Gezellig thuis met minder energie
ARGUS is uniek in zijn soort door zijn wetenschappelijke en objectieve benadering ongebondenheid cliëntvriendelijkheid toegankelijke informatie degelijke en gratis dienstverlening ARGUS wil bijdragen tot een milieubewuste en duurzame samenleving door: Objectief en kritisch te informeren Haar doelpubliek met innoverende initiatieven bewust te maken Met expertise te adviseren Een forum te creëren voor uiteenlopende visies over het milieugebeuren Haar doelgroepen zijn jongeren onderwijs burgers/consumenten KMO’s en overheid
Gezellig thuis met minder energie INHOUDSOPGAVE Het moet zuiniger met energie Koken wassen en plassen
kost geld
0 12
Duurzaam bouwen en verbouwen
10
Hou het warm maar zuinig
13
Wat baten kaars en bril
55
Energiezuinig in de vrije tijd
50
Nuttige informatie
56 *
HET MOET ZUINIGER MET ENERGIE Stelt u zich eens voor dat u het plots 03 uur zonder elektri7 citeit zou moeten stellen U zit in het donker de koelkast doet het niet meer de inhoud van de diepvriezer begint te ontdooien de verwarming is uit7 gevallen (er is dus ook geen warm water voor de douche) geen radio of TV en wie een elektrische kookplaat gebruikt kan alleen nog maar boterhammen (zonder koffie) eten Kortom: het zou voor de meeste mensen een echte ramp zijn Het is dus heel erg belangrijk dat we altijd over voldoende energie in dit geval elektriciteit kunnen beschikken nu en in de toekomst Wie praat of schrijft over duurzaamheid heeft het over die toekomst Maar dan in termen van minstens de volgende tien twintig dertig of vijftig generaties En dan zitten we al gauw enkele eeuwen of een millennium verder
0
De bronnen die we nu voor onze energievoorziening (soms letterlijk) aanboren zoals aardolie en gas zijn niet eindeloos beschikbaar Of er nu voldoende voorraden voor de volgende vijftig honderd of tweehonderd jaar zijn maakt minder uit: het zal niet blijven duren; ze zijn niet duurzaam maar wel ein7 dig Bovendien zorgt hun verbranding voor het broeikaseffect Ook kernenergie biedt geen soelaas Het radioactief afval uit de kerncentrales blijft een permanente zorg voor alle genera7 ties na ons en ook de grondstof uranium (als nucleaire brand7 stof) is niet oneindig voorhanden
groeiende gewassen die evenveel koolstofdioxide of CO5 opnemen als ze bij verbranding afgeven) is die afkomstig van planten die alleen dankzij het zonlicht kunnen groeien Op lange termijn zullen we dus noodgedwongen moeten over7 schakelen op energie uit zonnestraling wind of biomassa want dat is de enige bron waar we heel lang duurzaam uit kunnen blijven putten Maar eer het zover is zal er nog veel tijd en moeite overheen gaan Ondertussen moeten we heel zuinig omspringen met de ener7 giedragers zoals aardolie en aardgas die nu instaan voor het overgrote deel van onze energievoorziening: rationeel energie7 gebruik heet dat dan Erg opvallend is dat we nog steeds heel veel energie verspillen Er is dus nog heel wat werk aan de winkel om veel zuiniger met energie om te springen
Er is in feite slechts één ‘oneindige’ energiebron en dat is de zon We kunnen die energie opvangen om er water mee op te warmen of om die straling om te zetten in elektriciteit (dat gebeurt dan met fotovoltaïsche zonnecellen) In feite is ook de wind een afgeleide van zonne7energie: het zijn luchtmassa’s die door de zonnewarmte in beweging wor7 In deze brochure willen we u een reeks tips geven om in het eigen huishouden veel zuiniger om te gaan met die kostbare den gezet En ook als we biomassa gebruiken (bijvoorbeeld hout van snel7 energie
6
ENERGIEGEBRUIK IN VLAANDEREN Van alle energie die we in Vlaanderen gebruiken produceren we zelf amper 1 C We voeren dus praktisch al onze energie in onder de vorm van aardolie aardgas steenkool en uranium (als brandstof voor kernenergie)
Het totale energiegebruik in Vlaanderen wordt opgesplitst in bunkers en beschikbare energie Die ‘bunkers’ zijn geen restan7 ten uit de voorbije wereldoorlogen maar leveringen van brandstof aan de internationale scheepvaart en luchtvaart
De energiebronnen waar we zelf over beschikken zijn her7 nieuwbare energiebronnen zoals wind7 en waterkracht zonne7 energie en biomassa (verbranding en vergassing van geteelde gewassen) en gerecupereerde brandstoffen (zoals hoogoven7 gas gedroogd rioolwaterzuiveringsslib en huisvuil)
De beschikbare energie wordt voor een deel gebruikt door de energiesector zelf om elektriciteit op te wekken (hier treden energietransformatieverliezen op) en voor een deel recht7 streeks gebruikt door de overige sectoren (dat is het eindge7 bruik van de energiedragers) De energietransformatieverlie7 zen eisen niet minder dan 50 C van de beschikbare energie op Het elektrisch rendement (dat is de hoeveelheid energie van een brandstof die omgezet wordt in elektrische energie) van een klassieke elektriciteitscentrale (die werkt op aardolie aardgas of van een kerncentrale die draait op uranium) is slechts *6 tot 02 C Hier gaat dus veel energie verloren Stoom7 en gasturbinecentrales (de zogenaamde STEG7centra7 les) recupereren een deel van de energie in de hete uitlaatgas7 sen Hun elektrisch rendement stijgt naar 62 tot 66 C Bij warmtekrachtkoppeling (WKK) wordt de afval7 warmte ook gebruikt voor andere toepassin7 gen zodat ze een energetisch rende7 ment hebben van 36 tot D2 C
INTERNATIONALE BUNKERS 16 C ENERGIETRANSFORMATIEVERLIEZEN 52 C NIET7ENERGETISCH EINDGEBRUIK
1G C
INDUSTRIE
13 C
BEVOLKING HANDEL DIENSTEN EN LANDBOUW
1D C
VERKEER EN VERVOER
11 C
E
WARMTEKRACHTKOPPELING In de meeste gevallen ziet de energievoorziening van grote complexen er als volgt uit: de warmte wordt opgewekt in een verwarmingsketel en de elektriciteit komt uit het net De elektriciteit wordt geproduceerd in een grote elektriciteits7 centrale Warmte en elektriciteit worden gescheiden opge7 wekt In een (groot) gebouw kan dat ook samen gebeuren met een motor waar een generator aan gekoppeld is om elektriciteit op te wekken De warmte wordt vooral gerecu7 pereerd uit het koelwater en de uitlaatgassen van de motor
Warmtekrachtkoppeling kan prima toegepast worden in bedrijven ziekenhuizen grote kantoor7 winkel7 en wooncom7 plexen Het heeft ook als voordeel dat elektriciteit en warmte ter plaatse worden geproduceerd (en er dus geen afhankelijk7 heid van een grote elektriciteitscentrale verder weg is) en dat er dus ook weinig of geen energie verloren gaat door het ver7 sturen van de elektriciteit Het vermogen aan warmtekrachtkoppeling in Vlaanderen is de voorbije jaren sterk gestegen en de Vlaamse overheid wil dit nog verder fors doen toenemen tegen 5226 Dat is dus een goede zaak voor rationeel energiegebruik Als we dan gaan kijken wat er met de beschikbare energie gebeurt dan blijkt dat 52 C gebruikt wordt voor niet7energe7 tische doelen Daarmee wordt bedoeld dat bijvoorbeeld in de chemische industrie aardgas wordt gebruikt om ammoniak te produceren en dat petroleumproducten de grondstoffen zijn om kunststoffen te maken 51 C van de beschikbare energie gaat naar industrieel energieverbruik In totaal gebruikt de industrie dus 01 C van de beschikbare energie De aandelen van de andere sectoren lagen in 5222 beduidend lager: bevolking 16 C verkeer & vervoer 1* C handel & dien7 sten 6 C en landbouw 5 C
Opvallend is dat het gebruik van de beschikbare energie in Vlaanderen in 5222 met *1 C steeg ten opzichte van 1DD2 Dit komt onder andere door een sterke stijging van het industrieel gebruik met niet minder dan 6E C in die 12 jaar Opmerkelijk is dat deze sterke stijging bijna volledig op reke7 ning kwam van 1 nieuwe grote installatie bij één chemisch bedrijf Andere grote stijgers in het energiegebruik waren handel & diensten (I 6G C) en verkeer & vervoer ( I 5* C) Het ener7 giegebruik door de bevolking stijgt in mindere mate: met ongeveer 1E C Een van de verklaringen is dat schommelin7 gen sterk klimaatgebonden zijn Strenge winters veroorzaken een sterkere groei van de energievraag dan zachte winter7 maanden Een gevolg van deze stijgende energievraag is dat de netto7 productie van elektriciteit in Vlaanderen van 1DD2 tot 5222 met bijna een kwart is toegenomen Het aandeel van de nucleaire energie is daarbij relatief constant gebleven (65 6 C in 1DD2 en 03 D C in 5222) ondanks de sterke stijging van de elektriciteitsproductie en een zelfde aantal kernreactoren Dit is een gevolg van een lichte toename van het ontwikkelbaar vermogen en de hoge benuttingfac7 tor (D1 * C) van de Belgische kerncentrales Het aandeel van hydraulische centrales (op basis van water7 kracht) en windturbines bij de elektriciteitsproductie blijft heel erg klein: 2 22* C in 1DD2 en 2 253 C in 5222 In 1DDE werd geschat dat in Vlaanderen bij de productie van elektriciteit én van warmte slechts 2 ** C afkomstig was van duurzame energiebronnen Het Vlaamse Elektriciteitsdecreet voorziet voor milieuvrien7 delijke energiebronnen zoals wind7 water7 en zonne7energie bio7 en stortgas mest biomassa geothermische energie getijden7 en golfslagenergie groenten7 fruit7 en tuinafval en bermmaaisel een aandeel van * C in de totale elektriciteits7 productie in 5220 en 6 C in 5212 G
ENERGIEGEBRUIK IN HET HUISHOUDEN Thuis gebruiken we energie voor de verwarming warm water koken verlichting en elektrische huishoudapparaten Gemiddeld gaat G6 C van de energie in het huishouden naar verwarming en nog eens ruim 12 C naar de productie van warm water zodat deze beide posten al instaan voor zeker 36 C van onze energiefactuur Voor het koken gebruiken we minder dan 6 C en de rest (ongeveer 12 C) gaat naar de ove7 rige toepassingen zoals verlichting en elektrische huishoudap7 paraten
ENERGIE IN HET HUISHOUDEN
VERWARMING WARM WATER VERLICHTING ELEKTR KOKEN
APPARATEN
G6 C 12 C 12 C 6C
Het energiegebruik voor de verwarming is afhankelijk van vijf parameters: De netto energievraag in een huis (de hoeveel energie effectief door diverse toestellen verlichting enz gebruikt) wordt bepaald door het bewonersgedrag (onder andere instelling en regeling van de binnentemperatuur) Hoe beter de isolatie van een woning hoe minder verliezen er optreden bij warmtegeleiding In een goed geïsoleerde woning worden de ventilatieverlie7 zen relatief belangrijker en neemt het belang van een goede beheersing van de basisventilatie toe
3
De passieve benutting van zonne7energie door een optima7 le oriëntatie van de glasvlakken nieuwe beglazingsystemen of transparante isolatie maximaliseert de zonnewinsten De bruto energievraag (de hoeveelheid energie die de woning van het net afneemt of zelf produceert bv met fotovoltaïsche cellen) van een gebouw wordt bepaald door het rendement van de verwarmingsinstallatie Volgende figuur geeft weer welke energiebronnen de huishou7 dens in 5222 aanboorden:
STOOKOLIE: 03 C AARDGAS: 5D 6 C ELEKTRICITEIT: 1E 1 C 5 E C STEENKOOL: ANDERE: 5 * C BUTAAN / PROPAAN: 1 6 C
Voor de verwarming gebruiken de meeste huishoudens (D5 C) fossiele brandstoffen en een klein deel (G C) elektri7 citeit Eén huishouden op 12 222 verwarmt de woning op zonne7energie Voor de andere energiebehoeften in het huishouden wordt bijna uitsluitend elektriciteit van het net gebruikt
FOSSIELE BRANDSTOFFEN Steenkool aardolie en aardgas zijn miljoenen jaren gele7 den (dat heet dan ‘in geologische tijden’) ontstaan uit resten van planten en dieren Ze zijn door de bewegingen van de aardkorst samengeperst in verschillende aardlagen
gasfornuis microgolfoven en stofzuiger) en van de zogenaam7 de bruingoederen (televisie video ) nog gestaag de hoogte ingaat Door de toename van het aantal elektrische huishou7 dapparaten is kiezen voor energiezuinige toestellen erg belangrijk En u kan zich natuurlijk best eerst afvragen of u die elektrische blikopener echt wel nodig hebt
MOBILITEIT EN ENERGIEGEBRUIK Ons probleem is dat die voorraden aan fossiele brandstof7 fen eindig zijn We kunnen ze niet opnieuw bijmaken Naarmate de steenkoollagen of de reserves aan aardolie en aardgas diep in de aarde opra7 ken wordt het zoeken steeds moeilijker en zijn de gevon7 den voorraden kleiner Bovendien komt door hun verbranding veel koolstofdioxide vrij die bijdraagt tot het broeikaseffect
CONSUMPTIE In Vlaanderen kenden we de voorbije jaren een daling in de grootte van de huishoudens een stijging van het aantal huis7 houdens en een stijging van het besteedbaar inkomen Hier7 door worden er meer niet7duurzame goederen gekocht meer energie en water verbruikt en bezitten we samen meer elektri7 sche huishoudapparaten dan vroeger In de periode 1D3271DD* steeg de consumptie in Vlaanderen met 51 C
Uit recent onderzoek blijkt dat we allemaal samen elk jaar meer kilometers afleggen met de auto voor personenvervoer Zelfs met meer zuinige auto’s verbruikt het verkeer elk jaar toch meer energie En alhoewel deze vorm van energiegebruik zich afspeelt buiten ons huis heeft het ook zeer veel te maken met onze keuze van wonen Zoals we kiezen voor een bestaande of een nieuwe woning een appartement een rijhuis open of halfopen bebouwing zo kiezen we ook voor wonen op het platteland of in de stad Dat laatste kan heel veel voordelen bieden: op loop7 of fietsaf7 stand van werk en school dichtbij alle voorzieningen (om te winkelen en voor onze vrijetijdsbesteding) veel gemakkelijker om het openbaar vervoer te gebruiken De consequenties zijn enorm: geen tweede auto nodig in een gezin met tweeverdie7 ners bijna een halvering van het aantal afgelegde personenki7 lometers per jaar en dus ook een halvering van het energie7 gebruik
Een uitermate milieu7 vriendelijke en energie7 besparende keuze in de toekomst zou dus wel eens de terugkeer naar de stad kunnen zijn En Bij de scenario’s die uitgewerkt zijn in het kader van het zo sparen we dan ook Milieu7 en Natuurrapport Vlaanderen MIRA7S 5222 valt op dat nog eens die schaarse open ruimte in het bezit van zogenaamde witgoederen (koelkast diepvries Vlaanderen wasmachine vaatwasmachine droogkast elektrisch fornuis D
KOKEN WASSEN EN PLASSEN KOST GELD
12
KOELKASTEN EN VAATWASMACHINES
KOKEN
Om consumenten te hel7 pen bij de aankoop van energiezuinige toestellen zijn koelkasten diepvrie7 zers wasmachines droogkasten was7droog7 combinaties en vaatwas7 machines voorzien van het verplichte Europese energielabel Het is een opvallende sticker die duidelijk zichtbaar op HET elke toestel aangebracht EUROPESE ENERGIELABEL moet zijn Koelkasten en diepvriezers maken onge7 veer 52 C uit van het elektriciteitsver7 bruik in een huishouden Het loont dus zeker de moeite hun verbruik te beperken
Koken kan op gas op de ‘klassieke’ elektrokookplaten (maar die worden bijna niet meer verkocht) op vitrokeramische kookplaten (de kookzones leveren warmte met weerstanden of met halogeenlampen) of op (het nieuwste snufje) inductie7 kookplaten
Met het Europese energielabel wordt het dus makkelijk om energiezuinige toestellen te herkennen Ze worden ingedeeld in zeven klassen van A tot G Toestellen met het A7label zijn het meest energiezuinig Toestellen met een G7label vreten energie Nu mogen koelkasten en diepvriezers met label E F of G trouwens sinds september 1DDD niet meer verkocht wor7 den op de Belgische markt Op het energielabel leest u ook het energieverbruik (in kWh per jaar) de inhoud of capaciteit van het toestel en het geluidsniveau Alleen toestellen van hetzelf7 de type en met dezelfde grootte mogen met elkaar worden vergeleken
Koken op gas is energetisch het meest efficiënt De energie7 inhoud in gas wordt bij verbranding onmiddellijk omgezet in warmte En zelfs als in de keuken ongeveer de helft van de geproduceerde warmte ‘verloren’ gaat (niet beschikbaar voor het koken) dan nog is dit meer efficiënt dan eerst elektriciteit in een ‘klassieke’ elektriciteitscentrale opwekken en die dan gebruiken om te koken Voor wie echter liefst wil koken op elektriciteit geldt dat koken op inductie (de nieuwste ‘uitvinding’) veel sneller gaat en dat dit ook het minste energie verbruikt Bij inductiekoken wordt de warmte door een elektromagne7 tisch veld ontwikkeld in de bodem zelf van pot of pan Die bodem draagt de warmte over op de inhoud van de pan Door het hoge rendement is de kooktijd bij inductiekoken ongeveer de helft als bij koken met gas Het rendement bij inductie ligt op D2 C op vitrokeramische kooktafels is dat G2 C en op de ‘klassieke’ elektro7 kookplaten E2 C
11
TIPS
TIPS
ENERGIEZUINIGE KOELKASTEN EN DIEPVRIEZERS
Zet diepvriezers bij voorkeur in een koele berging of in de kelder Horizontale diepvrieskisten verbruiken tot 16 C minder dan verticale diepvriezers Vul de lege ruimte in een diepvriezer op met blokken piepschuim: zo verhindert u dat er warme(re) lucht in uw diepvriezer stroomt bij het openen van deur of deksel Ontdooi uw diepvriezer een keer per jaar Afzetting van ijs is nefast voor het rendement Zet ook uw koelkast op de koelste plaats in de keuken (liefst niet in de zon of naast oven kookplaat of vaat7 wasmachine) Zet nooit lauwe of warme gerechten in een koelkast Als het toestel niet voorzien is van een automatische ontvriezer verwijder dan het ijs uit het diepvriesvakje van uw koelkast zo vaak mogelijk: ijsafzetting veroor7 zaakt altijd meer verbruik Hou de koelkast schoon en dep onmiddellijk uitgelopen vloeistoffen op Hou de deur altijd goed gesloten en zorg dat de slui7 ting optimaal is (de rubber afsluitrand houdt u soepel met talkpoeder) Tenslotte: koop misschien een nieuwe koelkast: een nieuw energie7efficiënt toestel verbruikt maar één derde van een 12 jaar oud energievretend exemplaar
15
ENERGIEZUINIGE WASMACHINES EN DROOGKASTEN
Was pas met een volle wasmachine (maar overbelast ze ook niet door ze te vol te proppen) Als u nog een hand boven het wasgoed in de machine kunt steken is uw wasmachine prima gevuld Gebruik niet te veel wasmiddel: dat doet het water7 en energieverbruik alleen maar stijgen Witte was die niet erg vuil is wast u best op E2 °C Gekleurde was op 02 °C wassen bespaart nog eens een derde aan energie Gebruik af en toe een product om te ontkalken: dat is goed voor de levensduur van de machine en het ver7 mijdt energieverspilling Door het wasgoed eerst te centrifugeren op een hoog toerental (322 of 1222 toeren) bespaart u heel wat energie bij het drogen in een droogkast Een ingeschakelde machine blijft energie verbruiken: druk de startknop na gebruik onmiddellijk uit Condensatiedroogkasten gebruiken iets meer energie dan toestellen met luchtafvoer Er bestaan ook droogkasten die werken op aardgas ! Die verbruiken maar de helft van de energie van een elektrisch toestel Vul een droogkast met de helft van het wasgoed uit een goed gevulde wasmachine
NA HET KOKEN KOMT DE AFWAS De laatste jaren is er 7 zoals ook trouwens bij de wasmachines 7 door de fabrikanten hard gesleuteld aan vaatwasmachines De meest recente modellen springen zuinig om met water en met energie Als u de inhoud van een volle vaatwasmachine met de hand zou afwassen dan zal u meer energie en water gebruiken dan de machine Die kan de vaatwas van een hele dag immers doen met minder dan *2 liter water De zuinigste machines verbruiken slechts 1 kWh Borden bestek of kookpotten eerst uitvoerig afspoelen hoeft echt niet De vuilste exemplaren kan u wel eerst even met (bij7 voorbeeld) keukenrol schoonmaken
TIPS
ENERGIEZUINIG KOKEN
Gebruik kookpotten met een mooie vlakke dikke bodem Kook met weinig water Kook met een deksel op de kookpot Een warmeluchtoven warmt vlugger op Een oven met dubbele of driedubbele beglazing is door de aan de buitenzijde koele ovendeur veiliger (met name voor kinderen) en verbruikt maar de helft van de energie van een gewone oven Microgolfovens zijn door de korte bereidingstijd zui7 niger dan elektrische kookplaten
1*
DUURZAAM BOUWEN EN VERBOUWEN
10
TIPS
DUURZAME WONINGBOUW
De Belg heeft een baksteen in de maag Een van de hoogtepun7 ten in ons leven is en blijft het (ver)bouwen van een eigen woning Ook bij bouwen en verbouwen is aandacht voor natuur en milieu zeker aan de orde Het is daarom een positieve zaak dat in de bouwsector de aandacht voor milieuzorg groeit Bij duurzaam bouwen gaat het niet alleen om het energiever7 bruik in een huis maar om alle milieueffecten bij de productie het gebruik van materialen en ook bij de eventuele (latere) afbraak van de woning Men maakt dan bij voorkeur gebruik van hernieuwbare grondstoffen (zoals hout) en grondstoffen die bij de productie zo weinig mogelijk energie hebben gekost en het milieu zo weinig mogelijk hebben aangetast of vervuild
ONTWERP VAN DE WONING Een eerste element als het om energie gaat is natuurlijk het ontwerp van de woning zelf Een compacte woning zal minder energie gebruiken dan een woning met een grote oppervlakte Compacte woningen lijken zoveel mogelijk op een kubus De kosten voor verwarming in een rijwoning kunnen zelfs de helft zijn in vergelijking met een vrijstaande woning Het is best om een grote glasoppervlakte naar het zuiden te oriënteren en om de noordzijde zo goed mogelijk dicht te hou7 den Dan profiteert u van gratis zonnewarmte en veel licht Zorg er wel voor dat de woning goed geïsoleerd is De energie7 rekening voor verlichting en verwarming kan zo dalen met 6 tot 52 C Een veranda op het zuiden werkt als een hittepomp die warme lucht naar de rest van het huis stuurt Bij een grote glasopper7 vlakte op het zuiden is het wel nodig om te zorgen voor een extern zonnescherm en goede ventilatiemogelijkheden om in de zomer te hoge temperaturen te vermijden
Tropisch hardhout dat verkregen werd door vernieti7 ging van tropische bossen is uit den boze Ook hout uit het noordelijk halfrond (bijvoorbeeld Canada) kan afkomstig zijn van de kaalkap van echte steeds zeldza7 mer wordende ‘oerwou7 den’ Het is veel beter om hout uit duurzaam beheerde bossen te gebruiken Dergelijk hout herken je aan het ‘FSC7certificaat’ Gevaarlijke stoffen worden bij duurzaam bouwen zoveel mogelijk gemeden Zo worden geen houtver7 duurzamingsmiddelen op basis van giftige stoffen gebruikt Ook worden bijvoorbeeld verven op basis van vluchtige organische stoffen (white spirit) vervangen door verf met milieuvriendelijke kleurstoffen op water7 basis Bij isolatie7 en vloermaterialen wordt optimaal gebruik gemaakt van natuurlijke materialen en stoffen die geproduceerd zijn op een milieuvriendelijke en energie7 zuinige manier Recyclage is een sleutelbegrip in de duurzame woning7 bouw: er wordt steeds zoveel mogelijk gebruikgemaakt van gerecycleerde materialen of van materialen die later opnieuw recycleerbaar zijn Een voorbeeld is het gebruik van betonpuingranulaat als vulstof bij het gie7 ten van beton Zuinig omspringen met water en zelf zorgen voor de zuivering van afvalwater (als er geen riolering in de buurt is) vormen verder ook belangrijke aandachtspun7 ten bij duurzaam bouwen
16
ISOLATIE Ieder huis verliest warmte Vooral langs het dak 7 warme lucht stijgt nu eenmaal 7 gaat veel kostbare energie verloren Ook ramen zijn verliesposten Een goede isolatie is dan ook abso7 luut nodig Toch heeft in Vlaanderen naar schatting *6 C van de (oudere) woningen nog steeds geen dakisolatie en dat ter7 wijl een goede dakisolatie de verwarmingskosten met een kwart kan doen dalen De Vlaamse isolatiereglementering legt minimumeisen op aan de isolatie van woongebouwen Die eisen zijn niet echt streng Bij nieuwbouw en renovatie beveelt de Vlaamse overheid een doorgedreven isolatie aan Dakisolatie en hoogrendementsbeglazing zijn bij renovatie in de meeste huizen gemakkelijk toe te passen In een goed geï7 soleerde woning kan u bijna de helft besparen op verwar7 mingskosten Tegelijk hebt u een kleinere en dus ook goedko7 pere verwarmingsinstallatie nodig Zorgvuldig isoleren bete7 kent ook dat zogeheten ‘koudebruggen’ moeten worden ver7 meden Een koudebrug is een plaats waar de thermische isolatie tus7 sen binnen7 en buitenmuur is onderbroken Op die plaatsen gaat veel warmte verloren en dat kan schimmelvorming en oppervlaktecondensatie ver7 oorzaken Goed isoleren is een vak apart Laat het dan ook liefst door vakmensen uitvoeren
1E
MINIMALE ISOLATIEDIKTE (ISOLATIEREGLEMENTERING) SPOUWMUUR VLOEREN DAKEN BEGLAZING
DOORGEDREVEN ISOLATIE
(AANBEVOLEN)
0 TOT E CM 0 CM 3 TOT 12 CM
12 CM E CM 16 CM
DUBBEL GLAS KN*
HOOGRENDEMENTSBEGLAZING K N 1 1 TOT 1 *
K7WAARDE EN K7PEIL De k7waarde staat voor de warmte7 doorgangscoëfficiënt: het warmte7 verlies per vierkante meter en per seconde voor een temperatuurverschil van 1 °C tussen de binnen7 en buitenzij7 de van een ruimte De k7waarde geeft dus aan hoeveel warmte per seconde door één vierkante meter dak gevel vloer of raam verloren gaat als de temperatuur tussen binnen en buiten één graad Celsius verschilt Hoe lager de k7 waarde van een (deel van een) woning hoe kleiner het warmteverlies en hoe beter de isolatie Het k7peil geeft het peil aan voor de globale warmte7isolatie van een woning Hoe lager dit getal hoe beter de wo7ning is gëisoleerd Het Vlaamse isolatiedecreet schrijft sinds 1 sep7 tember 1DD* een K667peil voor bij nieuwbouwwoningen Op de bouwmarkt worden nu K*27woningen aangeboden K527 woningen worden uitgetest Ter vergelijking: een niet7geïso7 leerde woning heeft naar schatting een K1627peil Er bestaat ook een lambdawaarde of warmtegeleidings7 coëfficiënt Die geeft aan in welke mate een bepaald materi7 aal de warmte geleidt Hoe hoger die coëfficiënt hoe gemakkelijker de geleiding van warmte gaat Hoe lager de waarde van deze coëfficiënt hoe beter het materiaal isoleert
VERLUCHTING Voor een goede verluchting zijn regelbare verluchtingsroosters in alle leefruimten van de woning aangewezen Ook een mechanische aan7 en afvoer van lucht via een ventila7 tiesysteem met energieterugwinning is aan te raden Met dit systeem wordt de warmte teruggewonnen uit de uitgaande luchtstroom en wordt de binnenkomende verse lucht ver7 Vocht komt van neerslag of stijgt op vanuit de grond Er komt warmd ook vocht in een woning door er in te wonen bijvoorbeeld door te koken of te wassen (in totaal 12 tot 52 liter water per dag) Het komt er dus op aan om het vocht van buiten uit de woning te houden en het vocht dat binnen ontstaat naar bui7 ten te krijgen Een te hoge luchtvochtigheid geeft vochtopho7 ping op koude of slecht geïsoleerde muren Bij een langdurige hoge vochtigheid kunnen zelfs schimmels op muren behang en houten meubels gaan groeien Die schimmels binnenshuis zijn niet alleen smerig maar bij gevoe7 lige mensen kunnen ze ook allergieën doen ontstaan Voldoende verluchten is noodzakelijk voor een gezond binnen7 klimaat in een woning Er wordt echter vaak nog te weinig aandacht aan besteed Het is een hardnekkig misverstand dat vochtproblemen in een huis zouden ontstaan door ver doorge7 dreven isolatie
Bij de meeste woningen is er vanzelf voldoende verluchting door kieren spleten of open voegen in en rond het schrijn7 werk onder de deuren Te grote spleten en kieren (bijvoorbeeld in een oud dak) worden natuurlijk best wel gedicht zodat niet te veel warmte kan ontsnappen Vaak wordt extra verlucht door de ramen lange tijd open te zetten Dat is (in de win7 ter) niet altijd de goede manier Zeker als het buiten veel kouder is dan binnen koelt de kamer te sterk af als een raam te lang openstaat wat hogere verwarmingskosten veroorzaakt Het is daarom beter kort te verluchten Bovendien vermijd je zo dat er opnieuw te veel vocht binnenkomt
1G
HOU HET WARM MAAR ZUINIG VERWARMING Ongeveer driekwart van het energieverbruik in een woning gaat naar de verwarming Van groot belang is de keuze voor een ver7 warmingssysteem met een hoog energetisch rendement Elektrische verwarming is geen verstandige keuze Voor het opwekken van 1 kWh elektriciteit bij de gebruiker is in een klas7 sieke centrale * kWh fossiele of nucleaire energie nodig Het energetisch rendement is gemiddeld maar ** C Maar liefst EG C gaat verloren aan warmte in de elektriciteitscentrale en aan verliezen bij het transport Wie kiest voor verwarming met stookolie kan best uitkijken naar ketels met het ‘Optimaz’7label die een hoog rendement halen 13
Hoogrendementsketels op aardgas hebben een HRI label Deze ketels hebben een jaarrendement van meer dan D2 C Een nog hoger rendement heeft een condensatieketel Door condensatie van de waterdamp in de verbrandingsgasse wordt nog meer nut7 tige warmte benut Daardoor kan de condensatieketel een bui7 tengewoon rendement van meer dan 122 C bereiken De condensatieketels heb7 ben een HR TOP7label Verder is het belangrijk om een verwarmingsinstallatie te kiezen die aangepast is aan uw woning Een te zware installatie heeft geen zin
Met een buitenvoeler wordt de temperatuur van de ketel auto7 matisch aangepast aan de weersomstandigheden De verwarmingsleidingen in niet verwarmde lokalen (kruip7 ruimte kelder zolder garage ) worden best geïsoleerd Een verwarmingsinstallatie wordt ook best regelmatig onder7 houden Slecht afgestelde installaties zijn erg milieubelastend en het rendement daalt aanzienlijk Een installatie voor de centrale verwarming die meer dan 52 jaar oud is wordt best vervangen door een hoogrendementsketel ook al is de oude ketel niet defect Zo kan u onmiddellijk 52 tot *2 C energie besparen Met een goed geplaatste kamerthermostaat (dus niet vlak naast een raam of deur) met tijdsinstelling en met thermostatische kranen op elke radiator krijgt u in elke ruimte een aangepaste temperatuur Achter de radiatoren kan u reflecterende radiator7 folie laten bevestigen Die weerkaatst een groot deel van de warmte die anders in de muur verdwijnt Een milieuvriendelijk alternatief voor een klassieke verwar7 mingsinstallatie is de warmtepomp Met een compressor haalt die warmte uit de omgeving: uit de grond het water of de lucht Die warmte wordt op een hogere tempera7 tuur gebracht en in de woning gepompt De warmte wordt in de woning verdeeld met een systeem van centrale verwar7 ming met radiatoren convectoren vloerverwarming of via luchtkanalen Hooguit een derde van de geleverde warmte wordt geproduceerd met hoogwaardige energie (in dit geval de elektriciteit die door de compressor word gebruikt) Een warmtepomp werkt met lage temperaturen en heeft alleen zin in een goed geïsoleerde woning Afzonderlijke kachels of allesbranders (die werken op steenkool hout gas of stookolie) hebben een laag rendement en ze halen de zuurstof nodig voor de verbranding uit de woning Dit
gecombineerd met de slechte afvoer van verbrandingsgassen en een slechte verluchting kan leiden tot CO7vergiftiging Gesloten gevelkachels met een hoog rendement zijn een alterna7 tief Hiervoor wordt het toestel dwars door een buitenwand aan7 gesloten op de buitenlucht De kachel heeft een dubbelwandige buis: het binnenste deel zorgt voor de afvoer van de rookgassen; het buitenste deel voert verse lucht aan In allesbranders mag u 7 ondanks hun naam 7 zeker niet alles (en zeker geen afvalstoffen!) verbranden In feite zijn dit erg milieu7 onvriendelijke verbrandingstoestellen Bij de verbranding komen er giftige stoffen vrij zoals ook bij kleine houtkachels en open haarden Ook het energetisch rendement van allesbranders kleine hout7 kachels of open haarden is zeer laag Grotere houtkachels heb7 ben een beter rendement Tegelkachels halen het hoogste rendement
RENDEMENT Als men bij verbrandingsketels van rendement spreekt dan drukt men dit uit als C van de energie7inhoud van de brandstof die nuttig gebruikt wordt Bij het bepalen van de energie7inhoud beperkt men zich tot de maximaal benutba7 re energie7inhoud Dat is minder dan de werkelijke energie7 inhoud want veel warmte gaat verloren via de verbran7 dingsgassen en die was tot voor kort niet recupereerbaar Een rendement van 122 C betekent dat de totale maximaal benutbare energie7inhoud wordt benut Een condensatieke7 tel kan wél afgaswarmte recupereren en kan zo een rende7 ment van meer dan 122 C bereiken 1D
WARM WATER De hoeveelheid warm water die in een huishouden wordt gebruikt hangt sterk af van de gezinssamenstelling Het dagverbruik aan warm water ziet er ongeveer als volgt uit:
PER PERSOON VOOR 1 TOT 5 GEZINSLEDEN VOOR * TOT 0 GEZINSLEDEN VOOR 6 TOT E GEZINSLEDEN
BAD 1*2 L
DOUCHE 02 L
SPOELBAK 12 L 12 TOT 16 L 16 TOT *2 L
WASTAFEL 12 L 16 TOT *2 L *2 L
Deze cijfers vormen een hulp voor het kiezen van het juiste volume van de boilers die warm water leveren voor de badka7 mer en voor de keuken Een optimale keuze is belangrijk Een te kleine boiler levert niet genoeg warm water zodat bijvoorbeeld de kinderen zich niet na elkaar in de badkamer kunnen douchen Een te grote boiler verbruikt echter ook onnodig veel energie Als warm water van de boiler naar de kraan vloeit gaat er in de leidingen onvermijdelijk energie ver7 loren Daarom is het meestal geen goed idee om de ketel van de centrale verwarming te gebruiken voor de productie van warm water De afstand tot de kraantjes in keuken en badkamer is meestal te groot Dus hoe korter de transport7 afstand hoe beter Er komt dan ook sneller warm water uit de kraan zodat er niet eerst koud water ver7 loren gaat 52
U kan met verschillende warmwatertoestellen werken: Warm water produceren met aardgas verbruikt bijna de helft minder energie dan met elektriciteit Doorstroomtoestellen of geisers zijn energiezuiniger Het water wordt alleen maar opgewarmd op het ogenblik dat de warmwaterkraan wordt opengedraaid Een spaarboiler op elektriciteit verwarmt het water auto7 matisch ‘s nachts (tegen goedkoper nachttarief) Door de doorgedreven isolatie blijft het water de volgende dag warm Een keukenboiler is een compact toestel dat 12 tot 16 liter warm water in voorraad houdt Meestal is dat voldoende voor de keuken Als de grote boiler voor de badkamer ver van de keuken staat is het interessanter om zo’n kleine boi7 ler in de keuken te plaatsen De toestellen passen mooi onder de gootsteen
ELEKTRICITEIT UIT ZONLICHT Het is niet alleen mogelijk om met de zonnestraling warm water te produceren maar ook om zelf elektriciteit op te wekken Dat gebeurt met fotovoltaïsche zonnecellen Ze zetten het zonlicht in dunne blauwe vierkante plaatjes die (meestal) uit silicium bestaan om in elektriciteit De zonnecellen worden geschakeld in panelen Op zonnige zomerdagen kan een netgekoppeld systeem waarbij de zonnepanelen via een omvormer rechtstreeks aangesloten worden op het elektriciteitsnet meer leveren dan uw dagelijkse elektriciteitsverbruik U kan dan zelf elek7 triciteit aan het net leveren en er zelfs een vergoeding tegen dagtarief voor krijgen Op bewolkte dagen of ‘s nachts kan u het tekort aan elektriciteit van het net afnemen
TIPS
ZUINIG MET WARM WATER
Met een zonneboiler zorgt u op een milieuvriendelijke manier voor warm water Dat gebeurt met de zonnestraling Op het dak wordt een naar het zuiden gerichte zonnecollector geplaatst Die zonnecollector bestaat uit zwarte platen die de zonnestralen opvangen De zonnewarmte wordt met een vloeistof overgebracht naar een voorraadvat In dat voorraad7 vat (met een inhoud van 162 tot *22 liter) zit een warmtewis7 selaar die de warmte van de vloeistof afgeeft aan het water in het vat Via een regelsysteem wordt het warme water in de leidingen gestuurd ‘s Zomers verwarmt de zonneboiler voldoende water tot op comforttemperatuur Maar in de winter is naverwarming met de gewone warmwaterinstallatie nodig Een zonneboiler zorgt op jaarbasis ongeveer voor de helft van de warmwaterproductie
Neem liever een douche dan een bad Met het water van een bad kan u drie keer douchen Bij de installatie van een acryl bad kan je de holle ruimte rondom en onder de kuip opvullen met isolatiemateriaal zoals rots7 of glaswol dan koelt het badwater minder snel af Installeer een spaardouchekop U verbruikt bijna de helft minder water en energie Laat het water niet stromen tijdens het tanden poet7 sen of scheren Kies voor een goed geïsoleerde boiler Die kost meer bij aankoop maar verbruikt veel minder energie zodat de rekening uiteindelijk goedkoper uitvalt Stel een warmwatertoestel in op E2 tot E6 °C Het toe7 stel zal beter presteren en langer meegaan Een lagere temperatuur vermindert de kalkafzetting en het warm7 teverlies Als u lange tijd afwezig bent kan u de spaarboiler uit7 schakelen Laat uw boiler na twee jaar ontkalken en maak onmiddellijk een afspraak voor een volgende onder7 houdsbeurt De anode die uw boiler beschermt tegen corrosie moet u al na één jaar laten nakijken Als de anode slecht functioneert kan de boiler gaan lekken Een elektronische beveiliging kan dit voorkomen Koop alleen toestellen met CEBEC7label en Belgaqua7 etiket Die voldoen aan alle voorschriften
51
WAT BATEN VERLICHTING Met de fotovoltaïsche zonnecellen zijn we terug beland bij het gebruik van elektriciteit in onze woning En elektriciteit heb7 ben we natuurlijk ook nodig voor de verlichting We kunnen bij het ontwerp of de verbouwing van een woning zeer zeker zorgen dat er ruim voldoende daglicht in alle leef7 ruimten van het huis kan binnenvallen Het is toch aangena7 mer (en zuinig aan energie) om ook op wat sombere winter7 dagen overdag in natuurlijk licht te kunnen werken i p v al de verlichting te moeten gebruiken Voor een goede verlichting heeft elke kamer de gepaste licht7 kwaliteit en lichtintensiteit nodig In een werkkamer is meer (en beter gericht) licht nodig Grote ruimten zoals uw woon7 kamer kunnen in verschillende zones worden onderverdeeld: eethoek zithoek leeshoek televisiehoek Voor elke hoek kan u de juiste basisverlichting en aanvullende lichtpunten kiezen 55
KAARS EN BRIL De basisverlichting is best voldoende sterk om te grote contrasten (bijvoorbeeld tussen het werkvlak van uw bureau en de omgeving) te vermijden De plaatsen waar u goed wil zien kan u uitlichten met aparte spots en lichten Een goede spreiding van de lichtpunten voorkomt schaduwen en over7 dreven contrasten Zorg er ook voor dat lampen niet verblin7 den De spaarlamp kost meer bij aankoop dan de traditionele gloei7 lamp maar gaat veel langer mee en verbruikt veel minder Met een spaarlamp van G watt hebt u evenveel licht als met een gloeilamp van 56 watt Een spaarlamp van 52 watt is even sterk als een gloeilamp van 122 watt Een gloeilamp gaat stuk na ongeveer 1222 uur branden ter7 wijl een spaarlamp 3 222 tot 16 222 uur meegaat Uiteindelijk spaart u met een spaarlamp tot tachtig procent uit
EEN KLEIN REKENSOMMETJE 11 W € G EE KWH 112 € 16 60 € 5* 52 € G2 D3
SPAARLAMP LAMPKOSTEN VERBRUIK
(12 222 BRANDUREN) VERBRUIKSKOSTEN TOTALE KOSTEN WINST
E2 W € D 02 KWH E22 € 30 G3 € D0 31
GLOEILAMP
Spaarlampen passen in een gewone fitting De laatste jaren zijn er ook verschillende vormen spaarlampen ontwikkeld onder andere met een elektronische starter die onmiddellijk hun maximale lichtsterkte afgeven Een spaarlamp is ideaal in een ruimte waar lange tijd veel licht nodig is zoals in een woonkamer een eetkamer of in de keuken De buislamp TL7 of fluorescentielamp is de kampioen als het over energiezuinigheid gaat Een buislamp gaat heel lang mee maar heeft speciale armaturen nodig Ze neemt ook veel plaats in Een buislamp bevat gas en werkt met een poeder dat onzichtbare straling omzet in zichtbaar licht De samenstelling van het poeder bepaalt de kleur van de lamp Er is een uitge7 breid kleurengamma beschikbaar: van ‘koud’ tot ‘warm’ licht In een woning kiest u het best ‘warm’ licht: dat komt het meest overeen met de kleur van natuurlijk bui7 tenlicht Elektronische voorschakelappa7 ratuur voorkomt dat de lamp in het begin gaat knipperen De halogeenlamp is een moderne versie van de gloeilamp Het halogeengas in de lamp zorgt voor extra veel licht Halogeenlampen zijn duurder dan gloeilampen maar gaan dubbel zo lang mee en verbruiken tot dertig procent minder Ook de compacte vorm en de uitstekende kleurweergave zijn belangrijke pluspunten Halogeenlampen produceren ook ultraviolette straling Daarom zijn armaturen met UV7
beschermglas aan te raden Raak halogeenlampen nooit aan met de blote hand U kunt ze daardoor beschadigen en ook al gaan ze niet meteen stuk het versnelt de slijtage Een gloeilamp bestaat uit een gloeidraad in wolfram met een dubbele spiraal Gloeilampen produceren maar voor 12 C licht en voor D2 C warmte Als verlichting verspillen ze dus heel veel energie Steeds vaker gaan mensen ook buitenverlichting plaatsen Lichthinder en energieverspilling hangen nauw samen Een groot deel van de lichthinder wordt veroorzaakt door weinig efficiënte buitenverlichting Concrete tips zijn: voorzie de verlichting van tuinen en oprit7 ten van een bewegingsdetector gebruik lampen met een laag vermogen kies een armatuur die het licht bundelt naar de te verlichten plaats en installeer de verlichtingstoestellen zo dicht mogelijk bij het te verlichten object TIPS
LICHT De kleuren van wanden en meubels hebben veel invloed op het licht dat u nodig hebt Donkere kleuren zullen veel licht opslorpen heldere kleuren weerkaatsen het licht Een hel7 dere inrichting helpt u dus ook energie te besparen Kies voor lamphouders die het licht ook goed doorlaten Verlicht plaatsen waar u doorloopt zoals een hall of een gang met minder sterke lampen Gebruik eventueel spaar7 lampen met een sensor of installeer een timer Laat ook halogeenspotjes niet langer branden dan nodig Laat licht nergens onnodig branden: de laatste doet het licht uit
5*
ENERGIEZUINIG IN DE VRIJE TIJD TOESTELLEN BIJ DE VLEET
En alhoewel veel mensen er altijd over klagen dat ze ‘zo weinig (vrije) tijd’ hebben kunnen we het ons blijkbaar toch niet per7 De laatste jaren kennen we een (figuurlijke) explosie aan elek7 mitteren om ze niet in huis te halen; anders lijken we wel trische toestellen in het huishouden Een enkele TV is vaak niet achterop te hinken meer genoeg Hifi7installaties CD7spelers videorecorders DVD7 Al deze toestellen gebruiken natuurlijk ook energie met name omdat ze steeds gesofisticeerder gemaakt worden geprogram7 spelers PC’s speelstations overspoelen de markt Veel van meerd kunnen worden en vaak of altijd in ‘standby’ staan deze apparaten zitten in de sfeer van onze ‘vrijetijdsbesteding’
TIPS
Schakel TV video hifi PC volledig uit als u ze niet gebruikt Koop toestellen met een laag sluipverbruik Voorbeeld: een videorecorder die gegevens opslaat in een apart geheugen dat heel weinig stroom gebruikt Toestellen zonder ingebouwde netschakelaar kunt u aansluiten op een stopcontact met schakelaar
50
SLUIPVERBRUIK De standby7functie maakt het mogelijk dat u met één druk op de afstandsbediening het toestel in werking zet Bekendste voorbeelden zijn televisie video hifi compu7 ter printer microgolfoven De kleine lampjes die aangeven dat een toestel in stand7by7stand staat verbruiken dag en nacht elek7 triciteit Deze sluipverbruikers kosten jaarlijks heel wat energie en geld In veel woningen loopt dit sluipverbruik op tot 12 C van het elektriciteitsverbruik en dat kost u makkelijk € 156 per jaar
RENDEMENT VAN UW ENERGIEBESPARINGEN De meest rendabele maatregelen zowel op het vlak van energiebesparing als financieel op een rijtje: BESPARING
IIII
6 TOT 12 JAAR
DAKISOLATIE BIJ RENOVATIE
IIII III III III II
6 TOT 12 JAAR 6 TOT 12 JAAR 7 1 JAAR 7 1 JAAR 12 JAAR
INSTALLATIE ZONNEBOILER
II
12 TOT 52 JAAR
SLUIPVERBRUIKERS UITSCHAKELEN
II
ONMIDDELLIJK
INSTALLATIE FOTOVOLTAÏSCHE ZONNEPANELEN (AFHANKELIJK VAN SUBSIDIE)
II
12 TOT *2 JAAR
AANKOOP ENERGIEZUINIGE TOESTELLEN VERVANGEN GLOEILAMPEN DOOR SPAARLAMPEN SPAARDOUCHEKOP
NUTTIGE INFORMATIE PREMIES EN SUBSIDIES De Vlaamse overheid kan een subsidie geven voor de plaat7 sing van fotovoltaïsche zonnepanelen De provincie Limburg geeft een extra subsidie voor het aan7 brengen van dakisolatie bij bestaande woningen Uw elektriciteits7 en/of aardgasleverancier kan premies geven voor: een individuele energieaudit de installatie van een condensatieketel met HR TOP7label de installatie van een warmtepomp of een warmtepomp7 boiler de installatie van een zonneboiler de installatie van een aardgaswasdroger Een reeks gemeenten geeft ook aanvullende subsidies voor de plaatsing van fotovoltaïsche zonnepanelen en/of voor de plaatsing van zonneboilers U kan best even contact opnemen met uw elektriciteits7 en/of aardgasverdeler en uw gemeentebestuur
TERUGVERDIENTIJD
VERVANGEN VAN OUDE VERWARMINGSKETEL DOOR HOOGRENDEMENTS7 OF CONDENSATIEKETEL
VERVANGEN DOOR HOOGRENDEMENTSBEGLAZING
(AFHANKELIJK VAN SUBSIDIE)
ADRESSEN EN WEBSITES Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie Koning Albert II7laan G 1512 Brussel tel 25 66* 0E 22 E7mail: energie@vlaanderen be www vlaanderen be / www energiesparen be U kan hier terecht voor informatie over rationeel energie7 gebruik en duurzame energiebronnen Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (Vito) Boeretang 522 5022 Mol tel 210 ** 6D *3 fax 210 *5 11 63 E7mail: emis@vito be / www emis vito be VITO beheert een informatiesysteem over energie en milieu: EMIS Organisatie voor Duurzame Energie (ODE) Vlaanderen Blijde Inkomststraat 0E *222 Leuven tel 21E 5* 65 61 E7mail: info@ode be / www ode be U kan hier terecht voor informatie over zonneboilers fotovoltaïsche zonnepanelen warmtepompen 56
LITERATUUR De gemengde intercommunales en Electrabel ‘Elektriciteit Meer dan een handvol spanning’ Brochure 5225 50 blz De gemengde intercommunales en Electrabel ‘Aardgas’ Brochure 5225 50 blz De gemengde intercommunales en Electrabel ‘Rationeel energiegebruik’ Brochure 5225 53 blz
Vlaamse Instelling voor het Rationeel Energiegebruik ‘Energie besparen bij u thuis en in uw bedrijf’ ‘Premies en acties van uw elektriciteits7 en aardgasleveranciers’ Brussel 5221 *E blz
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie ‘Ideeën voor energiezuinig wonen’ Brussel 5221 52 blz
Vlaamse Milieumaatschappij ‘Leren om te keren’ ‘Milieu7 en Natuurrapport Vlaanderen’ Garant Leuven7Apeldoorn 1DD0 35* blz
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie ‘Ideeën voor energiezuinig bouwen en verbouwen’ Brussel 5221 50 blz
Vlaamse Milieumaatschappij ‘Leren om te keren 1DDE’ ‘Milieu7 en Natuurrapport Vlaanderen: scenario’s’ Garant Leuven7Apeldoorn 1DDE 636 blz
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie & Organisatie voor Duurzame energie ‘Warmte uit zonlicht’ Brussel 5221 53 blz
Vlaamse Milieumaatschappij ‘MIRA7S 5222’ ‘Milieu7 en Natuurrapport Vlaanderen: scenario’s’ Garant Leuven7Apeldoorn 5222 E*G blz
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie & Organisatie voor Duurzame energie ‘Elektriciteit uit zonlicht’ Brussel 5221 *E blz
5E
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie Duurzame energie ‘G6 C subsidie voor fotovoltaïsche zonnepanelen’ Brussel 5221 53 blz
Vlaamse Milieumaatschappij ‘MIRA7T 5221’ ‘Milieu7 en Natuurrapport Vlaanderen: thema’s’ Garant Leuven7Apeldoorn 5221 620 blz
COLOFON Een uitgave van ARGUS vzw het milieupunt van KBC Eiermarkt 3 5222 Antwerpen Tel 2* 525 D2 G2 Fax 2* 525 D2 33 info@argusmilieu be www argusmilieu be Tekst: Marc De Coster Illustraties: Johan Truyen Vormgeving: Ben De Keyser KBC Druk: Drukkerij Vanderpoorten Kessel7Lo © 5225 ARGUS vzw het milieupunt van KBC D\5225\G0*6\E5 5G
ARGUS het milieupunt van KBC Eiermarkt 3 5222 Antwerpen Tel 2* 525 D2 G2 Fax 2* 525 D2 33 E7mail info@argusmilieu be Website www argusmilieu be
Milieudocumentatiecentrum PVI Antwerpen Jezusstraat 53 – *2 5222 Antwerpen Open: 3 *2 – 1E *2 uur Tel 2* 52* 05 22 E7mail pvi@provant be
