep we die
voorspeld en gestuurd.
technologie in ons leven toelaten. Niet alleen de overheid wil ons gedrag voor-
De laatste jaren zien we dan ook steeds
spellen en beïnvloeden; in feite is dat
meer gadgets die onafgebroken streams van data uploaden: life-logging-camera’s, bodycams, cameradrones, Google Glass. Hiermee helpen we bedrijven om de fysieke wereld verder te digitaliseren. Daarmee is een omslag bereikt: in steeds meer werksituaties is het de computer die het werk doet, de mens springt bij in taken waar de kunstmatige intelligentie nog niet goed genoeg voor is. In praktijk wordt de mens dus door technologie aangestuurd tot een zo hoog mogelijke productiviteit. Door dit ‘efficiëntiedenken’ zijn we minder flexibel geworden, durven we minder te falen, minder alternatieven te verkennen als ze niet efficiënt zijn. Toch is dit wel
https://www.kickstarter.com/projects/50542 8730/blink-wire-free-hd-home-monitoringand-alert-syste http://www.theguardian.com/technology/ blog/2014/jul/24/phone-drone-flone
40
nodig, zo stelt Hans: “Alleen als we dat
Lees de volledige Privacyrede terug op
doen zal er op de langere termijn nog
www.sousvivalism.nl/ebook.
enige vorm van vrijheid voor ons overblijven. Doen we dat niet dan worden we radertjes in de machine.” Wat Hans de Zwart in zijn Privacyrede treffend liet zien, is hoe ver surveillance-technologie al in ons leven is doorgedrongen en hoe welwillend we die toela-
19 AUG
Glass Graphics
#6
Om Google Glass goed te testen, zochten we een plek met veel mensen om ons heen. Alleen zo konden we zowel de mogelijkheden vol benutten, maar
“Mijn naam in Joost van Bellen en ik heb
ook vooral de sociale interacties en re-
een Google Glass op m’n hoofd.”
acties testen. Want Google Glass wordt niet alleen maar positief ontvangen. De
(Joost van Bellen tijdens RAUW op 19
term ‘glassholes’ maakte na de lance-
september)
ring al snel zijn intrede, bedoeld voor dragers die ongewenst gedrag vertonen.
ten. In de vorm van gadgets accepteren
In diverse workshops en lezingen kwam
Daar wordt met name het ‘stiekem’ kun-
we vrij eenvoudig dat we een ‘sensor’ in
het al aan bod als illustratief voor-
nen filmen mee bedoeld, evenals het
dienst van bedrijven worden, door voor
beeld: de Google Glass. In wezen een
‘browsen’ tijdens een gesprek. Google
hen zoveel mogelijk data van onszelf en
smartphone op je hoofd, die je kunt
kwam zelf al eerder met een reeks tips
anderen door te sluizen. Wie vanuit dat
bedienen met stem- en bewegingscom-
om geen Glasshole te worden: “Respect
besef naar de huidige technologie kijkt,
mando’s. Tijd om ook daadwerkelijk met
others and if they have questions about
herkent het overal in terug. De charme
deze technologie te gaan testen. In de
Glass don’t get snappy”. We namen de
van deze Privacyrede zit echter vooral
speelse workshop ‘Glass Graphics’ ke-
tips van harte tijdens onze testavond
in het ogenschijnlijk simpele antwoord
ken naar de mogelijkheden van de Glass
bij RAUW in TivoliVredenburg. RAUW is
dat Hans uiteindelijk biedt: stoppen met
door er live voor te prototypen. We wa-
een maandelijkse clubavond onder lei-
streven naar volledige efficiëntie en vei-
penen ons immers niet alleen tegen de
ding van techno/house/electro-legende
ligheid, “we moeten risico’s nemen om
surveillance-maatschappij; we vieren
Joost van Bellen. Gekoppeld aan de DJ
vooruitgang te boeken en we moeten
hem ook. Want zolang we de creatieve
en VJ dé perfecte plek om Glass uitvoerig
dus een manier vinden om de imperfec-
toepassingen niet uit het oog verliezen,
te testen: wat doet deze creatieve tech-
tie te vieren.”
blijven we ons bewust van de alternatie-
nologie vervolgens met de uitgaansbe-
ven.
leving van het publiek?
http://nypost.com/2014/07/14/is-googleglass-cool-or-just-plain-creepy/ http://techcrunch.com/2014/02/18/googleexplains-how-not-to-be-a-glasshole/
42
Onder leiding van mediakunstenaars
dat via www.glassvj.com door iedereen
Klasien van Zandschulp en Sander Veen-
te gebruiken was.
hof bedachten de deelnemers een aantal nieuwe toepassingen van Glass op
Er werden tijdens de workshop een aan-
de dansvloer. Sander Veenhof had een
tal functies gebouwd, die tussen 23.00
basis-prototype voorbereid, waarmee
en 02.00 live werden getest door DJ
er via een simpele web-interface kon
Joost van Bellen. Zo werd met de camera
worden gecommuniceerd met de Glass.
zijn gezichtsveld constant weergeven op
Hiermee konden alle ideeën snel worden
een groot scherm achter hem, waarmee
geïntegreerd in een werkend prototype,
de bezoeker hem vanuit first-personview zag draaien. Ook kon de bezoeker hier snapshots van maken en opslaan. Daarnaast was het mogelijk om via de mobiele website korte tekstberichten naar de Glass toe te zenden of een vraag te stellen. De vraag kon door Joost worden beantwoord met een beweging van zijn hoofd; links voor JA, rechts voor NEE. “Is Utrecht de leukste stad in te draaien?”, “Kan het harder?” en “Gaat de Glass vanavond ook mee naar huis?” verschenen zo op zijn netvlies. Maar ook het doen van publiekelijke ontboezemingen behoorde tot de mogelijkheden (“Dat camerameisjes is leuk!”). “Ik vond Google Glass eng, en een inbreuk op
http://www.glassvj.com/ http://www.klasien.nl/ http://www.sndrv.nl/
44
de privacy”, aldus Joost. “Maar toen ik
een daadwerkelijke toepassing te to-
de Glass eenmaal op had, wilde ik hem
nen, doet het voorstellingsvermogen
niet mee af doen, en dat vond ik ook wel
over toekomstige mogelijkheden de
eng.”
rest. Tegelijkertijd werd het apparaat in zijn huidige vorm vrij onschuldig bevon-
Vanuit het uitgaanspubliek kwamen
den. Waar bij drones de discussie later
geen verontrustende reacties. “Waar-
op gang kwam dan de realisatie, lijkt
om? De dansvloer is toch sowieso een
dat bij de Glass andersom; Google Glass
plek waar je gezien wilt worden?”, merk-
werd in de media al snel geportretteerd
te een bezoeker op. Deels ligt dit waar-
als icoon voor de wereld waarin niets
schijnlijk ook aan de zeer matige kwali-
meer ongezien kan. Deels is dat terecht,
teit van de camerabeelden, met name
want zoals Hans de Zwart aangaf, wordt
bij weinig licht. Er wordt gespeculeerd dat Google de ontwikkeling van de Glass
20 AUG
Warzone Wearables
#7
Voor iedereen die na Glass Graphics wil-
kunnen worden gemaakt. Maar veel beeldmateriaal komt na incidenten ook vooral van omstanders, die met hun smartphone het fenomeen registeren. Smartphones, drones, life-logging-camera’s en metende sensoren; er kijkt altijd wel iemand mee.
de leren hoe je je wél tegen al die camera’s beschermt, organiseerden we een
Hoe kom je dan ongezien de stad door?
dag later de workshop ‘Warzone Weara-
Kunstenaar Mark Shepard ontwikkelde
bles’. In Utrecht hangen naar schatting
de Sentient City Survival Kit, vol met
zo’n 90 camera’s in de straten. Boven-
tools en tricks om technologie te kun-
je een sensor in het netwerk van Goog-
dien bleek recentelijk dat de beveiliging
nen verblinden, afleiden of misleiden.
le en help je hen de wereld in kaart te
van de toegang slecht geregeld is: op
Zo bestaat Under(a)ware uit dames en
zelfs stopt voor consumenten, omdat de
brengen voor commerciële doeleinden.
insecam.org kun je zelf meekijken met
herenondergoed dat RFID-readers her-
techniek nog niet ver genoeg is om een
Anderzijds, zoals ook in de Privacyrede
gehackte camera’s, ook in Nederlandse
kent en de drager alarmeert. Ook de
consumentenproduct te worden. Ook
duidelijk werd, zijn er momenteel ande-
steden. Of die daadwerkelijk herkenba-
CCD-me-not-umbrella zit in de kit. Dit is
gezien de beperkte accuduur, het ri-
re vormen van sousveillance die veel ge-
re beelden opleveren blijft de vraag; zo
een paraplu voorzien van 256 infrared-
sico op oververhitting en de gebrekkige
vaarlijker zijn, juist omdat ze veel min-
stelde het AD in november van dit jaar
LED’s, waarmee camera’s met night
herkenning van beweging is de belofte
der zichtbaar zijn dan een Glass op je
nog dat de meeste beelden onbruikbaar
vision geen gestalte van een persoon
nog niet waargemaakt; problemen die
neus. Door zelf met de technologie aan
zijn door verouderde apparatuur. Daar-
meer kunnen herkennen. Kunstenaar
we allemaal tegenkwamen tijdens deze
de slag te gaan, zoals in deze workshop,
naast zijn er ook particuliere camera’s,
Adam Harvey gooit het over een andere
avond.
leren we die kansen en gevaren onder-
soms zelfs met gezichtsherkenning. Zo
boeg: zijn Stealth Wear (‘Designs for
ling relativeren.
wil het bedrijf Facedeals winkels voor-
Countersurveillance’) maakt de drager
Toch wekte het apparaat veel belang-
zien van Facebook-gezichtsherkenning,
onzichtbaar voor drones. “Stealth Wear
stelling bij het publiek. Met name door
waarmee er persoonlijke aanbiedingen
is a vision for fashion that addresses the
http://www.duic.nl/nieuws/vijf-dingen-die-
http://www.insecam.org/
u-moet-weten-over-het-cameratoezicht-inutrecht/ http://www.technologyreview.com/featured-
46
http://www.ad.nl/ad/nl/1039/Utrecht/article/detail/3794740/2014/11/21/Beelden-ca-
story/532691/google-glass-is-dead-long-live-
http://www.dutchcowboys.nl/facebook/
meratoezicht-in-Utrecht-lijken-op-erwtensoep.
smart-glasses/
25507
dhtml
rise of surveillance, the power of those
der leiding van de experts van het CKC
who surveil, and the growing need to
Digital Art Lab en kunstenares Anja
exert control over what we are slowly lo-
Hertenberger, in de grafische werk-
sing, our privacy.” De materialen van de
plaats Kapitaal Utrecht. De technieken
kleding beschermen bijvoorbeeld tegen
variëren van simpel tot complex; van
warmtesensoren.
kleding die vooral bedekt (camouflage van een herkenbaar gezicht), tot aan
Geïnspireerd door deze voorbeelden
mechanismen die het gezicht vanzelf
gingen we in Warzone Wearables zelf
afdekken als dat nodig is, of een pet
aan de slag met deze technieken, on-
met infrarood-LED’s om night vision te misleiden. Met wat eenvoudige camera’s en gezichtsherkenningssoftware werden de kledingstukken getest, alvorens ze echt op straat werden gedragen. Met Warzone Wearables maakten we deelnemers bewust van de enorme hoeveelheid technieken waarmee we dagelijks op straat in de gaten worden gehouden, en bewust van je eigen (on) zichtbaarheid. In plaats van die camera’s aan te vallen, werkt kleding op een beschermend, persoonlijk niveau, waarmee je zelf je eigen verantwoordelijkheid kunt nemen. Het laat ons daarnaast ook nadenken over de betekenis
http://survival.sentientcity.net/ http://ahprojects.com/projects/stealth-wear/ http://www.ckc-zoetermeer.nl/
48
van ‘bescherming’ (beschermen we ons
Dat leidt tot de slotvraag: kun je privacy
nu tegen hetgeen dat ons zou moeten
op deze manier ontwerpen?
beschermen?). De belangrijkste les uit Warzone Wearables is echter dat privacy
De workshop Warzone Wearables is na
een mode-statement kan zijn. Mark She-
de summerschool doorgezet door CKC
pard snapte dit heel goed, door de stad
Digital Art Lab.
te portretteren als urbane jungle waarin de moderne mens passend gekleed gaat. Catwalk-fashion werkt vaak futuristisch of vervreemdend, waardoor dit goed op elkaar ingrijpt. In zekere zin zou
Privacy by Designers
#8
Bij veel (semi-)overheden ontbreekt de kennis om hier passend beleid voor te maken. De activistische handschoen ligt dus bij andere partijen. Hoewel ze zeker een rol spelen, hebben bedrijven veel een andere agenda en hebben univer-
De laatste jaren maakt de term ‘Privacy
siteiten hierin geen slagkracht. De taak
by design’ haar intrede. Hier wordt met
ligt dus voornamelijk bij instellingen
name software-ontwikkeling mee be-
die deze ontwerpen op de kaart zetten,
doeld, waar privacy voor de eindgebrui-
zoals SETUP en Bits of Freedom momen-
ker centraal staat in alle ontwerpkeuzes.
teel doen.
privacy daarmee eenzelfde ontwikke-
In de summerschool constateerden we
ling moeten doormaken als sociaal on-
echter dat het ontwerpen van privacy in
Naar aanleiding van onze bevindin-
dernemen of duurzaamheid; door deel
veel meer aspecten besloten ligt. Het is
gen gaan wij met de gemeente Utrecht
te worden van populaire cultuur kan het
een samenspel tussen het ontwerpen
in gesprek over de stand van zaken in
een maatschappelijke norm worden, die
van technologie, beleid en creatieve/
de stad. Zij hebben aangeven open te
in dit geval niet alleen voor technologie-
artistieke prototypes. We lieten zien
staan voor adviezen; wij zullen daar
liefhebbers blijft. Kleding die beschermt
dat met name kunstenaars hier een be-
onze kennis delen en meedenken over
tegen surveillance gaat daarbij ook uit
langrijke rol in spelen. Zij maken immers
actuele vraagstukken over de huidige
van de ‘uniekheid’ van het individu,
ontwerpen en prototypes die ons anders
sousveillance-cultuur.
dat niet door camera’s of algoritmen te
naar het vraagstuk laten kijken, soms
vangen en standaardiseren is. Deels is
door zich te wapenen tegen surveil-
deze beweging al terug te zien in soft-
lance, soms door gebruik te maken van
ware, waar bedrijven als Ind.ie en Heml.
die technologieën en de sousveillance-
is privacy verkopen in een hedendaags
cultuur te vieren.
design als een ’hip’ statement.
http://www.ckc-zoetermeer.nl/ http://www.ind.ie/ http://www.heml.is/
50
TBA
hfd3 Sousvivalism in de media RTL Nieuws
“Wie zaterdag in Utrecht aangelijnde
drones tegenkomt moet niet raar opkijken. Medialab SETUP demonstreert dan voor heldere regels voor het vliegen met de onbemande vliegtuigen.”
52
Stadsblad Utrecht
54
Algemeen Dagblad
Straatnieuws
De Telegraaf
56
RTL NIEUWS
Medialab demonstreert met aangelijnde drones
mogen vliegen met drones, zonder dat
Alleen bij daglicht
zodat ouders hun kinderen niet steeds
daar controle op is. “Ze gebruiken dat
Minimaal 3 km uit de buurt van luchtha-
in de gaten hoeven te houden.
ook vaak om burgers in de gaten te hou-
vens (ook militaire)
den. Het evenwicht tussen de overheid
Alleen als er continue goed zicht is op
ZIE OOK: Nieuwe beroepen dankzij tech-
en burgers raakt zo zoek”, zegt Tom van
het vliegtuig
nologie
de Wetering van SETUP.
Tot maximaal 300 meter hoog Niet boven aaneengesloten bebouwing
“Wat daaraan heel mooi zag was dat de
ZIE OOK: Robotvalk bestrijdt lastige vo-
En niet boven wegen, spoorwegen, wa-
kinderen het zelf wel bedacht hadden,
gels
terwegen, havens, of grote bouwwerken
maar ze de oppasdrone toch niet zo’n
(bruggen en dergelijke), met uitzonde-
goed idee vonden. Op die manier kon-
ring van 30- en 60 km wegen
den ze nooit meer iets stiekem doen.”
(Bron: Darpas)
RTL Z Toekomstmakers
12 augustus 2014 11:35 Tijdens de demonstratie zijn de drones Wie zaterdag in Utrecht aangelijnde dro-
aangelijnd. Dat gebeurde in overleg
nes tegenkomt moet niet raar opkijken.
met de gemeente Utrecht, die had de
Medialab SETUP demonstreert dan voor
demonstratie eerst verboden. “Als we
heldere regels voor het vliegen met de
de drones zouden aanlijnen mocht het
SETUP experimenteerde al eens met
onbemande vliegtuigen.
wel.”
drones, toen in samenwerking met ver-
Overheden verbieden het gebruik van
Op de meeste plaatsen in Nederland is
Rijn. “De bedoeling was dat kinderen
drones vaak bij voorbaat. SETUP wil op-
het verboden om te vliegen boven de
toepassingen bedachten voor drones”,
komen voor de consument die er eentje
bebouwde kom. En ook boven snelwe-
vertelt Van de Wetering.
via marktplaats koopt, voor bedrijven
gen, spoorwegen en havens mag vliegen
die er commerciële toepassingen mee
met een drone niet. Volgens een docu-
De kinderen kwamen daarbij met het
willen maken en voor kunstenaars.
ment van belangenbehartiger Darpas
idee van schoonmaakdrones, die door
zijn er nogal wat regels.
de stad vliegen en de boel intussen
schillende basisscholen in Leidsche
opschonen en het idee van een oppas-
Het stoort SETUP ook dat politie, brandweer en landmacht vrijwel onbeperkt
http://www.rtlnieuws.nl/economie/home/ medialab-demonstreert-met-aangelijndedrones
58
De regels voor het vliegen met drones:
drone, die boven een veldje kan vliegen
TROS RADAR
Like-actie tegen privacyschending Facebook 21 augustus 2014 Medialab SETUP roept Facebook-gebrui-
Het medialab zegt op hun website zich af te vragen hoe Facebook een gebruiker typeert als deze tegenstrijdige of onverwachte posts uit zijn nieuwsoverzicht leuk vindt. Bron: SETUP
DUIC
SETUP vraagt gemeente Utrecht met demonstratie in Lepelenburg om helder dronebeleid
bij zien komen in hun nieuwsoverzicht. SETUP wil daarmee stilstaan bij privacyschending en commerciële praktijken van Facebook. SETUP is benieuwd wat er gebeurt met het algoritme van Facebook als veel verschillende posts in korte tijd worden geliked. Facebook’s algoritme bepaalt welke nieuwsverslagen een gebruiker in zijn overzicht te zien krijgt.
geëxperimenteerd mag worden met drones heeft Nederland een achterstand opgelopen in de race om drones voor een betaalbare prijs op de markt te kunnen brengen. Ook het Utrechtse medialab SETUP onderschrijft dit. “Door drones buiten de stad te houden, verarmen we het debat mogelijkheden van drones in een stede-
11 augustus 2014 10:57
lijke omgeving en in interactie met haar inwoners te onderzoeken,” stelt Tijmen
Met een drone-demonstratie in het Le-
Schep, artistiek leider bij SETUP. Vol-
pelenburg met aangelijnde drones aan-
gens Schep is het goed om deze nieuwe
staande zaterdag wil het Utrechtse me-
inwoners van ons luchtruim beter te
dialab SETUP aandacht vragen voor het
leren kennen, want ongeacht of we ze
drone-beleid in de gemeente Utrecht.
spannend of creepy vinden; drones zul-
De organisatie stelt dat veel hobbyisten
len niet meer verdwijnen.
de kleine helikopters aanschaffen maar dat er niet mee gevlogen kan worden in
Daarom verzamelt SETUP zich op zater-
Utrecht.
dag 16 augustus in Park Lepelenburg
Donderdag pleitte de Nederlandse dro-
met aangelijnde drones, om aandacht
ne-industrie al om een versoepeling van
te vragen voor een genuanceerd beleid
http://www.duic.nl/nieuws/73556/setup-
60
dat er in andere EU-landen veel meer
en missen we een kans om de creatieve
kers op om vanmiddag 12 uur 60 seconden lang alle posts te ‘liken’ die zij voor-
de regels omtrent drone-gebruik. Door-
http://www.trosradar.nl/nieuws/archief/de-
vraagt-gemeente-utrecht-met-demonstratie-
tail/article/-1c9f6a30a8/
inlepelenburg- om-helder-drone-beleid/
over dit onderwerp. Iedere dronebezittermmag aanhaken, mits zijn/haar drone op dezelfde manier wordt aangelijnd. Vrij vliegen is immers vooralsnog verboden. “Eigenlijk is ‘multicopters’ de juiste benaming. De term ‘drone’ klinkt voor velen al snel negatief, omdat we drones vooral kennen uit militaire missies. Maar daardoor vergeten we dat nieuwe technologie ook een heel nieuw spectrum van artistieke expressie opent. Onduidelijk beleid stopt het vrije experiment en dat is waar we bij SETUP aandacht voor willen vragen”, besluit Schep.
62
hfd4 Epilo og Ai Weiwei
“Freedom is a pretty strange thing. Once
you’ve experienced it, it remains in your heart, and no one can take it away. Then, as an individual, you can be more powerful than a whole country.”
64
ders te laten kijken naar het vraagstuk.
anders te framen, door te spelen met
Met kunstenaars, designers, theoretici
alternatieven, door technologie anders
en opiniemakers zochten we in verras-
te gebruiken dan waarvoor ze is ‘be-
sende formats naar nieuwe metaforen.
doeld’, door het bekende in onbekende
Want om echt bewustzijn te creëren,
context te plaatsen, door de kracht van
moeten we eerst het huidige tijdsbeeld
eigen handelen te vieren en door zelf
leren begrijpen. En goede metaforen
een nieuwe metafoor voor het huidige tijdsbeeld te zijn.
“Ontdek 101 manieren om te (over)leven
benadrukte dat privacy hierbij een te ab-
vormen samen dat tijdsbeeld. De aan-
in een wereld waarin iedereen elkaar
stract begrip is; pas door het vraagstuk
dacht van diverse media laat ook zien
bekijkt, volgt en bespioneert.”
te reframen als discriminatie/uitslui-
dat daar behoefte aan is.
Hans de Zwart: “We moeten risico’s ne-
ting krijgt het betekenis en menselijke Diverse onderdelen uit de summer-
men om vooruitgang te boeken en we
vanuit diverse invalshoeken de vraag-
school zijn inmiddels herhaald: de
moeten dus een manier vinden om de
stukken van deze samenleving. We za-
In diverse workshops trokken we het
workshop Dirty Databases werd onder
imperfectie te vieren.”
gen hoe we vanuit surveillance steeds
onderwerp dicht naar onszelf toe, door
andere gegeven op IDFA en de Dutch
meer in een coveillance en sousveillan-
persoonlijke zoekgeschiedenis te her-
Design Week, Warzone Wearables werd
ce zijn gaan leven, en —zo liet Hans de
leiden, onze apparaten beter te beveili-
doorgezet door het CKC Digital Art Lab,
Zwart ons zien— hoe ogenschijnlijk ge-
gen, zelf te prototypen met een Google
de Privacyrede werd herhaald in Berlijn
willig we dat in ons leven toelaten. Lynn
Glass en eigen kleding te maken die ons
en speelde een rol tijdens de Big Brother
Berger liet ons zien dat we ondanks die
beschermt tegen cameratoezicht. Met
Awards en de drone-demonstratie ver-
verandering nog steeds de oude meta-
kunstenaars kwamen we tot de conclu-
hoogde zichtbaar de vraag naar goede,
foren gebruiken om de huidige cultuur
sie dat je privacy kunt ontwerpen en
opiniërende kennispartijen op dit ge-
te omschrijven, hoewel die eigenlijk een
daar zelf ook een actieve rol in speelt.
bied.
verantwoordelijkheid niet op de juiste
In de werkvormen die SETUP ontwik-
In de Summer of Sousvivalism heb-
plekken neerleggen. Dimitri Tokmetzis
kelde, poogden we om deelnemers an-
ben we een aanzet gedaan om privacy
In deze summerschool verkenden we
waarde.
averechts effect hebben, omdat ze de
Bekijk alle resultaten, video’s en artikelen over deze summerschool op www.sousvivalism.nl
66
Om af te sluiten met de woorden van
Foto’s door Dongwei Su en Sebastiaan ter Burg (www.sebastiaanterburg.nl)
Mede mogelijk gemaakt door
68
Stichting SETUP Neude 5, 3512AD Utrecht www.setup.nl www.sousvivalism.nl
Sous viva lism 70
