-DDUERHN Geschiedkundige Vereniging Die Haghe
UHGDFWLH
3&YDQGHU+HLGHQ 9/&.HUVLQJ 5YDQ/LW +3/5RVHQEHUJ &--6WDO 3+07RE\
&RORIRQ *HVFKLHGNXQGLJH9HUHQLJLQJ'LH+DJKH %DVLVOD\RXW *XXV5LMYHQJYQ'HQ+DDJ FR%HHOGUHFKW$PVWHUGDP 9RUPJHYLQJHQSURGXFWLH )HQQD6DQWEHUJHQ 6DQWEHUJHQ*UD¿VFKH9RUPJHYLQJ '73'HQ+DDJ 'UXN .RQLQNOLMNH'H6ZDUW'HQ+DDJ *HEUXLNWHOHWWHUW\SHV 6ZLIWHQ$ULDO 3DSLHU KRXWYULMKDOIPDWPDFKLQHFRDWHGJUP ,661 'HUHGDFWLHKHHIWHUQDDUJHVWUHHIGGHUHFKWHQPEW GHLOOXVWUDWLHVYROJHQVGHZHWWHOLMNHEHSDOLQJHQWH UHJHOHQ'HJHQHQGLHGHVRQGDQNVPHQHQ]HNHUH UHFKWHQWHNXQQHQGRHQJHOGHQNXQQHQ]LFKDOVQRJ WRWGHUHGDFWLHZHQGHQ ,OOXVWUDWLHWLWHOSDJLQD 0DJLVWUDDWVNXVVHQPHWKHWZDSHQYDQ'HQ+DDJ HLQG]HYHQWLHQGHHHXZ+HWNXVVHQLVJHEUXLNWLQKHW 2XGH5DDGKXLVDDQGH*URHQPDUNW&ROOHFWLH+DDJV +LVWRULVFK0XVHXP
6HFUHWDULDDW*HVFKLHGNXQGLJH9HUHQLJLQJ 'LH+DJKH 8UVXODODQG *7'HQ+DDJ WHO ZZZKDDJVHJHVFKLHGHQLVQO GLHKDJKH#KDDJVHJHVFKLHGHQLVQO $GYHUWHQWLHV 9RRUKHWSODDWVHQYDQHHQDGYHUWHQWLHLQKHW-DDUERHN 'LH+DJKHNXQWXFRQWDFWRSQHPHQPHWGHSHQQLQJ PHHVWHUYDQ'LH+DJKH 9DQ1LMHQURGHVWUDDW 5/'HQ+DDJ WHO $DQZLM]LQJHQDXWHXUV :LHHHQDUWLNHOYRRUKHWMDDUERHNZLODDQELHGHQNDQ GHGRRUGHUHGDFWLHRSJHVWHOGHDDQZLM]LQJHQYRRUDX WHXUVRSYUDJHQELM9/&.HUVLQJ'LHQVW6WDGVEHKHHU $IGHOLQJ$UFKHRORJLH3RVWEXV'3'HQ +DDJWHO .RSLMNDQZRUGHQJH]RQGHQQDDU YLFWRUNHUVLQJ#GHQKDDJQO 2XGHMDDUERHNHQ 9RRULQOLFKWLQJHQRYHUKHWYHUNULMJHQYDQRXGHMDDU ERHNHQNDQPHQ]LFKZHQGHQWRWKHWVHFUHWDULDDWRI WRWGHVWXGLH]DDOYDQKHW+DDJV*HPHHQWHDUFKLHI 2SJDYHQLHXZHOHGHQ 1LHXZHOHGHQNXQQHQ]LFKRSJHYHQELMGHOHGHQ DGPLQLVWUDWLH GHKHHU++HQGULNV:HUÀDDQ '+=RHWHUPHHUWHO KHUPDQKHQGULNV#KHWQHWQO
9DQGHUHGDFWLH Dat het historische jubeljaar 2013 langzaam in zicht komt, blijkt uit de voorbereidingen die worden getroffen voor grootschalige herdenkingen en nieuwe publicaties. Ook in het voor u liggende Jaarboek doemt het tweede eeuwfeest van het Koninkrijk – dat we voor het gemak even in 1813 laten beginnen – in de verte op en wel in de bijdrage van Albert Andriessen over het Keizerlijk Gerechtshof. Jawel, Den Haag is twee jaar (18111813) de zetel geweest van een heus keizerlijk instituut, dat hier dus functioneerde in de laatste jaren van de Franse Tijd, toen ons land integraal deel uitmaakte van het rijk van Napoleon Bonaparte. Veel van wat op Franse instigatie in bestuurlijke en wetgevende zin tot stand werd gebracht, ging bijna naadloos over naar het Koninkrijk. Zo ook het Keizerlijk Gerechtshof, dat een van de voorlopers was van de huidige Hoge Raad. Het jaarboek opent met een artikel van Josje Schnitzeler, getiteld Status op z’n Hollands. Daarin beschrijft zij hoe en waarom de bewoners van het Lange Voorhout tussen 1650 en 1750 buitenplaatsen verwierven. Het stuk is een fraaie toevoeging aan de geschiedschrijving van het Voorhout, waarin Die Haghe een leidende rol speelt sinds de uitgave in 1998 van het boek Het Lange Voorhout: monumenten, mensen en macht. Denkend aan dat fraaie boek, gaan onze gedachten ook uit naar de historica die er redacteur en mede-auteur van was, Thera Wijsenbeek-Olthuis. Aan haar die ons vorig jaar op veel te jonge leeftijd is ontvallen, wijdt oud-voorzitter Gijs van Herwaarden een treffend in memoriam. In
Instructie of memorie? belicht Thamar Weidema de betekenis van de kunstverzameling van de confrerie Pictura en de Haagsche Tekenacademie: diende de collectie ter ondersteuning van het tekenonderwijs of ter verhoging van de roem en status van de kunstenaars en van Pictura? Het jaarboek heeft een lange traditie van veelzijdigheid, maar één historische categorie komt er toch wat bekaaid af: de economische geschiedschrijving. Daarom was de redactie blij met de bijdrage van Hans Klomp over de Haagse ondernemer Nanne Veenstra, die een rijwielfabriek stichtte maar ook actief was als uitgever. En dan toch weer de Tweede Wereldoorlog. Steeds weer duiken verhalen op die de moeite waard zijn om uit te zoeken en op te schrijven. Dat deed Piet Spaans toen hij in het kader van een breder onderzoek stuitte op een kwaadaardig geval van verraad, dat een joodse familie uit Scheveningen noodlottig werd. Luchtiger is het fait divers dat redactielid Herman Rosenberg aan de vergetelheid ontrukt. Twee Amerikaanse jongens brengen in augustus 1937 een bliksembezoek aan Den Haag en een van hen vindt de stad ‘nogal saai’. Krap 24 jaar later wordt hij geinaugureerd als 35ste president van de Verenigde Staten. De ‘rubrieken’, zoals de redactie ze altijd aanduidt, zijn dit jaar weer compleet, inclusief het ‘Overzicht van nieuwe archieven’, dat vorig jaar ontbrak. Behalve aan Thera Wijsenbeek zijn in memoriams gewijd aan Frans Poptie en Evert de Jager.
,QKRXG
9DQGHUHGDFWLH -DDUYHUVODJRYHU
-RVMH6FKQLW]HOHU6WDWXVRS]¶Q+ROODQGV 7KDPDU:HLGHPD,QVWUXFWLHRIPHPRULH" $OEHUW$QGULHVVHQ+RH'HQ+DDJZHHUMXULGLVFKHKRRIGVWDGZHUG +DQV.ORPS1DQQH9HHQVWUDRQGHUQHPHU +HUPDQ5RVHQEHUJ7ZHHMRQJHQVHQHHQKRQG 3LHW6SDDQV9HUUDDGLQ6FKHYHQLQJHQ
(OLVH0XWWHU0RQXPHQWHQ]RUJLQ'HQ+DDJLQ $UFKHRORJLHLQ'HQ+DDJLQ 5HQVNH%RRVPDQ2YHUOHGHQ+DJHQDDUVLQ (G.UDEEHQGDP 1LHXZH+DDJVHDUFKLHYHQLQ HQ 3KLO6ZHQNHU3XEOLFDWLHVRYHU'HQ+DDJLQ 6DPHQVWHOOLQJYDQKHWJHPHHQWHEHVWXXURSMDQXDUL &RULHQ*ODXGHPDQV6WUDDWQDPHQLQ 5HQVNH%RRVPDQ.URQLHNRYHU 2YHUGHDXWHXUV 3DXOGH.LHYLW5HJLVWHU
$GYHUWHQWLHV
-DDUYHUVODJRYHU /HGHQ
Het ledental aan het einde van het verslagjaar bedroeg 1168 personen en instellingen. In 2010 is het ledental verminderd met 79, terwijl wij 73 nieuwe leden mochten begroeten. Het gezinslidmaatschap bestaat uit twee personen en wordt als zodanig meegeteld. %HVWXXU
In 2010 was het bestuur als volgt samengesteld: drs. D.J. Cannegieter, voorzitter, mevrouw drs. A.J.I. van Schaik, vice-voorzitter (tot 2 oktober), drs. P. de Kiefte, secretaris, ir. R.J. Gmelig Meijling, penningmeester, drs. F.M. Fox, lid (vanaf 2 oktober), drs. C.M. Nigten, lid, mevrouw Ph.A.M. Swenker, lid, mevrouw drs. D. Timmer, lid. Het bestuur kwam bijeen op 28 januari, 4 maart, 23 maart, 21 april, 20 mei, 16 juni, 2 september, 28 oktober, 24 november en 10 december 2010. (UHIXQFWLHVHQHUHOHGHQ
Beschermvrouwe: H.M. de Koningin. Erevoorzitter: de heer J.J. van Aartsen, burgemeester van ’s-Gravenhage. Ereleden: mevrouw mr. G.E. Heijnis, mevrouw A.M. van Oorsouw-Wijnen (overleden 16 mei 2010), drs. H. Bordewijk, drs. W.J. Deetman,
drs. M. van Doorn, mr.dr. A.J.E. Havermans, mr. G.W. van Herwaarden, drs. W.M. van der Mast en drs. C.J.J. Stal. $OJHPHQH/HGHQYHUJDGHULQJHQ
De voorjaarsvergadering werd gehouden op 6 maart 2010 op de zolderetage van het Haags Historisch Museum. Circa vijftig leden woonden de vergadering bij. Nadat het verslag van de Algemene Ledenvergadering van 26 september 2009 akkoord was bevonden, gaf de penningmeester een toelichting op de jaarrekening 2009. Het resultaat van het boekjaar is positief, dankzij hogere verkoopcijfers voor het jaarboek, een positief saldo voor lezingen en excursies, laag gehouden kosten voor het jaarboek, lagere bestuurskosten, zes in plaats van zeven edities van het ledenbericht en, bovenal, ontvangen donaties voor het lustrumboek 2010. De reserve voor het lustrum 2010 kon, meer dan was begroot, worden aangevuld. De penningmeester geeft een toelichting op de herziene begroting voor 2010. Vervolgens bracht de heer Zoomers verslag uit namens de kascommissie, bestaande uit de heer mr. W.H. Zoomers, voorzitter, mevrouw drs. A.E. Kraaijenhagen, lid, en de heer mr. E.G. Venekamp, lid. De heer Zoomers beval de vergadering aan de penningmeester decharge te verlenen voor het door hem gevoerde beheer. De vergadering ging bij acclamatie akkoord met decharge van de penningmeester en met de
6WDWXVRS]¶Q+ROODQGV 'HEHZRQHUVYDQKHW/DQJH9RRUKRXW HQKXQEXLWHQSODDWVHQHQWXLQHQWXVVHQHQ Josje Schnitzeler
+HW/DQJH9RRUKRXWJH]LHQYDQDIGH.QHXWHUGLMN/LQNVGH.ORRVWHUNHUN'RRU-DFRE(OLDVOD)DUJXH +DDJV*HPHHQWHDUFKLHI
,QOHLGLQJ
Rondom Den Haag, aan de Vliet en in de duinen, zijn de overblijfselen te vinden van wat in de periode 1650-1750 een ware rage was: buitenplaatsen. Een buitenhuis met een mooie tuin was een must voor wie het zich kon permitteren.2 Ook rondom andere Hollandse steden zoals Amsterdam, Leiden en Utrecht wordt in deze jaren flink gebouwd. Tuinen en buitenplaatsen worden populair in een tijd van toenemende welvaart én van toenemende verstedelijking. Regenten en kooplieden trekken in de zomer de stad uit naar hun buitenhuis.3 Den Haag is in deze periode klein maar erg rijk. De oorsprong van deze rijkdom ligt niet, zoals in Amsterdam, in de handel. Op en rond het Haagse Binnenhof groeit het bestuurlijk centrum van de Republiek. Dat trekt een bijzondere populatie aan van ambitieuze en deels adellijke families. Zij strijken neer aan de overzijde van de Hofvijver, aan en rond het Lange Voorhout. Velen van hen stichten buitenplaatsen aan de Vliet en in de duinen. In dit artikel worden de resultaten gepresenteerd van onderzoek naar de plaats die buitenhuizen en tuinen innemen in het ‘consumptiegedrag’ van de bewoners van het Lange Voorhout. Daarbij ging het om de vraag of er uitsluitend sprake was van wat in Engeland conspicuous consumption wordt genoemd, of dat een buitenplaats tevens een rendabele investering was. Met conspicuous consumption wordt bedoeld dat rijkdom en status opzichtig worden getoond om te laten zien dat men bij een
$WHOLHU0-YDQ0LHUHYHOW3RUWUHWYDQVWDGKRXGHU )UHGHULN+HQGULNFD+DDJV+LVWRULVFK0XVHXP
bepaalde groep hoorde. Rendabel is hier op te vatten als de optelsom van de directe financiële baten en de indirecte baten. Een buitenplaats kan direct geld opleveren door het verpachten van land of bijvoorbeeld de verkoop van hout. Indirecte baten kunnen er zijn in de vorm van
6WDWXVRS]¶Q+ROODQGV
nuttige contacten ten behoeve van netwerk en carrière. De nadruk van het onderzoek lag op de ambitieuze niet-adellijke families van het Lange Voorhout. Kon een buitenplaats door de interessante contacten die er werden gelegd toegang verschaffen tot de wereld van de adel? In Engeland werd nog veel meer gebouwd dan in Holland. Daar gebruikte de ambitieuze adel een mooie tuin soms als een manier om gehoor te vinden bij de koning. ‘Other courtiers (…) were embarked on similarly ambitious building projects as the great families around the King jostled for influence and prestige. At Hatfield [House], (…) apartments for the king and queen occupied the first floor linked by a long gallery. Building proceeded swiftly through 1608 and 1609 (…) already his debts must have been approaching the £ 40.000 level (…). From his window on the first floor, the king would have looked over a series of descending terraces ornamented with fountains, flower pots and statues, flanked on either side by espaliered fruit trees. At the bottom was a great water parterre (...). There was also a kitchen garden, a huge orchard, and a vineyard some way to the north. Despite Cecil’s ambitions for Hatfield House, the king came only once to visit (…).’4 In dit Engelse voorbeeld gaat het om een gigantische investering die rendement in de vorm van invloed of een aantrekkelijk ambt zou kunnen opleveren doordat men in het gevlei kwam bij de koning. Maar de betrokkene stak zich diep in de schulden. £ 40.000 is 400.000 gulden; een enorm vermogen, zeker als we
bedenken dat een ambachtsman in die tijd zo’n 300 gulden per jaar verdiende! In de Nederlanden liggen de inkomens aanzienlijk lager en zijn de buitenplaatsen kleiner. De machtsverhoudingen liggen hier dan ook anders. Er is geen koning, maar een stadhouder die formeel in dienst is van de souvereine gewesten. Maar net als in Engeland, trekt ook in de Republiek macht mensen met ambitie aan. De macht concentreert zich steeds meer op het Binnenhof in Den Haag.5 Belangrijke instellingen van het gewest Holland en van de Republiek als geheel zetelen op het Binnenhof. Bovendien wonen de stadhouders er. Dáár liggen dus kansen op lucratieve banen. Hoewel de vorst dus ontbreekt, ontstaat er rond het Binnenhof toch een hofcultuur. De tijdelijke aanwezigheid in de Republiek van de verbannen vorstenhoven van Bohemen en Engeland draagt daaraan bij. Er ontstaat in zekere zin competitie met de Oranjes. Frederik Hendrik en Amalia van Solms – die als voormalig gezelschapsdame van Elizabeth Stuart het Boheemse hof uitstekend kent – geven Den Haag een bijna koninklijke allure.6 Kleinzoon Willem III gaat nog een stap verder als hij in 1688 koning Elizabeth van Engeland wordt. Hij past in de Republiek zijn hofhouding aan deze nieuwe status aan. Voor ambitieuze families wordt het dan steeds belangrijker om van adel te zijn, of in ieder geval adellijke status uit te stralen. Hoewel ook burgers, zoals Constantijn Huygens, hoge posities weten te bereiken, heeft de adel in deze hofkring een bevoorrechte positie.7 De centralisatie is in de stadhouderloze tijdperken voor en na Willem III minder sterk, maar het Binnenhof blijft een machtscentrum
,QVWUXFWLHRIPHPRULH" 'HIXQFWLHYDQGHNXQVWYHU]DPHOLQJYDQGH +DDJVHWHNHQDFDGHPLHLQGHDFKWWLHQGHHHXZ 7KDPDU:HLGHPD
+HWWHNHQHQQDDUQDDNWPRGHOGRRUOHGHQYDQGH+DDJVH7HNHQDFDGHPLHLQKHWRQGHUNRPHQYDQGHFRQIUHULH LFWXUDLQKHW.RRUHQKXLVDDQGH3ULQVHJUDFKW3HQLQEUXLQJULMVJHZDVVHQQDDU$HUW6FKRXPDQ 3 +DDJV*HPHHQWHDUFKLHI
In 1750 maakte de kunstenaar Aert Schouman een tekening die, als je niet weet wat hij voorstelt, nogal curieus aandoet (afb.1). We zien een naakte man zitten op een bankje op een ronde verhoging. De ruimte wordt verlicht door een grote lamp. Om de man staan bankjes waar vier mensen op zitten te tekenen. Twee andere mannen staan erbij. Schouman heeft hier de tekenacademie van Pictura in Den Haag weergegeven. Deze tekening geeft ons een idee van de manier waarop kunstenaars en hun leerlingen destijds de beeldende kunsten konden beoefenen. Dat wil zeggen door middel van het tekenen naar model, wat de afgebeelde naakte man natuurlijk is. Vanaf het laatste kwart van de zeventiende eeuw werden in de Noordelijke Nederlanden tekenacademies opgericht, waar kunstenaars en hun leerlingen de beeldende kunsten beoefenden. Na het midden van de achttiende eeuw ontstonden er nieuwe academies met een meer genootschappelijk karakter. Deze tekengenootschappen stonden ook open voor amateurs (dilettanten). De reeds bestaande academies werden geherstructureerd naar dit type. Hier werd naar model getekend en vonden kunstbeschouwingen en redevoeringen plaats. Het is bekend dat sommige Nederlandse tekenacademies en -genootschappen kunstcollecties bezaten, dikwijls bestaande uit tekeningen, schilderijen en/of pleisterbeelden. Maar wat was de functie van dergelijke collecties? Dit artikel gaat in op die vraag en specifiek op de functie van de collectie van de oudste academie van Nederland, Pictura in Den Haag. Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet allereerst gekeken worden naar de samenstelling van de collectie. De Pictura-collectie wordt hier vergele-
ken met die van andere Nederlandse academies, om aan te tonen dat de Haagse collectie een aantal unieke aspecten kende ten opzichte van andere Nederlandse academies. Volgens kunsttheoretici, zowel in Nederland als daarbuiten, bestond de ideale kunstenaarsopleiding uit vijf stadia: eerst tekenen naar prenten, vervolgens naar tekeningen, dan naar schilderijen, naar pleister en tot slot naar het levend model.2 In het ideale geval zouden al deze typen objecten aanwezig moeten zijn op een academie als die van Pictura. Daarom wordt er hier gekeken naar de aanwezigheid van deze objecten en de functie die zij hadden binnen de academie. +HWRQWVWDDQYDQGHFRQIUHULH3LFWXUD
In 1656 besloten 48 kunstschilders zich af te scheiden van het Haagse Sint-Lucasgilde en een genootschap op te richten onder de naam ‘confrerie Pictura’. Dit zowel om economische redenen als uit onvrede over de gemengde samenstelling van het gilde en het daarmee samenhangende geringe aanzien van de beroepsgroep.3 Op 29 september 1682 richtten vijf leden van de confrerie – Willem Doudijns (16301697), Theodorus van der Schuer (1634-1707), Daniël Mijtens (1644-1688), Augustinus Terwesten (1649-1711) en Robbert Duval (1649-1732) – de Haagsche Teeken-academie op. Aanvankelijk werd er vier avonden per week naar naaktmodel getekend, vanaf 1707 vijf avonden. Daarnaast was gezelligheid een aspect van de academie. Zo werden er gemeenschappelijke maaltijden en andere feestelijkheden georganiseerd. Nog in het jaar van de oprichting werd een groter gebouw betrokken: het Koorenhuis aan de
5XLWHUSRUWUHWXLWYDQ /RGHZLMN1DSROHRQ%RQDSDUWH NRQLQJYDQ +ROODQG GRRU ,&DUGXLQ'HNRQLQJGUDDJW HHQVWHHNPHWYHUHQHQHHQ NRQLQJVPDQWHO +DDJV*HPHHQWHDUFKLHI
0DDUW ,QVWDOODWLHYDQKHW.HL]HUOLMN*HUHFKWVKRI LQ3DOHLV1RRUGHLQGH
+RH'HQ+DDJZHHUMXULGLVFKHKRRIGVWDGZHUG Albert Andriessen
,QOHLGLQJ
Op 5 mei 1807 overlijdt het vierjarig zoontje van koning Lodewijk Napoleon aan kroep (difterie). De koning wijt deze tragische gebeurtenis, alsmede zijn reumatische pijnen aan de nabijheid van de zee. Hij neemt het vanuit Haags perspectief heilloze besluit om Hof en regering en wat daarbij hoort over te plaatsen naar Utrecht. Het vergt even tijd om alles aldaar in gereedheid te brengen, maar op 26 oktober 1807 valt voor Den Haag het doek: het verliest zijn functie als politiek/bestuurlijke ‘hoofdstad’. In 1808 is er weer een overplaatsingsoperatie: Amsterdam wordt residentie. Van minstens evenveel belang was dat in Den Haag traditioneel de meeste juridische instellingen zetelden, in het bijzonder: de Hoge Raad (1581/82-1802), het Hof van Holland (sinds 1428; vanaf 1802: het Departementaal Gerechtshof van Holland), de Sociëteit (1587-1802, deels juridisch)2, de Raad van Brabant (sinds 1586)3 en het Leenhof respectievelijk de Leen- en Registerkamer (1520-1795)4 en de Raad van State (15311795, deels juridisch).5 Deze instellingen hadden hoofdzakelijk een gewestelijke of een lokale actieradius. In 1802 werd echter een Nationaal Gerechtshof in het leven geroepen, dat het
gehele land omvatte. Dit gerechtshof, waarvan de benaming bij de Constitutie van 1806 werd gewijzigd in Hoog Nationaal Gerechtshof (en vanaf 16 juli 1810 voorlopig in Hoog Keizerlijk Gerechtshof in Holland), heeft gefunctioneerd tot het moment van inwerkingtreding van de nieuwe (Franse) rechterlijke organisatie hier te lande per 1 maart 1811. Het laatste hof had enkele belangrijke bevoegdheden: het fungeerde allereerst als hoogste rechtscollege voor het hele land. Ook kon bij het hof beroep worden aangetekend tegen vonnissen die in eerste aanleg door de departementale hoven waren gewezen.6 Het hield eerst zitting in de Trêveszaal en de lokaliteiten van het Binnenhof die in gebruik waren geweest bij het agentschap van justitie. Bij Koninklijk besluit van 18 juli 1806 werd bepaald dat alle instanties met hun zetel op het Binnenhof naar elders moesten verhuizen. Begin augustus betrok het Hoog Nationaal Gerechtshof tezamen met het Departementaal Gerechtshof voor Holland het Oude Hof, het latere paleis Noordeinde.7 Aanvankelijk leek het of het Hoog Nationaal Gerechtshof overplaatsing naar Utrecht en later Amsterdam, bespaard zou blijven. De verplaatsing van de Residentie was immers begin 1808 afgerond.
1DQQH9HHQVWUDRQGHUQHPHU 9DQ)ULHVRQGHUZLM]HUWRW+DDJVXLWJHYHUHQULMZLHOIDEULNDQW Hans Klomp
2QEHVFKUHYHQ,QGXVWULHVWDG
Den Haag: stad van elites, koningen, ambtenaren, sociëteiten en Couperus. Kortom: ‘tout La Haye’, dat was tot een dikke dertig jaar geleden hét beeld van de stad. Het artikel ‘25 jaar Haagse gemechaniseerde nijverheid (1889-1914)’ van M.H.P. Nooren, gepubliceerd in het Jaarboek Die Haghe van 1978, corrigeerde voor het eerst dit beeld.1 Daarna is er zeker het nodige geschreven over Haagse bedrijven, de economie en industrie. Maar het recente handboek Den Haag, geschiedenis van een stad geeft toch nog maar geringe aandacht aan die Haagse economie en industrie.2 Wel enigszins begrijpelijk, want een dergelijk handboek wordt voornamelijk gecomponeerd aan de hand van reeds verschenen literatuur en die ontbreekt nog in voldoende mate over deze onderwerpen. Er zijn dan ook steeds allerlei ‘ontdekkingen’ te doen op dit gebied. Zo was er in 2006 voor het eerst een artikel over de ruim honderd jaar lang bestaand hebbende distilleerderij Mobach aan het Buitenom.3 Onderzoek naar dergelijke bedrijven is – of valt te zeggen was – dan ook zeer lastig door het ontbreken van primaire bronnen als bedrijfsarchieven. Dit is tegenwoordig aan het veranderen. Via het internet en met krachtige zoekmachines kunnen nu zeer omvangrijke
bronnen als jaargangen kranten, tijdschriften en andere publicaties worden doorzocht. Dit maakt het mogelijk uit deze bronnen informatie te filteren waarmee onderwerpen zijn te beschrijven die anders onbeschreven moesten blijven. Dit artikel over de activiteiten van Nanne Veenstra is voornamelijk op die wijze tot stand gekomen. Alleen zo was het leven van deze ondernemer met zijn zeer uiteenlopende activiteiten te reconstrueren. 'HHHUVWHMDUHQ YDQ/HPPHUQDDU'HQ+DDJ
Nanne Veenstra werd op 8 november 1861 in Lemmer geboren als vierde kind in het gezin van Berend Oebele Veenstra en Hendrikje Sjerps Wagenaar. Berend Veenstra was afkomstig uit De Blesse, gemeente Blesdijke, een zeer kleine gemeenschap iets ten zuiden van Wolvega. Zijn vader, Nannes grootvader, was daar schoenmaker. Berend zelf werd, evenals zijn broer Gerben, schoolmeester. Die functie vervulde hij vermoedelijk reeds in De Blesse toen hij in 1851 in het huwelijk trad. Dit was echter slechts een ‘provisionele aanstelling’, maar in 1852 lukte het Berend benoemd te worden als hoofd van de juist gestichte armenschool in Lemmer. Hij werd daar onderwijzer tweede rang met een traktement van 200 gulden, beslist geen vetpot. Toen dan ook de eerste kinderen in het gezin kwamen, zal Berend extra inkomsten hebben
7ZHHMRQJHQVHQHHQKRQG -RKQ).HQQHG\DOVWRHULVWLQ'HQ+DDJ Herman Rosenberg
In de namiddag van maandag 23 augustus 1937 reed een auto met een Frans nummerbord Den Haag binnen, vermoedelijk via de Benoordenhoutseweg. In de moderne Ford Convertible zaten twee jongens van rond de twintig. Dat moet opgevallen zijn, toen. Er reden uiteraard wel auto’s in de stad, maar die werden over het algemeen niet bestuurd door jongelui. En er is achteraf gezien een andere reden waarom de bezoekers bijzonder waren, al kon niemand dat toen nog bevroeden, ook de jongens zelf niet. Aan het stuur van de cabriolet zat Kirk LeMoyn Billings (1916-1981) met naast zich John Fitzgerald Kennedy (1917-1963). Inderdaad, de man die 24 jaar later de 35ste president van de Verenigde Staten van Amerika zou worden. Amper drie jaar later zou hij als vierde president in de Amerikaanse geschiedenis door moordenaarshand omkomen. Maar dat was allemaal nog verre toekomst in de zomer van 1937. Dat John, of Jack zoals hij zichzelf noemde, in 1937 met zijn boezemvriend ‘Lem’ Billings een Europese reis maakte, is wel bekend; de ‘grand tour’ op zijn Amerikaans komt in alle grote biografieën van Kennedy voor. Minder bekend is dat hij ook Den Haag aandeed.1 Dat is niet verwonderlijk. Toen hij hier arriveerde zat de reis er bijna op. Bovendien zouden John, zoals we hem maar blijven noemen, en Lem hier
maar één dag en één nacht verblijven. De grote faam die Kennedy later zou krijgen en de aardige foto’s die bewaard zijn gebleven van de twee Amerikanen in Den Haag, vormen de aanleiding kort stil te staan bij dit historische fait divers.2 Bovendien is er enig bronnenmateriaal beschikbaar. John F. Kennedy hield tijdens de reis een dagboek bij dat bewaard is gebleven en waarin Den Haag kort voorkomt. Het in leer gebonden boekje met het opschrift My Trip Abroad kreeg hij van zijn zus Kathleen. Jacqueline (Kennedy) Onassis droeg het dagboekje in 1973 over aan de Kennedy Library in Boston, die het recent digitaal toegankelijk maakte.3 Bovendien is er een brief bewaard gebleven die John F. Kennedy schreef in Den Haag.4 9RRUVSHO
John F. Kennedy stamde uit een rijke, maar niet voorname familie. De Kennedy’s waren van Ierse komaf en dus katholiek. Dit maakte dat ze niet tot de oude Amerikaanse elite behoorden, die over het algemeen protestant was en zijn afstamming tot Engelse of Nederlandse wortels kon terugvoeren. Vader Joseph Patrick (‘Joe’) Kennedy (1888-1969) heeft dat altijd dwarsgezeten en deze frustratie leverde een belangrijk deel van de brandstof voor zijn enorme ambitie en geldingsdrang. Toen hij in de jaren
7ZHHMRQJHQVHQHHQKRQG
verhuisde het hotel naar het grotere pand Wagenstraat 102, waar men beschikte over 53 kamers.7 Kennedy hield de hotels en pensions bij achterin zijn dagboek. Bij ‘Hague’ staat: ‘Salvation Army, 40 cents’. Dat sluit dus aan bij het algemene beeld van de reis. Er werd niet met geld gesmeten. Uit het dagboek blijkt verder dat de twee de volgende ochtend (24 augustus) een bezoek brachten aan het reisbureau van American Express op de Plaats om geld op te nemen. Deze firma was ook toen al bekend van zijn Traveller’s Cheques. Ook verrichtten de vrienden in Den Haag nog een bijzondere transactie. 'HWHFNHO2I¿H
In een eerdere fase van de reis, in Duitsland, hadden de twee jongens een teckel (of dashond) gekocht. In het dagboek wordt het dier aangeduid als Dachshund, de Duitse benaming voor deze hondjes die in de Angelsaksische wereld gangbaar is. De hond werd ‘Offie’ gedoopt, naar Carmel Offie, een Amerikaanse diplomaat die ze in Parijs hadden ontmoet. Vooral John was gek op de teckel en wilde er zelfs nog een kopen. Maar er was een probleem. John bleek allergisch te zijn voor honden. Na de aankoop van het dier, dat overigens ook een aantal keren in de auto plaste en poepte, kreeg hij last van tranende ogen en een chronische verkoudheid. Aanvankelijk dacht John dat het hooikoorts was, maar een onderzoek door een arts in Amsterdam wees uit dat hij allergisch was voor hondenroos. De vrienden besloten daarom het dier te verkopen. In of bij het American Express-kantoor ontmoetten ze een man die de hond wel wilde hebben. Ze besloten daar nog even over te denken.
-RKQ).HQQHG\]LWPHWGHWHFNHO2I¿HELM]LMQDXWRRS KHW3OHLQLQ'HQ+DDJRIDXJXVWXV
9HUUDDGLQ6FKHYHQLQJHQ Piet Spaans
Op 23 september 1927 werd de jonge Duitse Katharina Weiss, geboren te Altötting, als achttienjarige ingeschreven in Den Haag.1 Käthe, zoals ze zich noemde, was als veel jonge Duitse vrouwen na de Eerste Wereldoorlog naar ons land gekomen vanwege de grote werkloosheid in Duitsland.2 De meesten belandden als ‘dienstbodes’ bij Nederlandse gezinnen in de grotere steden. Zo woonde en werkte Käthe vanaf 6 juni 1928 bij het Haagse gezin Van Wieringen op het Weteringplein.3 Volgens een verklaring zou ze daar slecht zijn behandeld.4 Zij maakte kennis met de Scheveningse negotiant Aalbert de Jong, geboren in 1906, die langs de deuren haring uitventte.5 Zij trouwden op 29 oktober 1930 en vestigden zich in de Haringstraat te Scheveningen.6 Precies drie maanden na hun huwelijk werd een dochter geboren; onduidelijk blijft of Aalbert hiervan de vader is geweest. In 1933 volgde de geboorte van een zoon.7 Deze gezinssituatie was in 1941, tijdens de Tweede Wereldoorlog, niet gewijzigd. 7ZHHMRRGVHIDPLOLHV
Willem van Wieringen, de werkgever van Käthe, werd in 1898 geboren. Hij was van beroep handelsreiziger. Hij trouwde in 1921 met Wilhelmina Luzato, die in 1899 in België was geboren. Zij waren beiden joods. Ze kregen twee kinderen: Simon, die werd geboren in 1923, en Eva, in 1924.
Woonden zij eerst op het Haagse Weteringplein, in 1933 verhuisden zij naar de Stevinstraat 284 te Scheveningen. Bij het begin van de Tweede Wereldoorlog woonden zij daar nog en was de gezinssamenstelling nog dezelfde. De joodse Rosetta Fonteijn-van Wieringen, de oudere zuster van Willem van Wieringen, werd geboren in 1893. Haar eveneens joodse echtgenoot Jacques Fonteijn, geboren in 1884, was van beroep handelaar in fietsen, en later handelsreiziger. De familie Fonteijn woonde in 1941 in de Middelburgsestraat 10 te Scheveningen. Zij hadden twee zoons: Lehman Jacques, geboren in 1915, en Simon, geboren in 1917. De zoons woonden niet meer thuis bij de ouders: Simon was in april 1941 verhuisd naar Warmond en Lehman Jacques – Leo voor intimi – was in december 1941 vertrokken naar Amsterdam. De familie Van Wieringen moet ondanks de slechte verhouding tussen hen en Käthe Weiss wel op de hoogte zijn geweest van haar huwelijk met Aalbert de Jong en van hun verdere doen en laten in de loop der jaren. Verklaringen spreken elkaar tegen of Käthe Weiss slechts enkele jaren, dan wel vele jaren bij de Van Wieringens – en dus ook in Scheveningen – heeft gewerkt.8 Hoe dan ook: ergens in november 1941 ontmoetten Willem van Wieringen en Aalbert de Jong, volgens een verklaring van de laatste, elkaar in een sigarenwinkel in de Stevinstraat.9 Die verklaring wekt de indruk dat de verhouding tussen de
0RQXPHQWHQ]RUJLQ'HQ+DDJLQ Elise Mutter 1
1LHXZHRQWZLNNHOLQJHQ :DER 6LQGV RNWREHU LV GH :HW DOJHPHQH EHSDOLQJHQ RPJHYLQJVUHFKW :DER YDQ NUDFKW 'H]H ZHW UHJHOW GDW GH PRQXPHQWHQYHUJXQQLQJ HQ RRN GH YHUJXQQLQ JHQYRRUERXZHQZRQHQUXLPWHQDWXXUHQPLOLHX]LMQ VDPHQJHYRHJG LQ ppQ RPJHYLQJVYHUJXQQLQJ 0HW GH RPJHYLQJVYHUJXQQLQJ LV GH DDQYUDDJ YRRU YHUJXQQLQ JHQVLPSHOHUJHZRUGHQ9RRUKHHQGLHQGHHHQHLJHQDDU LQLWLDWLHIQHPHUZDQQHHUKLMSODQQHQKDGWRWKHWZLM]LJHQ RI UHVWDXUHUHQ YDQ ]LMQ PRQXPHQW YHUVFKLOOHQGH YHU JXQQLQJHQDDQWHYUDJHQELMYHUVFKLOOHQGHDIGHOLQJHQ 7HYHQV LV GH SURFHGXUHWHUPLMQ YRRU GH YHUJXQQLQ JHQYHUNRUW9URHJHUGXXUGHKHWPD[LPDDOZHNHQ YRRUGDW HHQ PRQXPHQWHQYHUJXQQLQJ YRRU HHQ JH PHHQWHOLMN PRQXPHQW ZHUG DIJHJHYHQ 1X KRHIW GH DDQYUDJHUVOHFKWVZHNHQWHZDFKWHQRSHHQRPJH YLQJVYHUJXQQLQJ 9HUZDFKW ZRUGW GDW GH ULMNVRYHUKHLG GHSURFHGXUHWHUPLMQELMULMNVPRQXPHQWHQLQYHHOJHYDO OHQEHJLQKLHUDDQJHOLMNJDDWVWHOOHQ'H]HLVQX QRJZHNHQ 'XXU]DDPKHLGHQPRQXPHQWHQ +HWYHUGXXU]DPHQYDQKLVWRULVFKHHQEHHOGEHSDOHQGH JHERXZHQ YRUPW HHQ EHODQJULMNH HQ ELM]RQGHUH XLWGD JLQJ ELM KHW YHUGXXU]DPHQ YDQ GH EHVWDDQGH ZRQLQJ YRRUUDDG'LWRPGDWGH]HFDWHJRULHEHVWDDQGHJHERX ZHQ YHHODO LV XLWJH]RQGHUG YDQ GH UHJXOLHUH YHUSOLFK WLQJHQHQLQLWLDWLHYHQRPWHNRPHQWRWHHQGXXU]DPHUH VWDDW 2RN GH]H FDWHJRULH EHVWDDQGH JHERXZHQ NDQ HQ PRHW HFKWHU ELMGUDJHQ DDQ &2UHGXFWLHGRHOHQ HQ
KHW UHDOLVHUHQ YDQ DQGHUH GXXU]DDPKHLGDPELWLHV ELM YRRUEHHOG GRRU KHW YHUKRJHQ YDQ KHW FRPIRUW HQ GH JHEUXLNVPRJHOLMNKHGHQ YDQ GHUJHOLMNH JHERXZHQ 'H XLWGDJLQJ LV RP GH]H YHUEHWHULQJHQ QLHW WHQ NRVWH WH ODWHQJDDQYDQGHFXOWXXUKLVWRULVFKHZDDUGHQ 0RQXPHQWHQ]RUJ'HQ+DDJKHHIW]LFKDDQJHVORWHQ ELM KHW QHWZHUN HQ DFWLYLWHLWHQSURJUDPPD µ9HUGXXU]DPHQYDQKLVWRULVFKHHQEHHOGEHSDOHQGHJH ERXZHQ¶'LWQHWZHUNLVJHULFKWRSKHWRSERXZHQGHOHQ HQLQ]HWWHQYDQNHQQLVLQGHSUDNWLMNWHQEHKRHYHYDQ KHWYHUGXXU]DPHQYDQKLVWRULVFKHHQEHHOGEHSDOHQGH JHERXZHQ+HWQHWZHUNGRHWRQGHU]RHNHQVWLPXOHHUW NHQQLVXLWZLVVHOLQJ GRRU PLGGHO YDQ WKHPDELMHHQNRP VWHQ'HDFWLYLWHLWHQ]LMQJHULFKWRS]RZHOEHOHLGVRQWZLN NHOLQJDOVGHXLWYRHULQJVSUDNWLMN+HW&HQWHUIRU6XVWDL QDELOLW\YDQ1\HQURGHLVLQLWLDWLHIQHPHUYDQGLWQHWZHUN &XOWXXUZDDUGHQRQGHU]RHN µ6SRUHQYDQ6PDUDJG¶,QGLVFK(UIJRHGLQKHW +DDJVHVWDGVEHHOGKHWYHUYROJ ,Q'HQ+DDJKHULQQHUHQYHHOJHERXZHQDDQGHEDQG YDQRQ]HVWDGPHWKHWYRRUPDOLJH1HGHUODQGV,QGLs +HWSURMHFWµ6SRUHQYDQ6PDUDJG¶LQYHQWDULVHHUWJH ERXZG1HGHUODQGV,QGLVFKHUIJRHGLQ'HQ+DDJXLWGH SHULRGH 2S QRYHPEHULVµ6SRUHQ YDQ6PDUDJG¶RI¿FLHHOYDQVWDUWJHJDDQ0RQXPHQWHQ ]RUJLVELMGLWSURMHFWHHQVDPHQZHUNLQJVYHUEDQGDDQ JHJDDQ PHW KHW +DDJV +LVWRULVFK 0XVHXP 'RHO YDQ µ6SRUHQYDQ6PDUDJG¶LVPHHULQ]LFKWWHNULMJHQLQKHW +DDJV,QGLVFKHHUIJRHG 'H NHUQ YDQ KHW SURMHFW EHVWDDW XLW KHW LQYHQWDUL
$UFKHRORJLHLQ'HQ+DDJLQ ZDVYRRUGHDIGHOLQJ$UFKHRORJLHYDQGH'LHQVW 6WDGVEHKHHU YDQ GH JHPHHQWH 'HQ +DDJ HHQ MDDU PHW YHHO YHUDQGHULQJHQ GH DIGHOLQJ LV RSJHGHHOG LQ WZHH VXEDIGHOLQJHQ %HOHLG HQ %HKHHU HQ 8LWYRHULQJ HQ2QGHU]RHN'DDUQDDVWLV$UFKHRORJLHYHUKXLVGQDDU GH 7HPSHO HHQ SUDFKWLJ 5LMNVPRQXPHQW PHW HHQ ULMN YHUOHGHQRSGHKRHNYDQGH3ULQV+HQGULNVWUDDWHQ KHW3ULQV+HQGULNSOHLQ$OOHUHHUVWLVKHWEHODQJULMNGDW DOOHPHGHZHUNHUVQXLQppQSDQG]LMQYHUHQLJGPDDU GDDUQDDVWELHGWGHQLHXZHORFDWLHYHHOPHHUPRJHOLMN KHGHQYRRUKHWKRXGHQYDQSUHVHQWDWLHVWHQWRRQVWHO OLQJHQ KHW JHYHQ YDQ OHVVHQ URQGOHLGLQJHQ OH]LQJHQ HQRSHQGDJHQ 7XVVHQHQVHSWHPEHUYRQGKHWJURWH(XURSHVH FRQJUHVYDQGH(XURSHDQ$VVRFLDWLRQRI$UFKDHRORJLVWV SODDWVLQ'HQ+DDJ+HWZDVGHHHUVWHNHHUGDWKHWFRQ JUHVLQ1HGHUODQGZHUGJHKRXGHQ(UNZDPHQLQWRWDDO DUFKHRORJHQ QDDU 'HQ +DDJ HQ KHW FRQJUHV LV ]HHUVXFFHVYROYHUORSHQ,QKHW$WULXPYDQKHWVWDGKXLV ZHUG GH WHQWRRQVWHOOLQJ µ,PSRUW (XURSD¶ JHSODDWVW GLH GRRUZHWKRXGHU5DELQ6%DOGHZVLQJKWLMGHQVGHRSH QLQJVUHFHSWLHYDQKHWFRQJUHVIHHVWHOLMNZHUGJHRSHQG 9RRU GH<SHQEXUJVH VFKROHQ LV HHQ HGXFDWLHI SUR MHFWXLWJHYRHUGZDDUELMHHQNLQGHUERHNRYHU<SHQEXUJ YHUVFKHHQ'LWZHUGDDQGHVFKROHQXLWJHGHHOGWLMGHQV VSHFLDDO JHRUJDQLVHHUGH OHVVHQ ZDDURQGHU RRN HHQ WHQWRRQVWHOOLQJ LQ ELEOLRWKHHN <SHQEXUJ HQ LQ KHW 0X VHRQZHUGEH]RFKW :HWKRXGHU5DELQ6%DOGHZVLQJKRQWKXOGHLQIHEUX DULRSGHURWRQGHERYHQGH+XEHUWXVWXQQHOHHQHQRUPH UHSOLFD YDQ HHQ PLGGHOHHXZVH NUXLN HQ HHQ SLFNQLFN WDIHOPHWRSKHWEODGHHQDIEHHOGLQJYDQGHSODWWHJURQG YDQGHDOGDDULQXLWJHYRHUGHRSJUDYLQJ
2SVHSWHPEHUZHUGLQGH+DDJVHJHPHHQWHUDDG KHW3DUDSOXEHVWHPPLQJVSODQ$UFKHRORJLHYDVWJHVWHOG +LHUPHH]LMQGHDUFKHRORJLVFKHYLQGSODDWVHQLQGHVWDG LQKHWUXLPWHOLMNHRUGHQLQJVSURFHVJRHGYHUDQNHUG 'DDUQDDVW ]LMQ HU LQ YHHO YRRURQGHU]RHNHQ XLWJHYRHUGHQ]LMQHUYHHOUDSSRUWHQYHUVFKHQHQZDDU RQGHUHHQSXEOLFDWLHRYHUGH/R]HUODDQZDDULQRXGRQ GHU]RHN QDDU HHQ LQKHHPV5RPHLQVH QHGHU]HWWLQJ LV XLWJHZHUNWHQJHEXQGHOG (U ]LMQ LQ YHUVFKLOOHQGH RSJUDYLQJHQ HQ EHJH OHLGLQJHQXLWJHYRHUG'HRSJUDYLQJYDQKHW:LMQGDHOHU SODQWVRHQ GH EHJHOHLGLQJ YDQ ULROHULQJVZHUN]DDP KHGHQLQGH9RJHOZLMNKHWSURHIVOHXYHQRQGHU]RHNYDQ GH5RWWHUGDPVHEDDQHQGHRSJUDYLQJHQ6SXL/DPJURHQ HQ%H]XLGHQKRXWVHZHJ ZRUGHQKLHURQGHUQDGHUEH VFKUHYHQ :LMQGDHOHUSODQWVRHQ ,QKHWYURHJHYRRUMDDUHQGH]RPHUYDQKHHIWHHQ DUFKHRORJLVFK RQGHU]RHN SODDWVJHYRQGHQ LQ KHW :LMQ GDHOHUSODQWVRHQ 7LMGHQV HHQ YHUNHQQHQG RQGHU]RHN ZDUHQUHVWHQXLWGHEURQVHQLM]HUWLMGDDQJHWURIIHQ'H ERXZ YDQ HHQ JURRW DSSDUWHPHQWHQFRPSOH[ PDDNWH KHWQRRG]DNHOLMNGH]HUHVWHQGRRUPLGGHOYDQHHQRS JUDYLQJQDGHUWHRQGHU]RHNHQ 'H VWUDQGZDO HQ GH GDDURS OLJJHQGH GXLQHQ WHU SODDWVHYDQKHW:LMQGDHOHUSODQWVRHQRQWVWRQGHQ WRWMDDUJHOHGHQ'HHHUVWHEHZRQHUVDUULYHHUGHQ LQGHPLGGHQEURQVWLMG FLUFDWRWY&KU HQ YDQDIGDWPRPHQWLVKHWJHELHGDOWLMGEHZRRQGJHEOHYHQ 'HGXLQHQYRUPGHQHHQLGHDOHRPJHYLQJRPWHOHYHQ 'HKRJHUJHOHJHQGHOHQZDUHQEUXLNEDDUYRRUZRQLQJHQ HQDNNHUV2SGHODJHUJHOHJHQVWUDQGYODNWHQ]RDOV
:LMQGDHOHUSODQWVRHQ%LMKHWEHJLQYDQKHWRQGHU]RHNLVHHQSUR¿HOYULMJHOHJGZDDULQDOOHODJHQYDQKHWWHUUHLQ NRQGHQZRUGHQEHVWXGHHUG2QGHUKHWPDDLYHOG]LMQYHUVFKLOOHQGHEHORRSEDUHQLYHDXVXLWGHEURQVWLMGHQLM]HUWLMGDDQ JHWURIIHQGLHODWHUZHHUZHUGHQDIJHGHNWGRRUVWXLI]DQG,QHHQYDQGH]HQLYHDXVLV]RXWDDUGHZHUNDDQJHWURIIHQ 'HRQGHUVWHGRQNHUHODDJLVHUJYHQLJHQLVRQWVWDDQLQHHQYHQQHWMH$IGHOLQJ$UFKHRORJLH
WHU SOHNNH YDQ GH ZHVWHOLMN JHOHJHQ 6HJEURHNSROGHU NRQGHQGHNRHLHQJUD]HQ'H]HHZDVQLHWYHUZHJHQ YRRU]DJGHEHZRQHUVYDQYLVHQ]RDOVZH]XOOHQ]LHQ ]RXW ,Q KHW :LMQGDHOHUSODQWVRHQ ]LMQ UHVWHQ DDUGHZHUN HQ YXXUVWHHQ HQ JURQGVSRUHQ XLW GH PLGGHQEURQVWLMG
DDQJHWURIIHQ +HW OLMNW YULMZHO ]HNHU GDW KLHU HHQ KXLV KHHIWJHVWDDQPDDUKRHGDWHUKHHIWXLWJH]LHQLVQRJ QLHW GXLGHOLMN $UFKHRORJLVFKH UHVWHQ XLW GH]H SHULRGH ]LMQLQ'HQ+DDJUHODWLHI]HOG]DDPHQGDWLVppQYDQGH UHGHQHQZDDURPGH]HRSJUDYLQJEHODQJULMNLV 8LWGHYURHJHLM]HUWLMG FLUFDWRWY&KU ]LMQ
2YHUOHGHQ+DJHQDDUVLQ Samengesteld door Renske Boosman
MDQXDUL 0U 5H\QGHUW &DUHO EDURQ 6QRXFNDHUW YDQ 6FKDX EXUJ 5H\Q 9DQDIGHRSULFKWLQJYDQKHW+DDJVH FXOWXXUIRQGVGH0$2&*UDYLQYDQ%\ODQGW6WLFK WLQJ KHHIW KLM KLHUELM YHUVFKLOOHQGH EHVWXXUVIXQFWLHV EHNOHHGZDDURQGHULQGHSHULRGH WRWHQPHW GLHYDQUHJHQWYRRU]LWWHU ,U &RU :HVWHUGXLQ DUFKLWHFW +LM ZDV HHQ JHERUHQ HQ JHWRJHQ 6FKHYHQLQJHU +LM RQWZLHUS QLHWDOOHHQNHUNHQVFKROHQZLQNHOVEHGULMYHQHQ KXL]HQ GLH KHW DDQ]LHQ YDQ 'HQ +DDJ QD GH RRU ORJ PHGH KHEEHQ EHSDDOG PDDU RRN HHQ UHHNV UHFUHDWLHFHQWUD GRRU KHW KHOH ODQG ZDDU GH JH ZRQHPDQPHW]LMQJH]LQRSYDNDQWLHJLQJ HQQRJ VWHHGV JDDW YDQ GH VWLFKWLQJ 5HFUHDWLH &HQWUD 1HGHUODQG +LM ZDV GH RQWZHUSHU YDQ GH QLHXZH =RUJYOLHWNHUNLQKHW6WDWHQNZDUWLHUGLHLQ LQ JHEUXLNZHUGJHQRPHQ,QGHMDUHQ]HYHQWLJKHHIW KLMGHZRQLQJHQYDQKHWKRIMH2PHQ%LMJHUHV WDXUHHUG:HVWHUGXLQZDVRRNMDDUODQJGRFHQW ERXZNXQGHDDQGH+76%RXZNXQGHDDQGH3ULQ VHVVHJUDFKWHQQRJYLHUPDDQGHQGDDUQDWRHQGH +76RSJLQJLQGH+DDJVH+RJHVFKRROYRRUGDWKLM PHWGH987JLQJ+LMZDVOLGHQEHVWXXUVOLGYDQGH +DDJVH.XQVWNULQJHQOLGYDQ3XOFKUL6WXGLR,QGH GRFXPHQWDLUH7LMGHOLMN9HUEOLMIRYHUGHYHUORHGHULQJ YDQGHEDGSODDWV6FKHYHQLQJHQGLHLQGRRU GH%RQGYDQ1HGHUODQGVH$UFKLWHFWHQ.ULQJ+DDJ ODQGHQLVXLWJHEUDFKWLVRRNHHQLQWHUYLHZPHW&RU :HVWHUGXLQRSJHQRPHQ
IHEUXDUL ,QWHUGMLHW6DQWRNKL'HLQ6XULQDPHJHERUHQ 6DQWRNKLYHVWLJGH]LFKLQ LQ'HQ+DDJ+LM ZDVLQPLGGHOV RQEH]ROGLJG SUDNWLVHUHQGSDQGLW HQ ZHUG YDDN JHYUDDJG RP YHGLVFKH JH]DQJHQ YRRU WH GUDJHQ ELM KXZHOLMNHQ FHUHPRQLHV HQ KXLVLQZLMGLQJHQ2YHUGDJZHUNWHKLMWRW]LMQSHQVL RQHULQJDOVDPEWHQDDUELMGH+DDJVHSODQWVRHQHQ GLHQVW 0LHNH3HSHUNDPS.QLMQHQEXUJRXGMRXUQDOLVWHELM GHYRRUPDOLJH+DDJVFKH&RXUDQW=LMZDVMDDUDDQ GLWGDJEODGYHUERQGHQ6DPHQPHWZLMOHQ/H['DOHQ *LOKX\VGLHDQGHUHFRU\IHHYDQGH+DDJVHVWDGVMRXU QDOLVWLHNVFKUHHI]LMYDQDIVHSWHPEHU YHUKDOHQ YRRUGHWRHQPDOLJHUXEULHN2QGHUGH+DDJVH7RUHQ 'U$GULDDQ.ODDV&RUQHOLV%XUJHU $G RXG GLUHFWHXUYDQGH*HPHHQWHOLMNH'LHQVW9HUSOHJLQJHQ 9HU]RUJLQJ *'99 $OVRXGKXLVDUWV]HWWHKLM]LFKLQ YRRUGHYHUEHWHULQJYDQGHYHU]RUJLQJVHQYHUSOHHJ KXL]HQLQ'HQ+DDJ1LHWDOOHHQRSHHQEHVWXXUOLMNH PDDUMXLVWRRNRSHHQSUDNWLVFKHPDQLHU,QKHW=RUJ KXLVGU:'UHHVKRHIGHQHFKWSDUHQQLHWPHHUJH VFKHLGHQWHZRUGHQ+LMOHJGHFRQWDFWPHWGH78'HOIW RPVDPHQPHWGHGHVNXQGLJHQGDDUWHRQGHU]RHNHQ ZDWYRRURXGHUHPHQVHQKHWRSWLPDOHPHXELODLUTXD VIHHUHQYHLOLJKHLGZDV2SZHWHQVFKDSSHOLMNHZLM]H ZHUGGHPHHVWFRPIRUWDEHOHKRRJWHYDQHHQEHGEH UHNHQGHQGHEHVWHSOHNYRRUHHQOLFKWNQRSMH2QGHU ]LMQ OHLGLQJ ZHUGHQ DOOH JHPHHQWHOLMNH YHU]RUJLQJV HQ YHUSOHHJKXL]HQ JHERXZG HQ YHUERXZG PHW GH RSJHGDQHNHQQLVHQQLHXZHLQ]LFKWHQ
1LHXZH+DDJVHDUFKLHYHQLQ HQ Samengesteld door Ed Krabbendam
+HW +DDJV *HPHHQWHDUFKLHI YHUZHUIW MDDUOLMNV QLHXZH DUFKLHYHQ HQ DDQYXOOLQJHQ RS UHHGV EHKHHUGH DUFKLH YHQ,QKHW-DDUERHN'LH+DJKHRQWEUDNHHQRYHU ]LFKWYDQQLHXZHDUFKLHYHQGLHLQ ]LMQYHUZRUYHQ 'DDURP ]LMQ QX ]RZHO GH QLHXZH DUFKLHYHQ YDQ DOVEHVFKUHYHQ ,Q ZHUGHQ SDUWLFXOLHUH DUFKLHYHQ JHDFTXL UHHUGPHWHHQJH]DPHQOLMNHRPYDQJYDQFLUFDPH WHU'DDUQDDVWZHUGLQGDWMDDUGRRUGH'LHQVW6WHGH OLMNH 2QWZLNNHOLQJHHQDDQYXOOLQJRSKHWµDNWHQDUFKLHI¶ RYHUJHEUDFKW 9DQDI KDQWHHUW KHW +DDJV *HPHHQWHDUFKLHI QHJHQ WKHPD¶V GLH RRN YRRU KHW DFTXLVLWLHEHOHLG OHL GHQG ]LMQ 'H]H WKHPD¶V ]LMQ 6SRUW 'HPRFUDWLH HQ %XUJHUVFKDS&XOWXXU(FRQRPLVFK/HYHQ2QGHUZLMV ([NRORQLsQ .RQLQNOLMNH 6WDG ,QWHUQDWLRQDOH 6WDG 7ZHHGH:HUHOGRRUORJ,QKHWRYHU]LFKWRYHU]LMQ GH JHDFTXLUHHUGH DUFKLHYHQ JHUDQJVFKLNW SHU WKHPD (U ZHUGHQ LQ WRWDDO DUFKLHYHQ RQWYDQJHQ PHW HHQ JH]DPHQOLMNHRPYDQJYDQUXLP PHWHU +HW WXVVHQ KDNHQ YHUPHOGH EHKHHUVQXPPHU EQU YHUZLMVWQDDUKHWQXPPHUZDDURQGHUKHWDUFKLHIELMKHW +DDJV*HPHHQWHDUFKLHILVJHUHJLVWUHHUG 'H]HDUFKLHYHQ]LMQYHHODOQRJQLHWGRRUPLGGHOYDQ LQYHQWDULVVHQWRHJDQNHOLMNHQLQHHQDDQWDOJHYDOOHQ ERYHQGLHQQRJQLHWRIEHSHUNWUDDGSOHHJEDDU:LHHHQ QLHXZYHUZRUYHQDUFKLHIZLOLQ]LHQNDQKHWEHVWHKLHU RYHUHHUVWFRQWDFWRSQHPHQPHWKHW*HPHHQWHDUFKLHI
1LHXZHDUFKLHYHQLQ (YDQJHOLVFK/XWKHUVH *HPHHQWH EQU DDQYXOOLQJ RPYDQJPHWHU +HWEHWUHIWHHQDDQYXOOLQJRSKHWJHGHSRQHHUGHDU FKLHIYDQGH+DDJVH/XWKHUJURHSHQ'H/XWKHUJURHSHQ ]LMQGHMHXJGRUJDQLVDWLHVYDQGH/XWKHUVH*HPHHQWH +HW DUFKLHI EHYDW WLMGVFKULIWHQ HQ SHULRGLHNH RUJDQHQ YDQGHGLYHUVHMHXJGJURHSHQHQVWXNNHQRYHUGHRUJD QLVDWLHYDQDFWLYLWHLWHQ 'LVWULFWFRPPLVVLH )RQGV EQU DDQYXOOLQJ RPYDQJPHWHU +HW IRQGV LV RRN ZHO JHQRHPG )RQGV YRRU RXG PLOLWDLUHQ RI )RQGV WHU DDQPRHGLJLQJ HQ RQGHUVWHX QLQJYDQGHQJHZDSHQGHQGLHQVWLQGH1HGHUODQGHQ WH ¶V*UDYHQKDJH HQ LV RSJHULFKW RP RXGPLOLWDLUHQ WH RQGHUVWHXQHQ+HWEHWUHIWKLHUYRRUDOVWXNNHQYDQKHW EHVWXXU QRWXOHQ MDDUUHNHQLQJHQ HQ FRUUHVSRQGHQWLH RYHUGHSHULRGH ¶V*UDYHQKDDJVFKH%RHNKDQGHODDUV9HUHHQLJLQJ EQU DDQYXOOLQJWZHHGHKHOIWVWHHHXZPHWHU $DQKHWDUFKLHIYDQGHYHUHQLJLQJNRQGHQPHWGH]H DDQYXOOLQJGHWRHVSUDNHQYDQGHYRRU]LWWHU0&9HUZLMV ZRUGHQWRHJHYRHJG 'LHQVW6WHGHOLMNH2QWZLNNHOLQJ EQU DDQYXOOLQJRS KHWµDNWHQDUFKLHI¶WRWFLUFD RPYDQJ PHWHU +HWJDDWKLHURPHLJHQGRPVHQDQGHUHDNWHQEH WUHIIHQGHKHWRQURHUHQGJRHGYDQGHJHPHHQWH
3XEOLFDWLHVRYHU'HQ+DDJLQ Samengesteld door Ph.A.M. Swenker 0HWDDQYXOOLQJHQXLWYRRUJDDQGHMDUHQ
*HVFKLHGHQLV DOJHPHHQ %HQMDPLQV6FKDOHNDPS &OlU\ *H]LQ LQ ZRUGLQJ (HQ IDPLOLHSRUWUHW $PVWHUGDPS
6WDO.HHV0DDUWHQYDQ'RRUQPHWHHQYRRUHQQD ZRRUG YDQ 'LHGHULFN &DQQHJLHWHU 'HQ +DDJ YROJHQV 6WDO 9DQ'RRUQ'HQ+DDJ S
%HVFKULMYLQJ YDQ HHQ +DDJV JH]LQ LQ GH SHULRGH YyyU GH 7ZHHGH:HUHOGRRUORJ
8LWJDYHWJYKHWMDULJEHVWDDQYDQGH*HVFKLHGNXQGLJH 9HUHQLJLQJ'LH+DJKH %XQGHOLQJ YDQ HHUGHU LQ 'HQ +DDJ &HQWUDDO YHUVFKHQHQ FROXPQVURQGIRWR¶VXLWGHFROOHFWLHYDQKHW+DDJV*HPHHQWH DUFKLHI
+HPHOV-RDQ(HQMRXUQDOLVWLHNJHKHLPRQWVOXLHUG'H 'XEEHOPRQDUFKLHHQHHQJHYDOYDQGXEEHOHPRUDDOLQ GH 1HGHUODQGVH SHUV WLMGHQV GH (HUVWH :HUHOGRRUORJ $SHOGRRUQ$QWZHUSHQS
+HWLQ'HQ+DDJJHYHVWLJGH+ROODQGVFK1LHXZV%XUHDXZHUG LQ:2,JHEUXLNWYRRUGHSURSDJDQGDGRHOHLQGHQYDQ2RVWHQ ULMN+RQJDULMH 5HLQGHUV0LFKHOµ+HWZDUHJH]LFKWYDQGHPRRUGGDGLJH PDVVD 3DPÀHWWHQ HQ PRRUG LQ KHW UDPSMDDU ¶ LQ .OHLR7LMGVFKULIWYDQGH9HUHQLJLQJYDQGRFHQWHQLQJH VFKLHGHQLV HQ VWDDWVLQULFKWLQJ LQ 1HGHUODQG QU GHFHPEHU S
2QGHU]RHNQDDUGHRSVWDQGHQGHPRRUGRSGHJHEURHGHUV'H :LWWRSEDVLVYDQGHEHVWXGHULQJYDQGHSDPÀHWWHQGLH LQYHUVFKHQHQ 6FKHQN 0DDUWHQ YRRUZRRUG HLQGUHGDFWLH &RULHQ *ODXGHPDQV7HUXJEOLNIRWR¶VPHWYHUKDOHQXLWKHW +DDJV*HPHHQWHDUFKLHI'HQ+DDJFRSS
7HUXJEOLNGRRUDUFKLHIPHGHZHUNHUVRSGH+DDJVHJHVFKLHGH QLVDDQGHKDQGYDQDIEHHOGLQJHQXLWGHIRWRFROOHFWLHYDQKHW +DDJV*HPHHQWHDUFKLHI
:RXG $XNH YDQ GHU .RQLQNULMN YRO VORSSHQ $FKWHU EXXUWHQ HQ YXLO LQ GH QHJHQWLHQGH HHXZ $PVWHUGDP S
%HYDWDOOHUOHLLQIRUPDWLHRYHU'HQ+DDJHQHHQDSDUWKRRIGVWXN RYHUGHORNDOHZDWHUYHUYHUVLQJSUREOHPDWLHN :LMGHYHQ,YRYDQGHµ1DWXXUOLMNHERQGJHQRWHQ¶LQ +LV WRULVFKQLHXZVEODG QU RNWREHU S
-RKQ$GDPV DPEDVVDGHXU YDQ GH 96 LQ 'HQ +DDJ VLQGV 'HHHUVWHDPEDVVDGHYDQGH96LQKHWEXLWHQODQGZDV JHYHVWLJGDDQGH)OXZHOHQ%XUJZDO 7ZHHGH:HUHOGRRUORJ %RHNKRXW 5HQVNH .DQL] 5DKPDQ 5HLQNHQVWUDDW +HW+DDJVH$FKWHUKXLV=SO S
:HUNVWXN RYHU KHW RQGHUGXLNDGUHV LQ GH +DDJVH 5HLQNHQ VWUDDW %RUQHEURHN$UQR'HRRUORJ]LWPHRSGHKLHOHQ+DQV 7HHQJV *HUULWVHQ $PVWHUGDP FRS S
6DPHQVWHOOLQJYDQKHWJHPHHQWHEHVWXXU YDQ'HQ+DDJRSMDQXDUL 'DJHOLMNVEHVWXXU %XUJHPHHVWHU -- -R]LDV YDQ$DUWVHQYHUDQWZRRUGHOLMNYRRU2SHQ EDUH2UGHHQ9HLOLJKHLG$OJHPHQH%HVWXXUOLMNH$DQ JHOHJHQKHGHQHQ5HSUHVHQWDWLH :HWKRXGHUV -0 0DUQL[ 1RUGHU 3YG$ 6WDGVRQWZLNNHOLQJ9RONVKXLVYHVWLQJHQ,QWHJUDWLH VWDGV GHHOZHWKRXGHUYDQ6FKHYHQLQJHQ 6 6DQGHU 'HNNHU 99' )LQDQFLsQHQ6WDGVEHKHHU VWDGVGHHOZHWKRXGHUYDQ 6HJEURHN 0' 0DUMROHLQ GH-RQJ ' &XOWXXU%LQQHQVWDGHQ,QWHUQDWLRQDDO ,QWHUQDWLRQDDO SUR¿HO FLW\PDUNHWLQJ HQJHELHGVRQWZLNNHOLQJ,QWHUQD WLRQDOH]RQH VWDGVGHHOZHWKRXGHUYDQ&HQWUXP .3 .DUVWHQ .OHLQ &'$ -HXJG:HO]LMQHQ6SRUW VWDGVGHHOZHWKRXGHUYDQ/RRV GXLQHQ 56 5DELQ %DOGHZVLQJK 3YG$ 9RONVJH]RQGKHLG'XXU]DDPKHLG0HGLDHQ2UJDQLVD WLH VWDGVGHHOZHWKRXGHUYDQ(VFDPS
3:0 3HWHU 6PLW 99' 9HUNHHU%LQFNKRUVWHQ9OLHW]RQH VWDGVGHHOZHWKRXGHU YDQ/HLGVFKHQYHHQ<SHQEXUJ , ,QJULG YDQ(QJHOVKRYHQ ' 2QGHUZLMVHQ'LHQVWYHUOHQLQJ VWDGVGHHOZHWKRXGHUYDQ +DDJVH+RXW +30 +HQN .RRO 3YG$ 6RFLDOH=DNHQ:HUNJHOHJHQKHLGHQ(FRQRPLH VWDGV GHHOZHWKRXGHUYDQ/DDN *HPHHQWHVHFUHWDULV PZ$:+ $QQHW %HUWUDP
1LHXZHVWUDDWQDPHQLQ Samengesteld door Corien Glaudemans
%RXZOXVW 'H8LWKRI $EGLV 6ZDQHOGHVWUDDW RPVORWHQ GRRU$GUL DQD YDQ 5RRQODDQ 6ZDQHOGH YDQ 6WHHQ YRRUGH FDFD DEGLVYDQGH DEGLM/RRVGXLQHQYDQ WRW $EGLV)UHGHULFDVWUDDW RPVORWHQGRRU$GUL DQDYDQ5RRQODDQ )UHGHULFDYDQGHU'XV VHQ FD DEGLV YDQ GH DEGLM /RRVGXLQHQYDQWRW $EGLV-RKDQQDVWUDDW $GULDQDYDQ5RRQODDQ ±7HU/HHGHSDG -RKDQQDYDQGHU'RHV FD DEGLV YDQ GH DEGLM /HHXZHQ KRUVWYDQWRW $EGLV *LMVEHUWDVWUDDW $GULDQD YDQ 5RRQ ODDQ±7HU/HHGHSDG *LMVEHUWDYDQ9LDQHQ FD DEGLVYDQGHDEGLM/HHXZHQ KRUVWYDQ WRW $EGLV (YDVWUDDW $GULDQD YDQ 5RRQODDQ ± 7HU /HHGH SDG (YDYDQGHU$D RYHUOHGHQ DEGLVYDQGH DEGLM/RRVGXLQHQYDQFDWRW $EGLV,PPDVWUDDW 8LWKRIVODDQ±7HU/HHGHSDG $EGLV ,PPD RYHUOHGHQ DEGLVYDQGHDEGLM/RRVGXLQHQ YDQWRW $GULDQDYDQ5RRQODDQ $EGLV,PPDVWUDDW±7HU/HHGH SDG $GULDQDYDQ5RRQ FD DEGLVYDQGH DEGLM/HHXZHQKRUVWYDQ WRW 7HU /HHGHSDG $GULDQD YDQ 5RRQODDQ ± $EGLV ,PPD VWUDDW RSGHSODDWVYDQKHWKXLGLJH7HU/HHGHSDGVWRQG YDQGHGHUWLHQGHWRWGHODWH]HYHQWLHQGHHHXZHHQXLW KRIVERHUGHULMYDQGHDEGLMYDQ/HHXZHQKRUVW±RRN7HU /HHGHJHQDDPG±WH1RRUGZLMNHUKRXW
2SJUDYLQJHQ8LWKRI 7LMGHQVDUFKHRORJLVFKRQGHU]RHNDDQGH8LWKRIVODDQ]LMQ VLQGVUHVWDQWHQEORRWJHOHJGYDQHHQ]RJHQDDPGH XLWKRIVERHUGHULM8LWKRYHQ]LMQERHUGHULMHQYDQNORRVWHUV EXLWHQKHWNORRVWHUWHUUHLQ'HERHUGHULMELMGH8LWKRIVODDQ EHKRRUGHWRHDDQGHPLGGHOHHXZVHDEGLM/HHXZHQKRUVW RI7HU/HHGHLQ1RRUGZLMNHUKRXW+HW7HU/HHGHSDGELM GH]HRSJUDYLQJLVQDDUGHYRRUPDOLJHDEGLMYHUQRHPG 2SGHIRWRGHRSHQGDJRSRNWREHUYDQGH $IGHOLQJ$UFKHRORJLHYDQGHJHPHHQWH'HQ+DDJELMGH RSJUDYLQJHQ )RWR $IGHOLQJ$UFKHRORJLH'LHQVW6WDGVEHKHHU*HPHHQWH 'HQ+DDJ
.URQLHNRYHU Samengesteld door Renske Boosman
MDQXDUL 'HQ +DDJ WHOW URQG GH MDDUZLVVHOLQJ DXWR EUDQGHQ ZDDURQGHU GH VRHSEXV YDQ GH .HVVOHU 6WLFKWLQJ GLH LQ YODPPHQ RSJDDW 'H EXV EUHQJW HONHQDFKWVRHSNRI¿HWKHHHQEURRGMHVURQGYRRU UXLP YLMIWLJ GDN HQ WKXLVOR]HQ %XUJHPHHVWHU -- YDQ$DUWVHQVSUHHNWYDQHHQµODIIHGDDG¶ZDDUYDQ HHQNZHWVEDUHJURHSKHWVODFKWRIIHULVJHZRUGHQ 'HYLMIWLJVWH1LHXZMDDUVGXLNZRUGWJHPDDNWGRRU GHHOQHPHUV%LMHHQWHPSHUDWXXUYDQURQGKHWYULHV SXQWZDVGH]HHPHW]HYHQJUDGHQQHWLHWVZDUPHU 0HW LQJDQJ YDQ MDQXDUL VWRSW GH JHPHHQWH 'HQ +DDJ GH PRJHOLMNKHLG YDQ DSDUWH ]ZHPXUHQ YRRU PDQQHQHQYURXZHQ9ROJHQVGHJHPHHQWHPRH WHQRSHQEDUH]ZHPEDGHQYRRULHGHUHHQWRHJDQNH OLMN]LMQRQJHDFKWJHVODFKWRIJHORRI9RRUDOPRVOLP YURXZHQ PDDNWHQ JHEUXLN YDQ KHW JHVFKHLGHQ ]ZHPPHQ 2SGHQLHXZMDDUVUHFHSWLHYDQGHJHPHHQWHZRUGW GH +DDJVH 3OXLP WRHJHNHQG DDQ KHW .RQLQNOLMN &RQVHUYDWRULXPRPGDWKHWLQVWLWXXWHHQµHQRUPH DPEDVVDGHXULVYRRUGHVWDG¶V*UDYHQKDJH¶ 2QGDQNVGHYHOHSURWHVWHQLQGHDIJHORSHQPDDQ GHQ YDQ EHZRQHUVRUJDQLVDWLHV DDQ GH NXVW ZRUGW KHW 0DVWHUSODQ 6FKHYHQLQJHQNXVW GRRU GH JH PHHQWHUDDG DDQJHQRPHQ ]LM KHW PHW HHQ DDQWDO PRWLHV HQ DPHQGHPHQWHQ 8LWHLQGHOLMN VWHPGHQ HYHQ QD PLGGHUQDFKW GH UDDGVOHGHQ YDQ 3YG$ 99'HQ*URHQ/LQNVYRRUYDVWVWHOOLQJYDQKHW0DV WHUSODQ7HJHQZDUHQKHW&'$63'+63&8 6*3336HQ*URHS9DQGHU9HOGHQ
%XUJHPHHVWHU 9DQ $DUWVHQ RSHQW KHW QLHXZH *RXGHQUHJHQKRIMH +HW LV HHQ SURMHFW YDQ GH .R QLQNOLMNH +DDJVH :RQLQJYHUHQLJLQJ YDQ 'LH OLHW RS HHQ WHUUHLQ DDQ GH *RXGHQUHJHQVWUDDW HHQ ]HVWDO KRIZRQLQJHQ ERXZHQ PHW GH FKDUPH YDQYURHJHUPDDUGDQYRRU]LHQYDQDOOHPRGHUQH JHPDNNHQ +HW RQWZHUS LV YDQ DUFKLWHFWHQEXUHDX 5RHOHYHOG6LNNHVXLW'HQ+DDJ'HZRQLQJHQ]LMQ EHVWHPGYRRUGHVRFLDOHYHUKXXU $GYRFDDW*HUDUG6SRQJRSHQWLQKHW7KHDWHUDDQ KHW 6SXL KHW YLMIWLHQGH :LQWHUQDFKWHQIHVWLYDO 5H JHOV HQ JHGUDJVFRGHV YRUPHQ KHW WKHPD YDQ KHW HYHQHPHQW (OLVDEHWK$QGHUVRQHHQYDQGHJURWHVWHUUHQYDQ GHYURHJHUH+DDJVH&RPHGLHRQWKXOWKDDUHLJHQ SRUWUHW LQ GH .RQLQNOLMNH 6FKRXZEXUJ 'HFRUVFKLO GHU +DUU\ :LFK PDDNWH KHW LQ /DQJH WLMG OHLGGHKHWVFKLOGHULMHHQYHUERUJHQEHVWDDQLQKHW GHSRW YDQ 7KHDWHU ,QVWLWXXW 1HGHUODQG LQ$PVWHU GDP 7ZHH URRPVNDWKROLHNH NHUNHQ VOXLWHQ LQ MDQXDUL GH GHXUHQ +HW ]LMQ GH + *HUDUGXV 0DMHOODNHUN LQ /DDN GLH RS MDQXDUL DDQ GH HUHGLHQVW ZHUG RQWWURNNHQHQGH+-HURHQNHUNLQ6SRRUZLMNGLH YDQGDDJGLFKWJDDW%HLGHNHUNHQEHKRUHQWRWGH+ %RQLIDWLXVSDURFKLH 2RU]DNHQ YDQ GH VOXLWLQJ ]LMQ GH WHUXJORSHQGH DDQWDOOHQ NHUNJDQJHUV HQ SDVWR UHV 2QGHUEHJHOHLGLQJYDQ&KLQHVHWURPPHODDUVOHHX ZHQGDQVHUV YXXUZHUN HQ PX]LHN RSHQHQ EXUJH PHHVWHU9DQ$DUWVHQHQDPEDVVDGHXU+(=KXDQJ
2YHUGHDXWHXUV -RVMH 6FKQLW]HOHU LV LQ DIJHVWXGHHUG DOV HFRQRRP DDQ GH 8QLYHUVLWHLW YDQ 0DDVWULFKW =H VWX GHHUWQXJHVFKLHGHQLVDDQGH8QLYHUVLWHLW8WUHFKW1D HQNHOHMDUHQLQKHWEHGULMIVOHYHQZHUNWH]HVLQGV DOVSURMHFWOHLGHUELMGHPLQLVWHULHVYDQ9HUNHHUHQ:D WHUVWDDW %LQQHQODQGVH =DNHQ HQ 9520 DDQ GLYHUVH JURWHEHOHLGVSURMHFWHQ+DDUSDVVLHOLJWELMJHVFKLHGH QLV HQ PXVHD 6LQGV NRUW ZHUNW ]LM ELM GH 5LMNVGLHQVW YRRUKHW&XOWXUHHO(UIJRHG 7KDPDU :HLGHPD VWXGHHUGH NXQVWJHVFKLHGH QLVHQPXVHXPVWXGLHVDDQGH8QLYHUVLWHLWYDQ$PVWHU GDP1DKDDUVWXGLHZHUNWH]LMRSKHW5LMNVEXUHDXYRRU .XQVWKLVWRULVFKH'RFXPHQWDWLH 5.' WH'HQ+DDJ2S GLWPRPHQWLV]LMZRRQDFKWLJLQ1HZ
RYHUGHJHVFKLHGHQLVYDQKHWRSHQEDDUYHUYRHULQ'HQ +DDJ=LMQEHODQJVWHOOLQJJDDWXLWQDDUGHHFRQRPLVFKH JHVFKLHGHQLVYDQ'HQ+DDJ+LMLVLQLWLDWLHIQHPHUHQOLG YDQGHZHUNJURHS(FRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVYDQ'HQ +DDJYDQGH6+,(GH6WLFKWLQJ+DDJV,QGXVWULHHO(UI JRHG7HYHQVLVKLMPHGHRSULFKWHUHQOLGYDQGH6WLFK WLQJ+LVWRULVFK%UDQGZHHUPDWHULHHOHQZDVYULMZLOOLJHU PHGHZHUNHUELMKHWYRRUPDOLJH9RONVEXXUWPXVHXP +HUPDQ 5RVHQEHUJ VWXGHHUGH JHVFKLHGHQLV DDQGH8QLYHUVLWHLW/HLGHQ+LMLVVLQGV ZHUN]DDP LQ GH MRXUQDOLVWLHN HHUVW ELM GDJEODG +HW %LQQHQKRI GDDUQDELMGH+DDJVFKH&RXUDQWHQQXELM$'+DDJ VFKH &RXUDQW =RZHO LQ GH NUDQW DOV GDDUEXLWHQ SXEOL FHHUW KLM JHUHJHOG RYHU GH +DDJVH JHVFKLHGHQLV ,Q VFKUHHIKLMVDPHQPHWGUV&--6WDOHHQERHN RYHUGHJHVFKLHGHQLVYDQGH*URWH0DUNWVWUDDW (HQ VLPSHOHYHUNHHUVYHUEHHWHULQJ ,QYHUVFKHHQYDQ ]LMQKDQG-DQYDQ*R\HQSRUWUHWWLVWYDQ'HQ+DDJ 3LHW 6SDDQV UDDNWH GRRU ]LMQ DFWLYLWHLWHQ LQ GH EHZRQHUVRUJDQLVDWLH:26YDQ]LMQJHERRUWHGRUSJHwQ WHUHVVHHUGLQKLVWRULHYLVVHULMHQWUDGLWLHVDOVGLDOHFWHQ NOHGHUGUDFKW YDQ 6FKHYHQLQJHQ +LM VWXGHHUGH LQ ]LMQ DYRQGXUHQ WDDONXQGH HQ JHVFKLHGHQLV 3LHW 6SDDQV VFKUHHI WLHQ ERHNHQ YHUVFKLOOHQGH UHHNVHQ YHUKDQ GHOLQJHQ HQ GLYHUVH ORVVH DUWLNHOHQ ZDDURQGHU LQ KHW -DDUERHN'LH+DJKH +LMRUJDQLVHHUGHSODDW VHOLMNPHHUGHUHFXOWXUHOHSURMHFWHQHQZHUNWHPHHDDQ UDGLR HQ WHOHYLVLHSURJUDPPD¶V GLH 6FKHYHQLQJHQ EH WURIIHQ%LM]LMQKXLGLJHRQGHU]RHNQDDUPDULWLHPHVSLR QDJHLQ:2,,VWXLWWHKLMELMWRHYDORSJHJHYHQVGLHOHLG GHQWRW]LMQELMGUDJHLQGLW-DDUERHN
5HJLVWHU Samengesteld door Paul de Kievit
$ $$XWRVQHOZHJ $$==LH $OJHPHHQ$IGHOLQJV ]LHNHQKXLVYRRU¶V*UDYHQKDJHHQ RPVWUHNHQ $' $'+DDJVFKH&RXUDQW $'2'HQ+DDJ $(* $1:% $D(YDYDQGHU $DUWVHQ-- -R]LDV YDQ $EEHQKXLV$ 6DQGUD $EGLV(YDVWUDDW $EGLV)UHGHULFDVWUDDW $EGLV*LMVEHUWDVWUDDW $EGLV,PPDVWUDDW $EGLV-RKDQQDVWUDDW $EGLV6ZDQHOGHVWUDDW $EHOV&* &DWKDULQD $ERXWDOHE$ $EULNR]HQSOHLQ $FDGHPLHYDQ%HHOGHQGH.XQVWHQ =LH .RQLQNOLMNH$FDGHPLHYDQ %HHOGHQGH.XQVWHQ $GDPV-RKQ $GULDQDYDQ5RRQODDQ $GYLHVUDDGYRRU6SRUW $HUVVHQYDQ6RPPHOVGLMN)UDQoRLV YDQ $IYRHUNDQDDO $JHQWVFKDSYDQ-XVWLWLH $NNHUPDQ$ $NNHUPDQ9XOSHQVSHFLDDO]DDN3:
$OEDQLs $OEDUGD-DQ+RUDWLXV $OJHPHHQ$IGHOLQJV]LHNHQKXLVYRRU ¶V*UDYHQKDJHHQRPVWUHNHQ $OJHPHHQ%HVWXXU $OJHPHQH%HJUDDISODDWV $OJHPHQH9HUHQLJLQJ1DWXXU EHVFKHUPLQJ $ONHPDGHODDQ9DQ=LH 9DQ$ONH PDGHODDQ $ONPDDU $OSKHQ+3*YDQ $OW|WWLQJ 'OG $OWYRRUGH6WLFKWLQJ $PDOLDYDQ6ROPV $PEDVVDGHYDQ)UDQNULMN $PEDVVDGHYDQ,QGRQHVLs $PHULFDQ([SUHVV $PHULND9HUHQLJGH6WDWHQYDQ $PHUVIRRUW.DPS $PVWHOODQG $PVWHUGDP $PVWHUGDP$PHULFDQ+RWHO $PVWHUGDP$PVWHUGDP0XVHXP $PVWHUGDP)OXZHOHQ%XUJZDO $PVWHUGDP2XGH]LMGV9RRUEXUJZDO $PVWHUGDP5R]HQWKHDWHU $PVWHUGDP5LMNVPXVHXP $PVWHUGDP5LMNVSUHQWHQNDELQHW $PVWHUGDP6WDGKXLV $PVWHUGDP6WDGVWHHNHQDFDGHPLH
$PVWHUGDP7KHDWHU'H.OHLQH .RPHGLH $PVWHUGDP7KHDWHU,QVWLWXXW 1HGHUODQG $PVWHUGDP8QLYHUVLWHLWYDQ $PVWHUGDP9ULMH8QLYHUVLWHLW $QGHUVRQ(OLVDEHWK $QGUpRVV\$QWRLQH)UDQoRLVFRPWHG¶ $QGULHVVHQ$OEHUW $QGULHVVHQ:LOOHP $QWL5HYROXWLRQDLUH3DUWLM $QWZHUSHQ % $QWZHUSHQ % .RQLQNOLMNH$FDGHPLH YRRU6FKRQH.XQVWHQ $QLMV+HQN $SHOGRRUQ3DOHLV+HW/RR $SHOGRRUQVHODDQ $SSHO7RQHHOJURHS'H $SSHOPDQ%DUWKRORPHXV $UFDGLD/HWWHUNXQGLJPDDQGEODG YRRUGDPHV $UFKLSHOEXXUW $UPVWURQJ/RXLV $UQKHP $UQKHP*HOUHGRPH $UQKHP*HUHFKWVKRI $URQVNHONZHJ $UWRWKHHN'HQ+DDJ6WLFKWLQJ $VDKDQ ,QGRQ $VFKEDFK 'OG $VVHQ $WULXPVWDGKXLV $XVFKZLW] 3RO 9HUQLHWLJLQJVNDPS
