Goed management houdt menpaarden gezond

S p o r t e n we lzijn > Sportbegeleiding

Goed management houdt menpaarden gezond Steeds meer vragen mensen zich af hoe je het uiterste van een paard kunt vragen zonder het dier te zwaar te belasten want niemand wil blessures of zieke paarden. In de topsport is het gebruikelijk om paarden tijdens trainingen en wedstrijden (veterinair) goed te begeleiden. Er wordt aandacht besteed aan de wijze van trainen, voeding en supplementen. Maar hoe zit dat met die hele grote groep menners die fanatiek paarden of pony’s in de basissport of recreatie rijden? Dierenkliniek Winsum ontwikkelde een sportbegeleidingsprogramma voor de ‘gewone’ menner. Erkend paardendierenarts Françoise Rey vertelt wat er allemaal mogelijk is. Bertrik Rodermond met zijn tweespan op de trainingslocatie van Dierenkliniek Winsum waar de conditie van de paarden wordt gecontroleerd.

O

ok de laagdrempelige mensport kent een aantal disciplines waar veel van paarden en pony’s wordt gevraagd. Denk daarbij onder andere aan mendurance, samengesteld mennen en lange recreatieve ritten in de natuur. Rey: ‘Voor een groepje fanatieke menners uit de buurt geef ik geregeld presentaties over onderwerpen die met gezondheid, ziekte of prestatieverbetering hebben te maken. Eén van die onderwerpen handelde over de 20

MenSport nr. 04 2011

training van menpaarden. Daar werden veel vragen over gesteld, we waren al gauw uren verder. Iedereen vond het interessant. Toen is het idee sportbegeleiding voor menpaarden ontstaan. Een goede begeleiding is een must als je het optimale uit je paard wilt halen. Ik vind namelijk dat er een heel groot grijs gebied zit tussen een gezond en ziek paard. Binnen dat gebied is heel veel mogelijk om de prestaties van je paard te verbeteren.’ ‘Ter verduidelijking: soms lijken paarden

helemaal in orde. Ze winnen alle wedstrijden, tot en met het kampioenschap. Dan kan na bloedonderzoek toch blijken dat het paard bloedarmoede en een spierprobleem heeft. Stel je voor wat het paard kan bereiken als je die problemen oplost.’ ‘Vervelender is het als het paard echt problemen krijgt, bijvoorbeeld met de spieren. Die kunnen door verschillende omstandigheden ontstaan, bijvoorbeeld door verkeerd, te weinig of teveel trainen. Soms ontstaan

Team Rodermond spierproblemen door tekorten in de voeding of door overbelasting in een wedstrijd bij een erg zware bodem na hevige regenval. In onze praktijk kom ik veel Welsh pony’s met heftige spierproblemen tegen. Dat is een ras wat tot het naadje gaat. Welsh pony’s sparen zichzelf niet. Maar ook koudbloeden, die niet atletisch zijn gebouwd, kunnen keihard blijven doorwerken.’ ‘De meeste eigenaren willen het beste voor hun paard. Als je je op het onderwerp voeding richt, dan is het in de praktijk niet eenvoudig om uit alle voersoorten de juiste voor jouw dier en jouw sport te kiezen. Bij voedingssupplementen is het nog ingewikkelder. De winkels staan er vol mee, met de prachtigste verhalen. Maar wat is nodig en wat niet? En hoe maak ik een keuze uit dat grote aanbod?’ ‘Over de training van menpaarden zijn veel meningen. Je kunt wel het beste willen voor je paard, maar hoe weet je nu wat het beste is? Door eens goed naar het paard en zijn omstandigheden te kijken, kom je al een eind. Daarmee bedoel ik het paard zelf regelmatig kritisch klinisch onder de loep nemen, bloedonderzoek, huisvesting, voeding, training en wedstrijden. In Winsum ontwikkelden we een programma dat we Vetlog noemen.’

Beweging

‘Voor de eerste sportkeuring brengt de eigenaar het paard naar de kliniek. We beoordelen het beenwerk en bekijken hoe het paard op de rechte lijn en op een volte met harde en zachte bodem loopt. We doen dit samen met de eigenaar zodat hij zelf leert te kijken naar de beweging van zijn of haar paard. Soms heeft een eigenaar een lichte onregelmatigheid nog niet opgemerkt. Als blijkt dat er een onregelmatigheid is, wordt onderzocht waardoor. Daardoor kunnen zwaardere blessures gemakkelijker worden voorkomen. Ik adviseer de eigenaar de beoordeling van de zuiverheid in de gangen met regelmaat thuis te herhalen. Leer kijken naar je paard zodat je tijdig kleine afwijkingen ziet en contact op kunt nemen met je dierenarts. Blessures worden dan in een vroeg stadium herkend.’

de sport noodzakelijk zijn om het paard bij een tweedelijns kliniek aan te bieden waar –in dit geval- het hart uitgebreid wordt onderzocht zodat je zeker weet of sporten veilig is. Gelukkig beoefenen steeds meer mensen de mensport met een hartslagmeter aan het paard. Ook die uitslagen bieden veel informatie. Als je weet wat normaal is voor het paard valt direct op wanneer de hartfrequenties hoger zijn dan gebruikelijk. Dat wil niet zeggen dat er een hartprobleem is. Soms kan ander fysiek ongemak het paard in de weg zitten zoals een lichte kreupelheid, luchtwegproblemen, spierproblemen, et cetera. Als mensen in een vroeg stadium weten dat er een probleempje is, kan er op tijd worden ingegrepen.’

Gebit

‘Natuurlijk wordt het gebit goed bekeken. Ik adviseer altijd eerst goed het gebit te bekijken en indien nodig te behandelen voordat je begint met het beleren van je paard. Als het jonge paard het bit leert te associëren met pijn, wordt het veel moeilijker het dier fijn nageeflijk te laten zijn. Een bezoekje van de dierenarts kost geld, maar verdient zich bij gebitscontroles altijd dubbel en dwars terug. Bij sportpaarden moet het gebit minimaal eenmaal en bij sommige paarden tweemaal per jaar worden gecontroleerd. Sommige paarden ontwikkelen binnen een half jaar scherpe haken aan kiezen. Juist paarden die wat hoger in de sport lopen, zijn vaak heel sensibel. Op slechts een klein scherp randje dat tegen de wangen schuurt, kunnen ze al heel vervelend reageren.’

Bloedonderzoek ‘Vervolgens nemen we bloed af voor onderzoek in ons eigen laboratorium. We kijken dan naar rood en wit bloedbeeld, eiwitfracties in het bloed,

Dat bloedonderzoek heel veel duidelijk kan maken, zag Dierenkliniek Winsum bij het dubbelspan KWPN’ers van Bertrik Rodermond uit Smilde. Alles liep lekker behalve dat ene paard dat zich in de marathon nooit honderd procent gaf. In de tweede helft van de wedstrijd, meestal na hindernis 3, liet hij het erbij zitten. Het frustreerde de menner. Rodermond had niet het idee dat er een conditioneel probleem speelde. De dressuur en vaardigheid liepen prima, het paard leek fit en kon toch niet meekomen in de marathon. Na bloed- en zweetonderzoek zag Françoise Rey dat het paard uitzonderlijk veel zweette. Hij verloor extreem veel electrolyten tijdens het rijden. Rey gaf het advies de electrolyten gedurende het hele seizoen dagelijks aan te vullen. Het paard loopt nu in de enkelspan klasse 3!

nierwaarden, leverwaarden, spierwaarden, et cetera. Binnen een half uur zijn alle labuitslagen binnen en bespreken we onze bevindingen met de eigenaar. Dit is een heel belangrijk onderdeel van het sportbegeleidingspakket. Het gaat om het totale beeld.

Luisteren

‘Hart en longen van het paard worden zowel voor als na arbeid met een stethoscoop beluisterd. Bijzonderheden zijn geen uitzondering, bijvoorbeeld een lichte hartruis. Als er een bijzonderheid wordt gesignaleerd, laten we de eigenaar meeluisteren. Voor hem of haar is het heel belangrijk om te weten waarom het gaat. De eigenaar krijgt een advies. Zo kan het voor

Om te weten hoeveel vocht en zouten en in welke verhouding het paard zweet, wordt op de trainingslocatie zweetonderzoek gedaan. Sportfysioloog Eric van Breda (rechterfoto) beschikt over een laboratorium waar deze waarden worden gediagnosticeerd.


21

S p o r t e n we lzijn > Sportbegeleiding

De Welshjes van familie Winkelman De familie Winkelman woont in Gasselternijveen waar een aantal Welsh pony’s hen voor het aangespannen rijden ten dienst staat. Vader Jans (foto) rijdt enkel-, dubbel- en tandemspan. Samen met echtgenote Jannie Winkelman werd hij Nederlands kampioen samengesteld klasse 3 bij de tandems. Dochter Mariët reed de afgelopen twee jaar ook tandem en behaalde een derde plaats op het Nederlands kampioenschap. De familie besteedt veel tijd aan trainen en lessen. Vooral de gezondheid van de pony’s staat hoog in het vaandel. Alle wedstrijdpony’s draaien al jaren mee in het sportbegeleidingsprogramma van Dierenkliniek Winsum. Met resultaat! De Winkelmannen zetten alles aan de kant om te presteren maar alleen met optimaal gezonde pony’s. De familie is een schoolvoorbeeld voor het dierenwelzijn. Te vaak zie je mooie marathonwagens, tuigen en vrachtwagens op het wedstrijdveld waarna op hoefsmid en dierenarts wordt bezuinigd. De familie Winkelman geeft prioriteit aan sportbegeleiding en goede voeding. Door de vele bloedonderzoeken weten ze wat elke individuele pony nodig heeft. Voeding wordt gericht met supplementen aangevuld. Fellow, de enkelspan pony van Mariët, was de eerste die het begeleidingsprogramma doorliep. Hij was ernstig spierbevangen. Door alle aanpassingen in het management is hij de laatste jaren in prima conditie en haalde vele overwinningen. De andere pony’s worden eveneens geregeld gecontroleerd en begeleid. Ze draaien al jaren zonder problemen bovenin de basissport mee.

In dat gesprek komen allerlei zaken aan de orde: het paard, het type sport dat wordt beoefend, stalen weidemanagement, trainingsmanagement, voeding, supplementen, doelen, verwachtingen, et cetera.’ ‘Aan de hand van de bevindingen uit het gesprek in combinatie met het klinisch onderzoek en bloedonderzoek, worden adviezen met betrekking tot training, voeding en supplementen verstrekt. Maar ook de sportplanning, zoals de opbouw in een jaar, wordt in het geheel meegenomen.

Logboek

‘De adviezen worden genoteerd in een logboek dat de eigenaar mee naar huis neemt: het veterinaire logboek ofwel Vetlog. Alle bevindingen en bloeduitslagen staan erin vermeld en er is ruimte vrijgelaten om op- en aanmerkingen van de fysiotherapeut en hoefsmid te noteren. Extra pagina’s bieden de mogelijkheid bijzonderheden tijdens trainingen en wedstrijden op te schrijven. Die bijzonderheden kunnen 22


variëren van een klein plekje op een been tot niet willen nageven. Ogenschijnlijk te verwaarlozen veranderingen zoals verminderde eetlust of ander gedrag moeten eveneens worden vermeld. Veel problemen ontstaan geleidelijk. In eerste instantie beseft de trainer of eigenaar vaak niet dat er een probleem is. Pas later vallen de puzzelstukjes op hun plaats. Voor een dierenarts of fysiotherapeut is het zinvol om te weten wanneer en hoe een blessure is ontstaan.’.

Jaarplanning

‘Voor menners is het heel belangrijk om te weten waarnaar je toe wil werken. De grote wens van een recreatierijder is misschien een lange menvakantie, wedstrijdmenners hopen in een kampioenschap te excelleren. Als je wedstrijden rijdt en het paard fit wilt hebben, moet je minimaal twee maanden van te voren met een opbouw beginnen maar liefst eerder. Maak samen met je dierenarts een goed plan. Wedstrijdmenners kiezen vaak voor

wedstrijden die gezellig zijn of juist in de buurt worden gehouden. Het is beter om een piekmoment te plannen. Dat kan een kampioenschap zijn. In de periode ervoor moeten combinaties selectiewedstrijden rijden. Tussen die selectiewedstrijden door moet de paarden herstel worden gegund en worden in de trainingen de puntjes op de i gezet. Indien selectiewedstrijden en trainingen niet goed worden gemanaged, kan het paard niet optimaal presteren. Voordat de eerste belangrijke wedstrijd aanvangt, moeten de paarden dus voldoende fit zijn. Start minstens tien weken voor de eerste wedstrijd met de conditionele training. Na acht weken - dus twee weken voor de wedstrijd - mag het paard het iets rustiger aan doen zodat het fit aan de start kan verschijnen. Helaas zijn er nog maar weinig menners die goed plannen.’ ‘Bij veel menners is het gebruikelijk paarden

Naast klinisch onderzoek van hart en longen alsook de motoriek van het paard is gebitscontrole een vast onderdeel van de eerste sportkeuring.

in de winter op rust te zetten. Rust roest, en dat geldt voor een paard des te meer. Paarden die gedurende de winterperiode (aangepast) worden getraind, zijn veel eerder in vorm en lopen minder snel blessures op.’. ‘In de planning moeten ook entingen, gebitsbehandelingen, hoefsmid en eventueel behandelingen van de fysiotherapeut worden opgenomen. Het voorkomt bijvoorbeeld dat je twee weken voor de wedstrijd een slecht nageeflijk paard krijgt te rijden. Ook veranderingen in foerage moet je plannen, bijvoorbeeld als het paard van stal- op weidemenu wordt gezet. Door wisselingen in het voer kan een paard echt van slag raken en last van diarree krijgen. Dat is niet bevorderlijk voor de prestaties. Soms krijgt het paard de schuld van een slechte prestatie, maar het is vaak eerder aan een slechte planning te wijten.’ ‘Veel menners laten na een zware wedstrijd nogmaals het bloed van het paard onderzoeken. Dan weet ik hoe zwaar de belasting

Diesel van Rudolf Pestman Françoise Rey begeleidt een aantal jaren de bonte KWPN ruin Diesel die thans enkelspan klasse 3 loopt. Diesel is een fijn paard dat in aanleg heerlijk kan lopen. Maar omdat het een wat iel type dier is, dat tijd nodig had om te volgroeien, moest zijn eigenaar Rudolf Pestman ervoor waken dat Diesel niet overbelast raakte. Rey en Pestman stelden de afgelopen jaren goede jaarplanningen en trainingsschema’s samen. Uit bloedonderzoek bleek dat Diesel naast een extra vetrijke voeding extra supplementen zoals elektrolyten en vitamine E nodig had. Regelmatige gebitsverzorging is bij dit paard van groot belang. Diesel is een mietje. Bij het kleinste randje langs de kiezen wil hij niet meer nageven. Rey overlegt geregeld met dierfysiotherapeut Marleen Noordhof. Zij werken veel samen. Na twee ongelukjes werd Diesel door Noordhof behandeld. De dag erna behaalde hij met Pestman het Hippiade Z-kampioenschap dressuur.

In een eigen laboratorium worden bloed stalen op diverse waarden onderzocht. Binnen een half uur is de uitslag bekend.

In het veterinair logboek ofwel Vetlog worden alle bevindingen van de eerste sportkeuring opgeschreven. Daarna moet het logboek worden bijgehouden.

Marijke Meeuwissen begeleidt één van haar paarden op de weegbrug die op de trainingslocatie staat. Uitgaande van een gezond sport paard is zowel afvallen als aankomen ongewenst.

Team Meeuwissen Marijke en Peet Meeuwissen uit Wittelte onderwerpen al hun paarden aan sportbegeleiding. Als je Marijke ernaar vraagt, is ze heel duidelijk: ‘Natuurlijk kost het veel om drie paarden volledig te laten begeleiden maar we willen alleen rijden als we zeker weten dat onze paarden het aan kunnen en er optimaal voor staan. Onze samengestelde mensport kost sowieso veel geld maar we zullen nooit bezuinigen op de gezondheid van de dieren. Dat moet op de eerste plaats staan. Daarna kijken we of er nog geld is voor een mooi tuig of een een nieuw dressuurpak. Als het niet in die volgorde kan, blijven we lekker thuis. In het verleden hebben we een Welsh pony gehad die spierbevangen is geraakt. Zo zijn we bij Françoise terecht gekomen. Gelukkig is de merrie weer volledig terug in de mensport maar we denken dat als we eerder met deze sportbegeleiding waren begonnen, het niet zo ver gekomen zou zijn. Het nadeel van Welsh pony’s is dat ze echte doorzetters zijn en niet snel laten merken dat ze het niet aankunnen. Ze vechten altijd door. Pas na bloedonderzoek weet je dat het niet goed gaat, dan schrik je enorm. Zo’n situatie blijven we nu voor.’


23

U wilt toch ook het beste resultaat Postbus 91, 7240 AB Lochem, telefoon 0900 202 5321, www.subli.nl

Assortiment supplementen: Fok en Opfok Mix, Prestatie Mix, Hoestsiroop, Hoef Mix, Kalm Mix, Gewrichten Mix, Luchtwegen Mix, Omega 369 Mix, Lijnzaadolie, Weerstand Mix, EXczeem Mix, Souplesse Mix, Vitaal Mix, Knoflook Granulaat. Assortiment voeders: Basisbrok, Sportbrok, Prestatiebrok, Bikkels, EKO, Ponybrok, Merriebrok, Veulenkorrel, Granenmix+, Zwarte Havermix, Basismuesli, Structuurmuesli, Muesli met kruiden, Zonder, Seniores Priores, Semit Speciaalmix, Luzerne, Slobber met kruiden, Smikkels (meerdere smaken).

24


is geweest en of er iets in het management moet worden aangepast. Bij een aantal paarden kijken we aan het einde van het seizoen nogmaals hoe ze er voor staan. Dan weet of je plan heeft gewerkt of dat er voor het volgende seizoen aanpassingen nodig zijn.’

Lactaatcurve

‘Menners die gericht willen trainen, kunnen een lactaatcurve laten maken. Het paard krijgt een hartslagmeter om en er wordt meerdere keren voor onderzoek bloed afgenomen. Aan de hand van deze uitslagen krijg je dan advies hoe je het beste kan trainen. Doel is met zo min mogelijk belasting zo veel mogelijk resultaat behalen. Bij ieder paard is dat anders. Je kunt alleen door metingen te weten komen welke training het beste bij het individuele paard past. Wij werken veel met hartslagmeters en worden geadviseerd door Cees van Beckhoven, dé expert op het gebied van hartslagmeting bij paarden. Op onze trainingslocatie in Drenthe kunnen we zweetmetingen bij paarden aanbieden. Je weet dan precies hoeveel vocht en zout je paard verliest en hoeveel elektrolyten je moet geven. Vaak is dat veel meer dan dat je had gedacht. Sportfysioloog Eric van Breda werkt bij Euregio. Dat is een groot laboratorium dat deze specifieke bepalingen kan uitvoeren.’ ‘Inmiddels begeleid ik een grote groep menners. De mensport is één van de zwaarste takken van de paardensport. Er wordt heel veel van paarden en pony’s gevraagd. Je komt er alleen als je training goed doordacht is. Trainen met optimaal effect zonder dat het dier overbelast raakt, is een kunst op zich. Daarnaast ontkom je vrijwel niet aan aanvullingen op het basisrantsoen. Supplementen zijn vaak noodzaak. Bij veel paarden, die ik begeleid, herhalen we halverwege en aan het einde van het seizoen het bloedonderzoek. Een aantal menpaarden blijkt problemen te ontwikkelen naarmate het wedstrijdseizoen vordert. Omdat we al een aantal jaren sportbegeleiding praktiseren, weet ik uit ervaring waarop ik moet letten. Door alle uitslagen, die ik onder ogen heb gehad, weet ik ook welke problemen ik bij de verschillende rassen kan verwachten. Koudbloedpaarden zijn wat minder goed gebouwd voor explosieve inspanningen. Door ze goed te begeleiden en met de eigenaar een goed plan op te stellen, kan je met koudbloeden op paardvriendelijke wijze topprestaties leveren. Eén van de paarden die wij sportbegeleiding bieden, is een Haflinger die aanvankelijk ernstige bloedarmoede had. Na allerlei aanpassingen in training en voeding won de Haflinger in de klasse 2 samengesteld tussen de paarden de titel van het Nederlands kampioenschap.’ ‘Daarentegen moeten warmbloeden tegen zichzelf worden beschermd. Deze paarden

Groepsverband Op de trainingslocatie wordt voor het lactaatonderzoek een marathon nagebootst. Erkend paardendierenarts Françoise Rey neemt bloed af bij Fellow van Mariët Winkelman. Op de voorgrond staat Piet Meeuwissen van een ander team. Veel onderzoeken worden in groepsverband uitgevoerd, zodat de menners van elkaar kunnen leren.

cijferen zichzelf weg en lopen zich letterlijk kapot. We hadden een aantal Welsh pony’s met spierbevangenheidsproblemen in de groep. Hun eigenaren waren zeer gemotiveerd en wilden er alles aan doen om de pony’s weer op niveau te krijgen. Ze zijn in

het programma gestapt en inmiddels lopen de dieren weer mee in de sport. Ik ben apetrots als ze bellen met de mededeling dat er weer bekers met oranje linten in de prijzenkast staan en de pony’s na controle honderd procent gezond blijken.’

MenSport Lezersaanbieding

✃

Menners die na het lezen van het artikel over het sportbegeleidingsprogramma van Dierenkliniek Winsum begeleiding voor menpaard of -pony wensen, krijgen tegen inlevering van deze bon 20% korting op de sportkeuring. Normaliter kost de sportkeuring € 170,- per paard of pony. De sportkeuring is inclusief: • Klinische keuring van paard of pony. • Gebitscontrole. Indien gewenst kan tegen een meerprijs het gebit worden behandeld. • Bloedafname en –onderzoek dat in eigen laboratorium plaatsvindt. Het bloedonderzoek richt zich op de waarden van lever, nieren, spieren, eiwitten en het rood/witte bloedbeeld. • Advies aan de hand van verkregen gegevens. • Een Vetlog. In het veterinair logboek worden de bevindingen van de sportkeuring genoteerd en is extra ruimte beschikbaar voor notities van dierenartsen, fysiotherapeut en hoefsmid. Contactgegevens: Dierenkliniek Winsum, Lombok 27, 9951 SC Winsum. Telefoon: 0031-(0)595-441800. E-mail: [email protected]

Internet: www.dierenkliniekwinsum.nl MenSport nr. 04 2011

25

MP Kai van de G athe Te Koop zeer ge TalenTeerd spor T paard:

Niveau Z1 • Sport predicaat • 1.70 meter • Sterhengst • Zeer betrouwbaar en door praktisch iedereen te rijden • Goedgekeurd d.m.v. röntgenonderzoek • Ook geschikt als menpaard Resultaten in de sport • KnHs res. kampioen drenthe • 7e plek op de nationale kampioenschappen • 5e plek finale POST-KOGEKO KFPSkampioenschappen • Finalist KFps indoorkampioenschap • Veel overwinningen tijdens plaatselijke dressuurwedstrijden

Vraagprijs: Hogere prijsklasse Beleefd aanbevolen door: dressuurstal de gathe, Tel. 06-20360676 [email protected] stalhouderij Meijer, Tel. 06-51160878

Kai staat in training bij stalhouderij Meijer en kan daar ter plekke bekeken en bereden worden.

26


Te paard « vakantie Ê ì UÊÊÊ iÊÃÌiÊÀÕÌiÀÊiÊiÀÕÌiÃÊ ÊìÊVÌiÀi° UÊÊ,ÕÌiÃÊ}À>ÌÃÊÌiÊ`Ü>ì° UÊÊÊ"ÛiÀ>VÌ}Ã>VV`>ÌiÃÊ>}ÃÊ ìÊÀÕÌiÃÊÛÀÊÀÕÌiÀÊjÊ«>>À`° UÊÊÊ"ÛiÀ>VÌ}iÊÛ>>vÊ€ ÓÇ]xäÊ«iÀÊ«iÀÃ°Ê UÊÊÊiiÀ`>>}ÃiÊ>ÀÀ>}iiÌiÊ Û>>vÊ€ ££]Ê«iÀÊ«iÀÃ° Kijk voor de leukste dagtochten en meerdaagse arrangementen te paard op:

De Ergonomic getest!

7JFSTQBOQPOZUXFFTQBOQBBSE

&OLFMTQBO1POZLBNQJPFO

WWW.ACHTERHOEKTEPAARD.NL 4XJTTUBOUBO

5XFFTQBOQPOZ

4XJTT#MBDL

"OBUPNJD

&OLFMTQBOQBBSE

,BNQIPSTUXFH 4#)FOHFMP 0W

5FM&NBJMJOGP!EFMFNFSJKOMXXXEFMFNFSJKOM


27

Goed management houdt menpaarden gezond

Recommend Documents