Een zwangerschaps- en bevallingsuitkering voor zelfstandig werkenden

Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Sociaal Recht

Een zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandig werkenden

Anja Eleveld

Rapport in opdracht van de Commissie Gelijke Behandeling

Leiden, 19 januari 2007

Correspondentie Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Sociaal Recht Mr. Drs. A. Eleveld Postbus 9520 2300 RA Leiden Telefoon ++31 71 527 7756 (7380) E-mail: [email protected] Website: http://law.leidenuniv.nl

Inhoudsopgave Lijst van afkortingen

1

Inleiding

2

Argumenten bij en na intrekking WAZ

4

1. 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.4

Het voornemen tot intrekking van de WAZ4 De memorie van toelichting en de discussie in de Eerste en Tweede Kamer Het eigen ondernemerschap en de veranderde verantwoordelijkheidsverdeling Het risico is te verzekeren via private verzekeringsmaatschappijen Geen strijd met internationaal recht In andere Europese landen is het risico ook niet verzekerd De arbeidsparticipatie van vrouwen wordt niet belemmerd Conclusie

5 5 6 7 8 8 9

2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Herinvoering van een verplichte verzekering Inleiding Reactie op de adviezen van de CGB en de ILO Moties voor herinvoering van de zwangerschapsen bevallingsuitkering De programma’s van de politieke partijen Conclusie

10 10 10 11 11 12

3. 3.1 3.2 3.3 3.4

De procedures bij de CGB, de Rechtbank en het Gerechtshof Inleiding De geschillen bij de CGB De geschillen bij de Rechtbank en het Gerechtshof Conclusie

13 13 13 14 14

4. 4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.4

Nationale gelijke behandelingswetgeving Inleiding Relevante artikelen uit de AWGB De interpretatie van de gelijke behandelingswetgeving volgens de verzekeraar Twee diensten Geoorloofd onderscheid Indirect onderscheid en objectieve rechtvaardiging Conclusie

15 15 15 15 15 16 17 17

5. 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

Contractsvrijheid Inleiding Vrijheid om het begrip arbeidsongeschiktheid te definiëren Vrijheid om al dan niet een zwangerschapsen bevallingsuitkering aan te bieden Vrijheid om al dan niet voorwaarden te verbinden aan het verzekerde product Conclusie

18 18 18 19 20 21

6. 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.4 6.4.1 6.4.2 6.5

De relatie tussen arbeidsongeschiktheid en zwangerschap Inleiding Modelvoorwaarden Interpretatie van de modelvoorwaarden volgens het Verbond van Verzekeraars Interpretatie van de modelvoorwaarden door de verzekeraars Het onderscheid tussen zwangerschap en arbeidsongeschiktheid volgens Movir Hoofdpunt van geschil Ziekte als gevolg van zwangerschap Afwezigheid wegens zwangerschap of bevalling De relatie tussen ziekte en zwangerschap in de Nederlandse wetgeving Inleiding Doelstelling van de definities van zwangerschap en ziekte in de wetgeving Conclusie

22 22 22 23 24 24 25 25 25 27 27 27 28

7.

Zwangerschap en arbeidsongeschiktheid in het Europese gelijke behandelingsrecht Inleiding Jurisprudentie heeft alleen betrekking op arbeidsrechtelijke verhoudingen De standpunten van Movir inzake Europese jurisprudentie Theoretische beschouwing Conclusie

30 30 30 30 31 33

7.1 7.2 7.3 7.4 7.5

8. De Goederen- en dienstenrichtlijn 8.1 Inleiding 8.2 Het standpunt van de verzekerde 8.3 Het standpunt van Movir 8.4 Wetsgeschiedenis van de Goederen- en dienstenrichtlijn 8.4.1 Het belang van de richtlijn 8.4.2 De materiele werkingsfeer 8.4.3 Artikel 5 (3): Kosten die verband houden met zwangerschap en moederschap 8.5 Literatuur over de Goederen- en dienstenrichtlijn 8.5.1 Implementatiedatum en horizontale werking 8.5.2 De noodzaak en het effect van de Goederen- en dienstenrichtlijn 8.6 Conclusie 8.6.1 Betekenis van artikel 5 8.6.2 Implementatiedatum en horizontale werking 8.6.3 Uitzonderingsbepalingen 8.6.4 Contractsvrijheid 8.6.5 Tot slot

34 34 34 35 35 35 36 37 37 37 38 39 39 39 40 40 40

9.

41

Conclusie

Jurisprudentie dossieronderzoek

49

Geraadpleegde literatuur

50

De Goederen- en dienstenrichtlijn

52

Lijst van afkortingen

AWGB BW CGB CRvB ILO SZW WAZ Wazo ZW

Algemene Wet Gelijke Behandeling Burgerlijk Wetboek Commissie Gelijke Behandeling Centrale Raad van Beroep International Labour Organisation Sociale Zaken en Werkgelegenheid Wet arbeidsongeschiktheidsverzekeringen zelfstandigen Wet arbeid en zorg Ziektewet

Inleiding Aanleiding van het onderzoek De CGB heeft in april 2006 een advies uitgebracht aan minister de Geus (SZW) over de afschaffing van de zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen in relatie tot Europese regelgeving en internationale verplichtingen.1 De conclusie van dit advies is, dat op grond van Europese en internationale regelgeving de overheid verplicht is zorg te dragen voor een uitkeringsvoorziening gedurende een bepaalde periode van de zwangerschap en bevalling (16 weken). Dit kan plaatsvinden hetzij door een publiekrechtelijke regeling, hetzij via een privaatrechtelijke regeling van verzekeraars, mits deze laatste voldoet aan de gelijke behandelingswetgeving. De CGB heeft geconstateerd dat de huidige private verzekeringspolissen bepalingen bevatten die strijdig zijn met de gelijke behandelingswetgeving. Om een goed vervolg advies te kunnen geven, teneinde een adequate zwangerschapsen bevallingsuitkeringsvoorziening voor vrouwelijke zelfstandigen te verwezenlijken, acht de CGB het nodig om haar eerdere advies te concretiseren. Hiertoe heeft ze in de eerste plaats de polissen van de private verzekeraars laten onderzoeken op onderscheidmakende bepalingen ten aanzien van zwangerschapsen bevallingsuitkeringen aan zelfstandigen in/bij de arbeidsongeschiktheidsverzekering. Het tweede onderzoeksverzoek heeft geresulteerd in dit rapport en wordt hieronder toegelicht. Onderzoeksvragen De CGB heeft mij verzocht het volgende te onderzoeken: 1. Inventariseren van de politieke argumenten bij de intrekking van de WAZ en de Kamermotie waarmee om herinvoering van een zwangerschapsen bevallingsuitkering wordt verzocht. 2. Inzicht geven in de argumenten die verzekeraars hanteren voor de verschillende onderscheidmakende bepalingen. 3. Aangeven wat de randvoorwaarden zijn die vanuit de Goederen- en dienstenrichtlijn gesteld worden aan de particuliere verzekeraars. De opdrachtgever heeft aangegeven dat in het rapport de nadruk gelegd moet worden op de analyse van de door de verzekeraars gehanteerde argumentatie. In aanvulling op de onderzoeksvragen van de CGB heb ik een vierde onderzoeksvraag geformuleerd: 4. In hoeverre zijn de door verzekeraars gehanteerde onderscheidmakende bepalingen in strijd met het gelijke behandelingsrecht. Gehanteerde methoden Ten behoeve van de uitvoering van de eerste onderzoeksvraag heb ik gezocht in de officiële overheidspublicaties, ik heb vooral gebruik gemaakt van kamerstukken en brieven van het ministerie van SZW. Ten behoeve van de uitvoering van de tweede onderzoeksvraag maak ik hoofdzakelijk gebruik van de argumenten die door de verzekeraars genoemd worden in geschillen bij de 1

Advies CGB nr. 2006-6.

-1-

CGB, de Rechtbank en het Gerechtshof. Om deze argumenten te achterhalen heb ik dossieronderzoek gedaan bij de CGB op 22 december 2006, de Rechtbank te Utrecht op 29 december 2006 en het Gerechtshof te Amsterdam op 3 januari 2007. Verder had ik een kort interview met Emile Voorn van het Verbond van Verzekeraars. Ten behoeve van de uitvoering van de derde onderzoeksvraag heb ik, voor wat betreft de parlementaire geschiedenis van de Goederen- en dienstenrichtlijn, gebruik gemaakt van de openbare documenten van de Europese commissie en het Europees parlement. Daarnaast heb ik literatuuronderzoek gedaan. De uitkomsten van de eerste drie onderzoeksvragen zijn mede gebruikt worden voor de uitwerking van de vierde onderzoeksvraag. Ten behoeve van deze onderzoeksvraag heb ik voorts aanvullende literatuur geraadpleegd en heb ik gesproken met één van de oordelende rechters van de rechtbank te Utrecht. Uitwerking De onderzoeksvragen heb ik uitgewerkt in 9 hoofdstukken. De eerste onderzoeksvraag komt aan de orde in de eerste twee hoofdstukken. Deze hoofdstukken handelen over respectievelijk de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandig werkenden in 2004 en de moties waarmee eind 2006 om herinvoering van deze uitkering is verzocht. In het derde hoofdstuk geef ik een overzicht van de belangrijkste geschillen tussen de verzekeraars en verzekerden. De tweede onderzoeksvraag wordt uitgewerkt in hoofdstuk 4 tot en met 8. De argumenten van de verzekeraars worden hier geanalyseerd tegen de achtergrond van verzekeringstechnische aspecten en de gelijke behandelingswetgeving. De argumenten zijn hoofdzakelijk afkomstig van verzekeringsmaatschappij Movir. De analyse in deze hoofdstukken zijn verder richtinggevend voor de beantwoording van de vierde onderzoeksvraag. Het achtste hoofdstuk heeft de Goederen- en dienstenrichtlijn tot onderwerp en hiermee wordt tevens de derde onderzoeksvraag behandeld. In hoofdstuk 9 formuleer ik de antwoorden op de vier onderzoeksvragen.

-2-

1. Argumenten bij en na intrekking WAZ 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk ga ik na welke argumenten de regering gebruikte bij de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen. Dit doe ik door na te gaan wat er in de regeringsakkoorden en in de memorie van toelichting wordt vermeld, en welke argumenten naar voren zijn gekomen tijdens de parlementaire behandeling.

1.2 Het voornemen tot intrekking van de WAZ Het strategisch akkoord 2002. De eerste aanzet tot intrekking van de WAZ wordt gegeven in het strategisch akkoord:2 “Als gevolg van daling van de groei van het arbeidsaanbod is toekomstige economische groei en welvaartsstijging meer en meer afhankelijk van een hogere productiviteitsgroei (….) Het kabinet kan een bijdrage aan een sterkere economische structuur en productiviteitsbevordering leveren door (….) een onderzoek naar de mogelijkheden om de WAZ af te schaffen. Het hoofdlijnen akkoord 2003 In het hoofdlijnenakkoord 2003 wordt net als in het strategisch akkoord3 de voorgenomen afschaffing van de WAZ gekoppeld aan de doelstelling de arbeidsparticipatie te bevorderen.4 In geen van beide akkoorden wordt gerefereerd aan de zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandig werkenden.5 Onderzoeksrapport 2003 De resultaten van het voorgenomen onderzoek zijn verschenen in 2003. 6 Het rapport is bijna in zijn geheel gewijd aan de arbeidsongeschiktheidsuitkering voor zelfstandigen. In één van de slothoofdstukken wordt opgemerkt dat, in het geval de overheid van mening is dat een inkomensvoorziening bij arbeidsongeschiktheid niet meer wenselijk is, er in principe ook argumenten zijn om de inkomensvoorziening voor zwangerschap en bevalling af te schaffen. Aan de andere kant dient, volgens de opstellers van het rapport, rekening gehouden te worden met de volgende overwegingen:7 1. Het risico op zwangerschap dan wel ziekte als gevolg van zwangerschap is privaat maar beperkt verzekerbaar.

2

Werken aan vertrouwen, Strategisch akkoord voor kabinet CDA, LPF en VVD, Den Haag 2002, p. 20. (kabinet Balkenende I). 3 Hoofdlijnen akkoord CDA, VVD en D66 (kabinet Balkenende II). 4 Om de arbeidsparticipatie structureel te bevorderen zal de werking van de socialezekerheidsregelingen. moeten worden verbeterd. Dat geldt voor (……) de hervorming van de WAO en de WAZ, welke laatste wordt afgeschaft ( Kamerstukken II 2002/03, 28 637, nr. 19, p. 7). 5 Wel er wordt er gepleit voor inkomensafhankelijke regelingen voor zorg en kinderen (p. 7). 6 Onderzoek naar de gevolgen van het afschaffen van de Wet Arbeidsongeschiktheidsverzekering Zelfstandigen, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, september 2003. 7 noot 4, par. 4.7.

-3-

2. Nederland hecht groot belang aan internationale verplichtingen rond inkomensbescherming bij zwangerschap en bevalling (hoewel internationale verplichtingen alleen gelden voor werknemers). 3. Het is van belang alert te zijn op situaties waarin minder regels juist het meedoen en meer werk zouden kunnen bedreigen. Dat de eerste twee overwegingen nog steeds relevant zijn, zal in dit rapport uitgebreid aan de orde komen. De derde overweging zien we terugkomen in het volgende hoofdstuk. Commentaar Het strategisch akkoord 2002, het hoofdlijnenakkoord 2003 en het onderzoeksrapport geven de indruk dat de afschaffing van het zwangerschapsen bevallingsverlof een neveneffect was van de afschaffing van de WAZ. Het argument van productieverhoging en bevordering van arbeidsparticipatie lijkt in ieder geval weinig relevant te zijn voor de afschaffing van de publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsverzekering voor zelfstandig werkenden.

1.3 De memorie van toelichting en de discussie in de Eerste en Tweede Kamer De belangrijkste argumenten die de regering noemt bij het intrekken van de zwangerschapsen bevallingsuitkering hebben betrekking op het eigen ondernemerschap en de daarbij behorende verantwoordelijkheden. Deze argumentatie past in het beleid van een terugtrekkende overheid en de daarmee samenhangende veranderende verantwoordelijkheidsverdeling.8 Het is daarnaast één van de weinige positief geformuleerde argumenten ter ondersteuning van de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering.9 Met de andere argumenten geeft de regering aan dat er geen belemmeringen zijn voor de intrekking van deze uitkering. Vooral in de Eerste Kamer kon de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering op kritiek rekenen. Deze kritiek kwam voornamelijk uit de hoek van de PvdA, Groenlinks en de SP.

1.3.1 Het eigen ondernemerschap en de veranderde verantwoordelijkheidsverdeling Wens van de ondernemers De regering geeft in de memorie van toelichting aan dat het vrije ondernemerschap samen gaat met vrije keuzes, waaronder de keuze of men zich al dan niet wil verzekeren. Dit is volgens minister de Geus ook een wens van de ondernemers. Zo wijst hij op de heersende onvrede bij de doelgroep over het verplichte karakter en de onevenwichtige verhouding tussen premiebetaling en uitkeringshoogte.10

8

In die zin is het te verklaren waarom argumenten die in 1998 bij de invoering van de zwangerschapsen bevallingsverzekering nog leidend waren, bij de intrekking van deze verzekering geen rol van betekenis meer spelen. 9 Een ander positief geformuleerd argument is dat afschaffing een kostenbesparing oplevert van ruim 20 miljoen euro, ik kom in dit hoofdstuk niet meer terug op het kostenbesparingsargument. 10 Brief minister de Geus d.d. 20-10-2006 na de vraag over herinvoering van de zwangerschapsen bevallingsuitkering, zie hierover ook hoofdstuk 7.

-4-

Verantwoordelijkheid van de zelfstandige ondernemer De regering betoogt in de memorie van toelichting dat het tot de verantwoordelijkheid van de zelfstandig ondernemer behoort om voor het zwangerschapsen bevallingsverlof te reserveren.11 Minister de Geus herhaalt dit standpunt in de Eerste en Tweede Kamer.12 In de Eerste Kamer wordt door een aantal kamerleden de voorgestane verantwoordelijkheidsverdeling nadrukkelijk in verband gebracht met eventuele nadelige gevolgen voor vrouwen. Minister de Geus zegt hierover: “Het gaat er om in hoeverre wij de man/vrouwverschillen in het ondernemerschap tot een publieke verantwoordelijkheid rekenen om daarin een zekere solidariteit te waarborgen. Het gaat er dan ook om tot hoever je daarin wilt gaan. De regering vindt het voldoende dat het een aspect is dat in de polis (van de private verzekeraar) opgenomen kan worden.”13 Hij voegt hier aan toe dat zwangerschap een verantwoordelijkheid van beide ouders is waarvan beide ouders de consequenties moeten dragen. De gedeeltelijke publieke verantwoordelijkheid wordt bijvoorbeeld zichtbaar in de regeling voor kinderbijslag. Commentaar Ik vraag me af of de ondernemers inderdaad de wens hadden dat de publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsverzekering zou worden afgeschaft. De onvrede van de ondernemers wordt in de memorie van toelichting in verband gebracht met de wens tot afschaffing van de WAZ. Voor zover ik heb kunnen nagaan is loskoppeling van beide uitkeringen in een overleg met de ondernemers niet aan de orde geweest. Daarnaast heeft MKB Nederland zelfs gepleit voor herinvoering van de Zwangerschaps- en bevallingsuitkering voor zelfstandigen.14

1.3.2 Het risico is te verzekeren via private verzekeringsmaatschappijen In de memorie van toelichting wordt aangegeven dat het zwangerschapsrisico onder voorwaarden privaat verzekerbaar is. Vaak wordt een wachttijd van 2 jaar gehanteerd. De voorwaarden die particuliere verzekeraars hanteren, kunnen volgens de minister uit verzekeringstechnisch oogpunt gerechtvaardigd worden en vormen geen belemmering voor het intrekken van de publiekrechtelijke verzekering.15 Strijd met de gelijke behandelingswetgeving Een aantal kamerleden vraagt zich af of een wachttijd van twee jaar strijdig is met de AWGB. De minister stelt voorop dat hij geen uitspraak doet over de interpretatie van de AWGB in deze zaken:

11

Kamerstukken II 2003/04, 29497 nr. 3, p.6. Kamerstukken II 2003/04, 29 497, nr. 14 , p. 36 en p. 43: “ De periode dat men uit de running is in verband met zwangerschap kan de ondernemer incalculeren,” en “ Als het gaat om de periode van verlof bij zwangerschap en bevalling kunnen ondernemers dat risico in de toekomst naar mijn idee zelf dragen. Kamerstukken I, 2003/04, nr. 37, p. 2041: “Op het moment dat wij spreken over vrij ondernemerschap, sta ik in principe zeer terughoudend tegenover een bemoeienis van de overheid door bepaalde groepen werknemers extra te faciliteren of bepaalde voordelen te geven”. 13 Kamerstukken I 2003/04, nr. 37, p. 2050. 14 Zie bericht in de Volkskrant van 18 november 2005. 15 Zie bijvoorbeeld Kamerstukken II 2003/04, 29497, nr. 7 p. 9 en brief minister De Geus d.d. 11-11-2005. 12

-5-

“Iedereen kan zich particulier verzekeren voor zwangerschap door het opnemen van een extra module voor zwangerschap. Vervolgens is het de vraag of het discriminerend is, omdat er een extra module in zit voor zwangerschap. Die vraag hoort niet thuis in het publieke domein maar in het private domein, omdat het om private polissen gaat. Deze vraag kan ik nu niet beantwoorden.”16 Indien een verzekeraar verboden onderscheid maakt, zal dit volgens de minister gevolgen hebben voor de productontwikkeling van de verzekeraars.17 Een eventueel gerechtelijk oordeel over de voorwaarden die particuliere verzekeraars verbinden aan een zwangerschapsen verlofuitkering is volgens de minister niet van invloed op het besluit tot intrekking van de publiekrechtelijke uitkering. Medische complicaties Het feit dat de minster de voorwaarden die de private verzekeraar verbindt aan een zwangerschapsverlofverzekering, niet als een belemmering ziet voor het intrekken van de publiekrechtelijke regelgeving, volgt logischerwijze uit zijn opvatting over het eigen ondernemerschap (par. 1.3.1): ondernemers kunnen van te voren de financiële gevolgen van het verlof incalculeren en hiervoor een bedrag reserveren. Waar het de minister om lijkt te gaan, is dat arbeidsongeschiktheid als gevolg van medische complicaties particulier verzekerd kunnen worden. Nu dit het geval is, concludeert de minister dat eventuele risico’s voldoende afgedekt worden door een particuliere verzekering.18

1.3.3 Geen strijd met internationaal recht In de memorie van toelichting geeft de regering aan dat er geen internationale verplichtingen bestaan op grond waarvan een publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsuitkering zou moeten worden verplicht. Zo zou intrekking van deze uitkering niet strijdig zijn met de ILO verdragen. Na aandringen in de Eerste Kamer zegt de minister toe om aan de ILO de volgende vraag voor te leggen: Is intrekking van de publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsuitkering strijdig met ILO verdragen.19 Bij het doen van de belofte aan de kamerleden merkt hij echter op dat hij niets verwacht van het ILO onderzoek, was dit wel het geval geweest, dan had hij het wetsvoorstel aangehouden.20 De ILO beantwoordt in april 2006 het verzoek van de regering met de mededeling dat er geen “informal opinion” gegeven kan worden, aangezien de WAZ reeds is ingetrokken.21 In de Eerste Kamer wordt daarnaast gewezen op artikel 11 lid 2 uit het VN vrouwenverdrag.22 In dit artikel worden de verdragsstaten verplicht om maatregelen te nemen: “To introduce maternity leave with pay or with comparable social benifits without loss of former employment, seniority or social allowances.”

16

Kamerstukken I, 2003/04, nr. 37, p. 2038-39. Kamerstukken I, 2003/04, nr. 37, p. 2041. 18 Zie bijvoorbeeld Kamerstukken II 2003/04, 29 497, nr. 14, p. 36. 19 Het gaat vooral om ILO verdrag nr. 103, hierin worden minimumnormen vastgelegd voor het zwangerschapsen bevallingsverlof. 20 Kamerstukken I 2003/04, nr. 37, p. 2040. 21 Kamerstukken I 2005/06, 29497 en 30034 I. 22 Het Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (IVDV of VN Vrouwenverdrag, of Vrouwenverdrag). 17

-6-

De minister merkt hierover op dat dit verdrag hier niet van toepassing is, aangezien de personele werkingssfeer beperkt is tot werknemers.23 Commentaar Gezien het antwoord van de ILO, moet geconcludeerd worden dat de opmerkingen van de minister in relatie tot de ILO verdragen berusten op een cirkel redenering. Door pas achteraf om advies te vragen, wordt niet duidelijk of de afschaffing van de zwangerschapsen bevallingsuitkering strijdig is met de ILO verdragen. Wat betreft de personele werkingsfeer van het VN Vrouwenverdrag (VV) is duidelijkheid verschaft door het CEDAW.24 In een recente uitspraak inzake een klacht tegen de Staat der Nederlanden heeft het CEDAW geoordeeld dat het verdrag zich richt op alle vrouwen die betaalde arbeid verrichten. Dat zijn niet alleen vrouwen die in loondienst werken, maar ook vrouwen die als zelfstandige werkzaam zijn, waaronder de meewerkende echtgenotes.25 Gezien deze uitspraak is het interessant om de betekenis van artikel 11, lid 2 VV nader te bekijken. Het artikel bevat een verplichting voor de verdragsstaten om er voor te zorgen dat er een zwangerschapsen bevallingsverlof wordt ingevoerd. De uitkering kan bestaan uit loondoorbetaling of een uitkering uit sociale voorzieningen. Het is de vraag of met een private verzekering, aan deze verplichting van het VN Vrouwenverdrag wordt voldaan. Ik ben nog geen reactie van de regering op deze uitspraak tegengekomen. Op 24 januari 2007 wordt de vierde Nederlandse voortgangsrapportage door het CEDAW besproken. De afschaffing van de zwangerschapsen bevallingsuitkering zal hierbij ook aan de orde komen.

1.3.4 In andere Europese landen is het risico ook niet verzekerd In de memorie van toelichting wordt aangegeven dat in een aantal Europese landen arbeidsongeschiktheidsverzekeringen voor zelfstandigen niet tot de verantwoordelijkheid van de overheid wordt gerekend.26 Wat betreft het risico van zwangerschap en bevalling geeft minister de Geus aan dat in geen enkel ander land een regeling is getroffen voor de gevolgen van medische complicaties voor zwangerschap.27 Commentaar Deze bewering vertekent het beeld als het gaat om een publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsuitkering, omdat in de meeste Europese landen dit juist wel geregeld is.28

1.3.5 De arbeidsparticipatie van vrouwen wordt niet belemmerd In het onderzoeksrapport uit 2003 werd al gewezen op een mogelijk tegenstrijdig argument wat betreft de bevordering van de arbeidsparticipatie.29 De minister ziet echter geen belemmering:

23

Kamerstukken I 2004/5 29 497 C, p. 8. Minister de Geus verwijst hier ook naar een aanbeveling waaruit blijkt dat het verdrag in ieder geval wel van toepassing is op meewerkende echtgenoten. Echter, ook voor deze groep vervalt de zwangerschapsen bevallingsuitkering na intrekking van de WAZ. 24 Committee on the Elimination of Discrimination against Women. 25 Uitspraak van 14-8-2006, n.b. dit is pas de derde uitspraak van het CEDAW. 26 Kamerstukken II, 2003/04, 29497 nr. 3, p. 2, zie ook Kamerstukken I, 2003-04 nr. 37, p. 2043. 27 Kamerstukken II, 2003/04, 29497, nr. 14, p. 36, deze opmerking is overigens niet juist, zie Eleveld (2006), p. 266 noot 46. 28 Zie Eleveld (2006), p. 254-265.

-7-

“Uit onderzoek blijkt dat het zelfstandig ondernemerschap juist voor vrouwen die arbeid en andere verantwoordelijkheden willen combineren aantrekkelijk is, dit zal ook na het verdwijnen van de toegang tot de WAZ blijven bestaan. De arbeidsparticipatie wordt bevorderd door verschillende factoren. Naar verwachting zal het afschaffen van de WAZ de arbeidsparticipatie van vrouwen als zelfstandige, niet wezenlijk beïnvloeden.”30 Commentaar Deze bewering van de minister wordt niet algemeen gedeeld.31 Op Europees niveau wordt bijvoorbeeld een ander causaal verband gelegd. Beperking van de toegang van vrouwelijke ondernemers tot het publiekrechtelijke socialezekerheidsstelsel zou juist belemmerend kunnen werken voor potentiële ondernemers.32

1.4 Conclusie De intrekking van de publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen lijkt een neveneffect te zijn van de afschaffing van de WAZ. Het hoofdargument voor intrekking van de uitkering berust op gewijzigde inzichten over de verantwoordelijkheidsverdeling. Het is niet ondenkbaar dat de recente uitspraak van CEDAW over de personele werkingssfeer van het VN Vrouwenverdrag het pleidooi voor herinvoering van een verplichte regeling zal beïnvloeden. In het volgende hoofdstuk zal hier verder op worden ingegaan.

29

Ook in een recente notitie “Ontwikkelingen en keuzes in het stelsel van werk en inkomen,” wordt wat betreft het belang van arbeidsparticipatie van vrouwen en de rol daarin van de overheid, opgemerkt: “Vrouwen zullen meer moeten gaan participeren, niet als gevolg van dwang of door eigen keuzes van vrouwen in te perken, maar door ervoor te zorgen dat participatie voor hen de meest aantrekkelijke optie wordt.” (Kamerstukken II, 2005/06, 29 804, nr.23, p.7). 30 Kamerstukken I, 2003-04 29497 C, p. 9. 31 Zie ook toelichting van mw. Halsema bij de motie tot herinvoering publiekrechtelijke uitkering, (H.2). 32 Het actieplan “De Europese Agenda voor ondernemerschap” Com (2004) 70 definitief.

-8-

2 Herinvoering van een verplichte verzekering? 2.1 Inleiding Na de commotie rond de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering, heeft de Tweede Kamer het onderwerp niet laten rusten. In dit hoofdstuk ga ik na op welke wijze diverse partijen het onderwerp onder de aandacht hebben gebracht in de Tweede Kamer en in hun partij programma’s. Daarnaast komt de reactie van de regering aan de orde.

2.2 Reactie op de adviezen van de CGB en de ILO In het eerste hoofdstuk gaf ik aan dat de ILO het verzoek om advies over de intrekking van de WAZ in een brief, d.d 7-4-2006 naast zich neerlegde, nu de WAZ al daadwerkelijk was ingetrokken. In dezelfde maand bracht de CGB haar adviesrapport uit naar aanleiding van de vraag of intrekking van de WAZ in strijd is met Europees recht en het VN Vrouwenverdrag. Tot op heden heeft de regering op geen van beide reacties gereageerd. De minister heeft in brieven in juni en november 2006 verklaard dat allereerst de rechtszaak van het FNV tegen de staat moet worden afgewacht, omdat in deze procedure dezelfde internationaalrechtelijke aspecten aan de orde zijn als in het advies van de CGB.33

2.3 Moties voor herinvoering van de zwangerschapsen bevallingsuitkering Motie Halsema en Verhagen Bij de behandeling van de miljoenennota 2007 dienen de kamerleden Halsema (Groenlinks) en Verhagen (CDA) een motie in waarin zij pleiten voor de herinvoering van een uitkering voor zwangerschapsverlof voor vrouwelijke ondernemers, zelfstandigen, freelancers en meewerkende partners, omdat in de huidige situatie het vrouwelijk ondernemerschap belemmerd wordt.34 Halsema geeft tijdens de Kamerbehandeling aan dat een dergelijk zwangerschapsen bevallingsverlof de arbeidsparticipatie bevordert, dit is positief voor het landsbelang en vanuit emancipatorisch perspectief.35 De motie wordt ingetrokken nadat de minister-president de toezegging heeft gedaan dat ze in deze zaak voor de behandeling van de begroting SZW een notitie zal voorbereiden.36 Brief minister de Geus Minister de Geus komt bovengenoemde toezegging na in een brief aan de Tweede Kamer.37 In deze brief schetst hij de mogelijke voordelen en nadelen van een publiekrechtelijke regeling. De voordelen van een dergelijke regeling zijn volgens de minster: -Zelfstandigen zijn verzekerd voor het risico van zwangerschap en bevalling. -De combinatie van arbeid en zorg wordt gefaciliteerd. -Het zelfstandig ondernemerschap wordt bevorderd. 33

Brieven De Geus minister SZW, d.d. 7-6-2006 en 9-11-2006. Kamerstukken II, 2006/07, 30 800, nr. 25. 35 Handelingen II, 2006/07, nr. 5, p. 249. 36 Handelingen II, 2006/07 nr. 6, p. 351. 37 Brief van 20-10-2006. 34

-9-

Daarnaast noemt de minister de volgende nadelen: -Een dergelijke regeling past niet in de verantwoordelijkheidsverdeling tussen overheid en zelfstandige ondernemers. Bovendien is het risico van zwangerschap en bevalling privaat verzekerbaar. -Een verplichte publieke verzekering beperkt de keuzevrijheid van betrokkenen. -De financiering van de nieuwe verzekering dient door de zelfstandigen te gebeuren. Dit betekent dat er opnieuw een apart regime voor zelfstandigen wordt ingevoerd. Een andere financieringswijze zou betekenen dat anderen moeten meebetalen aan een regeling waar zij geen aanspraken opmaken. -De uitvoering van zo’n regeling brengt kosten met zich mee. -Premie betaling betekent een verzwaring van de administratieve lasten van zelfstandigen -De private polissen moeten worden omgezet. Motie Van Gent en Verburg De motie van de kamerleden Van Gent (Groenlinks) en Verburg (CDA) bij de behandeling van de begroting 2007 van het ministerie van SZW heeft dezelfde bewoordingen als de eerdere motie van Halsema en Verhagen, met dit verschil dat nu wordt gepleit voor het doen van een voorstel voor herinvoering van een zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandig werkenden voor 1 januari 2007.38 Deze motie wordt aangenomen door stemmen van PvdA, SP, Groenlinks, D66, CDA, Christenunie en Vanoudenallen.39 Tijdens de behandeling van deze motie uitten diverse kamerleden hun onvrede over de beperkte inhoud van de hierboven vermelde brief van minister de Geus. Een punt van discussie is de premiebetaling voor een zwangerschapsen bevallingsverlofvoorziening voor zelfstandigen. De minister is tijdens de behandeling minder stellig over het feit dat zelfstandigen zelf de premie dienen op te brengen. Hij merkt wel op dat hij bezwaren heeft tegen een publieke voorziening. De middelen voor het zwangerschapsverlof van werkneemsters wordt betaald door werkgevers en werknemers. Het zou volgens de minister oneerlijk zijn als werknemers en werkneemsters via de belastingen het verlof van hun collega’s/concurrenten moeten betalen.40 Amendement Bussemaker Dat er bezwaren zijn tegen een publiek gefinancierde zwangerschapsen bevallingsregeling blijkt uit de verwerping van een amendement van Kamerlid Bussemaker op de begroting van het ministerie SZW. Ze stelt voor om ter financiering van het zwangerschapsen bevallingsverlof voor zelfstandige ondernemers publiek geld te reserveren in een fonds.41 Alleen PvdA, SP en Groenlinks stemmen voor dit voorstel waarmee het wordt verworpen.42

2.4 De programma’s van de politieke partijen In november 2006 hebben de verkiezingen van de Tweede Kamer plaats gevonden. Zeker na de aanname van de motie van Van Gent en Verburg is het interessant te zien wat de

38

Kamerstukken II, 2006/07, 30 800 XV, nr. 48. Handelingen II, 2006/07 nr. 19, p. 1453. 40 Handelingen II, 2006/07, nr. 18, p. 1303-4. 41 Kamerstukken II, 2006/07, 30 800 XV, nr. 22. 42 Handelingen, 2006/07, nr. 19, p. 1455-1456. 39

- 10 -

verschillende partijen in hun programma’s hebben opgenomen wat betreft de zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen. Expliciet pleidooi voor een verplichte zwangerschapsen bevallingsuitkering Alleen PvdA, Groenlinks en CDA hebben zich in hun partijprogramma’s expliciet uitgesproken voor de herinvoering van een verplichte zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen. De PvdA stelt dat er voor kleine ondernemers en zzp’ers een publieke voorziening voor zwangerschapsverlof moet komen. Groenlinks pleit voor herinvoering van de WAZ en licht dit als volgt toe: “Onderscheid tussen werknemers en zelfstandigen in de sociale zekerheidsregelingen wordt verminderd door zelfstandigen aan meer regelingen te laten mee doen. Het CDA wil onderzoeken hoe een zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen en meewerkende partners vormgegeven kan worden. Ondersteuning aan zelfstandigen op het terrein van de sociale zekerheid en levensloop Hoewel de SP, Christenunie en D66 voorstellen doen ter ondersteuning van de sociale zekerheidsrechten van zelfstandig werkenden, pleiten deze partijen in hun programma’s niet expliciet voor een herinvoering van een zwangerschapsen bevallingsuitkering voor deze groep. Het standpunt van de SP is de meest uitbreide. Zo pleit deze partij voor een wettelijk recht op betaald ouderschapsverlof en verbetering van de toegang tot de levensloopregeling.

2.5 Conclusie Nu de motie Van Gent en Verburg is aangenomen, de samenstelling van de Tweede Kamer is gewijzigd en er een nieuw kabinet komt, lijkt er een gerede kans aanwezig te zijn dat een wetsvoorstel voor herinvoering van een verplichte zwangerschapsen bevallingsverzekering voor zelfstandigen en meewerkende vrouwen op een kamermeerderheid kan rekenen. Niet alleen de verkiezingen, ook de ommezwaai van het CDA draagt bij aan deze verwachting. CDA, PvdA en Groenlinks spreken zich in hun partijprogramma’s uit voor de herinvoering van een dergelijke uitkering. Gezien het stemgedrag bij de motie van Van Gent en Verburg, mag bij een wetsvoorstel ook op ondersteuning gerekend worden van de SP, Christenunie en D66. Uit de geringe steun voor het amendement van Bussemaker kan geconcludeerd worden, dat er naar verwachting geen kamermeerderheid aanwezig is voor publieke financiering van een dergelijke regeling. De doelstelling kan wellicht ook worden bereikt door een verplichte private regeling. Op deze manier kan immers de gewenste risicosolidariteit tussen mannen en vrouwen tot stand komen. Deze oplossing is echter tot op heden niet expliciet in de Tweede Kamer besproken.

- 11 -

3. De procedures bij de CGB, de Rechtbank en het Gerechtshof 3.1 Inleiding In de komende hoofdstukken zal de argumentatie van de verzekeraars worden besproken. De onderzochte dossiers van de CGB, de Rechtbank en het Gerechtshof vormen hiervoor de belangrijkste bronnen. Om de argumentatie te kunnen plaatsen, geef ik in dit hoofdstuk een korte beschrijving van de gevoerde procedures.

3.2 De geschillen bij de CGB De onderzochte zaken bij de CGB43 handelen in 7 van de 11 keer over een geschil tussen verzekerde en verzekeringsmaatschappij Movir. In de eerste drie onderzochte zaken in 1995 en 1996 waren andere verzekeringsmaatschappijen in het geding. Het handelde in deze zaken om de vraag of een clausule die zwangere en pas bevallen vrouwen uitsluit van de arbeidsongeschiktheidsverzekering, strijdig is met het gelijke behandelingsrecht. De onderzochte zaken vanaf 1997 tot 2006 gaan over de vraag of de door Movir gehanteerde voorwaarden voor een zwangerschapsen bevallingsuitkering strijdig zijn met het gelijke behandelingsrecht. Slechts één keer is een andere verzekeringsmaatschappij in het geding.44 Hieronder geef ik een overzicht van de geschilpunten in deze laatste 8 zaken: -

-

-

-

-

De zwangerschapsen bevallingsuitkering is gekoppeld aan de langlopende arbeidsongeschiktheidsverzekering (L-verzekering). Om voor een zwangerschapsen bevallingsuitkering in aanmerking te komen, moet zowel een eerstejaars arbeidsongeschiktheidsverzekering (E-verzekering) als een langlopende arbeidsongeschiktheidsverzekering afgesloten worden. Een dergelijke voorwaarde geldt niet voor de verzekering tegen het inkomensverlies bij kortdurende arbeidsongeschiktheid. Om in aanmerking te komen voor een zwangerschapsen bevallingsverlofuitkering geldt een wachttijd van twee jaar. Deze wachttijd geldt niet voor een arbeidsongeschiktheidverzekering. De hoogte van de zwangerschapsuitkering is gelijk aan de verzekerde daguitkering met een maximum van het verzekerde dagbedrag, zoals dat gold twee jaar voor de vermoedelijke bevallingsdatum. De termijn van twee jaar geldt niet voor een uitkering uit de arbeidsongeschiktheidsverzekering. De zwangerschapsen bevallingsuitkering uit de WAZ wordt in mindering gebracht op de zwangerschapsen bevallingsuitkering van de private verzekeraar, terwijl de arbeidsongeschiktheidsuitkering uit de WAZ niet verrekend wordt met de arbeidsongeschiktheidsuitkering van de private verzekeraar. De zwangerschapsen bevallingsuitkering is niet gekoppeld aan de vaste kostenverzekering waardoor tijdens de opname van zwangerschapsen bevallingsverlof, deze kosten niet verzekerd zijn. Indien verzekerde arbeidsongeschikt wordt, zijn deze kosten wel gedekt.

43

De volgende zaken heb ik onderzocht: 1995-03, 1995-04, 1996-19, 1997-87, 2001-39, 2002-76, 2004-44, 2004-45, 2005-80, 2006-44 en 2006-232. 44 Oordeel 2006-232 ZLM verzekeringen.

- 12 -

3.3 De geschillen bij de Rechtbank en het Gerechtshof De hierboven genoemde geschilpunten bij de CGB zien we terugkomen in de procedures bij de Rechtbank en het Gerechtshof. Alle geschillen gaan tussen Movir en (verschillende) verzekerden. Op 27 mei 2004 deed de voorzieningenrechter in Utrecht voor het eerst uitspraak.45 Verzekerden hadden om een uitspraak verzocht nadat ze in hetzelfde jaar door de CGB in het gelijk waren gesteld.46 De voorzieningenrechter oordeelde dat het uitsluiten van een zwangerschapsen bevallingsuitkering in de vaste kostenverzekering in strijd is met het gelijke behandelingsrecht. Eén van beide verzekerden stapte in 2005 naar de rechtbank in Utrecht om (voor een volgende zwangerschap) een uitspraak te ontlokken op de andere geschilpunten. De voorzieningenrechter oordeelde op 15 november 2005 dat het verbinden van extra voorwaarden aan een zwangerschapsen bevallingsuitkering (zie de eerste vier geschilpunten hierboven) strijdig is met het gelijke behandelingsrecht.47 Gezien het succes van deze procedures spande in 2006 een derde verzekerde wederom een kort geding aan bij de Rechtbank te Utrecht. Tegelijkertijd was bij dezelfde rechtbank een bodemprocedure aanhangig gemaakt. De voorzieningenrechter verzocht verzekerde de zaak aan te houden tot in de bodemprocedure een uitspraak was gedaan. De rechter in de bodemprocedure oordeelde op 3 mei 2006 dat de voorwaarden verbonden aan de zwangerschapsen bevallingsuitkering niet strijdig zijn met het gelijke behandelingsrecht.48 De rechter kwam tot het oordeel nadat hij had vastgesteld dat de verzekeraar twee onderscheiden diensten aanbiedt, namelijk een arbeidsongeschiktheiduitkering en een zwangerschapsuitkering. De procedure bij de voorzieningenrechter werd na deze uitspraak ingetrokken door de verzekerde. Movir had ondertussen beroep aangetekend tegen de uitspraak van de voorzieningenrechter in 2005. Op 19 oktober 2006 oordeelde het Gerechtshof te Amsterdam dat er sprake is van indirect onderscheid, nu het onderscheid voortvloeit uit de omschrijving van het begrip arbeidsongeschiktheid en in zijn effect alleen vrouwen raakt. Movir beroept zich in casu terecht op een objectieve rechtvaardigingsgrond, waardoor het volgens het Gerechtshof geen ongeoorloofd onderscheid betreft.49 Verzekerde is tegen deze beslissing in beroep gegaan bij de Hoge Raad.

3.4 Conclusie De meeste geschillen bij de CGB, de Rechtbank en het Gerechtshof handelen om de vraag of de private verzekeraar al dan niet in strijd handelt met het gelijke behandelingsrecht nu hij aan de zwangerschapsen bevallingsverlofuitkering beperkende voorwaarden verbindt in vergelijking met een arbeidsongeschiktheidsverzekering. Tot 2006 werd door de CGB en de Rechtbank in het voordeel van de verzekerde geoordeeld. Sinds de laatste twee uitspraken, bij de Rechtbank en het Gerechtshof zien we een kentering. In de komende hoofdstukken zullen verschillende aspecten worden besproken die in de procedures aan de orde kwamen.

45

Rechtbank Utrecht 27 mei 2004, LJN AP0146. Oordelen 2004-44 en 2004-45. 47 Rechtbank Utrecht 15 november 2005, LJN A46168. 48 Rechtbank Utrecht 3 mei 2006 LJN AW7505. 49 Gerechtshof Amsterdam 19 oktober 2006 LJN AZ0509. 46

- 13 -

4. Nationale gelijke behandelingswetgeving 4.1 Inleiding Het toetsingskader van de CGB bestaat alleen uit de gelijke behandelingswetgeving. Hoewel het toetsingskader van de civiele rechter breder is, zien we dat het belangrijkste deel van de overwegingen in de behandelde zaken is gewijd aan het gelijke behandelingsrecht. In dit hoofdstuk ga ik na op welke wijze de verzekeraars beargumenteren dat er in casu geen strijd is met het gelijke behandelingsrecht. Allereerst zal ik hiertoe in de volgende paragraaf aangeven welke artikelen in de behandelde zaken van belang zijn. 4.2 Relevante artikelen uit de AWGB De AWGB is in werking getreden op 1-9-1994. Voor de inwerkingtreding van de AWGB kon in geschillen met betrekking tot gelijke behandeling tussen mannen en vrouwen alleen een beroep gedaan worden op de WGB en artikel 1637ij BW (oud). De AWGB is voor de geschillen die hier aan de orde zijn van groot belang, aangezien deze wet zich niet alleen beperkt tot arbeidsrechtelijke kwesties. Artikel 1 lid, tweede lid AWGB luidt: “Onder direct onderscheid op grond van geslacht wordt mede verstaan onderscheid op grond van zwangerschap, bevalling en moederschap.” In artikel 2, eerste lid AWGB is bepaald dat het verbod van onderscheid niet geldt ten aanzien van indirect onderscheid, indien dat onderscheid objectief wordt gerechtvaardigd door een legitiem doel en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn. In het tweede lid (b) van dit artikel, worden gevallen waarin het de bescherming van de vrouw betreft, met name in verband met zwangerschap en moederschap, uitgezonderd van het verbod op onderscheid. Deze uitzonderingsbepaling is uitgewerkt in het Besluit gelijke behandeling. In artikel 7 AWGB vinden we, tenslotte, het verbod op het maken van onderscheid bij het aanbieden of verlenen van goederen of diensten.

4.3 De interpretatie van de gelijke behandelingswetgeving volgens de verzekeraar In de zaken die handelen over de vraag of het verbinden van voorwaarden aan een zwangerschapsen bevallingsverzekering strijdig is met de AWGB zijn drie betogen te onderscheiden.

4.3.1 Twee diensten In de eerste plaats stelt Movir zich op het standpunt dat er van ongelijke behandeling geen sprake kan zijn, aangezien zij twee onderscheiden diensten aanbiedt: een zwangerschapsen bevallingsverzekering en een arbeidsongeschiktheidsverzekering.50 Hierdoor kan volgens de verzekeraar bij de beoordeling van onderscheid op grond van geslacht, rechthebbende op een 50

Zie oordelen 2001/39, 2002/76, 2004/44 en 45 en alle rechtszaken.

- 14 -

zwangerschapsuitkering niet vergeleken worden met een rechthebbende op een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Aantrekkelijke polis Ook de vaste kostenverzekering moet als aparte dienst onderscheiden worden.51 Ten tijde van de procedure bij de rechtbank in 2006 heeft Movir haar polis inmiddels uitgebreid met een extra dekking voor revalidatie en een extra dekking voor reïntegratie en omscholing. Movir betoogt dat deze twee nieuwe uitbreidingen net als de zwangerschapsuitkering nieuwe diensten zijn. Doel van deze uitbreidingen is het aantrekkelijker maken van de polis. Referentiekader Volgens Movir is het onmogelijkheid dat beide diensten als onderling referentiekader dienen. De zwangerschapsuitkering en de arbeidsongeschiktheidsuitkering zijn onvergelijkbare grootheden. De ene dienst is immers alleen toegankelijk voor vrouwen, terwijl de andere dienst toegankelijk is voor mannen en vrouwen. Als het gaat om verboden onderscheid naar geslacht moet er wel sprake zijn van een situatie, waarin zowel mannen als vrouwen (kunnen) verkeren, zoals ontslag. Commentaar Of er al dan niet sprake is van twee verschillende diensten raakt naar mijn mening de kern van de zaak. De CGB en de Rechtbank te Utrecht52 waren, in tegenstelling tot Movir, van mening dat er sprake is van één dienst en oordeelden vervolgens dat de aan de zwangerschapsverzekering verbonden voorwaarden strijdig waren met de artikelen 1 en 7 AWGB. In mijn optiek kan de verzekeraar met recht stellen dat ze twee diensten aanbiedt, indien ze op grond van de ene polis uitkeert na arbeidsongeschiktheid en de andere polis een zuivere verlofuitkering bevat. Voorwaarde is echter wel dat de arbeidsongeschiktheidsverzekering ook uitkeert wanneer de vrouw niet in staat is om te werken door arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap of bevalling. In de komende hoofdstukken zal mijn standpunt nader toegelicht worden.

4.3.2 Geoorloofd onderscheid In de tweede plaats stelt Movir dat in het geval onvergelijkbare diensten toch met elkaar vergeleken worden, geconcludeerd moet worden dat vrouwen een voordeel toevalt. Een zwangerschapsuitkering is immers een extraatje waarvan alleen vrouwen gebruik kunnen maken en waarvoor geen extra premie wordt gevraagd. Op grond van artikel 2, lid 2 AWGB j° artikel 1, onder b Besluit gelijke behandeling, zou volgens Movir een dergelijk onderscheid geoorloofd zijn. Volgens Movir is het vervolgens toegestaan om voorwaarden aan de uitkering te verbinden ter voorkoming van misbruik.53 De CGB oordeelde dat de door Movir genoemde wetsartikelen zijn bedoeld ter bescherming van de vrouw. Door extra voorwaarden te verbinden aan de zwangerschapsuitkering is er sprake van een lager beschermingsniveau.54

51

Rechtbank Utrecht, 15-11-2005. Idem. 53 Idem. 54 Oordeel 2004-44/45. 52

- 15 -

Commentaar Ook hier geldt naar mijn mening dat Movir zich alleen kan beroepen op een toegestaan onderscheid, indien bij arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap of bevalling onder dezelfde voorwaarden wordt uitgekeerd als bij andere arbeidsongeschiktheid in de zin van de polis.

4.3.3 Indirect onderscheid en objectieve rechtvaardiging In de derde plaats betoogt Movir dat, in het geval er al sprake is van onderscheid, het gaat om indirect onderscheid waarvoor een objectieve rechtvaardiging aanwezig is. De objectieve rechtvaardiging is het voorkomen van oneigenlijk gebruik en een juiste premie stelling. De beperkende voorwaarden hebben dan ook niets te maken met onderscheid naar geslacht, maar zijn uitsluitend te beschouwen als een verzekeringstechnisch instrument om oneigenlijk gebruik tegen te gaan. Deze argumentatielijn heeft Movir alleen gebruikt in de zaak bij het Gerechtshof, en met succes, nu het Gerechtshof Movir hierin volgde. Ter ondersteuning van dit argument verwijst Movir naar de uitspraak van de Rechtbank Breda in 1993,55 waarin de rechter in een soortgelijk geval een objectieve rechtvaardigingsgrond aanwezig achtte. De uitspraak vond plaats voor de invoering van de AWGB, maar de rechter gaf aan dat hij bij zijn uitspraak rekening heeft gehouden met de implementatie van de AWGB.56

4.4 Conclusie Movir beargumenteert op drie manieren dat er geen sprake is van ongeoorloofd onderscheid. Met haar eerste argument geeft ze aan dat ze verschillende diensten levert die onderling niet als referentiekader kunnen dienen. Dit is het hoofdargument in de verschillende zaken. In de komende hoofdstukken zal dit argument verder worden toegelicht en van commentaar voorzien. Het tweede argument, dat Movir geoorloofd onderscheid zou maken, is afhankelijk van de beoordeling van het eerste argument. Het derde argument, dat er sprake is van indirect onderscheid waar een objectieve rechtvaardiging voor aangevoerd kan worden, werd gehanteerd door het Gerechtshof. In het volgende hoofdstuk kom ik terug op de door Movir aangevoerde objectieve rechtvaardiging.

55 56

Rechtbank Breda, 5 oktober 1993, RN 1994, 399. Monster (1995, p. 92) levert kritiek op deze uitspraak.

- 16 -

5. Contractsvrijheid 5.1 Inleiding In de vorige hoofdstukken zagen we dat Movir betoogt dat ze twee verschillende diensten aanbiedt. Dit argument ondersteunt ze met een beroep op het principe van contractsvrijheid. Het principe van contractsvrijheid impliceert volgens Movir de vrijheid om de aangeboden diensten te definiëren (par. 2.2.), de vrijheid om al dan niet een zwangerschapsen bevallingsuitkering aan te bieden (par. 2.3), de vrijheid om al dan niet voorwaarden te verbinden aan het product.

5.2 Vrijheid om het begrip arbeidsongeschiktheid te definiëren Movir geeft aan dat ze vrij is om arbeidsongeschiktheid te definiëren. Als gevolg van de door haar gehanteerde definities biedt zij twee geheel verschillende diensten aan, namelijk een arbeidsongeschiktheidsverzekering en een zwangerschapsverzekering. Ten behoeve van de arbeidsongeschiktheidsverzekering heeft Movir in de polis arbeidsongeschiktheid als volgt gedefinieerd: “Van arbeidsongeschiktheid is uitsluitend sprake indien er in directe relatie tot ziekte of ongeval objectief medisch vast te stellen stoornissen bestaan, waardoor de verzekerde voor tenminste 25% beperkt is om de werkzaamheden verbonden aan het in de polis omschreven beroep te verrichten” Sommenverzekering Om het onderscheid in de twee door haar aangeboden diensten aan te geven, stelt Movir dat de zwangerschapsuitkering in feite een zuivere sommenverzekering is. De verzekerde hoeft immers niet ziek te zijn, alleen de omstandigheid dat er sprake is van een bevalling is relevant.57 Commentaar Het is de vraag of het een vruchtbare methode is om de zwangerschapsverzekering als sommenverzekering te onderscheiden van de arbeidsongeschiktheidsverzekering als schadeverzekering. De zwangerschapsverzekering van Movir kent immers ook schadeverzekeringelementen. In het verleden werd bijvoorbeeld een zwangerschapsuitkering uit de WAZ in mindering gebracht op de zwangerschapsuitkering van Movir.58 Verder wordt volgens de huidige polisvoorwaarden een eventuele uitkering uit een arbeidsongeschiktheidsverzekering verrekend met de zwangerschapsuitkering. De arbeidsongeschiktheidsverzekering wordt in de literatuur bovendien niet gezien als een zuivere schadeverzekering.59

57

Rechtbank Utrecht 3-5-2006. Oordeel 2001/39. 59 Zie bijvoorbeeld Wansink en Kamphuizen, 2005, p. 55-56. 58

- 17 -

5.3 Vrijheid om al dan niet een zwangerschapsen bevallingsuitkering aan te bieden Movir weerspreekt in verschillende procedures de verplichting om een zwangerschapsen bevallingsverlofuitkering op te nemen in de arbeidsongeschiktheidsverzekering.60 Er bestaan volgens haar daarom geen verplichting om de door haar aangeboden zwangerschapsverzekering aan te laten sluiten op de ingetrokken publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsverzekering voor zelfstandigen.61 Movir betoogt dat ze deze verzekering in haar polis heeft opgenomen om haar product aantrekkelijker te maken en om haar concurrentiepositie te verstevigen.62 Advocatenpolis De verzekerde in de gerechtelijke procedures is advocaat en maakt gebruik van een speciale advocatenpolis. Dat de zwangerschapsverzekering alleen op de L verzekering wordt aangeboden kan volgens Movir worden verklaard, uit het feit dat de polis die Movir aanbiedt aan juristen alleen een L verzekering kent. Het onderscheid tussen een E en L verzekering is voordeliger en uitonderhandeld door de belangenvertegenwoordigers van de advocaten. Als gevolg van de eigen risicoperiode in de L verzekering (360 dagen), dient naast de L verzekering ook een E verzekering te worden afgesloten.63 Verantwoordelijkheid van de ondernemer in het regeringsbeleid Movir vindt bij de overheid ondersteuning voor haar standpunt, nu ook de regering van mening is dat het zorgen voor een voorziening de verantwoordelijkheid van de verzekerde is, aangezien dit nu eenmaal hoort bij het eigen ondernemerschap.64 Movir verwijst expliciet naar de parlementaire stukken waarin de regering deze uitspraken doet. In de procedure bij het Gerechtshof voert ze verder aan dat de regering in de door de particuliere verzekeraar gehanteerde beperkende voorwaarden geen reden zag om de publiekrechtelijke zwangerschapsuitkering te beëindigen.65 Maatschappelijk vraagstuk Movir geeft aan dat als gevolg van het wezenlijk verschil tussen zwangerschap en arbeidsongeschiktheid, er ook een verschil bestaat in de gehanteerde criteria voor de vaststelling van de duur van de uitkeringen. Zo is de vastgestelde duur van een zwangerschapsuitkering in feite het gevolg van een politieke besluit. Alleen al daarom is volgens Movir het verplicht stellen van een zwangerschapsuitkering bij een particuliere arbeidsongeschiktheidsverzekering onredelijk.66 Verder geeft Movir aan dat het in deze kwestie eigenlijk niet gaat om een verzekeringsrechtelijke vraag, maar om een maatschappelijke vraag, namelijk of en hoe lang wij als maatschappij bereid zijn ook aan zelfstandig werkende vrouwen een recht te geven op een zwangerschapsen bevallingsverlof en hoeveel we als maatschappij bereid zijn hiervoor te betalen. De vraag hoort daarom ook niet thuis in een discussie tussen een verzekerde en een

60

Zie bijvoorbeeld 2001/39, 2002/76, 2004/44, 2004/45, Rechtbank Utrecht 15-11-2005, Rechtbank Utrecht 3-52006 en Gerechtshof Amsterdam, 19-10-2006. 61 Het feit dat verzekerde al meer dan twee jaar verzekerd was via de WAZ doet niets af aan het feit dat ze deze wachttijd bij Movir opnieuw moet opbouwen, Rechtbank 15-11-2005. 62 Rechtbank Utrecht 15-11-2005 en 3-5-2006. 63 Gerechtshof, 19-10-2006. 64 Rechtbank Utrecht, 15-11-2006, 3-5-1005 en het Gerechtshof Amsterdam 19-10-2006. 65 H. 1. 66 Gerechtshof, 19-10-2006.

- 18 -

verzekeraar, maar bij de maatschappij (overheid). De verzekerde zal daaromtrent de politiek moeten aanspreken.67

5.4 Vrijheid om al dan niet voorwaarden te verbinden aan het verzekerde product Uit de vrijheden genoemd onder de paragraven 5.2 en 5.3 volgt, in de opinie van de verzekeraars, dat ze vrij zijn om voorwaarden te verbinden haar producten. De voorwaarden zijn gerechtvaardigd omdat het niet gaat om een onzeker voorval in de zin van 7:925 BW. In verband met een zaak bij de CGB in 1995, toen zwangerschap nog expliciet werd uitgesloten uit veel particuliere arbeidsongeschiktheidsverzekeringen, geeft de Nederlandse Vereniging van Ongevallen en Ziekteverzekeraars (NVOZ) bijvoorbeeld aan dat de meeste verzekeraars het risico van een normaal verlopende zwangerschap en bevalling niet dekken om verzekeringstechnische redenen. Immers, er is geen sprake van een onzeker voorval, noch ziekte. Een extra motief om zwangerschap en bevalling niet mee te verzekeren is de onmogelijkheid om de vereiste premie vast te stellen, vooral gezien de te verwachten zelfselectie.68 Een aantal elementen dat door de NVOZ is opgemerkt, wordt in de volgende paragraven besproken. Het onzeker voorval In een recente zaak werd door Movir met succes een beroep gedaan op het ontbreken van het onzeker voorval.69 De Verzekerde in kwestie was bij het aangaan van de verzekering net zwanger en had dit ook aan verzekeraar gemeld.70 Het feit dat er een kans was dat de zwangerschap nog zou kunnen eindigen, deed volgens de CGB niets af aan het ontbreken van het onzeker voorval. In andere zaken waarin verzekerde nog niet zwanger was bij aanvang van de verzekering, wees ze op de onvruchtbaarheidproblematiek. Het ontstaan van een zwangerschap zou daarom als onzeker voorval moeten worden beschouwd. Volgens Movir is onzekerheid een essentieel vereiste bij de totstandkoming van de verzekeringsovereenkomst.71 Zelfs als zwangerschap in verzekeringsrechtelijke zin niet als onzeker voorval beschouwd moet worden, blijft dit voorval dusdanig beïnvloedbaar waardoor het belang van het voorkomen van oneigenlijk gebruik nadrukkelijk onderstreept wordt.72 Hieronder ga ik in op verzekeringstechnische aspecten die volgens Movir gerelateerd zijn aan het onzeker voorval. Het gevaar van antiselectie en misbruik “Adverse selection” en “moral hazard” zijn bekende fenomenen in de verzekeringsliteratuur. Door Movir worden deze gevaren als volgt verwoord: 67

Idem. Oordeel 1995/03, overigens in deze zaak wordt door de verzekeraar ook verwezen naar het verzekeringstechnische beginsel van eigen schuld (artikel 276 WvK, nu artikel 952 BW), nadien wordt door verzekeraars niet meer een beroep gedaan op dit beginsel. Dit zou ook vreemd zijn nu de verzekeraars in kwestie een zwangerschapsen bevallingsverzekering hebben opgenomen in de voorwaarden. 69 Oordeel 2006-44. 70 Movir stelt dat bij bevallingen tot 9 maanden na de ingangsdatum van de polis de zwangerschapsuitkering niet verzekerd kan worden. Ik vraag me af of het gegeven dat een vrouw wist, of had kunnen weten dat ze zwanger is hierbij niet ook van belang is. 71 Oordeel 2005/80. 72 Rechtbank, 15-11-2005. 68

- 19 -

“ Door een verzekeringsovereenkomst aan te gaan op het moment dat zij zwanger zijn, leidt tot onacceptabele gevolgen. Iedere vrouw die zwanger is zou zich op deze wijze tegen een gering bedrag kunnen verzekeren van een hoge uitkering. En vervolgens de verzekering opzeggen (waarbij de naam "verzekering" dan overigens niet van toepassing zou zijn). Deze situatie zou gevolgen hebben die voor alle verzekerden ongunstig uitpakken.”73 Met negatieve gevolgen doelt Movir op het schrappen van de zwangerschapsen bevallingsuitkering uit de polis of premiestijging. In die zin zou het belang van de hele groep verzekerden afgezet moeten worden tegen het belang van de verzekerde in kwestie.74 Indien de rechter de voorwaarden wijzigt, door één of meerdere bedingen nietig te verklaren, ontstaat er volgens Movir een verzekeringstechnisch onverantwoord product waarvoor onvoldoende financiële dekking bestaat.75 De CGB heeft geoordeeld dat het de verzekerde wel vrijstaat om dergelijke bepalingen in de polis op te nemen, mits daarmee geen verschil in behandeling wordt gemaakt met de bepalingen betreffende de overige arbeidsongeschiktheid.76 Commentaar Moral Hazard en adverse selection zijn zoals aangegeven bekende gevaren in de verzekeringsliteratuur. In de Verenigde Staten is het om deze redenen vrijwel onmogelijk om een private zwangerschapsverzekering af te sluiten.77 Schmidt geeft aan dat deze elementen samen de reden kunnen zijn dat een risico op de particuliere markt onverzekerbaar is of alleen wordt aangeboden tegen een zeer hoge premie. Daardoor bestaan er geen particuliere verzekeringen die het inkomensverlies tijdens onvrijwillige werkloosheid dekken. Alleen een collectieve of publiekrechtelijke verzekering kan uitkomst geven.78 Echter recentelijk heeft Zilveren Kruis Achmea, als enige verzekeraar, in overleg met het de FNV, een zwangerschapsen bevallingsuitkering zonder wachttijd ontwikkeld. Kennelijk ziet deze verzekeraar geen verzekeringstechnische problemen. Het is niet ondenkbaar dat deze polis als gevolg van marktwerking door andere verzekeraars wordt overgenomen. Het zou interessant zijn te onderzoeken in hoeverre de gevaren van moral hazard en adverse selection daadwerkelijk aanwezig zijn. Een antwoord op deze vraag kan ook richtinggevend zijn voor de beoordeling van de stelling van Movir dat eventuele indirect discriminerende polisvoorwaarden objectief gerechtvaardigd zijn.79

5.5 Conclusie Met haar beroep op contractsvrijheid voelt Movir zich gesteund door het regeringsbeleid. Movir betoogt dat ze twee verschillende diensten mag aanbieden, zelf mag beslissen of ze een zwangerschapsuitkering aanbiedt, en vrij is om voorwaarden te stellen aan deze dienst. In het volgende hoofdstuk zal ik aangeven dat dit betoog alleen kan slagen wanneer de verzekeringspolis aan nadere voorwaarden voldoet. 73

Oordeel 2006/44. Gerechtshof , 19-10-2006. 75 Rechtbank Utrecht, 15-11-2005 en 3-5-2006. 76 Oordelen 97/87 en 2002/78. 77 Zie Lester (2005) en Ulrich (2002), de laatste auteur geeft aan dat het vanwege dezelfde redenen ook moeilijk , doch niet onmogelijk, is om een arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten. 78 Schmidt, 2006 p. 11. 79 Zie H. 4.3. 74

- 20 -

6. De relatie tussen arbeidsongeschiktheid en zwangerschap 6.1 Inleiding In de twee voorgaande hoofdstukken zagen we dat Movir zich op het standpunt stelt dat er geen sprake kan zijn van ongelijke behandeling omdat ze twee onderscheiden diensten aanbiedt, die niet als onderling referentiekader kunnen dienen. Movir meent zich op dit standpunt te kunnen stellen, omdat ze – vanuit het oogpunt van contractsvrijheid – vrij is om haar eigen producten te definiëren. Uitgaande van (de interpretatie van) haar eigen definitie van arbeidsongeschiktheid (eerste premisse) en de stelling dat zwangerschap niet gelijk is aan ziekte (tweede premisse), betoogt Movir dat het onnodig is om zwangerschap expliciet uit te sluiten van de arbeidsongeschiktheidsverzekering (par.6.2), zwangerschap valt om deze reden gewoonweg niet onder haar (interpretatie van haar) definitie van arbeidsongeschiktheid (par.6.3.1). Een uitzondering maakt Movir voor ziekte als gevolg van zwangerschap. Deze uitzondering geldt alleen voor zwangerschapscomplicaties en valt wel onder haar definitie van arbeidsongeschiktheid (par. 6.3.2). Tot slot gaat Movir in op de verhouding tussen afwezigheid vanwege zwangerschap en afwezigheid vanwege arbeidsongeschiktheid (par.6.3.3). Voor haar premisse dat zwangerschap niet gelijk is aan ziekte en voor haar definitie van arbeidsongeschiktheid vindt Movir steun in het systeem van de nationale wetgeving (par.6.4). Movir tracht met deze argumentatie een onderbouwing te geven van het standpunt dat de door haar onderscheiden diensten niet als onderling referentiekader kunnen dienen. Er lijkt hier echter een ander mogelijk verboden onderscheid aan het licht te komen als gevolg van de interpretatie van de definitie van het begrip arbeidsongeschiktheid. In de conclusie (par. 6.5) kom ik hierop terug. In de komende paragraaf zal ook het standpunt van andere verzekeraars aan de orde komen, alsmede het standpunt van het Verbond van Verzekeraars (het Verbond).

6.2 Modelvoorwaarden Naar aanleiding van twee zaken bij de CGB in 1995, waarin geoordeeld werd dat een expliciete uitsluiting van het risico van zwangerschap strijdig is met de AWGB,80 adviseerde het Verbond aan haar leden om deze uitsluiting niet meer in de polisvoorwaarden op te nemen.81 In de modelvoorwaarden van het Verbond, dat nadien door veel verzekeraars is overgenomen, is de volgende bepaling opgenomen: “ Van arbeidsongeschiktheid is uitsluitend sprake indien er in directe relatie tot ziekte of ongeval, objectief medisch vast te stellen stoornissen bestaan”

80

Oordelen 1995-03 en 1995-04. In de polis van de arbeidsongeschiktheidsverzekering van de Amersfoortse was de volgende bepaling opgenomen: “ geen uitkering krachtens deze verzekering wordt verleend voor arbeidsongeschiktheid, welke is ontstaan door zwangerschap of bevalling, tenzij hierbij complicaties optreden, in welk geval alleen recht op een uitkering bestaat bij volledige arbeidsongeschiktheid.” 81 Circulaire NO AOV/m-95, d.d. 15-11-1995.

- 21 -

Deze modelvoorwaarden zijn nadien door veel verzekeraars overgenomen. Daarnaast biedt een aantal verzekeraars na deze poliswijziging een aparte zwangerschapsen bevallingsverzekering aan.82

6.2.1 Interpretatie van de modelvoorwaarden volgens het Verbond van Verzekeraars Nadat de CGB in 1995 oordeelde dat het verbinden van voorwaarden aan een aparte zwangerschapsen bevallingsverzekering strijdig is met de AWGB, zag het Verbond van Verzekeraars zich genoodzaakt om haar eerder uitgebrachte advies toe te lichten in een brief aan de CGB. In deze brief schrijft het Verbond: “ Terecht stelt u dat het Verbond van Verzekeraars op 5-11-1995 heeft geadviseerd de uitsluiting van arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap of bevalling niet meer in de polisvoorwaarden op te nemen. Met dit advies werd bewerkstelligd dat indien er sprake is van arbeidsongeschiktheid ten gevolge van zwangerschap of bevalling (indien ook voldaan is aan de andere op de overeenkomst toepasselijke voorwaarden) recht op uitkering bestaat op grond van de verzekering. Voorheen was dit niet het geval. Als gezegd werd destijds geen uitkering verleend indien de arbeidsongeschiktheid het gevolg was van zwangerschap of bevalling.” Vervolgens gaat het Verbond in op de omschrijving van het begrip arbeidsongeschiktheid: “ Het feit dat arbeidsongeschiktheid ten gevolge van zwangerschap of bevalling niet langer is uitgesloten van de verzekeringsdekking betekent niet dat dan automatisch recht bestaat op een uitkering uit hoofde van de verzekering. Zwangerschap of bevalling op zichzelf worden niet als arbeidsongeschiktheid aangemerkt. Recht op uitkering bestaat eerst dan wanneer de zwangerschap of bevalling tot arbeidsongeschiktheid in de zin van de bovengenoemde polisvoorwaarde leidt.” 83 Uit de toelichting van het Verbond blijkt dat de formulering in de modelvoorwaarden niet betekent dat arbeidsongeschiktheid ten gevolge van zwangerschap uitgesloten wordt. Echter, zoals blijkt uit het tweede deel van de brief, dit betekent evenmin dat zwangerschap automatisch recht geeft op een arbeidsongeschiktheidsuitkering, dit recht bestaat pas als er sprake is van arbeidsongeschiktheid in de zin van de polisvoorwaarden. De formulering blijft hiermee enigszins cryptisch. Onduidelijk is of ongeschiktheid tot werken wegens ongemakken in relatie tot zwangerschap of bevalling een arbeidsongeschiktheidsuitkering kan opleveren. Beleidsmedewerker van het Verbond van Verzekeraars, Emile Voorn, kan op dit punt ook geen opheldering geven.84 Uitgangspunt blijft volgens hem dat verzekeraars en verzekerden, met uitzondering van de gewraakte uitsluitingsclausule, vrij zijn om hun voorwaarden op te stellen. Dit geldt ook voor de interpretatie van hun voorwaarden. Zo is het volgens Emile Voorn niet uitzonderlijk dat verschillende verzekeraars gelijkluidende voorwaarden verschillend interpreteren.

82

Movir kent de zwangerschapsen bevallingsverzekering overigens al sinds 1993. Brief van 21-11-1997 van het Verbond van Verzekeraars aan de CGB. 84 Begin januari 2007 heb ik Emile Voorn over deze kwestie gesproken. 83

- 22 -

6.2.2 Interpretatie van de modelvoorwaarden door de verzekeraars In de door mij onderzochte zaken wordt het door Emile Voorn geschetste beeld deels bevestigd. Verwijderen van uitsluitingsclausule heeft geen rechtsgevolgen De Amersfoortse stelt zich in 1995 op het standpunt dat het in principe niets uitmaakt wanneer de uitsluitingsclausule wordt verwijderd. De praktijk blijft hetzelfde, zwangerschap valt immers niet onder de definitie van arbeidsongeschiktheid.85 Movir lijkt deze mening te delen. Hetgeen in 2004 blijkt, wanneer Movir door de Rechtbank Utrecht wordt verplicht om een vergelijkbare uitsluitingsclausule te verwijderen uit de vaste kostenverzekering.86 Movir “lost deze kwestie op” door nadien de vaste kostenverzekering los te koppelen van de arbeidsongeschiktheidsverzekering en deze als aparte verzekering aan te bieden. Movir betoogt dat ze nu niet meer verplicht is om op grond van de vaste kostenverzekering een zwangerschapsen bevallingsuitkering aan te bieden.87 Movir is hier dus met de Amersfoortse van mening dat een uitsluitingsclausule en het aanbieden van aparte diensten in principe dezelfde rechtsgevolgen opleveren.88 Soepele interpretatie Een andere interpretatie van een gelijkluidende aan de modelvoorwaarden gespiegelde polis zien we daarentegen door ZLM verzekeringen in 2006. Deze verzekeraar geeft aan, dat in het geval er door zwangerschap sprake is van medisch aantoonbare beperkingen en de betrokkene haar werk voor 25 % of meer niet kan verrichten, er wordt uitgekeerd op grond van de arbeidsongeschiktheidsverzekering. Bij ZLM wordt er dus gewoon uitgekeerd, indien de verzekerde als gevolg van zwangerschap beperkingen ondervindt.89 ZLM verzekeringen heeft het over beperkingen als gevolg van zwangerschap die medisch aantoonbaar zijn. Dit lijkt een ruimere interpretatie te zijn dan die van Movir. In de volgende paragraaf kom ik hier op terug.

6.3 Het onderscheid tussen zwangerschap en arbeidsongeschiktheid volgens Movir In de paragraaf bespreek ik de wijze waarop Movir zwangerschap van arbeidsongeschiktheid onderscheidt.

85

Oordeel 1995/04. Rechtbank Utrecht, 27 mei 2004. De vaste kostenverzekering was gekoppeld aan de arbeidsongeschiktheidsverzekering waaraan wederom de zwangerschapsuitkering aan gekoppeld. 87 Rechtbank, 15-11-2005. 88 Of er al dan niet strijd is met de gelijkebehandelingswetgeving, laat ik in deze conclusie buiten beschouwing. Het zelfde kan gezegd worden voor het onderscheid tussen medische complicaties als gevolg van zwangerschap en “ gewone ongemakken” in relatie tot zwangerschap. Alleen in het eerste geval is er sprake van arbeidsongeschiktheid in de zin van de polis aldus betoogt Movir bij het CGB en in de rechtszaken vanaf 2004. In die zin is er weinig veranderd in vergelijking met de situatie voor de verwijdering van de uitsluitingsclausule, ook toen werd in het geval van arbeidsongeschiktheid door medische complicaties als gevolg van zwangerschap en bevalling een arbeidsongeschiktheidsuitkering toegekend, zie bijvoorbeeld Nationale Nederlanden (oordeel 1995/03), De Amersfoortse (1995/04 en definitie in noot 57) en de correspondentie van Movir aan het CGB naar aanleiding van oordeel 97/89. 89 Oordeel 2006-232. Overigens moet wel opgemerkt worden dat ZLM vrij summier was in haar verweer. Hierdoor is het niet duidelijk welke beperkingen al dan niet onder “medisch aantoonbare beperkingen” geschaard worden. 86

- 23 -

6.3.1 Hoofdpunt van geschil In het geschil tussen Movir en de wederpartij over de relatie tussen zwangerschap en arbeidsongeschiktheid gaat het hoofdzakelijk om de definiëring van het begrip arbeidsongeschiktheid en de interpretatie van deze definitie. Definitie arbeidsongeschiktheid De definitie van het begrip arbeidsongeschiktheid heb ik al eerder gegeven in par. 5.2, deze luidt: “ Van arbeidsongeschiktheid is uitsluitend sprake indien er in directe relatie tot ziekte of ongeval objectief medisch vast te stellen stoornissen bestaan, waardoor de verzekerde voor tenminste 25% beperkt is om de werkzaamheden verbonden aan het in de polis omschreven beroep te verrichten” Deze definitie komt, behoudens de toevoeging van “ waardoor de verzekerde voor tenminste 25 % beperkt is” overeen met de omschrijving in de modelvoorwaarden van het Verbond van Verzekeraars. De definitie is volgens Movir duidelijk. Arbeidsongeschiktheid in zin van de polis bestaat alleen als verzekerde ziek is. Kritiek op de CGB en de Rechtbank te Utrecht Movir bekritiseert de CGB om haar veelvuldige verwijzing naar haar “vaste oordelenlijn,” terwijl in casu een in haar aard ander geval aan de orde is. Zo zou de CGB ten onrechte in zaken waar het gaat om zwangerschap (1997, 2004) verwijzen naar zaken waarin het gaat om complicaties als gevolg van zwangerschap (1995).90 Voorts is het Movir niet duidelijk wat de CGB bedoelt met arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap, aangezien in de opinie van Movir slechts sprake kan zijn van zwangerschap of arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte.91 In dezelfde zin bekritiseert Movir de uitspraak van de Rechtbank te Utrecht.92 De rechter overweegt in dit arrest volgens Movir ten onrechte dat het gemaakte onderscheid voortvloeit uit de definitie van het begrip arbeidsongeschiktheid. Zwangerschap is immers geen ziekte en valt derhalve in de opinie van Movir niet onder de definitie van arbeidsongeschiktheid in de polis.93

6.3.2 Ziekte als gevolg van zwangerschap Zwangerschap is geen ziekte er is dus geen sprake van arbeidsongeschiktheid Movir stelt dat zwangerschap en bevalling gewoonweg geen recht geven op een arbeidsongeschiktheidsuitkering, omdat zwangerschap en bevalling niet als stoornissen, die in directe relatie tot ziekte staan, zijn aan te merken.94

90

Rechtbank Utrecht, 3 mei 2006. Zie bijvoorbeeld het Gerechtshof Amsterdam, 19-10-2006. 92 Rechtbank Utrecht, 15-11-2005. 93 Gerechtshof Amsterdam, 19-10-2006. 94 Zie bijvoorbeeld oordelen 2001/76 en 2004/44 en Rechtbank Utrecht, 15-11-2005. 91

- 24 -

Als een verzekerde aanspraak wil maken op een zwangerschapsuitkering, dan zal dit dus apart geregeld moeten zijn in de polis, want voor een arbeidsongeschiktheidsuitkering komt ze niet in aanmerking.95 Strikte interpretatie Voor Movir lijkt voorop te staan dat de voorwaarden in haar polis strikt worden geïnterpreteerd. Arbeidsongeschiktheid kan volgens de voorwaarden alleen maar ontstaan in directe relatie tot ziekte of ongeval. Zwangerschap is iets anders dan ziekte, dus arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap is derhalve, volgens deze strikte interpretatie, in de zin van de polis onmogelijk. Complicaties Wat betreft complicaties ligt het anders: “In alle polissen, althans van Movir, valt ziekte als gevolg van zwangerschap of bevalling onder de definitie van arbeidsongeschiktheid en ontvangt de zwangere vrouw die ziek is als gevolg van haar zwangerschap een arbeidsongeschiktheidsuitkering.” 96 Movir onderscheidt hier “ziekte als gevolg van zwangerschap” van “arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap.” Onder ziekte als gevolg van zwangerschap verstaat ze zwangerschapscomplicaties. Nu er sprake is van “ziekte,” wordt er voldaan aan het eerste deel van de definitie van arbeidsongeschiktheid en bestaat er, indien ook aan de andere voorwaarden wordt voldaan mogelijk recht op een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Ter illustratie van zwangerschapscomplicaties wordt zwangerschapsvergiftiging en een enkele keer postnatale depressie genoemd. Ook indien een vrouw al zwanger is bij het aangaan van de verzekering, wordt in het geval van zwangerschapscomplicaties een arbeidsongeschiktheidsuitkering verstrekt.97

6.3.3 Afwezigheid wegens zwangerschap of bevalling Hoewel Movir in 2005 nog betoogde dat de verzekerde zich niet had beroepen op de arbeidsongeschiktheidsuitkering,98 voelde ze zich in de gerechtelijke procedures in 2006 genoodzaakt om in te gaan op de vraag, in hoeverre fysieke ongemakken rond de bevallingsperiode gedekt worden door de arbeidsongeschiktheidsverzekering. Enerzijds doordat verzekerde deze vraag zelf had opgeworpen99 en anderzijds omdat in de vergelijking tussen de periode rondom zwangerschap en bevalling en de situatie waarin een vrouw fysiek niet meer tot werken in staat is, een belangrijke overweging vormde in de uitspraak van de Rechtbank Utrecht.100 Movir onderscheidt in de procedure bij het Gerechtshof ziekte als gevolg van zwangerschap of bevalling van afwezigheid wegens zwangerschap of bevalling. Hier komen we bij een belangrijk punt, immers afwezigheid wegens zwangerschap of bevalling kan het gevolg zijn

95

Rechtbank Utrecht, 15-11-2005. Idem. 97 Oordeel 2006-44, Er is hier geen sprake van het ontbreken van een onzeker voorval, omdat zwangerschap niet per definitie complicaties oplevert. 98 Rechtbank, 15-11-2005. 99 Rechtbank Utrecht, 3-5-2006 100 Gerechtshof Amsterdam, 19-10-2006 96

- 25 -

van fysieke ongemakken, vergelijkbaar met fysieke ongemakken die het gevolg zijn van ziekte. Movir gaat hier echter niet verder op in. Het onderscheid tussen afwezigheid wegens zwangerschap en ziekte als gevolg van zwangerschap is volgens Movir weinig relevant, aangezien er een eigen risicoperiode van 30 dagen geldt en uit de praktijk blijkt dat vrouwen veelal zeer kort na de bevalling weer in staat zijn arbeid te verrichten.101 Commentaar Uit de bewoordingen van Movir blijkt dat ze de vraag of fysieke ongemakken rondom zwangerschap en bevalling in relatie staan met ziekte, behendig omzeild door aan te geven dat de vraag niet relevant is gedurende de eigen risico periode. Eigenlijk is het jammer dat verzekerde in de procedure weinig aandacht heeft besteed aan dit punt. Behalve afwezigheid als gevolg van fysieke ongemakken zou bijvoorbeeld ook gedacht kunnen worden aan afwezigheid vanwege mentale problemen (gerelateerd aan zwangerschap of bevalling) die niet direct samenhangen met postnatale depressie. Ook bescherming van de gezondheid van de vrouw en de vrucht zijn factoren die mee kunnen spelen bij de ongeschiktheid tot werken.

6.4 De relatie tussen ziekte en zwangerschap in de Nederlandse wetgeving In deze paragraaf wordt allereerst weergegeven op welke wijze Movir zich gesteund voelt door de nationale wetgever. Vervolgens onderzoek ik, aan de hand van de wetsgeschiedenis, of deze argumentatie juist is.

6.4.1 Movir voelt zich gesteund door de wetgever Movir ziet haar argumentatie ondersteund door de plaats van ziekte en zwangerschap in de Nederlandse wetgeving. Sinds 2001 is het zwangerschapsen bevallingsverlof uit de Ziektewet (ZW) en de WAZ immers overgeheveld naar de Wet Arbeid en Zorg. Movir stelt voorts dat de definitie van arbeidsongeschiktheid in de polis vergeleken kan worden met de omschrijving die gehanteerd wordt in de ZW. In artikel 19, lid 1 ZW is namelijk bepaald dat uitsluitend ziekengeld wordt verstrekt aan de verzekerde bij ongeschiktheid tot het verrichten van arbeid als rechtstreeks en objectief vast te stellen gevolg van ziekte. Verder wordt in artikel 19, lid 3 bepaald dat tijdens het zwangerschaps- of bevallingsverlof geen recht op ziekengeld bestaat.102 Movir concludeert dan ook dat in de nationale wetgeving ziekte en zwangerschapsen bevallingsverlof elkaar uitsluiten.103

6.4.2 Doelstelling van de definities van zwangerschap en ziekte in de wetgeving Movir ondersteunt haar argumentatie door een grammaticale en wetsystematische interpretatie. In deze paragraaf ga ik na of de wetsgeschiedenis een ander beeld geeft.104 101

Rechtbank Utrecht, 3 mei 2006 en Gerechtshof Amsterdam, 19-10-2006. Voor 2001 gold in de ZW nog een fictieve gelijkstelling tussen zwangerschap en ziekte. Nationale Nederlanden wees in 1995 op deze fictieve gelijkstelling om zwangerschap en bevalling te weren uit de arbeidsongeschiktheidsverzekering (oordeel 1995-03). 103 Oordeel 2004-44 en 45, Rechtbank Utrecht, 15 november 2005 en 3 mei 2006 en het Gerechtshof Amsterdam, 19 oktober 2006. 104 Voor een beschrijving van de parlementaire geschiedenis van het zwangerschapsen bevallingsverlof heb ik hier dankbaar gebruik gemaakt van het onderzoek van Mies Monster (1995). 102

- 26 -

In 1913, tijdens de parlementaire behandeling van de ZW, waren de diverse politieke partijen het er al over eens dat zwangerschap en ziekte niet hetzelfde zijn. Vanaf de invoering van de Ziektewet in 1930 worden Ziekte en zwangerschap echter wel fictief aan elkaar gelijkgesteld. Na een aantal wijzigingen luidde de tekst van artikel 19 ZW in 1994 als volgt: 1. De verzekerde heeft bij ongeschiktheid tot het verrichten van zijn arbeid wegens ziekte recht op ziekengeld overeenkomstig het bij of krachtens deze wet bepaalde. 2. De vrouwelijke verzekerde heeft in verband met haar bevalling recht op ziekengeld overeenkomstig het bij of krachtens deze wet bepaalde. 3. Voor de toepassing van deze wet wordt onder ziekte mede verstaan: (a) zwangerschap en bevalling en (b) gebreken. Voor de betekenis van dit artikel wordt door Monster verwezen naar de memorie van toelichting:105 “ Het is dus niet de bedoeling dat de vrouwelijke verzekerde die zwanger is en tevens ongeschikt tot het verrichten van haar arbeid, voor de ZW niet meer als ziek wordt aangemerkt. Gedurende een korte of langere tijd rondom haar bevalling zal de vrouwelijke verzekerde altijd ongeschikt zijn tot het verrichten van haar arbeid, uitsluitend als gevolg van haar zwangerschap. Zij hoeft dan naar gangbaar spraakgebruik niet ziek te zijn… “ Uit de wettekst en de toelichting hierop lijkt de regering een verdergaande gelijkstelling tussen arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap en arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte te beogen dan gesteld wordt door Movir. Deze conclusie wordt bevestigd in een door Monster aangehaalde uitspraak van de Raad van Beroep te Arnhem inzake de vraag of de uitsluiting van de zwangerschapsen bevallingsuitkering uit de vrijwillige ZW verzekering een verboden onderscheid vormde. 106 De rechter overwoog: “Niet valt in te zien waarom de daaruit voortspruitende ongeschiktheid tot werken niet tot het verzekerde risico zou behoren. (….) Door juist deze verstoring van het evenwicht niet als ziekte te kwalificeren wordt, een verboden onderscheid naar geslacht gemaakt aangezien deze verstoring per definitie alleen vrouwen kan betreffen.”107 Inkomenscompensatie niet alleen gerelateerd aan arbeidsongeschiktheid Aan de andere kant dient het zwangerschapsen bevallingsverlof, in de ogen van de wetgever, niet alleen ter inkomenscompensatie van een periode dat de vrouw niet geschikt is tot het verrichten van arbeid: “het zwangerschapsen bevallingsverlof is een maatregel met een tweeledig doel. Enerzijds dient het verlof ter bescherming van de gezondheid van de vrouw (……). Anderzijds wordt met het verlof beoogd te voorkomen dat vrouwen uit het arbeidsproces treden.“108

105

Monster, 1995, p. 72. , Kamerstukken II 1992/3 22 899, nr. 3, p. 49. Het gaat hier om het toenmalige Artikel 69 lid 2 ZW, Monster, 1995, p.257-257. 107 Raad van Beroep Arnhem, 20 februari 1991, RN 1991, 189. 108 Monster, 1995, p. 293, Kamerstukken II 1988/89 21106, nr.3, p.8. 106

- 27 -

6.5 Conclusie De verhouding tussen het begrip arbeidsongeschiktheid en zwangerschap was het onderwerp van dit hoofdstuk. De redenering van Movir lijkt consistent te zijn. Andere verzekeraars en de nationale wetgever, die uitgaan van dezelfde premissen, blijken echter andere conclusies te trekken dan Movir. Door de wijze waarop Movir haar eigen definitie van arbeidsongeschiktheid interpreteert, worden bepaalde fysieke en mentale ongemakken als gevolg van zwangerschap uitgesloten van de arbeidsongeschiktheidsverzekering. Hierdoor is er wellicht sprake van een verboden onderscheid. Zwangerschapscomplicaties vallen wel onder de arbeidsongeschiktheidsverzekering, echter Movir geeft niet duidelijk aan hoe zwangerschapscomplicaties onderscheiden dienen te worden van andere fysiek en mentale ongemakken als gevolg van zwangerschap. In de nationale wetgeving daarentegen werd tot 2001 zwangerschap en ziekte (fictief) aan elkaar gelijkgesteld, ondanks de vaststelling dat zwangerschap en ziekte niet hetzelfde zijn. Bovendien blijkt uit de toelichting op de ZW in 1993, dat de wetgever een verdergaande gelijkstelling tussen arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap en arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte beoogde, dan wordt gesteld door Movir. Arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap valt overigens nog steeds onder de ZW en geeft zelfs recht op een hogere uitkering dan andere arbeidsongeschiktheid. In het volgende hoofdstuk ga ik aan de hand van de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie verder in op deze conclusie.

- 28 -

7. Zwangerschap en arbeidsongeschiktheid in het Europese gelijke behandelingsrecht 7.1 Inleiding Movir geeft aan dat de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie niet van toepassing is in het geschil, aangezien deze jurisprudentie betrekking heeft op arbeidsrechtelijke verhoudingen (par.7.2). Niettemin maakt ze er zelf gebruik van ter ondersteuning van haar standpunten. Movir vindt ondersteuning voor haar premisse dat zwangerschap niet gelijk is aan ziekte en voor haar op contractsvrijheid gebaseerde stelling dat ze niet verplicht kan worden om een zwangerschapuitkering in te voeren (par.7.3). In aansluiting op de conclusie uit het vorige hoofdstuk ga ik na hoe zwangerschap zich verhoudt tot de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie (par. 7.4).

7.2 Jurisprudentie heeft alleen betrekking op arbeidsrechtelijke verhoudingen. Movir heeft meerdere malen betoogd dat de jurisprudentie van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (verder: het Hof) betrekking heeft op arbeidsrechtelijke verhoudingen, de CGB zou deze daarom ten onrechte hebben aangehaald.109 Movir wijst bijvoorbeeld op de door de CGB aangehaalde arresten Brown110 en Pedersen.111 Deze ontslagkwesties zijn volgens Movir niet van toepassing op een geschil tussen een private verzekeraar en een verzekerde. Movir is hier echter inconsistent, nu zij ter ondersteuning van haar eigen standpunt tevens uit een ontslagzaak put (par. 7.3) en naar andere Europese gelijke behandelingsjurisprudentie verwijst.112 Het Pedersen-arrest heeft overigens geen betrekking op een ontslagzaak, maar op de vraag of werknemers die arbeidsongeschikt zijn ten gevolge van zwangerschap, recht hebben op het zelfde inkomen als andere arbeidsongeschikte werknemers.

7.3 De standpunten van Movir inzake Europese jurisprudentie In diverse zaken licht Movir haar standpunten toe inzake de jurisprudentie van het Hof. In het verweerschrift met betrekking tot de procedure bij het Gerechtshof worden de in de verschillende procedures genoemde argumenten door Movir samengevoegd. Het hoofdargument is dat uit de jurisprudentie van het Hof blijkt dat zwangerschap en ziekte niet aan elkaar gelijk mogen worden gesteld. 109

Zie bijvoorbeeld oordeel 2005-186, 2006-44, Rechtbank Utrecht 15-11-2005 en 3-5-206 en het Gerechtshof Amsterdam, 19-10-2006. 110 HvJ EG 30 juni 1998, zaak C-394/96, Jur. 1998, p. I-4185. 111 HvJ EG 19 november 1998, zaak C-66/96, Jur1998, p. I-7327. 112 Zie bijvoorbeeld oordeel 2001-39 r.o. 3.3. Movir verwijst hier als verweerder naar de “vaste jurisprudentie” van het Hof om haar eigen standpunt te ondersteunen, de verzoekster deed in deze zaak echter geen beroep op deze jurisprudentie. De CGB is in een volgend oordeel (2002-78) zelf uitbreid op de jurisprudentie van het Hof ingegaan. In de daarop volgende procedures betoogt Movir vervolgens dat het CGB ten onrechte deze “arbeidsrechtelijke” jurisprudentie heeft aangehaald, echter dat deze jurisprudentie haar eigen standpunt desalniettemin juist ondersteunt.

- 29 -

Zwangerschap mag niet gelijkgesteld worden aan ziekte Ter ondersteuning van dit argument beroept Movir zich op het Webb-arrest.113 In dit arrest wordt door het Hof vastgesteld dat zwangerschap op geen enkele wijze vergelijkbaar is met een toestand van ziekte. De door Movir aangehaalde rechtsoverweging is in principe juist, echter het Hof concludeert dat in een situatie waarin een werkneemster ontslagen wordt, omdat ze niet aanwezig is vanwege zwangerschapsverlof, discriminatie op grond van geslacht oplevert. Terwijl in een andere situatie, zoals bij ontslag tijdens ziekte of verlof om een andere reden, dit niet het geval zou zijn. De reden dat het Hof de omstandigheid van zwangerschap niet vergelijkt met ziekte kan dus begrepen worden vanuit het oogpunt van bescherming van de zwangere vrouw. Die extra bescherming is volgens het Hof niet nodig in geval van ziekte als gevolg van zwangerschap buiten het zwangerschapsverlof. In die situatie kan een vrouw die arbeidsongeschikt is als gevolg van zwangerschap wel vergeleken worden met een man die arbeidsongeschikt is als gevolg van ziekte.114 Er is geen enkele Europeesrechtelijke verplichting die vereist dat arbeidsongeschiktheidsverzekeraars aan zelfstandigen een verlof uitkering moeten verstrekken In tegenstelling tot het vorige argument trekt Movir hier naar mijn mening een juiste conclusie uit de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie. Ook in het geval de arbeidsgerelateerde jurisprudentie van toepassing zou zijn op private verzekeringskwesties, en zwangerschap met arbeidsongeschiktheid vergeleken mag worden, kan aan de Europese jurisprudentie niet een verplichting tot invoering van een zwangerschapsen bevallingsverlofuitkering worden ontleend.115

7.4 Theoretische beschouwing Zwangerschap als ‘sui generis’ De soms ingewikkelde jurisprudentie komt voort uit het feit dat zwangerschap zich moeilijk met iets anders laat vergelijken. Zwangerschap is immers een unieke aan een vrouw verbonden omstandigheid. In de gelijke behandelingswetgeving in de Verenigde Staten heeft men er voor gekozen om zwangerschap, in ieder geval wat betreft haar directe fysieke effecten te vergelijken met ziekte en arbeidsongeschiktheid. In Europa heeft zwangerschap daarentegen een beschermde positie gekregen. Foubert is van menig dat door deze ontwikkeling zwangerschap en bevalling uit het gelijke behandelingsdebat is getrokken.116 In de zwangerschapsrichtlijn (92/85/EEG) wordt de bescherming gematerialiseerd. De bescherming van de gezondheid van de moeder (en vrucht) is immers de hoofddoelstelling van deze richtlijn. Bovendien heeft het Hof, in de periode dat de Zwangerschapsrichtlijn (92/85/EEG) nog niet was geïmplementeerd, deze doelstelling , alsmede de bescherming van de ontwikkeling van de specifieke relatie tussen moeder en kind, 113

HvJ EG 14 juli 1994, zaak c-32/94, Jur. 1994, p. I-3567. Het Hof verwijst in r.o. 25 naar het Hertz -arrest, HvJ EG, 8 november 1990, zaak C 179/88, Jur 1990, p. I3979. 115 Zie r.o. 27 uit het Hofmann-arrest, HvJ EG 12 juli 1984, zaak 184/83, Jur. 1984, p. 3047; deze overweging werd herhaald in het Thibault-arrest, HvJ EG 8 april 1998, zaak C-136/95, Jur. 1998, p. I-621; zie hierover ook Eleveld, p. 261. 116 Dit is de algemene conclusie van Foubert (2001, H.4).

114

- 30 -

in een aantal arresten benadrukt.117 De Gelijke behandelingsrichtlijn (76/207/EEG) werd in deze arresten als toetsingskader gebruikt. In het vorige hoofdstuk zagen we overigens dat de nationale wetgever nog een extra doel verbindt aan het zwangerschapsverlof, namelijk de bevordering van arbeidsparticipatie. Verder heeft de nationale wetgever expliciet gebruik gemaakt van de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie ter rechtvaardiging van de aanpassing van het urencriterium in de belastingwetgeving. Het verlaagde urencriterium (artikel 3.6, lid 5 Wet Inkomstenbelasting 2001) geldt zodoende alleen voor onderneemsters die niet werken vanwege zwangerschapsverlof, en niet voor ondernemers (mannen en vrouwen) die niet werken vanwege arbeidsongeschiktheid. Hiermee wordt de beschermingsgedachte van het Hof overgenomen door de nationale wetgever.118 Beloning tijdens afwezigheid wegens zwangerschapsgebonden ziekte Wat betreft de toepassing van de gelijke behandelingsrichtlijn betreffende gelijke beloning voor mannen en vrouwen (75/117/EEG), maakt het Hof echter wel een vergelijking tussen zwangere werknemers en arbeidsongeschikte werknemers. In McKenna-arrest (2005) oordeelde Het Hof: “61. In deze omstandigheden moet worden geconcludeerd dat het gemeenschapsrecht in zijn huidige stand niet de verplichting inhoudt tot volledige doorbetaling van het loon van een vrouwelijke werknemer die tijdens haar zwangerschap afwezig is wegens een zwangerschapsgebonden ziekte. 62. Tijdens een afwezigheid wegens een dergelijke ziekte mag een vrouwelijke werknemer dus op haar beloning worden gekort, op voorwaarde dat zij op dezelfde manier wordt behandeld als een mannelijke werknemer die afwezig is wegens ziekte en het bedrag van de uitkeringen niet zo gering is dat het doel van bescherming van zwangere werkneemsters daardoor op de helling komt te staan.”119 Het blijft de vraag wat het Hof bedoelt met een zwangerschapsgebonden ziekte. In ieder geval, zo blijkt uit het arrest, worden complicaties in verband met zwangerschap hiertoe gerekend. Een nadere afbakening kan wellicht gevonden worden in het Boyle-arrest. In dit arrest oordeelde het Hof dat in het geval er buiten het zwangerschapsverlof niet wordt gewerkt vanwege medisch vastgestelde arbeidsongeschiktheid, maar vanwege normale zwangerschapsongemakken, zoals een advies van een arts om de vrucht te ontzien en het rustig aan te doen, het niet werken op de keuze van de werkneemster berust en het niet hoofdzakelijk haar grondslag vindt in zwangerschap.120 Alleen medische arbeidsongeschiktheid van de zwangere of bevallen vrouw kan aldus het Hof vergeleken worden met andere arbeidsongeschiktheid, bescherming van de gezondheid van de vrouw en vrucht vallen hier niet onder. Overigens geldt voor zowel het Boyle-arrest als het McKenna-arrest dat het handelde om ziekte voorafgaande aan of na afloop van het zwangerschapsverlof.

117

Zie ondermeer: Het Webb-arrest, noot 113; het Brown-arrest, noot 110; het Thibault-arrst noot 115; het Stoeckel-arrest, HvJ EG 25 juli 1991, zaak 345/8, Jur 1991, p. I-4047; en het Boyle-arrest, HvJ EG 27-10-1998, zaak C-411/96, Jur. 1998, P. I-6401. 118 Kamerstukken II 2002-2003, 28 487, nr. 6, zie met name p. 11. 119 HvJ EG, 8 september 2005, zaak C-191.03. Eerder vergeleek het Hof zwangerschap met arbeidsongeschiktheid i.v.m. beloning in het Larsson-arrest, HvJ EG 19 mei 1997, zaak C-400/95, Jur.1997, p. I2757, het Gillespie-arrest, 13 december 1996, zaak C-342/93, Jur.1996m o, I-475 en in het Pedersen-arrest, zie noot 111. 120 zie noot 117 r.o. 39 tot en met 41 en 49.

- 31 -

7.5 Conclusie Movir haalt het Webb-arrest aan ter ondersteuning van haar premisse dat zwangerschap niet gelijk is aan ziekte. Het doel van dit arrest is echter juist zwangere vrouwen extra bescherming te geven. Het is dus de vraag of de premisse gebruikt mag worden met als enige doel zwangere en pas bevallen vrouwen van de arbeidsongeschiktheidsverzekering uit te sluiten. Het Hof heeft verder veelvuldig bepaald dat het zwangerschapsverlof meer behelst dan alleen afwezigheid wegens arbeidsongeschiktheid. Hieruit volgt, naar mijn mening, dat een zwangerschapsverlofverzekering niet vergeleken kan worden met een arbeidsongeschiktheidsverzekering. Aan de andere kant zien we dat op grond van het Europese gelijke behandelingsrecht, arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte wel vergeleken mag worden met objectief medisch vastgestelde arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap. Tot hoever deze definitie reikt is niet duidelijk. De reikwijdte van deze definitie is naar mijn mening het bepalende criterium voor de beoordeling van de vraag of de door de particuliere verzekeraars gehanteerde (interpretatie van de) definitie van arbeidsongeschiktheid al dan niet strijdig is met het (Europese) verbod op ongelijke behandeling tussen mannen en vrouwen. Het volgende hoofdstuk handelt over één van de meest recente Europese gelijke behandelingsrichtlijnen, namelijk de Goederen- en dienstenrichtlijn.

- 32 -

8. De Goederen- en dienstenrichtlijn 8.1 Inleiding Richtlijn 2004/113/EG van 13 december 2004121 betreft de toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten (Goederen- en dienstenrichtlijn). Deze richtlijn werd in de laatste procedure bij de Rechtbank Utrecht (19-10-2006) en bij het Gerechtshof Amsterdam door verzekeraar en verzekerde ingezet ter ondersteuning van hun wederzijdse standpunten. In artikel 1 van de richtlijn wordt het doel omschreven: “Deze richtlijn heeft tot doel een kader te creëren voor de bestrijding van discriminatie op grond van geslacht bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten, zodat in de lidstaten het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen toegepast kan worden.” In dit hoofdstuk tracht ik aan de hand van de wetsgeschiedenis en literatuur aan te geven wat de relevantie van deze richtlijn is voor de onderhavige problematiek. Daarnaast toets ik de wederzijdse standpunten aan het door mij geschetste juridische kader. Voor de aangehaalde bepalingen van de Goederen- en dienstenrichtlijn (hierna “de richtlijn”) verwijs ik naar de bijlage.

8.2 Het standpunt van de verzekerde De verzekerde beroept zich, kort gezegd, op het advies van de CGB. In dit advies komen de volgende punten naar voren: a. Op basis van artikel 3, lid 4 van de richtlijn vallen private arbeidsongeschiktheidsverzekeringen onder de werkingsfeer van de richtlijn. b. In overweging nr. 20 bij de richtlijn overweegt de Raad dat het ongunstiger behandelen van vrouwen wegens zwangerschap of moederschap in verzekeringsdiensten en aanverwante diensten moet worden beschouwd als een vorm van directe discriminatie op grond van geslacht. De kosten in verband met zwangerschapsen moederschaprisico’s mogen niet alleen op vrouwen worden afgewenteld. c. Ingevolge artikel 5, lid 3 van de richtlijn mogen kosten die verband houden met zwangerschap en moederschap, in geen geval leiden tot verschillen in premies en uitkeringen. De CGB concludeert dat het verzekeraars niet is toegestaan om – naast arbeidsongeschiktheidsverzekeringen – aparte verzekeringen aan te bieden die uitsluitend inkomensverlies vanwege arbeidsongeschiktheid in verband met zwangerschap en zwangerschapsen bevallingsverlof dekken. Daarnaast kan volgens de CGB uit deze bepalingen worden afgeleid, dat niet is toegestaan dat verzekeraars vrouwen wel de volledige premie laten betalen maar, – in het geval van zwangerschap – niet de bijbehorende uitkeringen verstrekken of dit alleen doen tegen minder gunstige voorwaarden.122

121 122

PB L 373, 21.12.2004 p. 37-43. Advies van de Commissie Gelijke Behandeling , p. 11.

- 33 -

8.3 Het standpunt van Movir De volgende elementen zijn terug te vinden in het verweerschrift van Movir (Gerechtshof Amsterdam): a. De richtlijn richt zich op lidstaten en niet op verzekeraars.123 b. De richtlijn moet voor 21-12-2007 zijn geïmplementeerd.124 c. De richtlijn kent op diverse plaatsen keuzemogelijkheden die de lidstaten zelf kunnen invullen, zo geeft de richtlijn aan de lidstaten ruimte om verschillen in premies en uitkeringen toe te staan.125 d. Nu de implementatie nog niet heeft plaats gevonden kan daarop niet worden vooruitgelopen. e. De richtlijn verplicht niet tot het verstrekken van een zwangerschapsuitkering. f. Het feit van het bestaan van deze richtlijn geeft aan dat werkgever/werknemersrichtlijnen niet gelden voor de verhouding particulier verzekeraar/verzekerde. g. De richtlijn doet geen afbreuk aan contractsvrijheid. Movir kiest haar contractanten immers geenszins uit op basis van sekse, zodat het uitgangspunt van de contractsvrijheid volledig gerespecteerd dient te worden.126 h. In overweging 12 van de richtlijn is bepaald, dat verschillen tussen mannen en vrouwen bij de levering van diensten op het gebied van de gezondheidszorg, die op fysieke verschillen tussen mannen en vrouwen terug te voeren zijn, geen verband houden met vergelijkbare situaties en derhalve geen discriminatie vormen.

8.4 Wetsgeschiedenis van de Goederen- en dienstenrichtlijn In deze paragraaf bespreek ik aan de hand van de wetsgeschiedenis van de Goederen- en dienstenrichtlijn, het belang van de richtlijn (par. 8.4.1), de materiele werkingsfeer (par. 8.4.2) en de totstandkoming van artikel 5 (par. 8.4.3).

8.4.1 Het belang van de richtlijn In de “Social Policy Agenda” zoals die is aangenomen door de Europese Raad in Nice van december 2000 zien we een eerste aanzet tot de Goederen- en dienstenrichtlijn. Vastgesteld wordt dat ondanks de bereikte resultaten op het terrein van gendergelijkheid in Europa, sekse discriminatie nog steeds veelvuldig voorkomt op verschillende terreinen.127 In de toelichting op ontwerprichtlijn geeft de Europese Commissie aan dat het belang om seksediscriminatie te verbieden op het terrein van goederen en diensten mede ingegeven wordt door de trend dat lidstaten overheidsvoorzieningen aanvullen of vervangen door particuliere voorzieningen. Daarnaast neemt het aantal (vrouwelijke) zelfstandigen toe. De

123

Zie artikel 17. Idem. 125 Movir doelt hier waarschijnlijk op artikel 5 (zie par. 6.4.3), artikel 4 lid 2 (gunstiger bepalingen inzake de bescherming van vrouwen in verband met zwangerschap en moederschap worden toegelaten) en artikel 4 lid 5 (de levering van de goederen en diensten aan uitsluitend of hoofdzakelijk, leden van een bepaald geslacht is toegestaan indien dat door een legitiem doel is gerechtvaardigd en de middelen voor het bereiken van het doel passend en noodzakelijk zijn). 126 Movir doelt hier op overweging 14 en artikel 3 lid 2 van de richtlijn. 127 O.J. 2001, C157/4. 124

- 34 -

richtlijn is vooral bedoeld voor lidstaten die nog niets geregeld hebben op het terrein van gelijke behandeling in de goederen en dienstensector.128 Volgens het werkdocument van de toelichting is in Nederland het onderwerp van gelijke behandeling in de goederen en dienstensector reeds in wetgeving omgezet. Nederland maakt alleen een uitzondering voor de op sekse gebaseerde actuariële factoren.129

8.4.2 De materiele werkingsfeer Om van toepassing te zijn op de onderhavige problematiek is het een voorwaarde dat de particuliere arbeidsongeschiktheidsverzekering onder de materiele werkingssfeer van de richtlijn valt. Op grond van artikel 3, lid 1 van de richtlijn is deze van toepassing op alle personen die goederen of diensten aanbieden. Uit de toelichting blijkt dat met diensten ook verzekeringen worden bedoeld.130 Voor de definiëring van diensten wordt tevens verwezen naar de definitie in artikel 50 EG-verdrag.131 Arbeidsongeschiktheid In het werkdocument en de daaropvolgende documenten van de Raad wordt consequent drie type verzekeringen onderscheiden: motorrijtuigenverzekering, gezondheidsverzekering en levensverzekering. Tijdens de behandeling van het voorstel door de Europese Commissie wordt er door de ‘Social Questions Working Party (SQWP) steeds een vierde groep van restverzekeringen onderscheiden. Onder deze restgroep vallen ondermeer verzekeringen voor langdurige ziekte.132 Verder refereert het Europees Economisch en Sociaal Comité in haar advies onder meer aan een ziekteverzekering en een verzekering voor arbeidsonbekwaamheid. 133 Hoewel de private arbeidsongeschiktheidsverzekering vrijwel niet wordt genoemd, mag er vanuit gegaan worden, dat de arbeidsongeschiktheidsverzekering eveneens onder de materiele werkingsfeer van de Goederen- en dienstenrichtlijn valt, aangezien verzekeringen in het algemeen tot de materiele werkingsfeer van de richtlijn gerekend worden,. Zwangerschap Als gevolg van artikel 4 (1a) van de richtlijn is directe discriminatie op grond van geslacht, inclusief de ongunstigere behandeling van vrouwen wegens zwangerschap en moederschap verboden. Wat precies onder ongunstigere behandeling van vrouwen wegens zwangerschap wordt verstaan, wordt bij de behandeling van de richtlijn nauwelijks uitgelegd. In de toelichting zien we het voorbeeld van zwangere vrouwen die geen hypotheek krijgen.134 In de behandeling van het voorstel door het parlement wordt ongunstiger behandeling wegens zwangerschap in verband gebracht met het betalen van een hogere premie bij medische voorzieningen.135 In geen enkel document ben ik een expliciete verwijzing naar een particuliere zwangerschapsverlofverzekering tegengekomen.

128

Com (2003) 657 definitief, 5-11-2003, p. 9-11. Sec (2003) 1213 , 5-11-2003 Commission staff working paper, p. 3-4. De uitzondering zien we in artikel 1, onderdeel h van het Besluit gelijke behandeling. 130 Noot 64, p. 6-8. 131 p. 25. 132 SQWP, nr. 6916/04 d.d. 26-27 februari 2004, en volgende. 133 PB C 241, 28.9.2004, p. 43. 134 Noot 129 p. 11. 135 Opmerking gemaakt door Prets (PSE), parlementslid Duitsland tijdens de parlementaire behandeling op 30-32004. 129

- 35 -

8.4.3 Artikel 5 (3): Kosten die verband houden met zwangerschap en moederschap Artikel 5 (3) in samenhang met overweging 20 van de richtlijn zijn de belangrijkste aanknopingspunten in het betoog van de CGB en de verzekerde in de gedingen (par.6.2). Ik wil hier de betekenis van artikel 5 (3) en overweging 20 toelichten aan de hand van de wetsgeschiedenis van artikel 5 van de richtlijn. Rond de totstandkoming van dit artikel, dat betrekking heeft op actuariële factoren, is veel discussie geweest. In de ontwerprichtlijn was een verbod opgenomen voor het gebruik van sekse als factor bij de berekening van premies en uitkeringen in het kader van verzekeringsen aanverwante financiële diensten. Een uitzondering op dit artikel was niet toegestaan, behoudens een uitstel van implementatie van maximaal 6 jaar. Met dit artikel was beoogd een einde te maken aan het verschil in premies en uitkeringen voor verzekeringen. In de toelichting geeft de Europese Commissie aan, dat het gegeven dat vrouwen langer leven dan mannen veelal is meegenomen in de actuariële berekening van de premie voor een levens- en gezondheidsverzekering en in lijfrentes. Hierdoor betalen vrouwen een hogere premie dan mannen. Volgens de Commissie heeft echter de leefstijl een veel grotere impact op iemands levensverwachting dan het geslacht.136 De verzekeringsindustrie is het hier niet mee eens. Een uitbanning van gender als factor voor de premieberekening zou gevolgen hebben voor de concurrentiepositie en uiteindelijk leiden tot hogere premies, aldus de industrie.137 Dit geschil heeft tijdens de behandeling van het voorstel tot veel discussie geleid. Het verbod op onderscheid is uiteindelijk afgezwakt door het aanbrengen van een “opt-out clause” in het tweede lid voor situaties waarin sekse een bepalende factor is bij het vaststellen van het risico.138 Men wilde deze uitzondering echter niet laten gelden voor zwangerschap en bevalling, vandaar de toevoeging van artikel 5, lid 3 en overweging nr. 20. Artikel 5, lid 3 en overweging nr. 20 moeten dus in directe relatie gezien worden met artikel 5, lid 2 waarin de op geslacht gebaseerde actuariële factoren in verzekeringen worden toegestaan. Wat de implicaties hiervan zijn, zien we in paragraaf 8.6.

8.5 Literatuur over de Goederen- en dienstenrichtlijn Sinds de bekendmaking van de goederen en dienstenrichtlijn zijn er een aantal artikelen verschenen waarin de richtlijn wordt besproken.139 In geen van de door mij bestudeerde artikelen gaat de auteur in op de betekenis van ongeoorloofde clausules in particuliere arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. Wel wordt een aantal andere relevante zaken belicht, deze laat ik hieronder aan bod komen.

8.5.1 Implementatiedatum en horizontale werking Movir verwijst naar de in artikel 17 (1) vastgestelde implementatiedatum van 21-12-2007. Indien nog geen implementatie heeft plaats gevonden voor die datum, heeft de richtlijn geen rechtsgevolgen, aldus Movir. Echter, in 2005 overwoog het Hof in het Mangold-arrest:140 136

p. 7. p. 7-8. 138 Vanaf document 9426/04, 11 mei 2004 is deze discussie terug te vinden in de documenten van de Raad. Wijziging van het artikel 4 vindt plaats in document nr. 12240/04, d.d. 13-9-2004. 139 Zie bijvoorbeeld Caracciolo di Torella, 2005 en 2006, Tobler, 2006, Schliek, 2005, Stork, 2005, Neuner, 2006. 140 Zaak C-144/04, rechtsoverweging nr. 67, 22 november 2005, ECR, I-9981. 137

- 36 -

“During the period prescribed of transposition of a directive, the Member States must refrain from taking any measures liable seriously to compromise the attainment of the result prescribed by that directive (….).” In de literatuur is het standpunt verdedigd, dat het Hof hiermee toepassing van een richtlijn toestaat, voordat deze geïmplementeerd is in de nationale wetgeving en dat de richtlijn dan zelfs al horizontale werking kan hebben.141 Een dergelijke interpretatie zou impliceren dat de goederen en dienstenrichtlijn al voor 21-122007 van invloed is op de contractuele relatie tussen verzekeraar en verzekerde. Die invloed zal echter beperkter zijn, dan in het geval de richtlijn al daadwerkelijk zou zijn geïmplementeerd in de nationale wetgeving.

8.5.2 De noodzaak en het effect van de Goederen- en dienstenrichtlijn Niet iedereen is het eens over de noodzaak van een Goederen- en dienstenrichtlijn. Stork betoogt bijvoorbeeld, op grond van het feit dat de Europese Commissie in de toelichting bijzonder weinig voorbeelden aanhaalt, dat een algemeen discriminatieverbod op dit terrein niet gerechtvaardigd kan worden.142 Andere auteurs zijn juist van mening dat vooral het effect van de Goederen- en dienstenrichtlijn te gering is.143 Dit wordt veroorzaakt door de formulering van artikel 5 van de richtlijn (par. 8.4.3). In dit artikel wordt immers discriminatie alsnog toegestaan, nu de individu ondergeschikt wordt gemaakt aan statistische gegevens over de groep, terwijl op grond van het gelijke behandelingsrecht juist de gelijke behandeling van de individu voorrang zou moeten hebben boven abstracte groepsgegevens. In artikel 5 wordt discriminatie in feite gerechtvaardigd op grond van financiële overwegingen. Op grond van andere gelijke behandelingsrichtlijnen heeft het Hof daarentegen meerdere malen geoordeeld dat discriminatie niet gerechtvaardigd kan worden op grond van financiële overwegingen. Ook op andere onderdelen van de richtlijn wordt kritiek geleverd. Zo zou de formulering van artikel 4 (5) bijdragen tot de onzekerheid dat verschil in behandeling gerechtvaardigd kan worden door een legitiem doel en formuleert artikel 4 (2) zwangerschap en moederschap nog steeds als een uitzondering op gelijke behandeling, in plaats van dat het een integraal deel uitmaakt van het concept van gelijkheid.144 De bewoordingen van artikel 4 (2) komen overeen met de bewoordingen van artikel 2 (7) van de Gelijke behandelingsrichtlijn (76/207/EEG). Het Hof heeft in een aantal arresten geoordeeld dat dit artikel materieel ingevuld dient te worden. Het resultaat, gelijke behandeling tussen mannen en vrouwen, staat dus voorop. In het vorige hoofdstuk zagen we al dat ter beoordeling van de vraag of er sprake is van gelijke behandeling, de zwangere vrouw in veel gevallen niet vergeleken met een andere groep, ze krijgt een aparte beschermde positie toebedeeld. Het zou duidelijker zijn geweest, indien deze materiele invulling van het gelijkheidsprincipe in de nieuwe Goederen- en dienstenrichtlijn ook als zodanig verwoord zou zijn. 141

Waddington, 2006 verwijst naar European Court of Justice Case Law Update, European Anti-Discrimination Law Review, Issue No.3, April 2006, p. 42-46. 142 Stork, 2005, p. 59. 143 Zie bijvoorbeeld Caracciolo di Torella, 2005 p. 342 en 2006, p. 347, Tobler, 2006, p. 1445, Schliek, 2005 p. 436. 144 Caracciolo di Torella, 2005, p. 343.

- 37 -

8.6 Conclusie In deze conclusie wil ik de standpunten van Movir en verzekerde vergelijken met de historie van de richtlijn en de bevindingen in de literatuur.

8.6.1 Betekenis van artikel 5 Uit de geschiedenis van de totstandkoming van artikel 5, blijkt dat dit artikel is geformuleerd met het oog op de voor vrouwen discriminerende bepalingen in levens- en gezondheidsverzekeringen en in lijfrentes. Verder is artikel 5 uitgebreid met een derde lid, om het effect te beperken van de door het tweede lid geschapen mogelijkheid om onder voorwaarden toch sekse als factor in de berekeningen mee te nemen. Hoe moeten voorwaarden die gesteld worden aan een zwangerschapsen bevallingsverlof binnen een particuliere arbeidsongeschiktheidsverzekering worden beoordeeld tegen de achtergrond van dit artikel? Ik constateer het volgende: -De arbeidsongeschiktheidsverzekering wordt niet met name genoemd in relatie tot artikel 5. -De doelstelling van het artikel is gerelateerd aan de langere levensverwachting van vrouwen. Men kan zich afvragen in hoeverre de langere levensverwachting van vrouwen een rol speelt bij de berekening van de premies en uitkeringen van arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. Indien dit niet het geval is, is artikel 5 in relatie tot arbeidsongeschiktheidsuitkeringen overbodig en daarmee ook de uitzonderingsbepaling onder het derde lid. - Artikel 5 ziet op premies en uitkeringen. In de gevoerde procedures gaan de geschillen in het algemeen niet over verschillen in premies en uitkeringen, maar over de aan de verzekering verbonden voorwaarden. 145 Mijns inziens hebben, gezien bovenstaande constateringen, Artikel 5 en overweging 20 geen implicaties voor de gevoerde geschillen. Indien de Goederen- en dienstenrichtlijn door verzekerde aangevoerd wordt ter ondersteuning van haar standpunt, zou een beroep gedaan moeten worden op de antidiscriminatie bepaling in artikel 4 eerste lid. Dit artikel heeft echter weinig toegevoegde waarde gezien de bewoordingen van de artikelen 1 en 7 AWGB. Op grond van deze bepalingen kunnen verzekeraars niet worden verplicht om hun arbeidsongeschiktheidsverzekering uit te breiden met een zwangerschapsen bevallingsuitkering (standpunt e.). Bovendien wordt in de literatuur gesuggereerd dat artikel 5 juist afbreuk doet aan het principe van gelijke behandeling. Diverse auteurs concluderen dat de Goederen- en dienstenrichtlijn, weinig effect zal hebben, zeker in relatie tot eerdere Gelijke behandelingsrichtlijnen.

8.6.2 Implementatiedatum en horizontale werking Tegenover Movirs standpunt (a., b. en d.) dat de Goederen- en dienstenrichtlijn op dit moment nog geen effect heeft, wordt in de literatuur verwezen naar de uitspraak in het Mangold-arrest. 145

Een uitzondering hierop wordt gevormd door oordeel 2001/39. Dit geschil gaat over de volgens verzekerde onterechte verrekening van de WAZ uitkering met de zwangerschapsuitkering.

- 38 -

In de toekomst zal moeten blijken wat het gewicht van deze uitspraak is. Naar aanleiding van mijn conclusies over de relevantie van artikel 5 (3) en overweging 20, lijkt het gewicht van Movirs argumenten in de kwestie minder relevant te zijn.

8.6.3 Uitzonderingsbepalingen Uitzonderingsbepalingen waar Movir een beroep op doet Movir doet een beroep op de door de richtlijn genoemde bepalingen waardoor bepaalde uitzonderingen worden toegestaan (standpunten c.en h.). Movir doelt hier waarschijnlijk op artikel 4, lid 2 waarin wordt bepaald dat gunstiger bepalingen inzake de bescherming van vrouwen in verband met zwangerschap en moederschap toegelaten worden en artikel 4, lid 5 waarin de levering van de goederen en diensten aan uitsluitend of hoofdzakelijk, leden van een bepaald geslacht wordt toegestaan, indien dat door een legitiem doel is gerechtvaardigd en de middelen voor het bereiken van het doel passend en noodzakelijk zijn. Verder verwijst Movir naar overweging 12 (zie par. 6.3). Een beroep op een uitzonderingsbepaling is weinig zinvol Op grond van artikel 4 (1) waarin discriminatie op grond van geslacht, inclusief de ongunstiger behandeling van vrouwen wegens zwangerschap en moederschap, wordt verboden, en op grond van de in paragraaf 8.5.3 verdedigde materiele uitleg van artikel 4(2)146 lijkt het mij uitgesloten dat Movir, ter rechtvaardiging van beperkende voorwaarden. met succes een beroep kan doen op artikel 4 (5) en overweging 12 alsmede op artikel 4 (2).

8.6.4 Contractsvrijheid Wat betreft het beroep van Movir op contractsvrijheid (standpunt g.) kan ik kort zijn. Het feit dat Movir haar contractanten niet uitkiest op basis van sekse, wil nog niet zeggen dat er geen sprake van discriminatie is. De polis kan immers ook andere discriminerende bepalingen bevatten. Ik kom hier in de conclusie van het rapport op terug. 8.6.5 Tot slot Het beroep van de verzekerde noch het beroep van Movir, op de Goederen- en dienstenrichtlijn kan slagen. De Goederen- en dienstenrichtlijn strekt voor de onderhavige problematiek niet verder dan de AWGB en behoeft op dit onderwerp naar mijn mening ook geen nadere aanpassing in de nationale wetgeving.

146

Hiermee geef ik eveneens aan dat de uitleg van Gelijke behandelingsrichtlijnen die op de verhouding van werkgever en werknemer van toepassing zijn, van belang kunnen zijn voor de verhouding verzekeraar/verzekerde (zie standpunt f.).

- 39 -

9. Conclusie In dit hoofdstuk vermeld ik per onderzoeksvraag de belangrijkste bevindingen en conclusies.

De eerste onderzoeksvraag De eerste onderzoeksvraag betreft een inventarisatie te maken van de politieke argumenten bij de intrekking van de WAZ en de Kamermotie waarmee om herinvoering van een zwangerschapsen bevallingsuitkering wordt verzocht. Deze onderzoeksvraag is uitgewerkt in hoofdstuk 1 en 2. Argumentatie bij de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen Uit de regeringsakkoorden is gebleken dat de intrekking van de zwangerschapsen bevallingsuitkering geen doel op zichzelf was, maar als een neveneffect van de intrekking van de WAZ kan worden beschouwd. In de toelichting bij de intrekking van de WAZ en tijdens de kamerbehandeling wordt door de regering de volgende argumenten genoemd: 1. Verantwoordelijkheidsverdeling Het hoofdargument voor de intrekking van de uitkering is gerelateerd aan de verdeling van verantwoordelijkheden. In de ogen van de toenmalige regering behoort het tot de verantwoordelijkheid van de ondernemers om dit verlof te financieren. 2. Het risico is verzekerbaar door private verzekeringsmaatschappijen Het gegeven dat private verzekeraars voorwaarden verbinden aan de zwangerschapsen bevallingsuitkering die wellicht strijdig zijn met de gelijke behandelingswetgeving, staat de intrekking van de publiekrechtelijke regeling niet in de weg. 3. Intrekking van de regeling wordt niet belemmerd door internationale verplichtingen Het lijkt erop dat het VN Vrouwenverdrag, van groter belang is dan door de regering werd aangenomen, aangezien, dit verdrag ook van toepassing is op zelfstandig werkenden en meewerkenden echtgenoten. 4. In een aantal Europese landen is er geen regeling getroffen voor de gevolgen van medische complicaties van zwangerschap. Deze bewering vertekent het beeld, omdat in veel landen juist een publiekrechtelijke regeling is getroffen voor het zwangerschapsen bevallingsverlof. 5. Intrekking betekent geen belemmering voor de arbeidsparticipatie. Ten aanzien van dit argument zijn de meningen verdeeld. Herinvoering van een verplichte regeling? Eind 2006 is een motie aangenomen waarin wordt gepleit om opnieuw een zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen in te voeren. Gezien de partij programma’s van met name PvdA, Groenlinks en het CDA, de nieuwe samenstelling in de Tweede Kamer en de te verwachten nieuwe samenstelling van het kabinet is er een gerede kans aanwezig dat er een kamermeerderheid aanwezig is voor de invoering

- 40 -

van een verplichte zwangerschapsen bevallingsverlof verzekering voor zelfstandig werkenden. Opmerkelijk is de wijze waarop het standpunt van het CDA is gewijzigd. Het punt van discussie zal zich toespitsten op de wijze van financiering, er lijkt geen meerderheid in de kamer aanwezig te zijn voor een publiek gefinancierde regeling, aangezien alleen PvdA, Groenlinks en de SP een dergelijk voorstel ondersteunden. Een andere mogelijkheid is een verplichte private regeling, op deze manier kan immers ook de gewenste risicosolidariteit tussen mannen en vrouwen worden bereikt. Deze oplossing is echter tot op heden niet expliciet in de Tweede Kamer besproken. Commentaar: politieke speelbal De invoering van het zwangerschapsen bevallingsverlof voor zelfstandig werkenden in 1998 kende een lange aanloop, de eerste discussies hierover vonden in de jaren tachtig van de vorige eeuw al plaats.147 Nu, ruim twee jaar na de intrekking van de WAZ, is er in de Tweede Kamer een motie aangenomen om opnieuw een publiekrechtelijke zwangerschapsen bevallingsverlofverzekering in te voeren. Het zwangerschapsen bevallingsverlof voor zelfstandigen lijkt een politieke speelbal te zijn geworden. Het onderwerp leent zich immers goed voor de vraag bij wie de verantwoordelijkheid gelegd moet worden. In een rechtsliberaal kabinet zal de verantwoordelijkheid bij de ondernemers gelegd worden, terwijl in een kabinet (en kamer) met een andere kleur een grotere overheidsverantwoordelijkheid zal worden aangenomen. Wellicht kan, na de uitspraak van CEDAW over de personele werkingsfeer, het VN Vrouwenverdrag richtinggevend zijn voor de invulling van een zwangerschapsen bevallingsverlof voor zelfstandig werkenden. Daarnaast kunnen overwegingen betreffende de gezondheid van de vrouw en de vrucht, de politieke discussie losweken van politieke stromingen.148 Onbetaalbare of aan strenge voorwaarden onderworpen zwangerschapsuitkeringen zullen immers tot gevolg hebben dat vrouwen grotere risico’s nemen en zo lang mogelijk zullen doorwerken.

De tweede onderzoeksvraag In de tweede onderzoeksvraag is gevraagd inzicht te geven in de argumenten die verzekeraars hanteren voor de verschillende onderscheidmakende bepalingen. Bij de inventarisatie van de argumenten van de verzekeraars heb ik vooral gebruik gemaakt van argumenten die door verzekeringsmaatschappij Movir zijn genoemd in de procedures bij de CGB en in de gerechtelijke procedures. Hieronder geef ik een overzicht van de drie belangrijkste argumenten. De argumenten staan in verband met elkaar, zo wordt argument 1a onderbouwd door argument 2 en uitgewerkt door argument 3.

147

Die problematiek is in dit rapport niet besproken, maar wordt o.a. beschreven in Eleveld (2006) Aangenomen dat de meningen over de paternalistische overheid in relatie tot de volksgezondheid, minder sterk uiteen liggen dan de mening over de verantwoordelijkheid van de ondernemer. 148

- 41 -

1. Geen sprake van ongelijke behandeling Movir betoogt in hoofdzaak dat er geen sprake kan zijn van ongelijke behandeling. Movir volgt hierbij de volgende argumentatielijn: a. Er worden twee diensten aangeboden: een inkomensvoorziening tijdens arbeidsongeschiktheid en een inkomensvoorziening tijdens het zwangerschapsen bevallingsverlof. Dit is het belangrijkste argument van Movir. Ze onderbouwt dit argument door haar eigen diensten te definiëren (argument 3) op grond van contractsvrijheid (argument 2.). b. Indien er sprake zou zijn van onderscheid dan is dit een geoorloofd onderscheid (uitzonderingsbepalingen in de AWGB). Dit argument wordt eveneens onderbouwd met het beroep op contractsvrijheid (argument 2 c.). c. Indien er sprake is van onderscheid dan is dit een indirect onderscheid, waarvoor een objectieve rechtvaardiging aanwezig is, namelijk het voorkomen van oneigenlijk gebruik. 2. Een beroep op contractsvrijheid Het principe van contractsvrijheid impliceert volgens Movir: a. De vrijheid om het begrip arbeidsongeschiktheid te definiëren. Movir betoogt dat ze vrij is om haar twee diensten arbeidsongeschiktheiduitkering en zwangerschapsuitkering te definiëren. Het door Movir gehanteerde onderscheid tussen schadeverzekering (arbeidsongeschiktheidsverzekering) en sommenverzekering (zwangerschapsverzekering) is naar mijn mening niet juist. b. De vrijheid om al dan niet een zwangerschapsen bevallingsuitkering aan te bieden. Movir vindt steun voor deze argumentatie in het regeringsbeleid. De wenselijkheid van het aanbieden van een dergelijke verzekering wordt door Movir opgevat als een maatschappelijk vraagstuk in plaats van een verzekeringsvraagstuk. c. De vrijheid om al dan niet voorwaarden te verbinden aan een zwangerschapsen bevallingsuitkering. Centraal staat in deze redenering het leerstuk van het onzeker voorval. Daarmee verbonden zijn de door Movir noodzakelijk geachte maatregelen om antiselectie en misbruik te voorkomen. Contractsvrijheid kan impliceren dat bepaalde risico’s onverzekerbaar worden geacht. In de verzekeringsliteratuur wordt er opgewezen dat in een dergelijke situatie een publieke of collectieve regeling een uitweg kan bieden. In casu lijkt echter geen sprake van onverzekerbaarheid.

- 42 -

Marktwerking zal misschien resulteren in een regeling die aan minder voorwaarden gebonden is. De houdbaarheid van de noodzaak van antimisbruik bepalingen kan van belang zijn voor de beoordeling van de vraag of er sprake is van indirecte discriminatie (zie argument 1c). Hierop kom ik terug bij de behandeling van de vierde onderzoeksvraag.

3. Zwangerschap is niet gelijk aan ziekte en valt daarom niet onder de definitie van arbeidsongeschiktheid Met dit argument geeft Movir aan dat zwangerschap en arbeidsongeschiktheid niet als elkaars referentie kader kunnen dienen (zie argument 1a) en geeft ze gestalte aan haar contractsvrijheid (argument 2). Op basis van het argument dat zwangerschap niet gelijk is aan ziekte (premisse 1) en de interpretatie van haar definitie van arbeidsongeschiktheid (premisse 2) concludeert Movir: a. Het aanbieden van twee diensten of het gebruiken van een uitsluitingsclausule in een arbeidsongeschiktheidsverzekering levert dezelfde rechtsgevolgen op. Zwangerschap valt eenvoudigweg niet onder de definitie van arbeidsongeschiktheid en daarmee valt zwangerschap niet onder de arbeidsongeschiktheidsverzekering. Daarom moet b. Arbeidsongeschiktheid ten gevolge van ziekte onderscheiden worden van arbeidsongeschiktheid ten gevolge van zwangerschap, met uitzondering van zwangerschapscomplicaties. En is c. Afwezigheid als gevolg van ziekte niet gelijk aan afwezigheid als gevolg van zwangerschap. Movir voelt zich gesteund in haar opvatting door: -

De systematiek van de nationale sociale zekerheidswetgeving. De Europese jurisprudentie over gelijke behandeling. De Goederen- en dienstenrichtlijn.

De argumentatie van Movir lijkt consistent, andere verzekeraars, de nationale wetgever en het Hof verbinden echter andere conclusies aan vergelijkbare premissen: -Niet alle verzekeraars beperken de arbeidsongeschiktheidsuitkering tot zwangerschapscomplicaties; -uit de wetsgeschiedenis blijkt dat de nationale wetgever arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap minimaal op dezelfde wijze wil beschermen als arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte; -de bedoeling van het gemaakte onderscheid tussen ziekte en zwangerschap door de nationale wetgever en het Hof blijkt gerelateerd te zijn aan de bescherming van de zwangere en de pas bevallen vrouw.

- 43 -

De nationale wetgever, het Hof en wellicht sommige andere verzekeraars lijken hiermee een derde premisse toe te voegen, daarmee wordt de redenering als volgt: Premisse 1: Inkomensverlies door arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte is verzekerd. Premisse 2: Zwangerschap is niet gelijk aan ziekte. Premisse 3: De omstandigheid van zwangerschap dient te worden beschermd en mag daarom niet in alle gevallen vergeleken worden met ziekte. Dus: Inkomensverlies door arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap dient minimaal op vergelijkbare wijze te worden verzekerd als inkomensverlies door arbeidsongeschiktheid als gevolg van ziekte. Hieruit blijkt tevens dat Movir ten onrechte steun denkt te vinden bij de nationale wetgever en het Hof voor haar argumentatie. Bij de behandeling van de derde onderzoeksvraag ga ik in op de vraag of de argumentatie van Movir al dan niet wordt ondersteund door de Goederen- en dienstenrichtlijn. Bij de behandeling van de vierde onderzoeksvraag bespreek ik of de gevolgde argumentatie van Movir al dan niet strijdig is met het gelijke behandelingsrecht.

9.4 De derde onderzoeksvraag In de derde onderzoeksvraag werd gevraagd aan te geven wat de randvoorwaarden zijn die vanuit de Goederen- en dienstenrichtlijn gesteld worden aan de particuliere verzekeraars. Hier ga ik in op de, voor de onderhavige problematiek, belangrijkste randvoorwaarden die gesteld worden vanuit de Goederen- en dienstenrichtlijn. Ik ga daarbij ook in op de argumenten die zijn aangevoerd door verzekeringsmaatschappij Movir. Artikel 5 van de richtlijn De reikwijdte met betrekking tot onderhavige problematiek blijkt voornamelijk uit de interpretatie van artikel 5 van de richtlijn. Dit artikel heeft betrekking op actuariële berekeningen. In het tweede lid wordt bepaald dat onderscheid op grond van sekse in sommige gevallen geoorloofd is. Artikel 5, lid 3 is een uitzonderingsbepaling en bepaalt dat kosten die verband houden met zwangerschap en moederschap in geen geval leiden tot verschillen in premies en uitkeringen. Ik constateer het volgende: -De arbeidsongeschiktheidsverzekering wordt niet met name genoemd in relatie tot artikel 5. -De doelstelling van het artikel is gerelateerd aan de langere levensverwachting van vrouwen. Men kan zich afvragen in hoeverre de langere levensverwachting van vrouwen een rol speelt bij de berekening van de premies en uitkeringen van arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. Indien dit niet het geval is, is artikel 5 in relatie tot arbeidsongeschiktheidsuitkeringen overbodig en daarmee ook de uitzonderingsbepaling onder het derde lid.

- 44 -

- Artikel 5 ziet op premies en uitkeringen. In de gevoerde procedures gaan de geschillen over het algemeen niet over verschillen in premies en uitkeringen, maar over de aan de verzekering verbonden voorwaarden. Bovendien wordt in de literatuur gesuggereerd, dat artikel 5 juist afbreuk doet aan het principe van gelijke behandeling. Diverse auteurs concluderen dat de Goederen- en dienstenrichtlijn, weinig effect zal hebben, zeker in vergelijking met de eerdere gelijke behandelingsrichtlijnen. De uitzonderingsbepalingen Ik acht een geslaagd beroep van Movir op de uitzonderingsbepalingen uitgesloten. Hoe kan immers een “slechtere” behandeling op grond van zwangerschap worden toegelaten op grond van artikel 4(2) of 4(5) van de richtlijn, terwijl: - Het hoofdartikel ongelijke behandeling op grond van moederschap en zwangerschap als directe discriminatie op grond van geslacht beschouwd. - Zwangerschap onlosmakelijk met het vrouw zijn verbonden is. - Artikel 4 (2), gezien de gelijke behandelingsjurisprudentie materieel moet worden uitgelegd. Dat wil zeggen de bepaling moet bijdragen aan de gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Het effect van de Goederen- en dienstenrichtlijn Uit het voorafgaande concludeer ik dat, gezien de bepalingen in de AWGB, de Goederen- en dienstenrichtlijn, van weinig toegevoegde waarde zal zijn voor de onderhavige problematiek.

9.5. De vierde onderzoekvraag In de door mijzelf toegevoegde vierde onderzoeksvraag is de volgende vraag gesteld: “In hoeverre zijn de door de verzekeraars gehanteerde onderscheidmakende bepalingen in strijd met het gelijke behandelingsrecht.” Deze vraag heb ik beantwoord aan de hand van de beantwoording van de andere onderzoeksvragen. Het antwoord heeft derhalve met name betrekking op de handelswijze van verzekeringsmaatschappij Movir. Uit de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie blijkt dat zwangerschap een beschermde status heeft gekregen. De situatie van een zwangere of pas bevallen vrouw kan met geen enkele andere situatie vergeleken worden. In het zwangerschapsverlof wordt deze beschermingsgedachte gematerialiseerd. Het verlof dient niet alleen als inkomensvoorziening tijdens een periode van arbeidsongeschiktheid, maar ook ter bescherming van de gezondheid van de moeder, de vrucht en de relatie tussen moeder en kind (en de bevordering van de arbeidsparticipatie). Gezien deze constatering en het principe van contractsvrijheid, concludeer ik voorts dat Movir, nu ze twee verschillende diensten aanbiedt, die in haar aard verschillen, er geen sprake kan zijn van ongelijke behandeling in het geval ze aan de ene dienst beperkende voorwaarden verbindt. Deze conclusie geldt echter alleen op voorwaarde dat arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap onder de arbeidsongeschiktheidsverzekering valt.

- 45 -

Uit de beantwoording van de tweede onderzoeksvraag bleek dat volgens Movir alleen complicaties ten gevolge van zwangerschap onder het arbeidsongeschiktheidsbegrip vallen. Movir omzeilt de vraag in hoeverre zwangerschapscomplicaties onderscheiden worden van andere oorzaken die afwezigheid wegens zwangerschap tot gevolg hebben. Ik kom in het rapport tot de volgende conclusie: Indien: • arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap (in een ruimere betekenis dan zwangerschapscomplicaties) niet door de arbeidsongeschiktheidsverzekering gedekt wordt, maar geacht wordt onder de zwangerschapsverlofverzekering te vallen, en • aan de zwangerschapsverlofverzekering aanvullende voorwaarden zijn verbonden, Dan geldt: dat er sprake is van direct onderscheid op grond van geslacht en dat er op grond van de gehanteerde definitie van arbeidsongeschiktheid sprake is van indirect onderscheid op grond van geslacht voor zover het gaat om arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap buiten het zwangerschaps verlof Onderscheid wegens zwangerschap wordt doorgaans gelijk gesteld aan directe discriminatie. Hier betoog ik echter dat in sommige gevallen indirecte discriminatie aan de orde kan zijn. De reden is dat zwangere en vrouwen niet direct van de arbeidsongeschiktheidsverzekering worden uitgesloten. Slechts als gevolg van de definitie valt een bepaalde vorm van arbeidsongeschiktheid als gevolg zwangerschap buiten de arbeidsongeschiktheidsverzekering, namelijk arbeidsongeschiktheid als gevolg van zwangerschap en bevalling die niet tot de zwangerschapscomplicaties gerekend worden en waardoor de zwangere vrouw arbeidsongeschikt is buiten de zestien weken van het verlof. Overigens moet betwijfeld moet worden of indirecte discriminatie gerechtvaardigd kan worden door een beroep te doen op het onzeker voorval, want: -

-

Financiële overwegingen, zo blijkt uit de Europese gelijke behandelingsjurisprudentie, vormen geen rechtvaardiging voor discriminatie. De kans lijkt niet zo groot dat verzekerden buiten het zwangerschapsverlof veelvuldig arbeidsongeschikt zijn als gevolg van zwangerschap, niet zijnde medische complicaties. Andere verzekeraars hanteren een ruimere interpretatie van de definitie van arbeidsongeschiktheid.

Bescherming van de gezondheid van moeder en vrucht Een belangrijk punt is het onderscheid tussen de ongeschiktheid tot werken als gevolg van objectieve medische arbeidsongeschiktheid, en de ongeschiktheid tot werken ter bescherming van de gezondheid van moeder en vrucht.

- 46 -

Mijn conclusies gelden slechts voor het eerste geval. Het zal echter in de praktijk moeilijk zijn om vast te stellen waar de objectief medische arbeidsongeschiktheid ophoudt en waar de ongeschiktheid ter bescherming van de gezondheid begint. Dit is mijns inziens een belangrijke reden, om het zwangerschapsen bevallingsverlof voor zelfstandigen opnieuw onder te brengen in een verplichte verzekering. Indien in een eventuele verplichte verzekering een minimum daguitkering verzekerd is, dan zal onderhavige problematiek van belang blijven ten aanzien van de aanvullende uitkering. Dit kan een argument zijn om te opteren voor een verplichte inkomensgerelateerde zwangerschapsen bevallingsverzekering. Een extra optie kan wellicht gevormd worden door de mogelijkheid tot deelname aan de levensloopregeling waarbij de inleg van de partner mag worden gebruikt mag worden voor de (aanvullende) financiering van het zwangerschapsverlof.149

149

Tot op heden zijn zelfstandigen nog uitgesloten van deelname aan de levenloop. Hier komt misschien verandering in, zie brief minister SZW, d.d. 20-12-2006, Kamerstukken II 2006/07, 30 800 XV, nr. 63.

- 47 -

Jurisprudentie dossieronderzoek Rechtbanken Rb. Utrecht, 27 mei 2004, LJN AP0146. Rb. Utrecht, 15 november 2005, LJN A46168 Rb. Utrecht, 3 mei 2006, LJN AW7505

Gerechtshof Hof Amsterdam, 19 oktober 2006, LJN AZ 0509

Commissie Gelijke Behandeling 1995-03, 10 maart 1995 1995-04, 10 maart 1995 1996-19, 1 april 1996 1997-87, 15 juli 1996 (oordeel gebruikt, dossier niet aanwezig) 2001-39, 10 mei 2001 2002-76, 25 juni 2002 (oordeel gebrukt, dossier niet aanwezig) 2004-44, 29 april 2004 2004-45, 29 april 2004 2005-80, 3 mei 2005 2006-44, 17 maart 2006 2006-232, 24 november 2006

- 48 -

Geraadpleegde Literatuur Caracciolo di Torella 2005 E. Caracciolo di Torella, ‘The goods and Services Directive : Limitations and Opportunities’, Feminist Legal Studies (13) 2005, p. 337-347. Caracciolo di Torella 2006 E. Caracciolo di Torella, ‘The Principle of Gender Equality, the Goods and Services Directive and Insurance: A Conceptual Analysis’, Maastricht Journal of European and Comparative law (13) 2006-3, p. 339-350. Commissie Gelijke Behandeling 2006 Advies van de Commissie Gelijke Behandeling aan de Regering betreffende afschaffing van de publieke regelgeving, Advies CGB, nr. 2006/6. Eleveld 2006 A. Eleveld, ‘Een zwangerschapsen bevallingsuitkering voor zelfstandigen en meewerkende echtgenoten in Europees perspectief’, SMA (61) 2006-6, p.258-267. Foubert 2002 P. Foubert, The Legal Protection of the Pregnant Worker in the European Community. Sex Equality, Thoughts of Social and Economic Policy and Comparative Leaps to the United States of America, The Hague: Kluwer Law International 2002. Lester 2005 G. Lester, ‘A Defense of Paid Family Leave’, Harvard Journal of Law & Gender (28) 2005-1, p.1-84. Monster 1995 W.C. Monster, Bescherming van het moederschap. Onderzoek naar de regelgeving inzake zwangerschap bevalling en arbeid (diss Katholieke Universiteit Nijmegen), Nijmegen: Ars Aequi Libri 1993. Monster, Cremers en Willems 1998 W.C. Monster, E. Cremers en L. Willems, Vrouwenverdrag, moederschap, ouderschap en arbeid, ’s Gravenhage: Vuga 1998. Neuner 2006 J. Neuner, ‘Protection Against Discrimination in European Contract Law’, European Contract Law Review 2006-1, p.35-50. Schliek 2005 D. Schliek, ‘Broadening the Scope and the Norms of EU Gender Equality Law: Towards a Multidimensional Conception of Equality Law’, Maastricht Journal of European and Comparative law (12) 2005-4, p. 427-466.

- 49 -

Schmid 2006 G. Schmid, Sharing Risks. On Social Risk Management and the Governance of Labour Market Transitions, Discussion paper, Hugo Sinzheimer Institute, University of Amsterdam 2006-01. Stork 2005 F. Stork, ’Das Gesetz zum Schutz vor Diskriminierungen im Zivilrecht. Umsetzung der Richtlinien 2000/43/EG und 2004/113/EG in das deutsche Privatrecht’, Zeitschrift für Europarechtliche Studien 2005-1, p.1-60. Tobler 2006 C. Tobler,’Die EG-Richtlinie zur Gleichstellung der Geschlechter in Bezug auf den Zugang zu die Versorgung mit Waren und Dienstleistungen. Entwicklungsperspektiven für das schweizerische Gleichstellungsrecht’, Aktuelle Juristische Praxis 2006-11, p.1440-1445. Ulrich 2002 K.E. Ulrich ‚’Insuring Family Risks: Suggestions for a National Family Policy and Wage Replacement’, Yale Journal of Law and Feminism (14) 2002-1, p.1-68. Waddington 2006 L. Waddington, ‘Recent Developments and the Non-Discrimination Directives: Mangold and More’, Maastricht Journal of European and Comparative law (13) 2006-3, p.365-373. Wansink & Kamphuisen 2005 J.H. Wansink & J.G.C. Kamphuisen, Verzekeringsrecht. Tekst & Commentaar, Deventer: Kluwer.

- 50 -

De Goederen- en dienstenrichtlijn RICHTLIJN 2004/113/EG VAN DE RAAD van 13 december 2004 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten DE RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Gelet op het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, en met name op artikel 13, lid 1, Gezien het voorstel van de Commissie, Gezien het advies van het Europees Parlement (1), Gezien het advies van het Comité van de Regio's (2), Gezien het advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité (3), Overwegende hetgeen volgt: (1) Overeenkomstig artikel 6 van het Verdrag betreffende de Europese Unie is de Unie gegrondvest op de beginselen van vrijheid, democratie, eerbiediging van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, en van de rechtsstaat, welke beginselen de lidstaten gemeen hebben, en eerbiedigt de Unie de grondrechten zoals die worden gewaarborgd door het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden en zoals zij uit de gemeenschappelijke constitutionele tradities van de lidstaten voortvloeien, als algemene beginselen van het Gemeenschapsrecht. (2) Gelijkheid voor de wet en bescherming tegen discriminatie is een universeel recht dat wordt erkend door de Universele Verklaring van de rechten van de mens, het VN-Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen, het Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, de Verdragen van de Verenigde Naties inzake burgerrechten en politieke rechten, respectievelijk inzake economische, sociale en culturele rechten en door het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, die door alle lidstaten zijn ondertekend. (3) Belangrijk is dat bij het verbod op discriminatie andere fundamentele rechten en vrijheden worden geëerbiedigd, waaronder de bescherming van het privé- en gezinsleven en transacties in die context, en de godsdienstvrijheid. (4) Gelijkheid van mannen en vrouwen is een fundamenteel beginsel van de Europese Unie. Krachtens de artikelen 21 en 23 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie is elke discriminatie op grond van geslacht verboden en moet de gelijkheid van mannen en vrouwen op alle gebieden worden gewaarborgd. (5) Artikel 2 van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap bepaalt dat het bevorderen van de gelijkheid van mannen en vrouwen een van de hoofdtaken van de Gemeenschap is. Evenzo legt artikel 3, lid 2, van het Verdrag de Gemeenschap de verplichting op om er bij elk optreden naar te streven de ongelijkheden tussen mannen en vrouwen op te heffen en de gelijkheid van mannen en vrouwen actief te bevorderen. (6) De Commissie heeft in haar mededeling over de agenda voor het sociaal beleid aangekondigd van plan te zijn een richtlijn over seksediscriminatie buiten de arbeidsmarkt voor te stellen. Het voorstel strookt volledig met Beschikking 2001/51/EG van de Raad van 20 december 2000 betreffende het programma in verband met de communautaire strategie inzake de gelĳkheid van mannen en vrouwen (2001-2005) (4), die alle communautaire beleidsmaatregelen bestrijkt en de bevordering van de gelijkheid van mannen en vrouwen beoogt door de aanpassing van deze beleidsmaatregelen en de uitvoering van praktische maatregelen om de situatie van mannen en vrouwen in de samenleving te verbeteren. (7) De Europese Raad heeft op 7 en 9 december 2000 in Nice de Commissie verzocht om de rechten op het gebied van de gelijkheid te versterken door een voorstel voor een richtlijn aan te nemen ter bevordering van de gelijkheid van mannen en vrouwen op andere gebieden dan arbeid en beroep. 21.12.2004 NL Publicatieblad van de Europese Unie L 373/37 (1) Advies uitgebracht op 30 maart 2004 (nog niet verschenen in het Publicatieblad). (2) PB C 241 van 28.9.2004, blz. 44. (3) PB C 121 van 30.4.2004, blz. 27. (4) PB L 17 van 19.1.2001, blz. 22. (8) De Gemeenschap heeft een reeks juridische instrumenten goedgekeurd om seksediscriminatie op de arbeidsmarkt te voorkomen en te bestrijden. Deze instrumenten hebben het nut aangetoond van wetgeving in de strijd tegen discriminatie. (9) Discriminatie op grond van geslacht, waaronder intimidatie en seksuele intimidatie, komen ook op gebieden buiten de arbeidsmarkt voor. Deze discriminatie kan even nadelig zijn en een hinderpaal vormen voor de volledige en succesvolle integratie van mannen en vrouwen in het economische en sociale leven. (10) De problemen zijn vooral duidelijk op het gebied van goederen en diensten. Discriminatie op grond van geslacht moet daarom op dit gebied worden voorkomen en uitgebannen. Naar het voorbeeld van Richtlijn 2000/43/EG van de Raad houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht

ras of etnische afstamming (1) kan deze doelstelling beter met behulp van communautaire wetgeving worden verwezenlijkt. (11) Deze wetgeving moet discriminatie op grond van geslacht bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten verbieden. Onder goederen wordt verstaan goederen in de zin van de bepalingen betreffende het vrije verkeer van goederen van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap. Onder diensten wordt verstaan diensten in de zin van artikel 50 van dat Verdrag. (12) Ter voorkoming van discriminatie op grond van geslacht is deze richtlijn zowel op directe als op indirecte discriminatie van toepassing. Van directe discriminatie is slechts sprake indien iemand op grond van geslacht minder gunstig wordt behandeld dan een ander in een vergelijkbare situatie. Verschillen tussen mannen en vrouwen bij de levering van diensten op het gebied van de gezondheidszorg die op fysieke verschillen tussen man en vrouw terug te voeren zijn, houden bij voorbeeld geen verband met vergelijkbare situaties en vormen derhalve geen discriminatie. (13) Het verbod op discriminatie moet gelden voor personen die goederen en diensten aanbieden die publiekelijk beschikbaar zijn en buiten de privé- en de gezinssfeer worden aangeboden, alsmede op de in die context verrichte transacties. Het is niet van toepassing op media- of reclameinhoud, noch op openbaar of particulier onderwijs. (14) Eenieder beschikt over contractvrijheid, met inbegrip van de vrije keuze van een contractant voor een transactie. Een persoon die een goed of een dienst levert, kan een aantal subjectieve redenen hebben voor de keuze van zijn of haar contractant. Voorzover de keuze voor de contractant niet gebaseerd is op de sekse van die persoon, doet deze richtlijn geen afbreuk aan de vrije keuze van een contractant. (15) Er zijn reeds wetsinstrumenten die het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen op dat terrein toepassen. Deze richtlijn is daarom niet van toepassing op aangelegenheden van arbeid en beroep. Deze richtlijn is tevens niet van toepassing op door zelfstandigen verrichte arbeid voor zover die onder de bestaande wetsinstrumenten vallen. Deze richtlijn is slechts van toepassing op verzekeringen en pensioenen die berusten op een particuliere, vrijwillige en los van de arbeidsbetrekking staande grondslag. (16) Verschillen in behandeling zijn alleen aanvaardbaar indien zij gerechtvaardigd worden door een legitiem doel. Een legitiem doel kan bijvoorbeeld de bescherming van slachtoffers van seksegerelateerd geweld (opvanghuizen voor personen van hetzelfde geslacht), redenen van persoonlijke levenssfeer en zedelijkheid (het bieden van onderdak in iemands eigen woning), bevordering van de gelijkheid of van de belangen van mannen en vrouwen (vrijwillige organisaties voor personen van hetzelfde geslacht), vrijheid van vereniging (lidmaatschap van particuliere clubs met leden van hetzelfde geslacht) of het organiseren van sportactiviteiten (sportevenementen voor personen van hetzelfde geslacht) zijn. Iedere beperking moet evenwel passend en noodzakelijk zijn volgens de in de rechtspraak van het Europese Hof van Justitie vastgelegde criteria. (17) Het beginsel van gelijke behandeling in de toegang tot goederen en diensten vereist niet dat faciliteiten steeds op gedeelde basis aan mannen en vrouwen moeten worden aangeboden, als ze maar niet op een gunstiger basis aan leden van één geslacht worden aangeboden. (18) Het gebruik van seksegerelateerde actuariële factoren is wijdverspreid bij het verlenen van verzekeringsdiensten en aanverwante financiële diensten. Om de gelijke behandeling van mannen en vrouwen te waarborgen mag het gebruik van seksegerelateerde actuariële factoren niet resulteren in verschillen tussen de premies en uitkeringen van individuele personen. Om een plotse herordening van de markt te voorkomen mag deze regel uitsluitend gelden voor nieuwe contracten die na de omzettingsdatum van deze richtlijn worden gesloten. L 373/38 NL Publicatieblad van de Europese Unie 21.12.2004 (1) PB L 180 van 19.7.2000, blz. 22. (19) Sommige risicocategorieën kunnen per sekse verschillen. In sommige gevallen is sekse een, maar niet noodzakelijk de enige, bepalende factor in de beoordeling van het te verzekeren risico. Voor overeenkomsten ter verzekering van een dergelijk risico kunnen de lidstaten besluiten uitzonderingen op de regel van sekseneutrale premies en uitkeringen toe te staan, mits zij ervoor kunnen zorgen dat de onderliggende actuariële statistische gegevens waarop de berekeningen gebaseerd zijn, betrouwbaar zijn, regelmatig geactualiseerd worden en voor het publiek beschikbaar zijn. Uitzonderingen zijn alleen mogelijk voor zover de regel van sekseneutraliteit nog niet in de nationale wetgeving wordt toegepast. Vijf jaar na de omzetting moeten de lidstaten nagaan of deze uitzonderingen nog steeds gerechtvaardigd zijn in het licht van de meest recente actuariële en statistische gegevens en een verslag dat de Commissie drie jaar na de datum van omzetting van deze richtlijn zal opstellen. (20) Het ongunstiger behandelen van vrouwen wegens zwangerschap of moederschap moet worden beschouwd als een vorm van directe discriminatie op grond van geslacht en moet daarom worden verboden in verzekeringsdiensten en aanverwante financiële diensten. De kosten in verband met zwangerschapsen moederschapsrisico's mogen derhalve niet aan de leden van één geslacht worden toegerekend. (21) Personen die op grond van geslacht zijn gediscrimineerd, dienen over adequate mogelijkheden voor rechtsbescherming te beschikken. Teneinde een hoger beschermingsniveau te verschaffen, dienen ook verenigingen, organisaties en andere rechtspersonen de bevoegdheid te krijgen om, als de lidstaten daartoe

besluiten, namens of ten behoeve van slachtoffers in een procedure het recht van verweer uit te oefenen, onverminderd de nationale procedureregels betreffende vertegenwoordiging en verdediging in rechte. (22) De regels voor de bewijslast moeten worden aangepast zodra er kennelijke discriminatie bestaat; in de gevallen waarin een dergelijke situatie ook inderdaad blijkt te bestaan, vergt de feitelijke toepassing van het beginsel van gelijke behandeling dat de bewijslast bij de verweerder wordt gelegd. (23) De effectieve uitvoering van het beginsel van gelijke behandeling vereist een adequate gerechtelijke bescherming tegen represailles. (24) Met het oog op de bevordering van het beginsel van gelijke behandeling moeten de lidstaten de dialoog aanmoedigen met belanghebbenden die overeenkomstig de nationale wetgeving en praktijk een rechtmatig belang hebben bij te dragen tot de bestrijding van discriminatie op grond van geslacht bij de toegang tot goederen en diensten. (25) De bescherming tegen discriminatie op grond van geslacht moet worden versterkt door de aanwezigheid in elke lidstaat van een orgaan of meer organen die bevoegd zijn de betrokken problemen te analyseren, mogelijke oplossingen te zoeken en concrete bijstand aan de slachtoffers te verlenen. Dit orgaan of deze organen mogen dezelfde zijn als de instanties die op nationaal vlak verantwoordelijk zijn voor de verdediging van de mensenrechten of de bescherming van de rechten van het individu, of die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het beginsel van gelijke behandeling. (26) Deze richtlijn stelt minimumvereisten vast en laat de lidstaten daarmee de keuze gunstiger bepalingen aan te nemen of te handhaven. De uitvoering van deze richtlijn mag niet als rechtvaardiging dienen voor enigerlei achteruitgang ten opzichte van de in de lidstaten reeds bestaande situatie. (27) De lidstaten dienen voor inbreuken op de uit deze richtlijn voortvloeiende verplichtingen doeltreffende, evenredige en afschrikkende sancties vaststellen. (28) Aangezien de doelstellingen van het overwogen optreden, namelijk een gemeenschappelijk hoog niveau van bescherming tegen discriminatie in alle lidstaten waarborgen, niet voldoende door de lidstaten kunnen worden verwezenlijkt en derhalve vanwege de omvang of de gevolgen van het optreden beter door de Gemeenschap kunnen worden verwezenlijkt met behulp van een gemeenschappelijk wettelijk kader, mag de Gemeenschap maatregelen nemen overeenkomstig het subsidiariteitsbeginsel, zoals bepaald in artikel 5 van het Verdrag. Overeenkomstig het in hetzelfde artikel neergelegde evenredigheidsbeginsel gaat deze richtlijn niet verder dan nodig is om deze doelstellingen te verwezenlijken. (29) Overeenkomstig punt 34 van het Interinstitutioneel Akkoord „Beter wetgeven” (1) spoort de Raad de lidstaten ertoe aan voor zichzelf en in het belang van de Gemeenschap hun eigen tabellen op te stellen, die voorzover mogelijk, het verband weergeven tussen de richtlijn en de omzettingsmaatregelen, en deze openbaar te maken, 21.12.2004 NL Publicatieblad van de Europese Unie L 373/39 (1) PB C 321 van 31.12.2003, blz. 1. HEEFT DE VOLGENDE RICHTLIJN VASTGESTELD: HOOFDSTUK I ALGEMENE BEPALINGEN Artikel 1 Doel Deze richtlijn heeft tot doel een kader te creëren voor de bestrijding van discriminatie op grond van geslacht bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten, zodat in de lidstaten het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen toegepast kan worden. Artikel 2 Definities In deze richtlijn wordt verstaan onder: a) „directe discriminatie”: wanneer iemand op grond van geslacht ongunstiger wordt behandeld dan een ander in een vergelijkbare situatie wordt, is of zou worden behandeld; b) „indirecte discriminatie”: wanneer een ogenschijnlijk neutrale bepaling, maatstaf of handelwijze personen van een bepaald geslacht in vergelijking met personen van het andere geslacht bijzonder benadeelt, tenzij die bepaling, maatstaf of handelwijze objectief wordt gerechtvaardigd door een legitiem doel en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn; c) „intimidatie”: wanneer er sprake is van ongewenst gedrag dat verband houdt met het geslacht van een persoon en tot doel of gevolg heeft dat de waardigheid van een persoon wordt aangetast, en dat er een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende omgeving wordt gecreëerd; d) „seksuele intimidatie”: wanneer zich ongewenst verbaal, nonverbaal of fysiek gedrag met een seksuele connotatie voordoet met als doel of gevolg dat de waardigheid van een persoon wordt aangetast, in het bijzonder wanneer er een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende situatie wordt gecreëerd. Artikel 3 Werkingssfeer 1. Binnen de grenzen van de aan de Gemeenschap verleende bevoegdheden is deze richtlijn van toepassing op alle personen die goederen of diensten aanbieden die zonder onderscheid des persoons publiekelijk beschikbaar

zijn met betrekking tot zowel de overheidssector als de particuliere sector, met inbegrip van overheidsinstanties en die buiten de privé- en de gezinssfeer worden aangeboden, alsmede op de in die context verrichte transacties. 2. Deze richtlijn doet geen afbreuk aan de vrije keuze van contractant voorzover die keuze niet gebaseerd is op het geslacht van de betrokken contractant. 3. Deze richtlijn is niet van toepassing op media- en reclameinhoud, noch op het onderwijs. 4. Deze richtlijn is niet van toepassing op aangelegenheden in verband met arbeid en beroep en ook niet op aangelegenheden in verband met arbeid als zelfstandige, voorzover die aangelegenheden onder andere communautaire wetgevingsbesluiten vallen. Artikel 4 Het beginsel van gelijke behandeling 1. Voor de toepassing van deze richtlijn houdt het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen in dat a) directe discriminatie op grond van geslacht, inclusief de ongunstigere behandeling van vrouwen wegens zwangerschap en moederschap, verboden is; b) indirecte discriminatie op grond van geslacht verboden is. 2. Deze richtlijn laat gunstiger bepalingen inzake de bescherming van vrouwen in verband met zwangerschap en moederschap onverlet. 3. Intimidatie en seksuele intimidatie in de zin van deze richtlijn worden beschouwd als discriminatie op grond van geslacht en zijn derhalve verboden. Het feit dat een persoon zulk gedrag afwijst of lijdzaam ondergaat, mag niet ten grondslag liggen aan een beslissing die die persoon treft. 4. Een opdracht tot directe of indirecte discriminatie op grond van geslacht wordt beschouwd als discriminatie in de zin van deze richtlijn. 5. Deze richtlijn vormt geen beletsel voor verschillen in behandeling indien de levering van de goederen en diensten aan, uitsluitend of hoofdzakelijk, leden van een bepaald geslacht door een legitiem doel wordt gerechtvaardigd en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn. L 373/40 NL Publicatieblad van de Europese Unie 21.12.2004 Artikel 5 Actuariële factoren 1. De lidstaten zorgen ervoor dat, in alle nieuwe contracten die na 21 december 2007 worden gesloten, het gebruik van sekse als een factor bij de berekening van premies en uitkeringen in het kader van verzekeringsdiensten en aanverwante financiële diensten niet resulteert in verschillen in de premies en uitkeringen van individuele personen. 2. Niettegenstaande lid 1, kunnen de lidstaten vóór 21 december 2007 besluiten proportionele verschillen in premies en uitkeringen voor individuele personen toe te staan in de gevallen waarin sekse een bepalende factor is bij de beoordeling van het risico op basis van relevante en nauwkeurige actuariële en statistische gegevens. De betrokken lidstaten stellen de Commissie van hun besluit in kennis, en zorgen ervoor dat nauwkeurige gegevens die relevant zijn voor het gebruik van sekse als een bepalende actuariële factor worden verzameld en bekendgemaakt, en regelmatig worden geactualiseerd. Deze lidstaten toetsen hun besluit vijf jaar na 21 december 2007 en houden daarbij rekening met het in artikel 15 genoemde verslag van de Commissie. Zij doen het resultaat van de toetsing aan de Commissie toekomen. 3. Kosten die verband houden met zwangerschap en moederschap, mogen in geen geval tot verschillen in premies en uitkeringen voor individuele personen leiden. De lidstaten kunnen de uitvoering van de maatregelen die noodzakelijk zijn om aan dit lid te voldoen uitstellen tot uiterlijk twee jaar na 21 december 2007. De betrokken lidstaten moeten de Commissie in dat geval onmiddellijk daarvan in kennis stellen. Artikel 6 Positieve actie Het beginsel van gelijke behandeling belet niet dat een lidstaat, om volledige gelijkheid tussen mannen en vrouwen in de praktijk te waarborgen, specifieke maatregelen handhaaft of aanneemt om de nadelen verband houdende met geslacht te voorkomen of te compenseren. Artikel 7 Minimumeisen 1. De lidstaten mogen bepalingen vaststellen of handhaven die voor de bescherming van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen gunstiger zijn dan die van deze richtlijn. 2. De uitvoering van deze richtlijn vormt onder geen beding een reden voor de verlaging van het in de lidstaten reeds bestaande niveau van bescherming tegen discriminatie op de door de richtlijn bestreken terreinen. HOOFDSTUK II RECHTSMIDDELEN EN RECHTSHANDHAVING Artikel 8 Verdediging van rechten

1. De lidstaten zorgen ervoor dat eenieder die zich door niettoepassing van het beginsel van gelijke behandeling benadeeld acht, toegang krijgt tot gerechtelijke en/of administratieve procedures en, wanneer zij zulks passend achten, ook tot bemiddelingsprocedures, voor de naleving van de uit deze richtlijn voortvloeiende verplichtingen, zelfs na beëindiging van de verhouding waarin deze persoon zou zijn gediscrimineerd. 2. De lidstaten nemen in hun interne rechtsorde de nodige maatregelen op om te zorgen voor reële en effectieve compensatie en reparatie, naargelang zij bepalen, van de schade geleden door een persoon als gevolg van discriminatie in de zin van deze richtlijn, op een wijze die afschrikkend is en evenredig aan de geleden schade. Deze compensatie of reparatie mag niet worden beperkt door vooraf een maximumbedrag vast te stellen. 3. De lidstaten zorgen ervoor dat verenigingen, organisaties of andere rechtspersonen die er, overeenkomstig de in de nationale wetgeving vastgestelde criteria, een rechtmatig belang bij hebben dat deze richtlijn wordt nageleefd, namens of ter ondersteuning van de klager of klaagster met zijn, c.q. haar toestemming met het oog op de naleving van de uit deze richtlijn voortvloeiende verplichtingen, gerechtelijke en/of administratieve procedures kunnen aanspannen. 4. De leden 1 en 3 laten de nationale regels betreffende de termijnen voor de instelling van een rechtsvordering aangaande het beginsel van gelijke behandeling onverlet. Artikel 9 Bewijslast 1. De lidstaten nemen, overeenkomstig hun nationale rechtsstelsels, de nodige maatregelen om ervoor te zorgen dat, wanneer personen die zich door niet-toepassing te hunnen aanzien van het beginsel van gelijke behandeling benadeeld achten, voor de rechter of een andere bevoegde instantie feiten aanvoeren die directe of indirecte discriminatie kunnen doen vermoeden, de verweerder dient te bewijzen dat het beginsel van gelijke behandeling niet werd geschonden. 21.12.2004 NL Publicatieblad van de Europese Unie L 373/41 2. Lid 1 belet de lidstaten niet bewijsregels in te voeren die gunstiger zijn voor de eiser. 3. Lid 1 is niet van toepassing op strafprocedures. 4. De leden 1, 2 en 3 zijn tevens van toepassing op alle procedures overeenkomstig artikel 8, lid 3. 5. De lidstaten hoeven lid 1 niet toe te passen in zaken waarin het aan de rechter of een andere bevoegde instantie is om de feiten te onderzoeken. Artikel 10 Bescherming tegen represailles De lidstaten nemen in hun nationale wetgeving de nodige maatregelen op om personen te beschermen tegen een nadelige behandeling of nadelige gevolgen als reactie op een klacht of op een procedure gericht op het doen naleven van het beginsel van gelijke behandeling. Artikel 11 Dialoog met belanghebbenden Met het oog op het bevorderen van het beginsel van gelijke behandeling, stimuleren de lidstaten de dialoog met belanghebbenden die overeenkomstig de nationale wetgeving en praktijk een rechtmatig belang hebben bij te dragen tot de bestrijding van discriminatie op grond van geslacht bij de toegang tot en de levering van goederen en diensten. HOOFDSTUK III ORGANEN VOOR DE BEVORDERING VAN GELIJKE BEHANDELING Artikel 12 1. De lidstaten wijzen een orgaan of organen aan voor de bevordering, analyse, monitoring en ondersteuning van de gelijke behandeling van alle personen zonder discriminatie op grond van geslacht, en treffen de nodige voorzieningen daarvoor. Deze organen kunnen deel uitmaken van instanties die op nationaal vlak verantwoordelijk zijn voor de verdediging van de mensenrechten of de bescherming van de rechten van het individu, of voor de uitvoering van het beginsel van gelijke behandeling. 2. De lidstaten zorgen ervoor dat de in lid 1 bedoelde organen onder meer bevoegd zijn om: a) onverminderd de rechten van slachtoffers en van de in artikel 8, lid 3, bedoelde verenigingen, organisaties of andere rechtspersonen, onafhankelijke bijstand te verlenen aan slachtoffers van discriminatie bij de afwikkeling van hun klachten betreffende discriminatie; b) onafhankelijk onderzoeken over discriminatie te verrichten; c) onafhankelijke verslagen te publiceren en aanbevelingen te doen over elk onderwerp dat met dergelijke discriminatie verband houdt. HOOFDSTUK IV SLOTBEPALINGEN Artikel 13 Naleving van de richtlijn

De lidstaten nemen de nodige maatregelen om ervoor te zorgen dat het beginsel van gelijke behandeling wordt nageleefd bij de toegang tot en de levering van goederen en diensten binnen de werkingssfeer van deze richtlijn, en met name dat: a) alle wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen die met het beginsel van gelijke behandeling in strijd zijn, worden afgeschaft; b) alle met het beginsel van gelijke behandeling in strijd zijnde bepalingen in contracten of overeenkomsten, interne reglementen van ondernemingen en regels die gelden voor verenigingen met of zonder winstoogmerk, nietig worden of kunnen worden verklaard of worden gewijzigd. Artikel 14 Sancties De lidstaten bepalen welke sancties gelden voor overtredingen van de ter uitvoering van deze richtlijn vastgestelde nationale bepalingen en nemen de nodige maatregelen om ervoor te zorgen dat deze sancties worden toegepast. De sancties, die ook het betalen van schadevergoeding aan het slachtoffer kunnen omvatten, moeten doeltreffend, evenredig en afschrikkend zijn. De lidstaten stellen de Commissie uiterlijk op 21 december 2007 datum in kennis van die bepalingen en stellen haar onverwijld in kennis van eventuele latere wijzigingen daarop. Artikel 15 Verspreiding van informatie De lidstaten dragen er zorg voor dat binnen hun grondgebied alle betrokkenen via alle passende middelen adequate informatie krijgen over de uit hoofde van deze richtlijn vastgestelde bepalingen tezamen met de reeds van kracht zijnde relevante bepalingen. L 373/42 NL Publicatieblad van de Europese Unie 21.12.2004 Artikel 16 Verslagen 1. Uiterlijk op 21 december 2009 en daarna om de vijf jaar delen de lidstaten de Commissie alle beschikbare informatie over de toepassing van deze richtlijn mee. De Commissie stelt een beknopt verslag op dat een evaluatie omvat van de praktijken in de lidstaten met betrekking tot artikel 4 inzake het gebruik van sekse als een factor bij de berekening van premies en uitkeringen. Uiterlijk op 21 december 2010 legt de Commissie dit verslag voor aan het Europees Parlement en de Raad. Indien nodig voegt de Commissie voorstellen bij het verslag om de richtlijn te wijzigen. 2. Het verslag van de Commissie houdt rekening met de standpunten van het bedrijfsleven en de belanghebbenden. Artikel 17 Omzetting 1. De lidstaten doen de nodige wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen in werking treden om uiterlijk op 21 december 2007 aan deze richtlijn te voldoen. Zij stellen de Commissie daarvan onverwijld in kennis. Wanneer de lidstaten deze bepalingen aannemen, wordt in die bepalingen zelf of bij de officiële bekendmaking daarvan naar deze richtlijn verwezen. De regels voor deze verwijzing worden vastgesteld door de lidstaten. 2. De lidstaten delen de Commissie de tekst van de belangrijkste bepalingen van intern recht mede die zij op het onder deze richtlijn vallende gebied vaststellen. Artikel 18 Inwerkingtreding Deze richtlijn treedt in werking op de dag van haar bekendmaking in het Publicatieblad van de Europese Unie. Artikel 19 Adressaten Deze richtlijn is gericht tot de lidstaten. Gedaan te Brussel, 13 december 2004. Voor de Raad De voorzitter B. R. BOT 21.12.2004 NL Publicatieblad van de Europese Unie L 373/43

Een zwangerschaps- en bevallingsuitkering voor zelfstandig werkenden

Recommend Documents