Granaten. Almandienkristallen op metamorf gesteente

Granaten De granaten vormen een groep van prachtige mineralen die zeer hard zijn, daarom worden ze op veel manieren gebruikt. Van de mooiste kristallen maakt men juwelen en sieraden, de minder mooie exemplaren worden in de industrie gebruikt als slijpmiddel. Alle granaten behoren tot de groep van de silicaten. De naam granaat is afgeleid van het Latijnse (ponum) granatum, dat ‘(appel) vol korrels’ betekent (granaatappel). De zes belangrijkste granaten zijn: almandien (dieprood tot roodbruin), andradiet (geelgroen tot donkergroen), grossulaar (de kleur is zeer variabel, maar meestal geelgroen tot roze, rood, bruin of zelfs zwart), pyroop (bloedrood tot zwartrood), spessartien (geel of oranje tot roodbruin) en uvaroviet (smaragdgroen). Granaten zijn wijd verbreid over de hele wereld. De harde kristallen (6,5 -7,5) hebben een kubisch kristalstelsel en zijn vrijwel ongevoelig voor zuren. Almandienkristallen op metamorf gesteente

Nesosilicaten Granaten zijn silicaten die behoren tot de structuurgroep van de nesosilicaten. Bij de nesosilicaten zijn de silicamoleculen niet geordend in ringen, ketens of platen zoals bij de andere structuurgroepen, maar dicht opeengepakt en onderling hecht verbonden door middel van metaalionen. Door die dichte pakking zijn nesosilicaten zware mineralen (granaten hebben een dichtheid van 3,6 tot 4,6, dus wegen ongeveer vier keer zo zwaar als een gelijk volume water). Een andere bekende nesosilicaat is het mineraal olivijn.

Samenstelling Granaten zijn silicaten met een ingewikkelde chemische samenstelling. De algemene chemische formule voor granaten is X3Y2(SiO4)3. Soms wordt dit ook geschreven als X3Y2Si3O12. Het voordeel van de eerste schrijfwijze is, dat je meteen kunt zien wat een silicaatgroep of silicamolecule is (1 siliciumatoom (Si) en 4 zuurstofatomen (O) vormen namelijk samen het silicaat). X is één van de tweewaardig positieve metalen magnesium, calcium, mangaan en ijzer; Y is één van de driewaardig positieve metalen aluminium, chroom en ijzer. Als een metaal een ion vormt, staat het één of meer elektronen af (hier aan het silicaat). Staat het twee elektronen af, dan wordt het tweewaardig positief ( 2+), staat het drie elektronen af, dan wordt het driewaardig positief (3+). IJzer kan zowel 2+ als 3+ worden. Dat betekent dat X en Y allebei ijzer kunnen zijn, namelijk Fe2+ (Fe is het symbool voor ijzer) en Fe3+. Voornaamste soorten Er zijn twee hoofdgroepen van granaten. Tot de ene groep behoren onder andere almandien, calderiet, pyroop en spessartien; tot de andere andradiet, demantoïet, grossulaar, sciagiet en uvaroviet. Granaten binnen één groep wisselen onderling gemakkelijk atomen uit, maar er is geen uitwisseling tussen granaten uit verschillende groepen. Almandien (Fe3Al2Si3O12) Almandien bestaat uit ijzer, aluminium, silicium en zuurstof. Er is een vloeiende reeks overgangsvormen met pyroop, waarbij ijzer en magnesium elkaar vervangen. Doorzichtig almandien is zeldzaam. Andradiet (Ca3Fe2Si3O12) Andradiet bevat de metalen calcium en ijzer. Als het ijzer wordt uitgewisseld met aluminium, ontstaat er uiteindelijk demantoïet. Demantoïet is een kostbare geel- tot diepgroene granaatsoort; het groen is een gevolg van chroominsluitsels. Grossulaar (Ca3Al2Si3O12) Grossulaar is meestal geelgroen, maar kan veel andere kleuren hebben. Het bevat de metalen calcium en aluminium. De rode variëteit wordt hessoniet genoemd. Vaak wordt er calcium uitgewisseld met Fe 2+ en aluminium met Fe3+, waarbij overgangsvormen ontstaan met sciagiet. Pyroop (Mg3Fe2Si3O12) De beste pyroopgranaten zijn dieprood. Deze granaatsoort is vaak doorzichtig. Een overgangsvorm met almandien is de variëteit rhodoliet. Spessartien (Mn3Al2Si3O12) De zuivere vorm van deze granaatsoort is helder oranje. Maar naarmate hij meer ijzer bevat, wordt de kleur roder tot roodbruin. Spessartien van edelsteenkwaliteit is zeldzaam. Uvaroviet (Ca3Cr2Si3O12) De prachtige groene kleur wordt veroorzaakt door chroom in de moleculen. Ondanks zijn hardheid is uvaroviet een brosse steen.

Eigenschappen

Granaten Groep: Silicaten Kristalstelsel: kubisch Chemische formule: X3Y2(SiO4)3 Hardheid: 6,5-7,5 Dichtheid: 3,6-4,6 Splijting: Geen Breuk: Schelpvormig Streep: Wit Fluorescentie: Geen

Spessartienkristallen uit Pakistan.

Een diamant zo groot als een golfbal Er is vijf dagen in het geheim op geboden, waarna een onderneming uit ZuidAfrika er voor ruim € 9 miljoen mee vandoor ging. Het ging om een ruwe diamant zo groot als een golfbal. De steen behoort hiermee tot de tien grootste witte diamanten ter wereld. Bijna alle ruwe diamanten worden in Antwerpen verhandeld, dus ook dit bijzondere exemplaar van 603 karaat. De diamant is in augustus 2006 gewonnen in een mijn in het Afrikaanse Lesotho en is de grootste die in een eeuw tijd gedolven werd. Hij weegt 120 gram. Een vrouw vond hem bij het sorteerwerk. Zij begon te schreeuwen, en haar collega’s dachten dat zij geëlektrocuteerd werd. De minister van Grondstoffen van Lesotho: ‘De Letseng-mijn is een heel romantische mijn, omdat hij zo hoog ligt, 3000 meter boven de zeespiegel. Deze mijn brengt de mooiste diamanten voort die u ooit gezien heeft.’ De diamant heeft een heel toepasselijke naam gekregen: de Lesotho Promise. De verwachting is dat er in deze mijn nog veel meer mooie diamanten worden gewonnen. Hoewel de diamant nog moet worden geslepen, wordt nu al gesproken van een historische steen. De koper van de steen: ‘We denken dat deze diamant een grote hartvormige steen zal opleveren, plus nog een aantal grote en natuurlijk kleinere stenen.’ De koper hoopt dat de steen hem een slordige € 20 miljoen zal opleveren. Bron: RTL-nieuws, 9 oktober 2006

Van de redactie Op mijn oproep in Facetten nr. 5 heb ik diverse leuke reacties ontvangen. Deze kopij zal in de komende Facetten zeker worden geplaatst. Ik wil u vragen vooral stukjes te blijven sturen, zodat de Facetten niet alleen vóór u, maar ook dóór u wordt samengesteld. U kunt de kopij sturen naar het redactieadres dat vermeld staat achterin deze Facetten. Marianne Keyzer

DE ROLSTEEN Precious Stones Thorbeckelaan 44 5142 CG Waalwijk THE NETHERLANDS

W ebsite: www.rolsteen.nl

Telefoon 0416-339746 Fax 084-7398930 E-mail: [email protected]

Vo or a

lu ws t en en

Gefacetteerde edelstenen: Absoluut de grootste voorraad gefacetteerde kleurstenen in Nederland. Bijzonder goed gesorteerd in robijn, saffier en smaragd. Andere kleurstenen en stenen voor verzamelaars ook ruim voorradig. Getrommelde stenen: Uitzonderlijk grote voorraad getrommelde stenen. Ca. 250 verschillende soorten getrommelde stenen in diverse maten, al dan niet voorzien van hangeroog. Edelsteencarvings: Voor ons in China speciaal vervaardigde Boeddha, Kwan-Yin en dierfiguren van klein tot groot in o.a. Robijn in zoisiet, chrysopraas/matrix, azuriet/malachiet, chrysocolla, zoisiet en vele andere steensoorten. Boeddha’s en Kwan-Yin’s uit tectieten. Diamantgereedschap en Mineralen: Ook importeren en leveren wij: mineralen, kristalgroepen, ruwe slijpmaterialen, diamantgereedschap (facetteerschijven, diamantwielen en zaagbladen) en diamantpoeders.

Stereo Microscoop met véél accessoires  Vergrotingen van 5 tot 98 keer ! Drie dimensionaal genieten van o.a. mineralen, fossielen, zand, edelstenen, insluitsels, keurmerken, insecten, munten en postzegels  Goede dieptescherpte, breed gezichtsveld met praktische werkafstand  45 schuine binoculaire tubus met dioptrie instelling  Gratis houten transportkist en armsteunen  Halogeen verlichting, op- én doorvallend  Inclusief teken- en meet-oculairen, oogschelpen, lichtfilter, stroefheidsregeling, demonteerbare tafel, transformator, zwart-wit objectplaat en wisselbare 8x en 14x oculairen  (Optioneel) Microfoto uitrusting, vergroting tot 196 x en extra breedbeeld objectief. Extra scherp geprijsd voor leden van de NLC, GEA, Geode, NGV, Verzamelaar, ACAM, Nautilus en MKA. Voor méér informatie en uw bestelling: e-mail: [email protected] telefoon: 036 - 5360237 (Bezoek na telefonische afspraak)

Dinosaurussen! Betreden op eigen risico Dinosaurussen hebben de mensheid altijd gefascineerd, generatie op generatie. Resten van de reusachtige beesten die tot 65 miljoen jaar geleden hebben geleefd, worden nog steeds gevonden. Jaarlijks worden er nieuwe ontdekkingen gedaan en theorieën herzien. Het blijft echter een mysterie waarom het reusachtige beest is uitgestorven. Maar de Kunsthal brengt de verschillende dinosaurussoorten weer tot leven. Indrukwekkende levensgrote bewegende dinosaurussen, een reusachtige zandbak waarin kinderen zelf naar fossielen kunnen graven, en ingenieuze skeletten veranderen de Kunsthal in een hands-on Jurassic Parc. De groots opgezette familietentoonstelling brengt de bezoeker oog in oog met de levensgrote dinosaurussen. Betreden op eigen risico… De Kunsthal neemt de bezoeker mee op expeditie naar een wereld van 65 miljoen (het Krijt) tot 220 miljoen jaar geleden (het Trias). Een spookachtig park met animatronics doet menig mensenhart sneller kloppen. De tentoonstelling verweeft amusement en spanning met wetenschappelijke feiten en geschiedenis. Waar en wanneer leefde het reusachtige monster? Hoe veel soorten kennen we? Wat aten dinosaurussen? Hoe gaat een paleontoloog te werk en waar zijn de wetenschappelijke feiten op gebaseerd? Opgravingen leveren vele vondsten en fossielen die veel informatie geven over leefpatroon en uiterlijk van een bepaalde soort dinosaurus. In de voetsporen van een paleontoloog beleeft de bezoeker het verloop van een ontdekking van begin tot einde, de opwinding bij het opgraven, het in elkaar passen als een grote puzzel en de uiteindelijke reconstructie van een echte dinosaurus. Nog t/m 4 maart 2007 in de Kunsthal in Rotterdam. www.kunsthal.nl

Hier de advertentie van Timmers Gems Ik heb hem niet digitaal, is aanwezig bij jullie

M.H.TROMPSTRAAT 4—NL 3572 XV UTRECHT MOBIEL: (+31)(0)6–54292512 TELEFOON (+31) (0)30 - 2715315 FAX: (+31) (0)30 – 2763981 e-mail: [email protected] www.//home.hccnet.nl/j.hofelt/ BEZOEK UITSLUITEND NA TELEFONISCHE AFSPRAAK

UW ADRES VOOR: Bemiddeling – Deskundig advies – Documentatie – Echtheidsbepalingen – Expertises – Onderzoek – Cursussen als “Arnhem ATC” FGA-opleiding “Edelsteenkundige”. Gemmologische & Mineralogische Instrumenten, -benodigdheden en –boeken. Speciale “Custom-made” instrumenten, aanpassingen, ombouw, onderhoud en reparaties. Microscopen: o.a. eigen merk, Euromex, Nikon, Novex en Zeiss. Juweliers-, Goudsmids– en Horlogemakersgereedschappen en toebehoren. Het “Arnhem ATC” was een privé-onderwijs samenwerkingsverband tussen Peter Groenenboom en Joris Höfelt, en heeft als dusdanig niets te maken met het AEL Arnhem.

MTN-Giethoorn Importeur LORTONE® Steenbewerkingsmachines Hèt adres voor uw hobby! Ruim 32 jaar LORTONE® (èn de service) in Nederland

Standhouder op de meeste Nederlandse mineraalbeurzen Trommelmachines Cabochonmachines Combinatiemachines Zaagmachines

Zaagautomaten Vibro-Tumblers Trilpanen Lintzagen

Silicium-Carbid Slijppoeders Alle accessoires Onderdelen

Verder: • Grote collectie zilveren sieraden; met en zonder edelstenen • Estwing geologen gereedschap • Kunststof standaards en opbergdoosjes • Ruwe mineralen, slijpbaar voor trommel en cabochons • Fournituren om zelf sieraden te maken • Diamant-gereedschap (Schijven, Wielen, Banden, Poeders) • Kant en klare cabochons; vele maten en soorten • Sier- en gebruiksvoorwerpen • Microscopen en Loepen; grote keuze (O.a. OptiVISOR!™ brilloepen en NOVEX-stereomicroscopen) • Groot assortiment trommelstenen • Edelsteenhangers

Bezoek onze showroom (na tel. afspraak) of neem een kijkje op onze internet-site: http://www.mtn.nl E-mail: [email protected]

MTN-Giethoorn - Kanaaldijk 18 - 8355 VJ Giethoorn NL. (Vragen naar Elly ten Napel of Thoni Meijer)

Tel: 0521-361544

Fax: 0521-362105

Nederlandse Lapidaristenclub Bibliotheek U kunt voor het lenen en terugbrengen terecht in het Slijphol, Kleine Loo 81 te Den Haag op alle cursusmiddagen (woensdag, donderdag en vrijdag) en alle cursusavonden (maandag, dinsdag en donderdag). Statuten en huishoudelijk reglement De statuten en het huishoudelijk reglement zijn op aanvraag verkrijgbaar bij het secretariaat. Vaste activiteiten per maand in Den Haag 1ste woensdag : micromount-avond 1ste zaterdag : jeugdbijeenkomst 2de woensdag : edelsteenkunde 2de donderdag : lezing 4de dinsdag : ruil- en praatavond

Info WG Haarlem: tel. 023-584.87.07 Info WG Midden-Nederland: tel. 0347-37.28.62

NLC op internet: www.mineralennlc.nl Contributie per jaar 2007: € 17,00 per lid € 8,50 per huisgenoot of jeugdlid tot 18 jaar € 25,50 per gezin € 2,50 inschrijfgeld Het verenigingsjaar is gelijk aan het kalenderjaar. Betalingen op Postbank nr. 3172493 t.n.v. de Ledenadministratie N.L.C. te Voorburg. Advertenties Voor informatie over commerciële advertenties kunt u contact opnemen met Marianne Keyzer, Ravestein 32, 2403 JK Alphen aan den Rijn. Tel/fax. 017243.22.89, e-mail: [email protected]. Kopij Facetten Insturen aan redactie-adres: Marianne Keyzer, Ravestein 32, 2403 JK Alphen aan den Rijn, fax 0172-432289, e-mail: [email protected]. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden teksten, in overleg, te bekorten c.q. te wijzigen. Overname van artikelen/afbeeldingen slechts na toestemming redactie. Kleine advertenties - Vraag en aanbod Gratis, alleen voor leden van de NLC. Tekst toe te sturen uitsluitend naar de redactie.

BESTUUR Voorzitter: C.C. Bravenboer (Coen) Hugo van Voorneweg 22 3218 VG Heenvliet tel: 0181-66.26.70 e-mail: [email protected] Penningmeester (+ vice-voorzitter): H.R.D. Gerlach (Hans) Rorikstraat 32 3962 DE Wijk bij Duurstede tel. 0343-59.24.15 e-mail: [email protected] Secretaris: J. Krijger (Marjan) Gentsestraat 93 2587 HM Den Haag tel. 070-355.30.63 (na 18.00 uur) e-mail: [email protected] [email protected] Commissaris: F.G.A. Arons (Frank) Veurselaan 54 2272 AR Voorburg tel. 070-387.40.06 e-mail: [email protected] Commissaris (o.a. WG Haarlem): H.J.M. van der Zwan (Henk) Teylingerweg 32 2114 EJ Vogelenzang tel. 023-584.87.07 Commissaris (o.a. WG Midden-Nederland): F.J.R. Veldman (Frits) Da Costalaan 24 3723 DV Bilthoven tel. 030-228.12.66

BELANGRIJKE ADRESSEN Redactie: Mw. M. Keyzer (Marianne) Ravestein 32 2403 JK Alphen aan den Rijn tel. + fax 0172-43.22.89 (na 19 uur) e-mail: [email protected] Ledenadministratie: C. Wesselius Essesteijnstraat 146 2272 XW Voorburg tel. 070-3863938 Postbanknr. 3172493 e-mail:[email protected] Beurzen: D. Knoester (Dick) Ravestein 32 2403 JK Alphen aan den Rijn tel. + fax 0172-43.22.89 e-mail: [email protected]

Index 2006 Artikel

Auteur

3,3 miljoen oud fossiel van meisje ontdekt Alligators en palmbomen op de Noordpool Atoombouw en Elementen 90 Beeldhouwers in Zimbabwe De Kaloot De mineralenbeurs van Denver Dinosaurussen! Betreden op eigen risico Een diamant zo groot als een golfbal Eldorado voor nieuwe goudzoekers Excursie Frankrijk - 2006 Fossiel vormt schakel tussen vin en poot Goud Goudkoorts in Den Haag Groot Zimbabwe Grube Clara - Ober-Wolfach Iets over ‘carven’ Jeugdrubriek - Excursie naar Zuid-Limburg Krokodil XXL Mammoet komt bijna weer tot leven Miljoenen jaren oude kies gevonden Mini-dinosaurus ontdekt in Duitsland Nederlanders vinden botten Hollandse duif Nederlandse onderzoekers vinden dodo Netty Haasdijk Nieuwe dinosaurus gevonden in Solnhofen Noren vinden eerste dinosaurus Oudste spinnenweb in Spanje ontdekt Oudste ijs ter wereld ontdekt op Antarctica Plateosaurus Praktijkgids Fossielen, boekbespreking Resten reusachtige kameel gevonden in Syrië Rommelige scheiding chimpansee en mens Roodharige en blonde mammoet? Roszgrabeneck Schwarzwald Super Croc in close-up Zeldzame Dodo-botten ontdekt Juni: Parel Juli: Robijn Augustus: Olivijn – Peridoot September: Saffier Oktober: Opaal November: Topaas December: Turkoois Januari: Granaten

redactie redactie A. Robbemond J. Spijkerman J. Witkam D. Knoester redactie redactie J. Witkam diversen redactie redactie J. Wolters J. Spijkerman P. Offerman N. Haasdijk F. den Held J. Witkam redactie redactie redactie redactie redactie W. v.d. Geest redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie P. Offerman P. Offerman redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie redactie

Fac. 5 4 1 4 2 5 6 6 3 6 3 3 3 4 2 3 2 2 2 1 5 5 4 6 3 3 4 3 3 1 6 5 4 3 1 1 1 3 3 4 4 5 5 6 6

Blz. 22 33 30 10 18 9 34 32 9 12 30 16 10 18 10 5 8 29 24 23 24 26 28 10 28 33 30 30 33 19 11 29 33 12 10 28 20 20 24 20 23 13 16 26 29