februari 2014

België – Belgique P.B. – P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG

GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 1 – januari / februari 2014

Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P 509219

RAW – CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE

GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat 60-3500 Hasselt

Geologische Vereniging Limburg www.geolithos.be

Correspondentieadressen: Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden

Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven

Bestuur: Erevoorzitster

: Mevr. Huygens Ernestine

Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B–3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.14.00, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B–3520 Zonhoven Tel: 011/81.79.63, e-mail: [email protected] Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/76.52.73, e-mail: [email protected] Samenaankoop: Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/22.03.83, e-mail: [email protected] Bestuursleden Francis Reenaers, Bosblook 37, B–3600 Genk Tel: 089/36.44.74, e-mail: [email protected]

Medewerkers: Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B–3500 Hasselt Tel: 011/23.27.47, e-mail: [email protected] Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B–3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.10.64, e-mail: [email protected] Peter Sledz, Scheymanshof(Kin) 32, B-3640 kinrooi e-mail: [email protected] Freddy Bollaerts, Berkstraat 29 H, B-3460 Bekkevoort e-mail: [email protected] Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B–3800 Sint-Truiden Tel: 011/68.65.95, e-mail: [email protected]

RAW – CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE

G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

Nieuwjaarswoord Alweer een nieuwe januari-editie van Geolithos! Het nieuwe jaar is begonnen, mijn 13de als voorzitter. Wat vliegt de tijd snel. Tijdens het voorbije jaar was het plezant om vast te stellen dat de ledenopkomst bij de GVL-activiteiten over het algemeen zeer goed was. Enkele activiteiten vielen echter zwaar tegen: de Mergeldag in Gelinden, het museumbezoek in Maastricht, de HONAbeurs, … Beetje spijtig om vast te stellen dat er voor deze activiteiten zeer weinig interesse is. Ondanks de magere opkomst gaan we als vereniging in 2014 toch opnieuw deelnemen aan de Mergeldag en de HONA-beurs. We zullen jullie tijdig informeren en oproepen om mee te werken of een bezoekje te brengen! In 2014 zullen de GVL, HONA en de Werkgroep Krijt en Vuursteen nauwer gaan samenwerken. De leden van de verschillende verenigingen zullen de mogelijkheid krijgen om bij elke lezing aanwezig te zijn. Meer informatie over dit initiatief zal je bekomen tijdens de nieuwjaarsreceptie op 18 januari en in de volgende editie van Geolithos. Ook wil ik graag van deze gelegenheid gebruik maken om een oproep te lanceren: zijn er leden die een actieve bestuursfunctie zien zitten? Heb je zin om bepaalde activiteiten te organiseren? Je bent van harte welkom bij het bestuur. Voor meer info kan je steeds contact met me opnemen. In naam van mezelf en alle bestuursleden en medewerkers wens ik jullie een super 2014! Hopelijk zien we mekaar dikwijls op de GVL-activiteiten, te beginnen met de nieuwjaarsreceptie op 18 januari om 14u00. Gelukkig Nieuwjaar! Stefan

Geolithos – Jaargang 38 nr. 1 – januari/februari 2014 Blz. 3

INHOUD : 3.

Nieuwjaarswoordje van de voorzitter

4.

Algemene ledenvergaderingen

5.

Beurzen en tentoonstellingen

6.

Gelezen in de kranten: Met bloed gevuld fossiel van mug van 46 miljoen jaar oud ontdekt

7.

Koning van bloedvergieten ontdekt in VS

11.

Hoe de Paratethys van de aardbodem verdween

14.

Zaagvis in Hollandse mergel

AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering – Evenementenhal “Den Dijk” te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn !

ZATERDAG 18 JANUARI 2014 - 14u:

Eerste vergadering van alweer een nieuw werkjaar .. poenen, programmavoorstelling

2014

en

…

drank

en

vlaai,

u

aangeboden door de vereniging. Tot dan !

VRIJDAG 14 FEBRUARI 2014 – 20u:

“Rondtoeren op het Colorado plateau” … Mathieu en Nico zullen een reisverslag brengen van hun laatste trip(je) naar de States …

Niet te missen … !!


Zoektochten : In de maanden januari en februari zullen er geen door de Geologische Vereniging Limburg georganiseerde zoektochten plaatsvinden.

Mededelingen : Vernieuwen lidgeld Voor hen die vergeten zouden zijn hun lidgeld te vernieuwen … het kan nog steeds … !! Onze lidgelden voor 2013/2014 blijven ongewijzigd.

Activiteitenkalender Beurzen en tentoonstellingen : 1 en 2 februari 2014: Marcienne au Pont – 38e Mineralen en fossielenbeurs Gscasbl – Salon Communal – Place Kennedy – Marchienne au Pont – Van 10 tot 18u. info : www.gsc-asbl.be 22

en

23

februari

2014 :

IMRA

-

Acam

–

Kinepolis

‘Event

Center’

–

Groenendaallaan 394 – 2030 Antwerpen. ZA van 10 tot 17u – ZO van 10 tot 18u. Info: www.acam.be 2 maart 2014: HANNUT – 25e Mineralen en fossielenbeurs – Marché Couvert te Hannut. Van 10 tot 18u. Info: www.champ-hannut.be 16 maart 2014: NAUTILUS – 39e Mineralen en fossielenbeurs – K.A. Voskenslaan 60 – Gent. Info: www.nautilusgent.be 26 – 29 juni 2014: SAINTE-MARIE AUX-MINES – 51e Mineralen en fossielen beurs te Saint-Marie aux-Mines (Fr) – 26 & 27 juni professionele dagen.


Gelezen in de kranten. Met bloed gevuld fossiel van mug van 46 miljoen jaar oud ontdekt Amerikaanse insectenkundigen hebben de ontdekking aangekondigd van een fossiel van een mug die nog bloed in de buik had. Het gaat om de restanten van de laatste maaltijd die het diertje 46 miljoen jaar geleden verorberde. "Het gaat om het eerste fossiel van een mug die volgepropt is met bloed dat ooit werd ontdekt", verklaarde Dale Greenwalt, een biochemicus op rust, die aan de slag is in het Museum voor Natuurgeschiedenis in Washington. Hij is ook de hoofdauteur van de studie die verscheen in de 'Proceedings of the National Academy of Sciences'.

Het muggenfossiel kwam uit de collectie van een Amerikaanse insectenkenner. © ap

Het oudste fossiel van een mug is al 95 miljoen jaar oud, maar dat bevatte geen bloed. In die periode liepen er nog dinosaurussen op de aarde. Zij verdwenen 65 miljoen jaar geleden uit beeld. Hoewel 14.000 soorten insecten zich met bloed voeden, zoals teken, vlooien en muggen, zijn er bijna geen fossielen ontdekt die getuigen van die voedingswijze doorheen de evolutie. Slechts vier gefossiliseerde specimen werden ontdekt waarin parasieten van de slaapziekte of malaria aangeven dat die insecten op een dieet van bloed stonden. Het fossiel van de mug dat bloed bevat, werd ontdekt in de 25 jaar oude collectie van een Amerikaanse insectenkenner die aan het museum in Washington was geschonken. Bron: hln.be – 15 oktober 2013


Koning van bloedvergieten ontdekt in VS In de Amerikaanse staat Utah ontdekten onderzoekers een nieuwe angstaanjagende dinosaurus. De vleeseter liep zo’n 80 miljoen jaar geleden op aarde rond en is een voorvader van de beruchte Tyranosaurus rex. De ontdekking werpt een heel nieuw licht op de familie van de Tyranosaurussen.

Er werd altijd gedacht dat de familie van de Tyranosaurussen

70

miljoen

jaar

geleden

ontstaan is. Maar de pas ontdekte Lythronax argestes leefde waarschijnlijk al 80 miljoen jaar geleden. Tot nu was het niet duidelijk waarom de familie van de Tyranosaurussen zo divers was, zoals andere

dinosaurussoorten.

Amerikaanse

paleontologen vermoeden nu dat dit ook komt door stijgingen en dalingen van het zeeniveau. “Daardoor

leefden

verschillende

groepen

van

Tyranosaurussen geïsoleerd van elkaar en zijn ze anders geëvolueerd. Het gevolg daarvan is dat er nu zo veel verschilldende soorten zijn”, zegt Mark Loewen

van

het

onderzoeksteam

dat

de

Lythronax ontdekte.


Loewen benadrukt ook dat de tijd van de grote ontdekkingen duidelijk nog niet voorbij is. “Dit is nog maar het topje van de ijsberg. Er ligt nog een hele reeks Tyranosaurussen te wachten om ontdekt te worden.”

Azië of Amerika ?

Het onderzoeksteam hoopt via deze ontdekking ook meer te weten te komen over het ecosysteem in die tijd. “Het is geweldig om nieuwe soorten te ontdekken. Maar wat het belangrijkste is, is wat die nieuwe diersoorten ons vertellen over hun wereld”, zegt Randall Irmis van het Natural History Museum in Utah, waar het beest tentoongesteld wordt. “Noord-Amerika zag er 80 miljoen jaar geleden compleet anders uit. Het was er veel natter en tropisch warm en er was geen poolijs in die tijd. Hopelijk zullen we daar nu meer over leren.” De ontdekking is ook belangrijk in het onderzoek naar de T-rex familie. Die blijkt nu niet alleen veel uitgebreider dan gedacht, maar ook vooral in Amerika geleefd te hebben. Tot op dit moment was er veel discussie onder wetenschappers of de koningen onder de dinosaurussen eerder in Amerika dan wel in Azië voorkwamen. Deze ontdekking pleit in het voordeel van Amerika. De botten van de Lythronax argestes werden al in 2009 ontdekt. Onderzoekers vonden ze in de woestijn van de Amerikaanse staat Utah. Het duurde tot nu vooraleer de fossielen voldoende geanalyseerd waren en het skelet van de jager gereconstrueerd kon worden. De Amerikaanse paleontologen vonden namelijk niet het hele geraamte, maar enkel een aantal botten van de schedel en de rest van het lichaam.


Bloedvergieten De volledige Griekse naam van de nieuwe dinosaurus luidt Lythronax argestes. Lythron betekend bloevergieten, anax is het Grieks voor koning. In het Engels levert hem dat de bijnaam king of gore op. De soortnaam argestes verwijst naar de plaats waar hij voorkwam. De Griekse dichter Hometos gebruikte die term om het zuidwesten aan te duiden. De

Lythronax

leefde

op

Laramida. Dat was in die tijd een gigantisch eiland, ontstaan toen het centrale deel

van

Noord

Amerika

onder water kwam te staan en

het

oostelijke

westelijke deel

en

gïsoleerd

raakten. Zijn territorium liep van Mexico tot Alaska.


De Lythronax argestes kon tot 8 meter lang worden en tot tweeënhalve ton wegen. Hij had een muil vol vlijmscherpe tanden. Hoewel de Lythronax iets kleiner was dan zijn beruchte achterneef T-rex, moest hij er niet voor onderdoen. Net zoals de Tyranosaurus rex liep hij op twee poten en had hij korte armen. Zijn ogen stonden aan de zijkant van zijn kop, maar redelijk ver naar voren gedraaid. Daardoor kon hij, in tegenstelling tot veel andere dino’s, vooruit kijken. Alle eigenschappen samen maakte van hem de gevaarlijkste jager van zijn tijd.

Bron: Het Belang van Limburg – 9, 10, 11 november 2013


Hoe de Paratethys van de aardbodem verdween Hoe verdween de Zuid-Europese oerzee de Paratethys? Marten ter Borgh ging in zijn promotieonderzoek op zoek naar ontbrekende puzzelstukjes. In een ver geologisch verleden, toen alle continenten nog op een kluitje bij elkaar lagen, bevond zich tussen de supercontinenten Laurazië en Gondwana een oerzee: de Tethysoceaan.

Deze oceaan bleef intact tot 38 miljoen jaar geleden, toen Gondwana allang in kleinere continenten was opgebroken, en de Afrikaanse en Euraziatische aardschollen naar elkaar toe begonnen te drijven. De oceaanplaat dook de diepe aarde in, waardoor de Tethyszee langzaam maar zeker kromp.

Uiteindelijk culmineerde de beweging van de aardschollen in een continentale botsing in slow motion, die nog altijd aan de gang is. Gebergten als de Alpen en de Karpaten kwamen als kreukelzones omhoog zetten. Ten noorden van deze gebergtegordels ontstond De

een

binnenzee:

Paratethys.

Deze

oerzee strekte zich uit van West-Europa tot aan Azië, en was ongeveer zo groot als de huidige Middellandse Zee.

Marten ter Borgh (UU/VU) en Iuliana Vasliev (UU) op veldwerk, aan de lunch. Afbeelding: © Felix Bexkens, VU Amsterdam

Duwen en trekken Terwijl de gebergten het gevolg waren van het samendrukken van gesteente in de aardkorst, vond op andere plaatsen juist uitrekking plaats: Als een aardschol sneller omlaag duikt dan opzij drijft, en dus steeds steiler de diepe aarde in gaat, rekt de bovenliggende plaat uit en zakt vervolgens in. ¨En dan krijg je de rare situatie dat aan de ene kant enorme stukken oceaan verdwijnen en gesteente in elkaar verfrommeld wordt tot bergen, terwijl daarachter de boel uitrekt en juist nieuwe zeeën ontstaan¨, vertelt aardwetenschapper Marten ter Borgh van de Vrije Universiteit Amsterdam en de Geolithos – Jaargang 38 nr. 1 – januari/februari 2014 Blz. 11

Universiteit

Utrecht,

die

deze

gebeurtenissen

reconstrueerde

voor

zijn

promotieonderzoek. Het Pannoonse bekken, een laagvlakte die zo ongeveer heel Hongarije en flinke stukken van de omringende landen beslaat, is één van de restanten van deze uitrekking van de aardkorst.

De situering van de vroegere Paratethys en het huisdige Pannonse Bekken Afbeelding: © Marten ter Borgh, UU/VU

Afrika schoof onverstoorbaar verder, en de Paratethys werd steeds kleiner. Het gebeurde in stappen, waarbij telkens delen van de zee geïsoleerd raakten van de rest, en er uiteindelijk een enorm merensysteem ontstond. Tegenwoordig zijn er nog enkele resten van over, zoals de Zwarte Zee, het Aralmeer en de Kaspische Zee. Van de meren was het Pannoonse meer, dat inmiddels niet meer bestaat, de grootste. Als het er nu nog zou zijn, dan was het zelfs het grootste meer ter wereld geweest; groter dan het Afrikaanse Victoriameer en Lake Michigan en Lake Superior in de Verenigde Staten tezamen.

Openstaande vragen Ter Borgh was zeker niet de eerste die het opbreken van de Paratethys en het ontstaan van de nieuwe meren onder de loep nam. Er stond echter nog een flink aantal vragen open. Als de bekkens achter de bergen gevormd zijn door de bewegingen van de aardschollen, waarom ontstonden ze dan niet tegelijkertijd met de bergen? Dat deden ze


grotendeels wel, ontdekte Ter Borgh – in tegenstelling tot wat eerder gedacht werd. Om tot deze conclusie te komen bestudeerde hij onder meer de patronen in de sedimentlagen uit seismische profielen: beelden van de ondergrond, die geconstrueerd worden uit metingen aan het afbuigen en terugkaatsen van trillingsgolven door de aarde, en die zo een soort röntgenplaatjes opleveren van de ondergrond. En waarom deelde de Paratethys zich na de vorming op in steeds kleinere zeeën? Daalde de zeespiegel, waardoor ondiepe gedeeltes barrières tussen de zeeën gingen vormen? Of kwam het door het omhoogkomen van de bergen? Het Pannoonse Meer ontstond ten gevolge van de opheffing van de Karpaten, bijna 12 miljoen jaar geleden, concludeerde Ter Borgh in zijn proefschrift. Kennelijk sneed de bergketen het meer af van de rest van de Paratethys. Het vulde zich vervolgens langzaam maar zeker met erosiemateriaal afkomstig van alle omringende gebergten.

De IJzeren Poort in de Donau. Dit is de huidige connectie tussen twee grote bekkens die vroeger deel uitmaakten van de Paratethys: Het Pannoonse Bekken en het Bekken van Dacië. Afbeelding: Marten ter Borgh, UU/VU

Dat het meer geïsoleerd raakte was te zien aan fossielen van minuscule diertjes (microfossielen): de micro-zoutwaterbewoners in de oude lagen waren in het jongere sediment vervangen door brakwaterliefhebbers. Voor de timing bepaalde Ter Borgh de ouderdom van de sedimentlagen, en die bleek precies in overeenstemming met de opheffing van de Karpaten te zijn.

Nog steeds En zo is weer een stukje ingevuld van de enorme puzzel van de geschiedenis van de opkomst en ondergang van de Paratethys. Deze grootschalige reorganisatie van meren en gebergten is overigens nog altijd bezig, zegt Ter Borgh. Zo kan uit een verschuiving in het afwateringspatroon op de Karpaten worden afgeleid dat de vorm van het gebergte aan het veranderen is. Ter Borgh:¨Een deel van de Karpaten komt ook nu nog steeds omhoog.¨


Referentie: •

Ter Borgh, Connections between sedimentary basins during continental collision. How tectonic, surface and sedimentary processes shaped the Paratethys. Proefschrift Universiteit Utrecht, 204 blz. (2013)

•

Ontstaan en teloorgang van een vergeten Europese zee: de Paratethys (website Universiteit Utrecht) Bron: Kennislink.nl – 20 november 2013

Zaagvis in Hollandse mergel

In de Enci-mergelgroeve is de snuit van een 66 miljoen jaar oude zaagvis gevonden. Het gaat om de uitgestorven soort Ganopristis leptodon, een bijzonder fossiel omdat de kraakbeen botten van deze aan roggen verwante vis moeilijk fossiliseren. Alleen de tanden worden soms teruggevonden. Dat er ook een deel van de snuit wordt gevonden, is uitzonderlijk. De snuit van de Ganopristis is nog grotendeels verborgen in het kalksteen

© foto’s Oertijdmuseum Boxtel

Ziekenhuis Er is een CT-scan gemaakt van het stuk zachte steen in het Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch. De onderzoekers zijn erg bang om de snuit te beschadigen als ze het kalksteen verwijderen. Geolithos – Jaargang 38 nr. 1 – januari/februari 2014 Blz. 14


Radioloog Mike Korst scande de zaagvis. "Het was tot op het moment van scannen de vraag of we de structuren zichtbaar zouden kunnen maken. Maar ze waren verrassend fraai te zien."


Bron: nos.nl – 19 december 2013

Ideeën voor 2014 … een artikel … bezorg het aan het bestuur !!

------------------------------------------------Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels.


-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

INSCHRIJVINGSFORMULIER

Datum : .…/.…/….

Naam : …………………………………………………….………………….……... Voornaam : ………………………………..…………………………………………. Straat : …………………………………………………..…… nr : …… bus : .….… Gemeente : ……………………………………………………………………..…….. Tel : ……………………………… e-mail : ….………………………….…………..... Interesse :

- Algemene geologie - Mineralogie

O O

- Petrologie - Bodemkunde

O O

- Paleontologie - Andere

O O

Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 €/jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin + 5 €/jaar - steunend lid : 25 €/jaar - Jeugd (- 16 j) : 15 €/jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op naam van :

Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B – 3520 Zonhoven Rek nr : 235-0433721-46 IBAN BE33 2350 4337 2146 BIC GEBABEBB

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2014 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar 2014. Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen ! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider.

ZOEKTOCHT:……………………………………………………………DATUM :………………………….

Lid

Verantwoordelijk ouder

Voogd

Familielid

HANDTEKENING :

Naam en voornaam : ……………………………………………………………………………………… Adres : …………………………………………………………………………………………………….. Postcode en woonplaats : …………………………………………………………………………………. Telefoon : ……………………………………………….. Naam en leeftijd 1e kind (*) : ……………………………………………………………………………… Naam en leeftijd 2e kind (*) : ……………………………………………………………………………… (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


februari 2014

Recommend Documents