Drinkwater in Vlaanderen:

Drinkwater in Vlaanderen: Van drinkwatersector naar watercluster ? Eindrapport

In opdracht van: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Aminal, Afdeling Water

Uitgevoerd door: IDEA Consult:

Dr. Geert Steurs Veerle Minne

Dialogic (NL)

Pim Den Hertog Hilde de Groot

Brussel, september 2002 IDEA Consult nv Congresstraat 37-41, bus 3 B –1000 Brussel

Tel: (+32) 02 282 17 10 Fax: (+32) 02 282 17 15

Clusterstudie van de watersector in Vlaanderen

Inhoudsopgave p. 1

Inleiding _______________________________________________________ 1 1.1 1.2 1.3

2

Achtergrond en doel van de studie ......................................................................... 1 Inhoud van dit rapport ............................................................................................ 3 Globale aanpak....................................................................................................... 4

Water: een economisch perspectief _________________________________ 6 2.1 2.2

Inleiding ................................................................................................................. 6 Water als economisch goed.................................................................................... 6 2.2.1 2.2.2

2.3 2.4

Watersysteem, waterketen en watercluster ............................................................ 8 Het productieproces van drinkwater....................................................................... 9 2.4.1 2.4.2 2.4.3

3

Inleiding ............................................................................................................... 13 Globaal beeld ....................................................................................................... 15 3.2.1 3.2.2 3.2.3

3.3

3.4

Werkgelegenheid .................................................................................................15 De productie en distributie van water .................................................................16 Financiële kengetallen ........................................................................................19

Diversiteit binnen de drinkwatersector................................................................. 22 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6

Historiek ..............................................................................................................22 Beheersstructuur .................................................................................................23 Eigen waterwinning versus aankopen .................................................................24 Klantenprofiel......................................................................................................26 Distributienetwerk ...............................................................................................28 Financiële en personeelsgegevens ......................................................................29

Conclusies ............................................................................................................ 31

De watercluster ________________________________________________ 33 4.1 4.2

De clusterbenadering............................................................................................ 33 Kwalitatieve analyse: sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden .................................................................................... 34 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6

4.3 4.4

Inleiding ..............................................................................................................34 Sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden.....................34 Aquavisie /Aquaccord .........................................................................................37 ISWa ....................................................................................................................38 Andere samenwerkingsverbanden .......................................................................39 Enkele bedenkingen.............................................................................................40

Waardeketenanalyse............................................................................................. 41 4.3.1 4.3.2

5

Productie ...............................................................................................................9 Toevoer en distributie..........................................................................................11 Kwaliteitscontrole ...............................................................................................11

Profiel van de drinkwatersector in Vlaanderen ______________________ 13 3.1 3.2

4

De vraag naar water .............................................................................................6 Het aanbod van water ...........................................................................................7

Inleiding ..............................................................................................................41 Resultaten waardeketenanalyse...........................................................................43

Clusterkaart en actorenportfolio........................................................................... 49

Strategische analyse_____________________________________________ 52 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

Inleiding ............................................................................................................... 52 Context : het Vlaamse drinkwaterdecreet ............................................................ 53 Vraag .................................................................................................................... 54 Aanbod ................................................................................................................. 55 Verwante bedrijfstakken....................................................................................... 57 Strategische reacties ............................................................................................. 58

September 2002


6

De Europese waterindustrie ______________________________________ 62 6.1 6.2 6.3

Inleiding ............................................................................................................... 62 Profiel van de Europese waterindustrie................................................................ 62 Trends................................................................................................................... 64 6.3.1 6.3.2 6.3.3

7

Case studies ___________________________________________________ 68 7.1 7.2

Inleiding ............................................................................................................... 68 Engeland en Wales ............................................................................................... 68 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.2.4 7.2.5 7.2.6 7.2.7 7.2.8

7.3

7.4

Inleiding ..............................................................................................................68 De hervorming van 1974.....................................................................................68 De hervormingen van 1989 .................................................................................69 De Engelse watersector: kengetallen ..................................................................70 Prijsregulering en maatstafconcurrentie.............................................................73 Andere regulering ...............................................................................................75 Prestaties van de engelse watermarkt .................................................................76 De introductie van bijkomende concurrentie ......................................................78

Nederland ............................................................................................................. 79 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4

8

Schaalvergroting .................................................................................................64 Joint Ventures en partnerschappen .....................................................................67 Betrokkenheid private sector...............................................................................67

Inleiding ..............................................................................................................79 De structuur van het watercluster .......................................................................79 Presteren .............................................................................................................85 Functioneren .......................................................................................................90

Vijf conclusies voor Vlaanderen .......................................................................... 96

Aanzet voor clustermonitor en –agenda ____________________________ 98 8.1 8.2

Inleiding ............................................................................................................... 98 Aanzet voor opstellen van clustermonitor............................................................ 98 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4 8.2.5 8.2.6 8.2.7 8.2.8 8.2.9 8.2.10

8.3

Doelstelling .........................................................................................................98 Raamwerk............................................................................................................99 Externe omgeving..............................................................................................100 Drijvende krachten met impact op de vraag .....................................................101 Drijvende krachten met impact op het aanbod..................................................102 Structuur van de cluster ....................................................................................103 Gedrag van de clusteractoren ...........................................................................103 Resultaten ..........................................................................................................104 Overzicht ...........................................................................................................105 Aandachtspunten ...............................................................................................107

Aanzet voor clusteragenda ................................................................................. 109 8.3.1 8.3.2 8.3.3 8.3.4

Doelstellingen van een clusteragenda...............................................................109 Een consistente visie met betrekking tot de toekomst van de cluster.................110 De taken voor de regulator ...............................................................................113 Randvoorwaarden .............................................................................................115

Geraadpleegde werken ______________________________________________ 117 Lijst van tabellen ___________________________________________________ 123 Lijst van figuren ___________________________________________________ 124

BIJLAGEN Bijlage 1: Lijst van gecontacteerde personen _____________________________ i Bijlage 2: Ondernemingsfiches_________________________________________ ii 1 2

Inhoud van de fiches (periode 1996-2000)............................................................. ii Ondernemingsfiches..............................................................................................iii

September 2002


1 1.1

Inleiding Achtergrond en doel van de studie

De drinkwatersector met de betrokken actoren, zowel de bedrijven als de overheid, is in volle beweging, internationaal, maar ook in Vlaanderen. In verschillende landen woedt de discussie over de introductie van marktwerking versus regulering, of verdwijnen de klassieke schotten tussen productie, distributie, riolering en zuivering. Er worden initiatieven genomen om de private sector meer te betrekken bij de drinkwatervoorziening, vooral omwille van de efficiëntie of financiële aspecten. De drinkwatersector is bovendien onderhevig aan een trend tot meer internationalisering. Een aantal grote nutsbedrijven neemt door fusies en overnames internationaal een steeds sterkere positie in. Actieve spelers in de sector zijn onder meer Suez Lyonnaise des Eaux, Vivendi, RWE of Severn Trent. Ook in Vlaanderen is de sector volop in beweging. In de sector leeft de vraag of er nood is aan een verdere schaalvergroting, of de drinkwatermaatschappijen hun activiteiten niet moeten uitbreiden om “integrale waterbedrijven”1 te worden en of de integratie van drinkwater en afvalwater geen synergievoordelen zou opleveren. De overheid in Vlaanderen staat eveneens voor een aantal belangrijke uitdagingen inzake waterbeleid. Zo is er de implementatie van de Europese Kaderrichtlijn met betrekking tot het integraal waterbeleid en recent werd een nieuw Vlaams drinkwaterdecreet gestemd. Hierin worden de contouren geschetst voor de drinkwatervoorziening in de toekomst. De verdere invulling dient te gebeuren met uitvoeringsbesluiten. Dit is onder meer het geval voor de oprichting en inhoudelijke taakstelling van een reguleringsinstantie, voorzien in het decreet. Gegeven deze uitdagingen en evoluties heeft de Vlaamse overheid de vraag geuit naar een meer systematische beleidsondersteuning. De politieke en maatschappelijke discussies die plaatsvinden in Vlaanderen en elders over hoe om te gaan met een nutsvoorziening zoals drinkwater laten nog verschillende ontwikkelingsperspectieven open. Omwille van de grote impact die het beleid heeft op de evoluties in de drinkwatersector en, ruimer, de watercluster, is het aangewezen dat de overheid over voldoende informatie beschikt om de juiste beslissingen te nemen en vervolgens de gevolgen van haar beleidskeuzen in te schatten. Daartoe wil dit rapport in de eerste plaats beschrijvende basisinformatie bieden (statische analyse) en vervolgens een beeld schetsen van de belangrijkste veranderingen die de drinkwatersector en de watercluster beïnvloeden, alsook van de verschillende strategieën en opties van de belangrijkste spelers (dynamische analyse). Eén en ander moet uiteindelijk bijdragen aan het opstellen van een strategische agenda of discussie.

1

Een integraal waterbedrijf definiëren wij als een bedrijf dat zowel actief is in de drinkwaterketen (productie en/of distributie van drinkwater) als in de afvalwaterketen (inzameling en zuivering van afvalwater).

September 2002

p. 1


Het doel van deze studie werd daarom als volgt omschreven. Een economische analyse van de watercluster in Vlaanderen waarbij de actoren en hun onderlinge relaties in kaart worden gebracht, alsook de clusteromgeving geanalyseerd, om te komen tot een clustermonitor als beleidsondersteunend instrument. Daarbij willen we vooreerst opmerken en beklemtonen dat de drinkwatervoorziening een gemeentelijke bevoegdheid is (zie ook paragraaf 3.1.1). De Vlaamse overheid houdt enkel toezicht, bijvoorbeeld via de regeringscommissarissen in de intercommunales, en kan eventueel beslissingen blokkeren (post factum). De federale overheid is dan weer bevoegd voor de goedkeuring van de drinkwatertarieven. De bevoegdheden van de Vlaamse overheid met betrekking tot de drinkwatervoorziening zijn dus beperkt. Niettemin lijkt er ons een belangrijke rol weggelegd voor de Vlaamse overheid in het aanreiken van een beleidskader waarop de andere actoren zich kunen afstemmen. Tevens dient voor ogen gehouden te worden dat water een aantal typische kenmerken heeft. Het is een goed dat verspreid wordt via een netwerk met hoge investeringskosten. De transportmogelijkheden zijn beperkt omwille van hygiënische voorwaarden. Drinkwater is bovendien een levensnoodzakelijk goed, waarvoor de voorziening en kwaliteit gewaarborgd moeten zijn. Bovendien is water een goed met belangrijke maatschappelijke externaliteiten. Kortom, water is een goed waarvoor niet louter commerciële belangen spelen, maar ook aspecten van volksgezondheid, continuïteit, duurzame ontwikkeling en bronnenbeheer. Vandaar dat de drinkwatervoorziening niet geïsoleerd mag bekeken worden, maar dient gezien te worden in het kader van de ganse waterketen. Daarom ook is geopteerd voor een clusterbenadering en niet voor een traditionele sectorstudie. In een sectorstudie zou enkel aandacht uitgaan naar de drinkwatermaatschappijen. Gegeven de interacties tussen bijvoorbeeld drinkwatervoorziening en afvalwaterzuivering, is het evenwel aangewezen het perspectief te verruimen en ook andere sectoren (bijvoorbeeld die van de afvalwaterzuivering), maar ook andere actoren (zoals bijvoorbeeld de overheid, toeleveranciers, klanten, kennisinstellingen,...) in de analyse te betrekken. Dit is precies de doelstelling van een clusterbenadering. Clusters worden in de literatuur op verschillende wijzen gedefinieerd maar in elke definitie komen toch een aantal gemeenschappelijke kenmerken terug die tegelijk de clusterbenadering onderscheiden van een klassieke sectorstudie. Zo wordt vaak verwezen naar regionale concentraties van bedrijvigheid die de traditionele sectorindelingen overschrijdt, maar ook naar de wederzijdse afhankelijkheid, het delen van bepaalde resources (grondstoffen, arbeid, kennis) en het bestaan van formele en informele relaties tussen de betrokken actoren (bedrijven maar ook overheden, kennisinstellingen, belangengroepen,...). Niettemin ligt de klemtoon op een analyse van de drinkwatersector in Vlaanderen. De facto blijkt immers dat in Vlaanderen, in tegenstelling tot bijv. in Nederland of in het Verenigd Koninkrijk, drinken afvalwater anno 2002 nog als 2 afzonderlijke sectoren kunnen worden beschouwd. Bovendien, zo zal ook blijken, doen de drinkwaterbedrijven maar in relatief beperkte mate een beroep op toeleveranciers die September 2002

p. 2


vaak via aanbesteding worden geselecteerd. Van een watercluster lijkt er vooralsnog geen sprake te zijn. Het beleid stuurt evenwel aan op het sluiten van de kringloop. Zo wijst de Europese richtlijn in de richting van integratie van drinken afvalwater. Ook de evoluties in de markt, zeker in het buitenland, wijzen op de ontwikkeling van een watercluster, waarin onder andere drinken afvalwateractiviteiten geïntegreerd zitten. Vandaar de subtitel, “van drinkwatersector naar watercluster?”, mét een vraagteken omdat vooralsnog onduidelijk is of we in Vlaanderen inderdaad die richting uitgaan. Een praktisch gevolg is dat in het rapport niet systematisch gesproken wordt van “sector” en evenmin altijd van “cluster”, maar dat de beide benamingen worden gehanteerd. Wanneer gesproken wordt van sector zal typisch worden gerefereerd aan de drinkwatersector. Zo wordt bijvoorbeeld in hoofdstuk 3 enkel de drinkwatersector strictu sensu bekeken. Wanneer we het begrip (water)cluster hanteren, is dat omdat het expliciet de bedoeling is ook de andere actoren in de beschouwing mee te nemen. Dit is bijvoorbeeld het geval in hoofdstuk 5.

1.2

Inhoud van dit rapport

De studie werd aangepakt volgens een aantal stappen, zoals die voorzien waren in het plan van aanpak (zie Figuur 1). Figuur 1: Inhoudelijk stappenplan

1) Initiatie

2) Afbakening

3) Analyse van de individuele actoren

4) Waardeketenanalyse

5) Strategische analyse van de cluster

6) Analyse clusteromgeving

7) Afronding

Bron:

IDEA Consult

Het rapport vangt aan met een inleidend hoofdstuk dat een economisch perspectief biedt op het product water, met onder andere een beschrijving van het productieproces September 2002

p. 3


van water. Dit economisch perspectief is complementair aan hydrologische of milieuwetenschappelijke onderzoeken binnen de sector. De rest van het rapport valt uiteen in 3 delen. In het eerste deel bekijken we de drinkwatersector in Vlaanderen. In hoofdstuk 3 wordt een profiel geschetst van de drinkwatersector in Vlaanderen met zowel een globaal beeld als een illustratie van de diversiteit binnen de sector. In hoofdstuk 4 wordt het perspectief verruimd en gaan we na wat de verbanden zijn tussen de drinkwaterbedrijven onderling en met hun leveranciers. Dit laat ons toe een uitspraak te doen over de mate waarin er sprake is van een “watercluster”. Op een kwalitatieve wijze analyseren we de netwerken die bestaan via het lidmaatschap van sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden. De relaties met de leveranciers worden gekwantificeerd aan de hand van een waardeketenanalyse. De analyse van de individuele actoren (hoofdstuk 3) en de relaties tussen deze actoren (hoofdstuk 4) vormen een goed vertrekpunt voor een strategische analyse van de sector/cluster als geheel, die aan bod komt in hoofdstuk 5. Het tweede deel biedt een internationaal perspectief met vooreerst een schets van het profiel en de belangrijkste trends in de Europese drinkwaterindustrie. Hoofdstuk 7 gaat dieper in op de organisatie van de drinken afvalwatersector in Engeland en in Nederland. Bij de bespreking van de Engelse gevalstudie ligt de klemtoon op de privatisering van de sector in 1989 en de organisatie van het toezicht op de bedrijven door de regulator. In de Nederlandse gevalstudie gaan we vooral in op de organisatie van het waterketenbeheer en de mate waarin drinkwatervoorziening, rioolbeheer en afvalwaterbehandeling op elkaar afgestemd zijn binnen een watercluster. Deze twee delen bieden vooreerst beschrijvende basisinformatie aan (statisch perspectief) en schetsen daarnaast een beeld van de belangrijkste veranderingen die de sector/cluster beïnvloeden en de verschillende strategieën en opties van de belangrijkste spelers (dynamische analyse). Op basis van deze twee delen komen we in het laatste deel tot het formuleren van suggesties voor een clustermonitor en een aanzet voor strategische agenda. De clustermonitor is bedoeld als een instrument voor het genereren van beleidsinformatie. Het geeft een systematisch beeld van de cluster en daarnaast een inzicht in welke krachten de cluster van vorm doen veranderen. Een clustermonitor is dus een manier van systematisch kijken, een hulpmiddel waarmee de kracht en zwakten van een cluster systematisch in kaart worden gebracht. De strategische agenda omvat een inventarisatie van uitdagingen en mogelijke oplossingsrichtingen. Op die manier wordt het eindrapport beleidsinformerend en moet het de discussie en het overleg over de veranderingen in de cluster faciliteren.

1.3

Globale aanpak

De inhoud van dit rapport is het resultaat van enerzijds deskresearch waarbij een groot aantal documenten en het nodige cijfermateriaal werd doorgenomen en verwerkt, en anderzijds “veldwerk” met 22 interviews met betrokkenen uit de drinkwatersector en aanverwante sectoren. De lijst van geïnterviewde personen is opgenomen in Bijlage 1. Bij deze houden we eraan onze gesprekspartners nog eens expliciet te danken voor hun medewerking. September 2002

p. 4


Een woord van dank ook voor de medewerkers van het SVW die de coördinatie op zich namen van de verzameling van de gegevens voor de bedrijfsfiches. Wat de data betreft moet wel worden opgemerkt dat de periode waarop dit cijfermateriaal betrekking heeft loopt tot en met 2000. Op het ogenblik dat deze gegevens werden verzameld, namelijk in het voorjaar van 2002, waren de jaarverslagen van de meeste drinkwatermaatschappijen immers nog niet beschikbaar. Tegelijk geldt dat de sector de laatste jaren sterk evolueerde. Zo heeft bijvoorbeeld de TMVW in de periode 2000-2002 haar distributie-activiteit met meer dan de helft uitgebreid en pasten een aantal drinkwatermaatschappijen hun tarieven aan. Gegeven deze dynamiek, moeten de gegevens dus met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd. De interim-rapporten werden zorgvuldig nagelezen door de leden van de stuurgroep alsook door het sub-comité Watergebruik van het VIWC. Ook van een aantal individuele drinkwatermaatschappijen kregen we commentaren en suggesties. Al deze mensen willen we graag nogmaals danken voor hun interesse, suggesties en opmerkingen.

September 2002

p. 5


2 2.1

Water: een economisch perspectief Inleiding

Bij wijze van inleiding staan we in dit hoofdstuk vooreerst kort stil bij water als een economisch goed, waarbij zowel een aantal typische kenmerken van de vraag als van het aanbod aan bod komen. Vervolgens beschrijven we, in grote lijnen, het productieproces van drinkwater. Dit productieproces wordt ingedeeld in een aantal stappen: het feitelijk produceren van drinkwater, de toevoer en distributie van het geproduceerde drinkwater tot bij de klant en het kwaliteitstoezicht op het afgeleverde drinkwater. Het is niet de bedoeling om dit productieproces in detail te beschrijven, maar de lezer die minder vertrouwd is met de sector voldoende achtergrondinformatie mee te geven voor de verdere lectuur van dit rapport.

2.2

Water als economisch goed

2.2.1 De vraag naar water §

Water heeft verschillende functies voor de consument (functiedifferentiatie): water wordt gebruikt voor irrigatie, als koelwater, als drinkwater, om schoon te maken… Elk van deze functies vraagt minimale kwaliteitseisen. Er bestaat dus niet één soort water. De vereiste waterkwaliteit en de prijs die de consument bereid is te betalen, hangt af van deze functie.

§

Voor drinkwater bestemd voor menselijke consumptie is er geen perfect substituut voorhanden. Drinkwater kan ook in flessen gekocht worden, of consumenten kunnen een eigen waterput laten graven, maar het gebruikscomfort hiervan is niet vergelijkbaar met leidingwater. Er bestaan wel imperfecte substituten zoals hemelwater of gezuiverd afvalwater, die bruikbaar zijn voor dezelfde functies die momenteel vaak worden ingevuld door drinkwater (bijv. het sproeien van de tuin of het koelen van industriële installaties).

§

Ondanks voortdurende waarschuwingen voor dreigende watertekorten, blijken verbruikers, in het bijzonder huishoudens, weinig gevoelig voor de prijs van drinkwater. De meeste studies vinden een lage prijselasticiteit van de watervraag (Dalhuisen en Nijkamp, 2000). Er zijn weinig alternatieven op korte termijn, zodat de vraag nauwelijks wijzigt bij prijswijzigingen (Jordan, 1998)2.

§

De consumptie van drinkwater gaat gepaard met externe effecten op het verbruik door anderen. Deze externe effecten zijn typisch ver verwijderd in de tijd. Zo leidt het oppompen van grondwater om aan de drinkwatervraag van vandaag te voldoen, misschien tot verdroging waardoor de toekomstige drinkwatervraag misschien niet kan worden voldaan. Verdroging heeft eveneens negatieve gevolgen voor de landbouw, het milieu etc.

2

Omdat industriële gebruikers meer alternatieven hebben (zie infra), zijn zij gevoeliger voor prijswijzigingen.

September 2002

p. 6


2.2.2 Het aanbod van water §

De productie van water gaat gepaard met belangrijke vaste kosten waaronder in het bijzonder de aanleg en het onderhoud van het toevoer- en distributienet en de personeelskosten voor bijvoorbeeld de bestaffing van wachtdiensten die niet volumegebonden zijn.

§

Omwille van de monofunctionaliteit van het leidingnet wordt overwegend drinkwater van de hoogste kwaliteit aangeboden voor alle verbruik, en wordt ook bij de prijsbepaling geen rekening gehouden met de gebruiksfunctie (Dalhuizen en Nijkamp, 2000).

§

Het delen van het netwerk tussen verschillende producenten is moeilijk omdat de oorsprong van het goed anders niet gekend is, en omdat kwaliteit van cruciaal belang is voor volksgezondheid.

§

De watersector staat in voor een ruimer gamma aan producten en diensten dan enkel de drinkwatervoorziening. Het duurzaam beheer van de waterbronnen, het monitoren van het waterpeil en inschatten overstromingsgevaar,… behoren eveneens tot het takenpakket van de watersector.

§

Hoewel drinkwater als dusdanig een privaat goed is3, en door private partijen kan aangeboden worden, is er in de sector ook een rol voor de overheid weggelegd, omwille van volgende redenen:

§

3

-

Zuiver drinkwater is van groot belang voor de volksgezondheid. De overheid moet de kwaliteit van het drinkwater waarborgen door normering en toezicht;

-

Water is een levensnoodzakelijk goed, en de overheid dient erover te waken dat de toegang tot water voor iedereen financieel haalbaar is. Net als andere nutssectoren zijn universele levering en leveringszekerheid belangrijke aspecten van het aanbod;

-

Het beheer van het waterdistributienetwerk is een natuurlijk monopolie. De netwerkkosten zijn te hoog om concurrentie tussen verschillende netwerken mogelijk te maken. Opdat geen misbruik zou worden gemaakt van dit monopolie is overheidstoezicht op de aanbieders noodzakelijk;

-

De vraag naar afvalwaterzuivering heeft een collectief aspect omdat de vraag via wetgeving wordt afgedwongen (Dijkgraaf et al., 1997).

Het aanbod moet niet enkel voldoende zijn om de gemiddelde dagvraag te voldoen, maar ook om in piekmomenten voldoende water te kunnen verdelen. Piekmomenten kunnen onverwachts komen, en worden beïnvloed door het weer. Ook tijdens de dag kan het verbruik sterk schommelen naargelang het tijdstip. Als gevolg hiervan wordt een groot deel van de beschikbare capaciteit vaak niet gebruikt.

De economische wetenschap definieert een privaat goed als een goed waarvan de consumptie door één persoon consumptie door een andere persoon uitsluit (meer gebruikers impliceert dus meer productie) en waarbij niet-betalers kunnen uitgesloten worden. Ongeacht daarvan kan de overheid beslissen dat iedereen het recht heeft op zuiver dirnkwater en dat drinkwater moet geproduceerd worden door publieke bedrijven.

September 2002

p. 7


2.3

Watersysteem, waterketen en watercluster

Wanneer men spreekt over het watersysteem, dan doelt men op het fysieke systeem dat rond water opgebouwd is (Kuit, 1999). Het is een samenhangend en functioneel geheel van oppervlaktewater, grondwater, onderwaterbodems, oevers en technische infrastructuur, met inbegrip van de daarin voorkomende levensgemeenschappen en alle bijhorende fysische, chemische en biologische kenmerken en processen (VIWC, Brochure Kaderrichtlijn water). Het watersysteem kent diverse gebruiksfuncties: irrigatie, vissen, recreatie, scheepvaart, drinkwater, koelwater… Rond sommige gebruiksfuncties van watersystemen zijn waterketens opgebouwd (Kuit, 1999). De drinken afvalwaterketen is er één van. De drinken afvalwaterketen wordt gekenmerkt door een opeenvolging van activiteiten, in het bijzonder: het oppompen van water (grondwater of oppervlaktewater), het transport van water van de bron naar de productie-installatie, de zuivering van het opgepompte water tot drinkbaar water, de opslag en distributie van drinkwater, het verbruik door huishoudens en industrie, het inzamelen van het afvalwater, het zuiveren van afvalwater, en de lozing ervan (zie Figuur 2). Figuur 2: De waterketen

Bron:

Winning oppervlakte- of grondwater

Zuivering tot drinkwater

Distributie

Lozing

Zuivering afvalwater

Inzameling afvalwater

IDEA Consult

Deze activiteiten zijn echter samen te brengen onder twee grote deelketens: § §

de drinkwaterketen: deze omvat de winning, productie en distributie van drinkwater naar huishoudens en industrie; de afvalwaterketen: omvat de (openbare) inzameling van afvalwater via riolering, alsook de zuivering en lozing.

Naast deze bestaan er nog andere waterketens, die andere gebruiksfuncties van water omvatten, zoals bijv. recreatie of scheepvaart. De verschillende waterketens kunnen concurrent van elkaar zijn bij het gebruik van het watersysteem (Kuit, 1999))

September 2002

p. 8


Het productieproces van drinkwater4

2.4

2.4.1 Productie 2.4.1.1

Grondwater versus oppervlaktewater

Drinkwater wordt voornamelijk gewonnen uit grondwater of oppervlaktewater5. Waar dit onderscheid in de verdere productiefasen weinig of geen verschil uitmaakt, is het wel van groot belang in de eigenlijke productiefase. Grondwater is water dat in de ondergrond is doorgedrongen. Het Vlaams grondgebied beschikt in de ondergrond over aanzienlijke reserves grondwater, maar de aard en de spreiding ervan zijn zeer verscheiden en onregelmatig. Zo kan grosso modo worden gesteld dat de provincies Limburg (de Maasvallei en de Limburgse Kempen) en Antwerpen (de Antwerpse Kempen) wel over grondwaterreserves beschikken, de provincie Vlaams-Brabant eveneens maar wel in beperktere mate (het Dijlebekken), terwijl in Oost- en West-Vlaanderen de mogelijkheden voor grondwaterwinning zeer beperkt zijn. Het gebruik van grondwater als grondstof biedt een aantal voordelen in vergelijking met oppervlaktewater, zeker wanneer het uit diepe grondlagen kan worden gewonnen. Zo heeft het een constante kwaliteit (welke die ook moge zijn), is de invloed van mens en dier minimaal en is er een natuurlijke zuivering gebeurd door de bodemfiltratie (hoewel die ook kan resulteren in een nieuwe verontreiniging). Voor ondiep grondwater geldt wel dat de kans dat er scheikundige stoffen of bacteriën in doordringen groter is. Toch kan in het algemeen worden gesteld dat de productie van drinkwater uit grondwater goedkoper is dan wanneer oppervlaktewater moet worden gebruikt. Grondwater, als eerste bron van ruwwater, vergt doorgaans een minder doorgedreven behandeling dan oppervlaktewater, de tweede bron van ruwwater. De grondwatervoorraden zijn evenwel niet onuitputtelijk en in sommige regio’s is het grondwaterpeil gedaald door de intensieve exploitatie. Tevens gaat door de toenemende milieuverontreiniging ook de kwaliteit van het grondwater achteruit. Daarom wordt bij de productie meer en meer gebruik gemaakt van oppervlaktewater. Oppervlaktewater wordt onttrokken aan kanalen of rivieren of wordt opgeslagen in spaarbekkens. Naar verwachting zal de oppervlaktewaterwinning in de toekomst belangrijker worden, o.a. als gevolg van de invoering van de grondwaterheffing en het vergunningenbeleid van de overheid. Daarbij kan evenwel worden opgemerkt dat ook de voorraad oppervlaktewater in Vlaanderen niet eindeloos is en dat bijvoorbeeld in periodes van (langdurige) droogte de aanvoer beperkt is. Daarom denkt bijvoorbeeld AWZ dat de sector zich grondig moet beraden over de problematiek van het tekort aan oppervlaktewater.

4

Deze paragraaf is voornamelijk gebaseerd op informatie die is terug te vinden op de websites van de VMW en van PIDPA en die verder werd aangevuld met gespreksinformatie, in het bijzonder met productieverantwoordelijken in de drinkwatersector.

5

De mogelijkheid om drinkwater te winnen uit afvalwater laten we hier buiten beschouwing.

September 2002

p. 9


2.4.1.2

De productie van drinkwater uit grondwater

Grondwater wordt voor de drinkwaterproductie gewonnen op meerdere wijzen: § § § §

soms brengen bronnen het op een natuurlijke wijze aan de oppervlakte; ook kan het uit grondwaterlagen langs galerijen worden opgevangen; putten worden soms tot op grote diepte geboord vanwaar het wordt opgepompt; oppomping kan tenslotte ook gebeuren vanuit een oude mijnschacht.

Het grondwater kan zowel zuurstofarm als zuurstofrijk zijn. Aan zuurstofrijk grondwater hoeft doorgaans slechts een kleine dosis chloor toegevoegd te worden om de microbiologische drinkbaarheid van het water tijdens het watertransport in de toevoer- en distributieleidingen te handhaven. Maar meestal bevat grondwater geen opgeloste zuurstof. Het is ook mogelijk dat er stoffen inzitten die we er liever niet in hebben zoals koolzuurgas, ijzer, mangaan, ammonium of humuszuren en in zeldzame gevallen ook te veel nitraat of gewasbeschermingsmiddelen (pesticiden). Bij de behandeling van zuurstofarm grondwater komt er dan ook wat meer om de hoek kijken. Vooreerst wordt het water belucht. Daartoe wordt het opgepompte water door buizen gestuurd waarin kleine gaatjes zijn gemaakt. Het ruwwater ontsnapt via deze gaatjes en komt terecht op een plaatje. Daar wordt het tot kleine druppeltjes gebroken zodat de zuurstof in de lucht gemakkelijker in contact kan komen met het water. Door de toevoeging van zuurstof kunnen ook ongewenste opgeloste gassen ontsnappen. Het beluchte water komt op een betonnen vloer terecht en wordt via een verzamelgeul afgevoerd naar een decantor. Tijdens de decantatie worden kalk en hulpvlokvormers aan het water toegevoegd om de zuurtegraad van het water te verlagen. Op die manier ontstaan er ijzervlokken. Die wegen meer dan water en zakken dan ook naar de bodem van de decantor waar ze als spuiwater worden afgevoerd naar de slibverwerking. Het ontijzerde water stroomt voor verdere zuivering door naar de filters. Deze zijn gevuld met een laag kwartszand die functioneert als een natuurlijke filter. De vaste stoffen die zich nog in het water bevinden, hechten zich aan de filterkorrels en blijven zo achter in het zand. De zandlaag zelf ligt op een betonnen vloer met filterdoppen waarin dunne spleetjes zitten waarlangs het gefilterde water wegvloeit. Wanneer het water de onderkant van de filters bereikt is het kristalhelder. Na de filtratie wordt het water gedesinfecteerd door het toevoegen van chloor of met behulp van een UV-behandeling. Hierdoor worden de aanwezige micro-organismen vernietigd en wordt het water bacteriologisch gezuiverd. Tot voor enkele jaren was chlorering de enig toegepaste desinfectiemethode. Nadeel van chloor is echter haar typische geur. Vandaag kan desinfectie ook gebeuren door een behandeling met ultravioletstralen. UV-bestraling heeft het voordeel dat er geen product wordt toegevoegd aan het water waardoor haar samenstelling onveranderd blijft. Het gebruik van UVstralen is bovendien milieuvriendelijker. Het gefilterde en gedesinfecteerde water komt via verzamelkelders in ondergrondse reservoirs terecht. In deze reinwaterkelders wordt een watervoorraad opgebouwd waaruit kan geput worden wanneer de vraag in het net groter is dan de capaciteit van de waterzuivering.

September 2002

p. 10


2.4.1.3

De productie van drinkwater uit oppervlaktewater

De behandeling van oppervlaktewater is complexer door de aanwezigheid van allerlei organische en anorganische stoffen. In oppervlaktewater zit altijd opgeloste zuurstof maar de samenstelling van het water verandert voortdurend. Het is vervuild door slib en algen, door organische stoffen die reuk- en smaakproblemen geven en door bacteriën. Veelal wordt het oppervlaktewater eerst in spaarbekkens gestockeerd waar de natuur een tijdje haar zelfzuiverend werk kan doen. Het oppervlaktewater stroomt binnen over speciale roosters waar de vaste stoffen uit het water verwijderd worden. De microscopisch kleine vaste bestanddelen worden in de daaropvolgende fase via microzeven tegengehouden. In het water bevinden zich evenwel ook kleine opgeloste organische deeltjes, die niet door filters of microzeven tegengehouden kunnen worden. Deze worden door toevoeging van vlokmiddelen vastgelegd. De gevormde vlokken, waaraan de onzuiverheden zijn vastgehecht, worden van het water gescheiden door bezinking of flotatie. De nog resterende vlokjes en, eventueel, ammonium, worden door zandfiltratie uit het water gehaald. Dan volgt typisch een filtratie over actieve kool waarmee de resten van bestrijdingsmiddelen, detergenten en andere ongewenste organische stoffen worden verwijderd. Ook de door deze stoffen veroorzaakte reuk- en smaakbezwaren worden hiermee volledig tegengegaan. Tenslotte wordt het water nog eens ontsmet om de resterende bacteriën te doden en het te beschermen in de leidingen.

2.4.2 Toevoer en distributie Via hogedrukpompen van de waterproductiecentra wordt het drinkwater vanuit de reinwaterkelders naar de watertorens, opjaagstations en in het distributienet gepompt, via het toevoernet. De leidingen van het toevoernet, meestal van grote diameter, vertrekken vanaf het productiecentrum in de richting van de aangesloten watertorens en reservoirs van het verzorgingsgebied. Watertorens en reservoirs worden meestal op het hoogste punt van het leidingennet ingeplant. Zij vangen de piekverbruiken op gedurende de dag maar spelen ook een belangrijke rol als drukregelaar. Vanuit de toevoerleidingen of vanuit de watertorens of reservoirs, vertrekt het distributienet met een diameter die naargelang het nodige debiet varieert van 90 tot 300 mm. Op de leidingen van het distributienet worden huisaansluitingen aangeboord waarlangs het drinkwater in de woning bij de klant-verbruiker wordt gebracht. Hydroforen zorgen in het geval van plaatselijke druktekorten voor een continue en gelijkmatige watervoorziening, bijvoorbeeld in hoger gelegen woningen of in appartementswoningen.

2.4.3 Kwaliteitscontrole De kwaliteit van het water wordt door de drinkwatermaatschappijen dagelijks gecontroleerd. Dit gebeurt onder meer door staalnames over het gehele verzorgingsgebied, zowel van het ruwwater als van het eindproduct. Om een hoogstaande kwaliteit te kunnen garanderen, wordt het water onderzocht op drie grote groepen van parameters:

September 2002

p. 11


§

chemisch-toxicologische en microbiologische parameters die verband houden met de gezondheid en de hygiëne (bijv. de aanwezigheid van zware metalen of het aantal kiemen) § comfortparameters die inspelen op een aantal criteria voorgedragen door de verbruikers (bijv. de hardheid van het water) § operationele parameters die verwijzen naar en verband houden met de technische bedrijfsvoering, productie en distributie (bijv. het ijzergehalte) De specifieke voorwaarden en normen zijn vastgelegd in verschillende Europese, nationale en regionale richtlijnen.

September 2002

p. 12


3

Profiel van de drinkwatersector in Vlaanderen

3.1

Inleiding

Bij deze clusterstudie vertrekken we vanuit de drinkwatersector. Vooraleer de verbanden tussen de drinkwatermaatschappijen onderling, of met andere sectoren of actoren weer te geven, willen we eerst de drinkwatersector in beeld brengen. Hiertoe hanteren we een dubbel perspectief. Vooreerst schetsen we de Vlaamse drinkwatersector in zijn totaliteit. We duiden enkele kenmerken en evoluties binnen de sector, o.m. op het gebied van werkgelegenheid, productie, investeringen, kostprijs… Een dergelijk globaal beeld verbergt echter de diversiteit binnen de sector. In tweede instantie focussen we op de bedrijven binnen de sector, en de verschillen onderling. Doel hiervan is niet de bedrijven te benchmarken tegenover elkaar – de studie geeft dan ook geen waardeoordeel over de individuele bedrijven – maar wel de verscheidenheid binnen de sector te illustreren. De bronnen die voor dit hoofdstuk gebruikt werden, zijn: -

-

officiële statistieken, afkomstig van NIS (BTW-statistieken), Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid (tewerkstellingsstatistieken), RSZ (inrichtingen en loontrekkenden); gegevens over de individuele ondernemingen, opgevraagd door middel van fiches via SVW; en voor de ondernemingen die een jaarrekening dienen te publiceren, aangevuld met financiële kengetallen uit de Balanscentrale.

Wij vermelden nog enkele aandachtspunten bij het interpreteren van de hierna volgende cijfers: -

-

Officiële statistieken relateren naar de bedrijven, met maatschappelijke zetel in Vlaanderen, en geklasseerd onder Nace-Bel code 41 (of Nace-70 code 17). De sectoromschrijving hiervoor luidt: “winning, zuivering en distributie van water”. Dit is ruimer dan de bedrijven die drinkwater leveren in Vlaanderen. Niet-drinkwaterbedrijven die ook in de statistieken meegeteld worden, zijn bijvoorbeeld BWT, Eurowater,… Aangezien het aantal en de omvang van deze bedrijven (nog) beperkt is, is de vertekening relatief beperkt. De statistieken op sectorniveau geven dan ook een voldoende inzicht in de evoluties in de Vlaamse drinkwatersector. Aanvullende gegevens werden zoals gezegd bekomen via SVW, waarbij gevraagd werd een gestandaardiseerde fiche in te vullen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de bedrijven niet noodzakelijk dezelfde definities hanteren voor het bepalen van sommige variabelen. Het onderscheid tussen huishoudelijk en industrieel verbruik bijvoorbeeld, of de kostprijs van de productie, worden door de Vlaamse drinkwatermaatschappijen verschillend geïnterpreteerd (zie box). Waar deze variabelen in de tekst worden besproken, wordt dit nader toegelicht.

September 2002

p. 13


-

De gegevens hebben betrekking op de periode tot en met 2000. Sindsdien evolueerde de sector vrij snel zodat de gegevens al in zekere mate gedateerd zijn en dus met de nodige voorzichtigheid moeten worden gïnterpreteerd.

Box 1: Definitieverschillen De bedrijven in de drinkwatersector hanteren nogal wat uiteenlopende definities wanneer cijfers worden aangeleverd. ➧

Huishoudelijk versus industrieel verbruik Een aantal ondernemingen splitst hun klanten op in huishoudens en industrie al naargelang hun jaarlijks verbruik. Bij VMW of Knokke-Heist wordt een verbruik van meer dan 1.000 m³ als industrieel beschouwd. Een kleiner verbruik wordt aan huishoudelijk verbruik gelijkgesteld. Bij TMVW en IMWV wordt ook het verbruik als basis voor de opdeling gebruikt, maar de grens ligt hier op 500 m³. Een andere manier om de opsplitsing tussen huishoudelijk en industrieel verbruik te maken, is via de geïnstalleerde watermeter. Bij AWW worden leveringen aan klanten met een watermeter van maximaal 20 mm diameter als huishoudelijk bestempeld. De juridische structuur van de afnemer kan een derde mogelijk classificatiecriterium zijn. Leveringen aan vennootschappen (NV, BVBA…) worden door de Waterdienst van Ieper als industrieel verbruik beschouwd, andere leveringen worden huishoudelijk genoemd.

➧

Kosten en prijzen Ook prijsvergelijkingen tussen maatschappijen zijn niet eenvoudig (tenzij wanneer gewerkt wordt met type-gevallen, zie paragraaf 3.3.6. en Figuur 16), al is er de laatste jaren reeds enige convergentie waar te nemen in de manier waarop het waterverbruik aangerekend wordt. Daar waar vroeger maatschappijen per gemeente een apart tarief aanrekenden, kunnen klanten van eenzelfde maatschappij nu meestal van dezelfde aankoopvoorwaarden genieten. Deze omschakeling is nog niet volledig rond. Zo hanteren bij de VMW alle gewestelijke directies al wel een identieke prijsstructuur, maar is de prijs per kubieke meter verschillend. De tariefstructuur zelf bestaat overal uit enerzijds een vast bedrag per jaar (abonnementsgeld, huur watermeter)- dat bij sommige maatschappijen kan variëren al naargelang het type klant, of het type watermeter. Dat vast tarief wordt aangevuld met een bedrag dat afhangt van de verbruikshoeveelheid. Dat variabel tarief kan eventueel variëren volgens de afgenomen hoeveelheid. De limiet waarop overgeschakeld wordt naar een ander verbruikstarief verschilt per maatschappij (zie fiches in bijlage). Ook de hoogte van het abonnementsgeld en variabel tarief loopt sterk uiteen. Kostenvergelijkingen zijn geen sinecure. Bij afwezigheid van nauwkeurige definities valt niet op te maken of bedrijven de kost van distributie al dan niet verrekenen in de kostprijs van het aangekochte water bijvoorbeeld, of dat zij enkel de aankoopprijs opgeven. De bedrijfskosten, zoals vermeld in de jaarrekeningen, vormen een goed alternatief, zij het enkel voor de jaarrekeningplichtige maatschappijen, te meer omdat een individuele benchmark van bedrijven niet het onderwerp van deze studie uitmaakt.

➧

Netwerk Ook cijfers over het netwerk dat gebruikt wordt om het water tot bij de klant te krijgen zijn niet steeds uniform interpreteerbaar. Sommige maatschappijen maken expliciet een onderscheid tussen het toevoer- en distributienetwerk, terwijl dat elders niet gebeurt.

September 2002

p. 14


➧

Klanten Tenslotte wijzen we er op dat het aantal klanten vaak niet gekend is, en nog minder een opdeling van die klanten in huishoudelijke en industriële klanten. Bij het opvolgen van de leveringen kan het nochtans van belang zijn te weten of – wanneer het industrieel verbruik stijgt- dit komt doordat het aantal industriële klanten gestegen is, het verbruik van bestaande industriële klanten gestegen is, of door een combinatie van beide.

Deze voorbeelden geven aan dat er zeer uiteenlopende definities gehanteerd worden en dat niet steeds dezelfde statistieken verzameld worden. Deze gegevens hebben elk hun waarde, maar wanneer het de bedoeling is om de sector op te volgen, zouden geharmoniseerde en meer gedetailleerde gegevens de meerwaarde van een clustermonitor als analyse-instrument aanzienlijk doen toenemen.

3.2

Globaal beeld

Hieronder schetsen we een globaal beeld van de drinkwatersector in Vlaanderen. We bespreken vooreerst het belang van de sector in termen van werkgelegenheid, waarna we ingaan op de structuur van het aanbod (aantal vestigingen, schaal). Daarna worden enkele kenmerken aangegeven van het geproduceerde en gedistribueerde drinkwater, om te eindigen met enkele financiële kengetallen van de bedrijven. Dergelijke analyse laat toe specifieke kenmerken van de sector, of bepaalde evoluties, te onderkennen.

3.2.1 Werkgelegenheid Op 30 juni 1999 telde de watersector in Vlaanderen (Nace-Bel code 41) 3.036 loontrekkenden, wat neerkomt op 0,17% van de totale loontrekkende werkgelegenheid in Vlaanderen. Figuur 3: Evolutie van de loontrekkende werkgelegenheid in de watersector in Vlaanderen (1993-1999) 3.500

0,35%

3.000

0,30%

2.500

0,25%

2.000

0,20%

1.500

0,15%

1.000

0,10%

500

0,05%

0

0,00%

Aantal in % totale loontr werkgelegenheid

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Bron:

IDEA Consult op basis van cijfers MTA

September 2002

p. 15


De laatste drie jaren situeert de werkgelegenheid in de drinkwatersector zich op een stabiel niveau, zij het bijna 9% lager dan in 1993. Het aantal inrichtingen6 daalde in de periode 1993-2000 met 37%, van 108 naar 68. Dit ging gepaard met een stijging van het gemiddeld aantal arbeidsplaatsen per inrichting. Dit wijst op een concentratiebeweging in de Vlaamse drinkwatersector. Zo werd de waterdienst van de gemeente Beersel overgenomen door de IWVB. IWOV werd ontbonden in juni 2000 en de aangesloten gemeenten werden vennoot bij TMVW. Sinds 1990 hebben ook de gemeentebedrijven van o.m. Vilvoorde, Leopoldsburg, Turnhout, Dendermonde, Sint-Truiden,… hun activiteiten stopgezet, en hebben de gemeenten zich aangesloten bij een andere drinkwatermaatschappij. Van de 25 gemeentebedrijven in 1990 restten er nu nog 7. Figuur 4: Evolutie van het aantal en dimensie van de inrichtingen 160 140 120 100 80

136 108 83

68

60

46

40

26

31

37

20 0 1986 1993 1998 2000 Aantal inrichtingen

Bron:

1986 1993 1998 2000 Arbeidsplaatsen per inrichting

IDEA Consult op basis van cijfers RSZ

3.2.2 De productie en distributie van water De Vlaamse drinkwatermaatschappijen7 wonnen in 2000 372 miljoen m³ aan water. 53% hiervan is grondwater, de rest oppervlaktewater. De Vlaamse waterproductie wordt aangevuld met water aangekocht bij andere drinkwaterbedrijven. Tegelijk wordt een deel van het water geproduceerd door de Vlaamse bedrijven verkocht aan drinkwatermaatschappijen buiten Vlaanderen.

6

Een inrichting is gelijk aan de werkgever in geval de werkgever één uitbatingzetel heeft en één enkele activiteit. Indien de werkgever minstens twee afzonderlijke uitbatingzetels heeft en/of verschillende activiteiten uitoefent, wordt elke zetel of activiteit een inrichting.

7

Gebaseerd op door de ondernemingen verstrekte gegevens. Volgende ondernemingen werden in de analyse opgenomen: VMW, TMVW, AWW, PIDPA, IWVA, IWVB, IMWV, IWM, Ieper, Knokke-Heist, Heusden-Zolder, Hoeilaart, SintNiklaas, Oudenaarde en Tongeren.

September 2002

p. 16


Figuur 5: Productie en leveringen van drinkwater (2000) 500 mio m³ 450 mio m³ 400 mio m³

Netto-aankopen bij bedrijven, niet in VLA 77 mio m³

Niet-geregistreerd verbruik 44 mio m³

350 mio m³ 300 mio m³ 250 mio m³ 200 mio m³ 150 mio m³

Productie Vlaamse bedrijven: 372 mio m³

Leveringen in VLA 405 mio m³

100 mio m³ 50 mio m³ 0 mio m³

Bron:

IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens

Netto levert dit een bijkomend beschikbaar volume van 77 mio m³ drinkwater op8, afkomstig van Brusselse, Waalse of buitenlandse drinkwatermaatschappijen. In totaal was er in 2000 bijgevolg 449 mio m³ water beschikbaar voor distributie in Vlaanderen. De effectieve leveringen bedroegen 405 mio m³, de overige 44 mio m³ omvatten het niet-geregistreerd verbruik, en bestaat onder meer uit spoelwater voor de distributieleidingen, bluswater voor brandbestrijding, lekverliezen… Uit Figuur 6 blijkt dat de waterleveringen in Vlaanderen de laatste vijf jaren op een vrij constant peil bleven. Wel steeg het aantal aansluitingen in die periode. De gemiddelde hoeveelheid water geleverd per aansluiting daalde hierdoor van 207 tot 193 m³, wat een vermindering van 7% betekent.

8

De totale wateraankopen van de Vlaamse drinkwatermaatschappijen bedroegen 139 mio m³. Een deel hiervan wordt aangekocht bij andere Vlaamse drinkwatermaatschappijen, en is in de figuur reeds meegerekend via de productie. Een deel wordt echter ook aangekocht bij Brusselse, Waalse of buitenlandse maatschappijen. Omgekeerd wordt niet de volledige waterproductie van de Vlaamse maatschappijen in Vlaanderen geleverd: een deel wordt ook geleverd aan drinkwatermaatschappijen buiten Vlaanderen. Het netto-resultaat van transacties met andere drinkwatermaatschappijen moet nog toegevoegd worden. De onderlinge leveringen tussen Vlaamse maatschappijen heffen elkaar op.

September 2002

p. 17


Figuur 6: Evolutie van de waterleveringen in Vlaanderen (1996-2000) 450 mio m³

225 m³

400 mio m³

200 m³

350 mio m³

175 m³

300 mio m³

150 m³

250 mio m³

125 m³

200 mio m³

100 m³

150 mio m³

75 m³

100 mio m³

50 m³

50 mio m³

25 m³

0 mio m³

0 m³ 1996

Bron:

1997

1998

1999

Leveringen Leveringen per aansluiting

2000


Het stabiele verbruik camoufleert echter twee tegengestelde ontwikkelingen in het industrieel versus huishoudelijk verbruik van drinkwater. Figuur 7: Evolutie van het huishoudelijk en industrieel verbruik van drinkwater 110

70%

105

60%

100

50% 40%

95

30%

90

industrieel huishoudelijk

20%

85

10%

80

0% 1996

Bron:

aandeel industrie

1997

1998

1999

2000


De waterleveringen bestaan voor circa 37% uit industrieel verbruik, en voor 63% uit huishoudelijk verbruik9. Grote industriële afnemers komen o.m. uit de chemische industrie die water voornamelijk gebruikt als koelmiddel, als oplosmiddel of als reactiemedium. Sectoren als textiel of landbouw zijn eveneens grote verbruikers van water, maar doen hiervoor niet noodzakelijk beroep op drinkwater. Tussen 1996 en

9

Enige omzichtigheid bij het interpreteren van deze cijfers is gewenst: de opsplitsing leveringen aan huishoudens/industrie wordt niet door alle ondernemingen gemaakt. Zie hiervoor de fiches in bijlage.

September 2002

p. 18


2000 nam het industrieel verbruik toe met 6%, terwijl over diezelfde periode het huishoudelijk verbruik daalde met 3%. Voor de toevoer en distributie wordt gebruik gemaakt van een leidingnetwerk van in totaal 55.951 km (97% distributieleiding).

3.2.3 Financiële kengetallen De drinkwatermaatschappijen waarvoor de balans beschikbaar was via de Balanscentrale10 realiseerden in 2000 samen bedrijfsopbrengsten ter waarde van € 1,04 per m³ geleverd water. De bedrijfskosten bedroegen in 2000 1,02 euro per m³ geleverd water. De winst voor belastingen, zoals genoteerd in de neergelegde balansen, was gelijk aan 0,02 euro per m³. Drie jaar voordien, in 1997 was dat nog 0,04 euro per m³ (zie Figuur 8). Op vier jaar tijd is de winst per kubieke meter geleverd water dus gehalveerd. Deze daling maakt deel uit van een zaagtandbeweging op langere termijn, die het gevolg is van de prijsreglementering. Op een bepaald moment vragen de maatschappijen een prijsverhoging aan, waarbij enige reserve wordt ingebouwd voor de volgende jaren, wat tot uiting komt in positieve winstcijfers op dat moment. Naarmate de tijd verstrijkt, nemen de bedrijfskosten toe, terwijl de prijs ongewijzigd blijft. Dit leidt tot dalende winstcijfers. Wanneer het onevenwicht te groot geworden is, vraagt de drinkwatermaatschappij een prijsverhoging aan, die – indien deze goedgekeurd wordt – leidt tot een plotse opwaartse beweging van de bedrijfsresultaten.

1,2

0,06

1,0

0,05

0,8

0,04

0,6

0,03

0,4

0,02

0,2

0,01

0,0

0,00

1997

Bron:

1998

1999

EUR/m³ xx

EUR/m³ xx

Figuur 8: Bedrijfsopbrengsten en winst per geleverde hoeveelheid water

Bedrijfsopbrengsten / leveringen (links) Winst voor belast / leveringen (rechts)

2000

IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens en Balanscentrale

Volgens statistieken van het NIS bedraagt de omzet van de Vlaamse drinkwaterbedrijven11 0,18% van de omzet van alle Vlaamse ondernemingen. Dit aandeel ligt lichtjes hoger dan het aandeel in de werkgelegenheid. De

10

Het betreft VMW, TMVW, AWW, PIDPA, IWVA, IWVB, IMWV en IWM.

11

Ondernemingen met nace-70 code gelijk aan 17:waterleidingsbedrijven.

September 2002

p. 19


drinkwatersector behaalt m.a.w. een iets hogere omzet per werknemer dan gemiddeld in Vlaanderen (zie Figuur 9). De drinkwatersector wordt gekenmerkt door een hoge investeringsintensiteit. De investeringen bedroegen in 2001 2,42% van het totaal der Vlaamse ondernemingen. Dit is dubbel zoveel als in de voorgaande jaren. De sector lijkt hiermee aan een inhaalbeweging begonnen, want tussen 1993 en 2000 stegen de investeringen in de drinkwatersector minder snel dan gemiddeld in Vlaanderen (zie Figuur 10). De investeringen per werknemer liggen in de drinkwatersector heel wat hoger dan in de meeste andere sectoren. In de periode 1993-99 stegen de investeringen per werknemer van 71.000 tot ruim 87.000 euro, terwijl deze gemiddeld varieerden tussen 7.500 en 9.600 euro (Figuur 9). Ook ten opzichte van de omzet vertegenwoordigen de investeringen een hoog percentage, namelijk 30 tot 59% tegenover 4 à 5% gemiddeld over alle sectoren (Figuur 11). Hoge investeringen wijzen onder meer op een hoge indirecte tewerkstelling. De drinkwatersector creëert door haar aankopen en investeringen tewerkstelling in een aantal andere sectoren, zoals o.m. de bouwsector (zie 4.3).

September 2002

p. 20


Figuur 9: Evolutie van de omzet en investeringen per werknemer Omzet per werknemer

Investeringen per werknemer

240.000 200.000

in EUR

160.000 120.000 80.000 40.000 0

Bron:

1993 1999

1993 1999

1993 1999

1993 1999

water

alle sectoren

water

alle sectoren

IDEA Consult op basis van cijfers NIS

Figuur 10: Evolutie van de omzet en investeringen (1993-2001) 250 200 Omzet, water

150

Invest, water Omzet, totaal

100

Invest, totaal

50 0 1993

Bron:

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001


September 2002

p. 21


Figuur 11: Evolutie van de investeringsintensiteit (investeringen/omzet) (1993-2001) 60% 50% 40% water

30%

totaal

20% 10% 0% 1993

Bron:

3.3

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001


Diversiteit binnen de drinkwatersector

Deze globale gegevens verbergen echter de grote diversiteit binnen de drinkwatersector. De bedrijven die instaan voor de distributie van drinkwater tonen onderling uiteenlopende kenmerken, op het gebied van beheersstructuur, waterwinning, klantenprofiel,... Deze verscheidenheid is historisch gegroeid en wordt hierna in kaart gebracht. Er wordt hiervoor gebruik gemaakt van ondernemingsgegevens die werden verkregen via: -

balanscentrale jaarverslagen fiches, ingevuld door de ondernemingen (via SVW)

3.3.1 Historiek12 De zorg voor de drinkwatervoorziening werd al ten tijde van de Franse Revolutie aan de gemeenten toevertrouwd. Dit was in de eerste plaats ingegeven vanuit bezorgdheid voor de volksgezondheid. De gemeentelijke taken inzake drinkwatervoorziening moesten helpen ziekten en epidemieën te voorkomen. Een aanhoudend gezondheidsprobleem aan het einde van de 19e eeuw versterkte de roep om een duidelijk gereglementeerd overheidsoptreden in de drinkwatersector. Tal van gemeenten richtten een samenwerkingsverband op met het oog op de verdeling van drinkwater. Maar de wet van 1907 liet hen vrij om al dan niet deel te nemen aan een intergemeentelijk samenwerkingsverband en velen verkozen de ontwikkeling van een drinkwaternet binnen de eigen grenzen te houden. Gegeven dat België toen 2.660 gemeenten telde, leidde dit tot een versnippering van de netwerken. Om een antwoord te bieden op deze versnippering, zonder evenwel aan de gemeentelijke autonomie te raken, werd in 1913 de NMDW13 opgericht, waartoe individuele gemeenten, die al dan niet beschikten over een eigen waterdistributienet, konden 12

Deze paragraaf is vooral gebaseerd op de “Haalbaarheidsstudie voor de instelling van een deskundig reguleringsorgaan voor de nutssectoren in Vlaanderen, toegespitst op de milieusector” van het Interdisciplinair Centrum voor Recht en Informatica (ICRI) en het Instituut voor Milieu- en Energierecht (IMER), K.U.Leuven, 2001

13

Nationale Maatschappij der Waterleidingen. Als gevolg van de staatshervorming werd in 1980 de VMW opgericht als opvolger van de NMDW voor het Vlaamse Gewest.

September 2002

p. 22


aansluiten. Gemeenten behielden echter het recht zelf hun drinkwaterverdeling te organiseren. Doordat elke gemeente diverse mogelijkheden heeft om haar drinkwatervoorziening te organiseren, is er een grote diversiteit ontstaan op het vlak van beheer van het drinkwaternet, investeringsplannen, en dienstverlening.

3.3.2 Beheersstructuur De productie en distributie van drinkwater wordt in Vlaanderen verzorgd door een twintigtal maatschappijen met uiteenlopende organisatievormen, juridische structuren, financieringswijzen, en tariefstructuren. Vooreerst is er de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (VMW), een Vlaamse openbare instelling (VOI). Deze maatschappij staat rechtstreeks onder de controlebevoegdheid van de Vlaamse overheid. Dit houdt onder meer in dat de helft van de leden van de Raad van Bestuur en de Voorzitter, alsook de leidende ambtenaar (directeur-generaal) en adjuncten rechtstreeks benoemd worden door de Vlaamse regering (Belgaqua, 2001). Daarnaast zijn er 7 Vlaamse intercommunales, waarvan 5 zuivere en 2 gemengde. De zuivere intercommunales zijn -

Antwerpse Waterwerken (AWW), Provinciale en Intercommunale Drinkwatermaatschappij van de Provincie Antwerpen (PIDPA), Tussengemeentelijke Maatschappij van Vlaanderen voor Watervoorziening (TMVW), Intercommunale Waterleidingsmaatschappij van Veurne Ambacht (IWVA), en Intercommunale Watermaatschappij (IWM),

de gemengde zijn -

Intercommunale Maatschappij voor Watervoorziening in Vlaanderen (IMWV), met als aandeelhouder 16 gemeenten en Electrabel Intercommunale voor Waterbedeling in Vlaams-Brabant (IWVB), opgericht door 5 gemeenten, de BIWM en Aquinter14.

Bij de gemengde intercommunales wordt gewoonlijk de exploitatie waargenomen door de privé-partner, op basis van een contract. In drie Vlaamse gemeenten gebeurt de drinkwaterdistributie door een Brusselse intercommunale, de BIWM. Verder zijn er nog 7 gemeentelijke regies of gemeentebedrijven, namelijk het Stedelijk Waterbedrijf van Sint-Niklaas, Waterbedrijf Hoeilaart, Waterbedrijf van Tongeren, Waterleidingsbedrijf Heusden-Zolder, Stedelijke Waterdienst Ieper, Waterbedrijf van Knokke-Heist, Waterdienst van Oudenaarde. Sommige gemeenten hebben zelf een distributienet maar hebben met een intercommunale een overeenkomst gesloten voor de aankoop van drinkwater en voor de feitelijke distributie op hun grondgebied. De intercommunale (bijv. IWVB)

14

Aquinter werd opgericht door Tractebel en het Franse Lyonnaise des Eaux.

September 2002

p. 23


verzorgt dan de exploitatie van de distributie in opdracht van en voor rekening van de betrokken gemeente (Belgaqua, 2001). In de gemeenten van de IMWV en de TMVW werken Electrabel en TMVW samen om klanten één service te bieden inzake elektriciteit, gas, teledistributie en waterbedeling. De bedrijven blijven juridisch wel volledig zelfstandig. Het komt hierop neer dat in de TMVW gemeenten Electrabel de opmetingen verricht, de facturen opmaakt en de contacten met de klanten verzorgt. Alle werken, het beheer van de materialen, het toezicht op de aansluitingen en de verantwoordelijkheid over de kwaliteit van het water vallen onder beheer van de TMVW (Trends, 1993). Binnen het gebied van de IMWV staat Electrabel in voor de distributie (in opdracht van IMWV), maar de TMVW voert de technische werken uit, en behoudt de controle en het toezicht over de kwaliteit van het drinkwater. Deze verschillende beheersstructuren impliceren ook dat sommige maatschappijen onderworpen zijn aan de wet op de boekhouding, terwijl andere dat niet zijn. Hierdoor verschillen ook de waarderingsregels zodat kosten anders worden geboekt (Vlaams Parlement, Stuk 669, 2001) Tenslotte vermelden we ook nog dat sommige drinkwatermaatschappijen eigenaar zijn van hun distributienet, zoals bijvoorbeeld AWW en VMW, terwijl anderen enkel het gebruiksrecht hebben, zoals bijvoorbeeld bij TMVW. Naast de verschillen in beheersstructuur hebben ook deze verschillen in eigendomsstructuur implicaties op o.a. de interpretatie van boekhoudkundige gegevens. Belangrijker nog is echter dat deze diversiteit aan structuren een beslissende invloed uitoefent op de mogelijkheden voor strategische positionering voor elk van de actoren. Zo beperkt bijvoorbeeld het statuut van intercommunale de mogelijkheden om commerciële nevenactiviteiten te ontwikkelen of de opgebouwde know how te valoriseren.

3.3.3 Eigen waterwinning versus aankopen In Figuur 12 wordt het volume waterwinning van de Vlaamse drinkwatermaatschappijen en de BIWM weergegeven15. AWW, BIWM en VMW staan in voor bijna 83% van het gewonnen volume, dat 513 mio m³ bedraagt (inclusief BIWM). Het oppervlaktewater wordt voor een groot deel gewonnen door AWW, en in mindere mate door BIWM, VMW en de Stedelijke Waterdienst Ieper. De andere drinkwatermaatschappijen winnen enkel grondwater.

15

We nemen ook de BIWM mee in de figuur op, vermits deze intercommunale ook instaat voor de distributie in een klein aantal Vlaamse gemeenten, en omdat zij ook (een deel van) het drinkwater aanlevert voor TMVW en IWVB.

September 2002

p. 24


Figuur 12: De productie van drinkwater per drinkwatermaatschappij (2000 )

B To ng er H en eu sd en -Z ol de r K no kk e O ud en aa rd e H oe ila ar t

60 mio m³

IW V

A

Ie pe r

IW V

V

IW

W

90 mio m³

TM

drinkwaterproductie xxxx

120 mio m³

M

12 mio m³ 10 mio m³ 8 mio m³ 6 mio m³ 4 mio m³ 2 mio m³ 0 mio m³

150 mio m³

30 mio m³

Bron:

IW V B To ng H er eu en sd en -Z ol de r Kn ok ke O ud en aa rd e Ho eil aa rt

A

Ie pe r

M

IW V

IW

W

PI D PA TM VW

M

oppervlaktewater grondwater

VM

BI W

A

W W

0 mio m³


Een aantal drinkwatermaatschappijen vullen hun eigen winning aan door bij andere maatschappijen water aan te kopen. Dit wordt geïllustreerd in Figuur 13. TMVW kocht in 2000 ruim 71 mio m³ water aan, 7 keer meer dan haar eigen productie. 56% van het totale beschikbare volume bij TMVW wordt aangekocht bij BIWM. De grootste volumes die tussen drinkwatermaatschappijen onderling verhandeld worden, zijn weergegeven in Tabel 1.

ud en . Ho ei l.

O

Ie pe r Kn ok ke St N ik l. To ng r. H eu sd -Z

V A

IW V

B

80 mio m³

IW

100 mio m³

IW M

120 mio m³

IM W V

140 mio m³

60 mio m³ 40 mio m³ 20 mio m³

V A

IW M

IW

B IM W V

IW V

A W

Ie pe r Kn ok ke St N ik l. To ng r. H eu sd -Z O ud en . H oe il.

productie

W BI W M TM V W PI D PA

0 mio m³

aankopen

Bron:

14 mio m³ 12 mio m³ 10 mio m³ 8 mio m³ 6 mio m³ 4 mio m³ 2 mio m³ 0 mio m³

160 mio m³

VM W

beschikbare hoeveelheid drinkwater xxxxxxxxx

Figuur 13: Eigen winning versus aankoop van drinkwater (2000)


Twee maatschappijen kopen relatief grotere hoeveelheden aan uit het buitenland: het betreft TMVW (koopt 3,2 mio m³ (4% van het beschikbare volume water bij TMVW) aan van Delta in Nederland) en IWVA (koopt 1,7 mio m³ (70% van de aankopen, 31% van beschikbaar volume) aan bij SESEA in Noord-Frankrijk). PIDPA koopt ook kleinere hoeveelheden water bij de waterbedrijven van NoordWest Brabant en Tilburg (samen 0,01 mio m³)

September 2002

p. 25


Tabel 1:

Waterleveringen tussen watermaatschappijen (2000) Verkoper

Aankoper

BIWM

TMVW

45,71

AWW

TMVW

21,88

SWDE (Verviers)

VMW

9,01

AWW

PIDPA

8,04

PIDPA

AWW

7,45

VMW

SWDE (Verviers)

5,80

VMW

PIDPA

5,00(1)

AWW

VMW

3,94

Delta (NL)

TMVW

3,21

IWVA

1,70

VMW

Ieper

1,16

VMW

TMVW

0,42

VMW

IWVA (Koksijde)

TMVW

VMW

0,35

TMVW

IWVA

0,32

SESEA (ex-Siden) (FR)

(1)

4,97 volgens jaarverslag VMW / 5,04 volgens jaarverslag PIDPA

(2)

0,40 volgens jaarverslag VMW / 0,42 volgens jaarverslag IWVA

Bron:

Volume (mio m³)

0,41(2)

Jaarverslagen 2000

3.3.4 Klantenprofiel De drinkwatermaatschappijen leveren aan drie types klanten. Vooreerst verkopen sommigen een deel van het beschikbare water aan andere drinkwaterbedrijven. De rest van de leveringen gaat naar het eigen verzorgingsgebied, waar geleverd wordt aan industriële klanten en huishoudens. Deze drie types klanten zijn niet even sterk vertegenwoordigd bij alle drinkwatermaatschappijen. Sommigen onder hen leveren significante hoeveelheden water aan andere drinkwaterbedrijven. In absolute aantallen, zijn het vooral de BIWM en AWW die water leveren aan andere drinkwatermaatschappijen. Samen leveren zijn bijna 80 mio m³ aan andere bedrijven binnen de sector. Voor BIWM betekenen deze leveringen 32% van het totaal volume geleverde water, een percentage dat eveneens geldt voor de Waterdienst van Ieper, waar de waterleveringen aan andere maatschappijen evenwel slechts een volume van 1 mio m³ vertegenwoordigen (zie Figuur 14).

September 2002

p. 26


Figuur 14: Aandeel van de leveringen aan drinkwaterbedrijven in het totaal van de waterleveringen (2000) 50 mio m³

35%

45 mio m³

30%

40 mio m³ 35 mio m³

25%

30 mio m³

20%

volume

20 mio m³

15%

in %

15 mio m³

10%

25 mio m³

10 mio m³

5%

5 mio m³ 0 mio m³

0% Ieper

Bron:

BIWM

AWW

PIDPA

VMW

T MVW

Overige


Bij de leveringen binnen het eigen verzorgingsgebied kan het onderscheid gemaakt worden tussen grote (industrie) en kleine klanten (huishoudens). Bij de maatschappijen waarvoor we over de indeling beschikken, varieert het aandeel van industrieel verbruik van minder dan 15% (Hoeilaart, Heusden-Zolder, Knokke-Heist) tot 55% (AWW) en zelfs 71% (Ieper). Merk wel op dat Ieper het industrieel verbruik zeer ruim definieert: alle vennootschappen worden tot de industriële klanten gerekend. Omdat de bedrijven echter verschillende criteria hanteren om deze opsplitsing te maken, en omdat deze opdeling niet voor alle bedrijven beschikbaar is, gebruiken wij een andere indicator om een beeld te krijgen van welke bedrijven vooral grote volumes leveren tegenover welke eerder kleine klanten bedienen. We berekenen hiervoor de leveringen (in het eigen verzorgingsgebied) per aansluiting16 (zie Tabel 2). Hierbij valt op dat AWW zeer grote volumes per aansluiting levert. De verklaring ligt in het feit dat AWW relatief veel water aan industriële klanten (55%, tegenover bijv. 30% Pidpa, 24% VMW). De aanwezigheid van industriële activiteit in het gebied die veel water verbruikt (bijv. als koelwater) zorgt voor een groot verbruik per aansluiting. Daarnaast levert AWW echter ook water in een sterk verstedelijkt gebied, waar in appartementsgebouwen vaak veel klanten zijn voor één aansluiting.

16

Omwille van het beperkt aantal ondernemingen waarvoor het aantal klanten gekend is, werd niet het volume geleverd per klant als indicator gebruikt.

September 2002

p. 27


Tabel 2:

Leveringen per aansluiting Leveringen (eigen distributie)

AWW

Aansluitingen

Leveringen per aansluiting

119,0 mio m³

146.279

813 m³

Ieper

2,4 mio m³

8.489

280 m³

IWVA

4,5 mio m³

27.366

163 m³

PIDPA

60,6 mio m³

403.024

150 m³

IWVB

10,7 mio m³

76.928

140 m³

Heusden-Zolder TMVW

0,8 mio m³ 31,2 mio m³

(1)

6.145

135 m³

254.009

123 m³

Sint-Niklaas

2,3 mio m³

19.068

119 m³

IMWV

7,9 mio m³

66.941

118 m³

Knokke

2,5 mio m³

21.407

116 m³

113,6 mio m³

1.015.838

112 m³

IWM

4,5 mio m³

42.009

107 m³

Hoeilaart

0,4 mio m³

4.185

102 m³

Tongeren

0,8 mio m³

8.435

98 m³

Oudenaarde

0,6 mio m³

5.907

96 m³

VMW

(1) De eigen leveringen van TMVW stemmen niet overeen met het cijfer voor “leveringen in eigen distributiegebied” zoals ingevuld in de fiche, omdat TMVW voor sommige gemeenten wel de toevoer, maar niet de distributie verzorgt.

Bron:


3.3.5 Distributienetwerk Bij sommige drinkwaterbedrijven zijn de klanten ruimtelijk zeer sterk geconcentreerd. Dit is bijv. het geval in sterk verstedelijkte regio’s. Dan worden grote volumes per oppervlakte geleverd. In andere regio’s liggen de klanten veel verder van elkaar verspreid. Omdat het aantal klanten voor onvoldoende ondernemingen gekend was, geeft Tabel 3 het aantal aansluitingen per km distributieleiding. De stedelijke waterdiensten van o.m. Tongeren, Sint-Niklaas en Knokke tellen een hoog aantal aansluitingen per km distributieleiding, evenals AWW dat eveneens een sterk verstedelijkt verzorgingsgebied heeft. IWVA, IMWV en PIDPA zijn de drinkwatermaatschappijen waar de aansluitingen gemiddeld het verst uiteen liggen.

September 2002

p. 28


Tabel 3:

Dichtheid van het netwerk Aansluitingen

Tongeren

Aansluitingen per km distributieleiding

km distributieleiding

8.435

74

114

Sint-Niklaas

19.068

200

95

Knokke

21.407

280

76

AWW

146.279

2.328

63

5.907

117

50

Oudenaarde IWVB

76.928

1.562

49

Ieper

8.489

179

47

Heusden-Zolder

6.145

139

44

254.009

5.859

43

42.009

1.075

39

1.015.838

28.611

36

4.185

122

34

403.024

11.829

34

IMWV

66.941

2.035

33

IWVA

27.366

946

29

TMVW IWM VMW Hoeilaart PIDPA

Bron:


3.3.6 Financiële en personeelsgegevens De bedrijven deelden ook informatie mee over de kostprijs van de eigen productie, en van de aangekochte hoeveelheden water. Omwille van de grote verschillen in gehanteerde definities echter, zijn deze data niet vergelijkbaar tussen de ondernemingen. Als kostprijsindicator hanteren wij daarom de totale bedrijfskosten (zoals gepubliceerd in de jaarrekening) gedeeld door het totaal geleverde volume water. Deze ratio varieert van 0,54 euro per m³ tot 1,86 euro per m³ (zie Figuur 15).

bedrijfskosten / volumexxx (EUR/m³)xxx

Figuur 15: Bedrijfskosten (gemiddelde over de periode 1997-2000) 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0

IWVB IWVA IWM IMWV

VMW

AWW

0

20

oppervlaktewater grondwater oppervlakte- en grondwater

Bron:

PIPDA TMVW

40

60

80

100

120

140

160

gemiddelde leveringen 1997-2000 (mio m³)

IDEA Consult op basis van ondernemingsgegevens en balanscentrale

September 2002

p. 29


Ondernemingen die grotere hoeveelheden water distribueren, hebben doorgaans lagere gemiddelde bedrijfskosten, hetgeen kan wijzen op schaalvoordelen. Omdat de informatie niet toelaat om de bedrijfskosten op te splitsen in productie- en andere kosten, kunnen we niet met zekerheid vaststellen of het om schaalvoordelen in productie dan wel in andere activiteiten gaat17. Vervolgens vergelijken we de prijzen die de maatschappijen aanrekenen aan de huishoudens voor het geleverde water. Twee opmerkingen hierbij: -

Zelfs binnen één maatschappij wordt niet voor alle klanten eenzelfde tarief gehanteerd. Klanten uit verschillende gemeenten werd tot voor kort verschillende prijzen aangerekend. Niettemin is er door verschillende maatschappijen de laatste jaren naar gestreefd om binnen het eigen leveringsgebied de prijzen te harmoniseren. De VMW hanteert nog verschillende tarieven per gewestelijke directie. Voor de vergelijking hierna werd het gemiddelde van deze vier tarieven gebruikt.

-

Het opstellen van een historische vergelijking van de verkoopprijzen is niet eenvoudig, want in 1997 werd de tariefstructuur van drinkwater grondig gewijzigd. Door het decreet van 20 december 1996 werd per persoon 15 m³ gratis water gegarandeerd. Het resterende waterverbruik werd als gevolg hiervan duurder gefactureerd. Een historische vergelijking is dan ook maar zinvol via een typegezin. Wij definieerden een modaal huishouden als bestaande uit 2,6 personen, en met een jaarlijks verbruik van 120 m³ per jaar. We berekenden de totale factuur (bestaande uit abonnementsgeld en eventuele huur van de watermeter (diameter 20 mm) verhoogd met het variabel gedeelte), rekening houdend met de 39 m³ gratis geleverd water (2,6 personen) en deelden dit door het totaal geleverde water. De aldus bekomen gemiddelde waterprijs wordt weergegeven in Figuur 1618.

Figuur 16: Gemiddelde waterprijs aangerekend aan een type huishouden EUR / m³ geleverd waterxxx

1,8 1,6

1997

1,4

2000

1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2

sd H eu

W A W

H oe

M IW

il PI D PA

To

ng

er

en

A IW V

l

e kk K no

St N Ik

W V M

r pe Ie

e aa rd en

V

V W

O ud

TM

IM W

IW V

B

0,0

gemiddelde prijs berekend voor een huishouden bestaande uit 2,6 personen en een verbruik van 120 m³ per jaar

Bron:


17

Op te merken valt dat de kostprijs voor bedrijven die veel water inkopen, ook afhankelijk is van de efficiëntie van hun leveranciers.

18

We merken opnieuw op dat de cijfers betrekking hebben op de periode tot en met 2000 en dat er in de periode 2001-2002 prijsaanpassingen zijn geweest bij meerdere bedrijven.

September 2002

p. 30


In 1997 betaalde dit modaal gezin tussen 87 en 198 euro op jaarbasis, of 0,73 à 1,65 euro per m³ water19. Drie jaar later hebben de maatschappijen met de laagste prijzen hun tarieven verhoogd. De totale factuur bedroeg dan 112 tot 198 euro. Tariefaanpassingen moeten worden voorgelegd aan de prijzencommissie van het Ministerie van Economische Zaken20. Prijsstijgingen moeten gemotiveerd worden door het bewijzen van toegenomen kosten. Zo zijn er bijv. de hogere kosten voor waterzuivering. De daling van de waterkwaliteit (i.c. vervuiling met pesticiden en nitraten) drijft de kostprijs van sanering (door actieve koolfiltratie) op. Figuur 17: Vast versus variabel gedeelte van de verkoopprijzen aan huishoudens 2,5

variabel tarief: EUR/m³xxxxx (15 tot 250 m³) xxx

IWVB IMWV

O ude naarde

2,0

TMVW Knokke

IWM

1,5

Ieper

VMW St.Nikl.

IWVA

Hoe ilaart 1,0

PIDPA AWW

Heusd & Tongere n

0,5

0,0 0

5

10

15

20

25

30

35

40

Abonnementsgeld + huur watermeter (EUR/jaar)

Bron:


Ondernemingen die een lager vast tarief hanteren, compenseren dit doorgaans door het verbruik hoger aan te rekenen. Op één uitzondering na, blijkt duidelijk een omgekeerd verband tussen de hoogte van het vast recht en het variabel prijsgedeelte (Figuur 17).

3.4

Conclusies

Als resultaat van voorgaande analyse komt globaal een beeld naar voor van een sector die aan de aanbodzijde wordt gekenmerkt door een toenemende concentratie (de “big 4” en de overige maatschappijen) terwijl aan de vraagzijde de ondernemingen te maken krijgen met een stagnerend verbruik. Een globaal beeld verbergt evenwel de grote diversiteit in de sector inzake bijvoorbeeld beheerstructuren, klantenprofiel of distributienetwerk. Die grote diversiteit is vooral het resultaat van een historische ontwikkeling waarin het gemeentelijk initiatief centraal staat. Een nadelig gevolg ervan is dat de verschillende drinkwatermaatschappijen niet altijd op dezelfde golflengte zitten met betrekking tot de aanpak van de uitdagingen die zich naar de toekomst toe stellen (zie infra). 19

Alle hiernavermelde tarieven zijn exclusief 6% BTW.

20

Op te merken valt dat de drinkwatermaatschappijen met sommige van hun industriële klanten individuele contracten afsluiten. Er wordt onderhandeld over de leveringsvoorwaarden zoals minimum afname, debiet, dag- versus nachtafname, leveringsgarantie enz. De resulterende prijs moet niet worden voorgelegd aan de prijzencommissie.

September 2002

p. 31


Waar in dit hoofdstuk een beeld werd geschetst van enkel en alleen de drinkwatersector, wordt in volgend hoofdstuk het perspectief verruimd om de (samenwerkings)relaties te bekijken tussen de maatschappijen onderling alsook tussen de maatschappijen en hun toeleveranciers.

September 2002

p. 32


4 4.1

De watercluster De clusterbenadering

Het clusterbegrip wordt in de literatuur op verschillende wijzen ingevuld en er bestaan verschillende definities. Zo spreekt de Scottish Enterprise (1999) van “a group of organisations in related industries that have common links”. Porter (1990, 1998) definieert een cluster als “geographic concentrations of interconnected companies and institutions in a particular field”. Daarbij onderscheidt Porter 2 types van clusters: tot verticale clusters behoren industrieën die onderling verbonden zijn door leverancier-klant relaties, terwijl industrieën die tot een horizontale cluster behoren dezelfde finale markt bedienen, gebruik maken van dezelfde technologie of gelijkaardige grondstoffen. Nog een andere omschrijving is die van het UK Department of Trade and Industry: “concentrations of competing, collaborating and interdependent companies and institutions in a particular field”. Toch komen in elke clusterdefinitie een aantal gemeenschappelijke kenmerken terug die tegelijk de clusterbenadering onderscheiden van een klassieke sectorstudie. Zo worden clusters beschouwd als een dynamisch fenomeen waarbij de interactie en de functionele relaties tussen de ondernemingen een cluster karakteriseren. Ten tweede verwijzen vele clusterdefinities naar het belang van geografische nabijheid zonder dat er evenwel een uniforme definitie bestaat van het aangewezen geografisch bereik. Vervolgens wordt steeds het belang onderstreept om verder te kijken dan de traditionele sectorafbakeningen. Clusters zijn dus ruimer dan sectoren. Horizontale en verticale relaties, formeel en informeel, worden in de analyse betrokken. Een vierde gezamenlijk kenmerk is de aandacht voor de informatienetwerken en de aanwezigheid van een gedragen visie om te kunnen spreken van en effectieve cluster. Wanneer een groep van actoren samenwerkt om bepaalde doelstellingen te realiseren, heeft men niet langer te maken met een sector (een groep van bedrijven die dezelfde activiteit uitvoeren), maar een cluster (een groep van bedrijven die onderling interageren). In wat volgt worden eerst de horizontale relaties tussen de drinkwaterbedrijven in strikte zin beschreven. Daartoe wordt de deelname aan samenwerkingsverbanden op een meer kwalitatieve manier in de analyse betrokken (zie 4.2). Deze analyse geeft aan in welke mate er binnen de drinkwatersector sprake van een cluster is. Daarna wordt het clusterbegrip opengetrokken naar andere sectoren, en via de waardeketenanalyse worden de leverancier-klant relaties gekwantificeerd. Deze laatste invulling van het clusterbegrip sluit het dichtst aan bij het verticale clusterconcept van Porter. Deze waardeketenanalyse illustreert met andere woorden de mate waarin de drinkwaterbedrijven een cluster vormen met actoren buiten de drinkwatersector. Op basis van deze twee analyses komen we tenslotte tot een clusterschets, die de actoren aanduidt die banden hebben met de drinkwatersector, en waarbij deze actoren ingedeeld worden in vier categorieën (kernspelers, wisselspelers, kritieke spelers en publiek) naargelang hun interactie met de drinkwatersector.

September 2002

p. 33


Belangrijk hierbij is dat zowel handelsrelaties (aankopen) als niet-handelsrelaties worden beschouwd, en dat de actoren niet beperkt blijven tot de economische actoren (de ondernemingen), maar dat ook de overheid expliciet wordt meegenomen in de analyse.

4.2

Kwalitatieve analyse: sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden

4.2.1 Inleiding In deze sectie ligt, zoals hiervoor aangegeven, de klemtoon op de horizontale relaties binnen de (drink)watersector. Via een kwalitatieve analyse brengen we de deelname van in het bijzonder de drinkwatermaatschappijen in sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden in kaart. Zo beschrijven we de historiek en doelstellingen en het lidmaatschap en de organisatie van Belgaqua, SVW, Aquaccord en ISWa. Deze analyse geeft ook een beeld van de samenwerkingscultuur en de thema’s waarover overleg wordt gepleegd. Een aantal andere samenwerkingsverbanden worden kort gesitueerd. We sluiten af met een aantal bedenkingen.

4.2.2 Sectororganisaties, overlegorganen en samenwerkingsverbanden 4.2.2.1

Belgaqua

Als beroepsvereniging op Belgisch niveau groepeert Belgaqua de bedrijven die instaan voor de productie en distributie van drinkwater en de zuivering van huishoudelijk afvalwater in het Vlaams, het Waals en het Brussels hoofdstedelijk Gewest. De leden van Belgaqua vertegenwoordigen in totaal 95 % van het in België verdeelde water en de totaliteit van de afvalwaterzuiveringssector. De leden zijn de 3 sectororganisaties SVW (voor het Vlaamse Gewest), AQUAWAL voor het Waals Gewest en AQUABRU voor het Brussels hoofdstedelijk Gewest. Ook Aquafin is, via het SVW, lid van Belgaqua, als enige afvalwaterzuiveraar vanuit het Vlaams Gewest. Belgaqua verdedigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden op het federale, het Europese en het internationale vlak. Daarom is Belgaqua actief lid van internationale water-gerelateerde organisaties als IWA (International Water Association) of Eureau (European Union of Water Services Associations). Omdat met de opeenvolgende staatshervormingen belangrijke bevoegdheden inzake drinken afvalwater zijn doorgeschoven naar de Gewesten, is er een verschuiving geweest van de taakstelling van Belgaqua naar de sectororganisaties op gewestniveau. Belangrijke activiteiten van Belgaqua vandaag zijn vooral de deelname aan normalisatiewerkzaamheden, zowel op nationaal als op internationaal vlak en de opstelling van technische voorschriften voor de aansluiting van apparaten op het waterleidingnet. Belgaqua onderzoekt ook de conformiteit van de materialen die door de Belgische drinkwaterbedrijven worden gebruikt met de eisen van het Hydrochecksysteem. De testen die daartoe worden uitgevoerd gebeuren (meestal) in de labo’s van de drinkwatermaatschappijen, overeenkomstig hun specialisatie. Die labo’s ontvangen September 2002

p. 34


daarvoor een vergoeding. De goedgekeurde materialen worden opgenomen in een jaarlijks repertorium uitgegeven door Belgaqua. Zelf voert Belgaqua geen onderzoek uit. 4.2.2.2 §

SVW

Historiek en doelstellingen

De historiek van het SVW vangt aan in 1974 met de oprichting van het “Studiesyndicaat voor Waterontzilting” met als eerste doel een samenwerking tot stand te brengen tussen instellingen in België die nauw betrokken waren bij de problematiek van de waterontzilting. Latere statutenwijzigingen maakten het mogelijk het hele vakgebied van de drinkwaterproductie, de afvalwaterzuivering en de slibbehandeling te omvatten. Tot 1996 bleef het SVW evenwel uitsluitend een samenwerkingsverband op het vlak van onderzoek, onder de naam “Studiecentrum voor Water”. In 1996 volgde een nieuwe statutenwijziging met de opname van de professionele vertegenwoordiging van de leden in de doelstellingen van SVW. De naam werd gewijzigd in “Studie- en Samenwerkingsverband Vlaams Water”. Daartoe werd in 1998 een 2-ledige structuur opgezet die zowel gestalte gaf aan de onderzoeksopdracht als aan het samenwerkingsverband (koepel waterbedrijven in Vlaanderen). In 2002 wordt SVW op de eerste plaats de koepel van de watersector in Vlaanderen. Haar missie luidt vandaag als volgt: “Het SVW is de koepel van de Vlaamse drinken afvalwaterbedrijven. Ze biedt aan de sector een overlegplatform aan dat fungeert als gesprekspartner voor de overheid en het publiek, dat de professionele vertegenwoordiging organiseert en dat sectorspecifiek onderzoek initieert”. In de nieuwe structuur krijgen de overlegtak en de onderzoekstak een eigen opdracht en financiering. De benaming wordt “Samenwerking Vlaams Water”. Sinds haar oprichting is SVW dus geëvolueerd van een zuiver op drinkwateronderzoek gericht samenwerkingverband naar een organisatie waarin de belangenvertegenwoordiging van de leden, actief in drink- of afvalwater, centraal is komen te staan. De opeenvolgende invullingen van de afkorting SVW zijn daar een mooie illustratie van. §

Leden en organisatie

Alle drinkwatermaatschappijen zijn lid van SVW. De gemeentelijke bedrijven alsook de Intercommunale Watermaatschappij (IWM) zijn lid via ISWa, het Intercommunaal Samenwerkingscomité van Waterbedrijven. Ook Aquafin is volwaardig lid van SVW sinds 1996 hetgeen de toenadering illustreert tussen de drinkwater- en de afvalwatersector. Naast deze gewone leden zijn er 2 geassocieerde leden, OVAM en VITO, die ook financieel bijdragen aan SVW, in het bijzonder voor de onderzoekstak en aldus ook de beschikking krijgen over alle onderzoeksresultaten. Het Vlaams Gewest is waarnemend lid. Verder zijn er nog een aantal buitengewone leden waaronder vooral gespecialiseerde laboratoria aan de universiteiten van Leuven, Gent en Brussel. Deze nemen soms deel aan de vergaderingen binnen de onderzoekstak en zijn soms ook betrokken bij het onderzoek omwille van hun gespecialiseerde expertise.

September 2002

p. 35


De vereniging bestaat uit een overlegtak en een onderzoekstak, elk geleid door een directiecomité. Binnen de overlegtak zijn een aantal werkgroepen actief rond bijvoorbeeld watergebruik, statistiek & distributie, waterkwantiteit, winning & productie, waterkwaliteit, materialen, enz. Zoals eerder aangeduid, is de aandacht voor de overlegtak binnen SVW de afgelopen jaren sterk toegenomen. De organisatie werd in die zin geherstructureerd om de politieke slagkracht te versterken. Zo bestaat sinds 2002 de Raad van Beheer uit de voorzitters of bestuurders van de individuele ledenbedrijven, vaak politiek verantwoordelijken, en niet langer uit de directeur-generaals. De dynamiek binnen en buiten de sector maakt evenwel dat dit overleg niet altijd even vlot verloopt omdat elk van de drinkwaterbedrijven zijn eigen positie wil verdedigen. Onder de onderzoekstak vallen een aantal programmagroepen die het onderzoek coördineren rond thema’s als waterbeheer, fysisch-chemische waterbehandeling, biotechnologische waterbehandeling, enz. Zo liepen er de afgelopen jaren bijvoorbeeld projecten rond de optimalisatie van actieve koolfilters, huishoudelijke waterbehandeling en membraantechnieken. De onderzoeksprogramma’s worden tot op heden gefinancierd uit de gemeenschappelijke (onderzoeks-)middelen. De aan onderzoek bestede middelen bereikten een piek in 1993 met een bedrag van bijna 800.000 euro. In de jaren daarna nam dit bedrag sterk af. Sinds 1997 wordt elk jaar ongeveer 450.000 euro besteed aan onderzoek (SVW, jaarverslag 2001). 2002 is een overgangsjaar voor de onderzoekstak. Er worden geen nieuwe projecten opgestart. Wel zullen een nieuwe strategie, een meerjarenprogramma en het programma 2003 worden vastgelegd. Een discussiepunt daarbij is de financiering van het onderzoek. Niet alle maatschappijen halen altijd even veel voordeel uit het onderzoek. Daarom zou het onderzoek niet langer collectief worden gefinancierd maar enkel door de geïnteresseerde bedrijven die dan exclusief toegang zouden krijgen tot de resultaten. Overigens hebben een aantal maatschappijen nog hun eigen, gespecialiseerde onderzoeksprogramma’s. Inzake haar onderzoeksactiviteiten werkt SVW in Vlaanderen vooral samen met het VITO. Internationaal wordt samengewerkt met buitenlandse onderzoekscentra en laboratoria, o.a. in het kader van Europese onderzoeksprogramma’s. Met het KIWA in Nederland bijvoorbeeld worden op regelmatige basis de onderzoeksprogramma’s en resultaten overlegd. Momenteel loopt binnen SVW een benchmarkoefening waarin de drinkwatermaatschappijen onderling worden vergeleken. De studie is ingedeeld in stappen zodat iedereen vrij kan bepalen hoe ver men wil meewerken (ISWa, jaarverslag 1999). De resultaten zouden in het najaar 2002 beschikbaar moeten zijn en zullen extern worden gecommuniceerd. Deze oefening is gelijkaardig met die van de Nederlandse zusterorganisatie VEWIN waar deze benchmark al 2 keer werd uitgevoerd. De hoofddoelstelling is om te onderzoeken hoe de drinkwaterbedrijven zich onderling verhouden en na te gaan wat verbeterd kan worden.

September 2002

p. 36


4.2.3 Aquavisie /Aquaccord §


Via het project Aquavisie willen de Vlaamse publieke drinkwaterbedrijven operationeel samenwerken voor een klantgerichte watervoorziening tegen een optimale prijs. Deze missie wordt gerealiseerd door een concreet programma met zeven actiedomeinen. Dit samenwerkingsproject krijgt gestalte in het coördinatiecentrum Aquaccord. Aquavisie en Aquaccord werden geïnitieerd in 2000. De initiatiefnemers en latere leden wilden een signaal geven vanuit de publieke drinkwatermaatschappijen. Tevens wensten ze complementair te handelen met de overleg- en onderzoeksactiviteiten van het SVW door zich op operationele aspecten toe te leggen. §


De leden van Aquaccord zijn de 6 Vlaamse waterbedrijven uit de publieke sector: AWW, ISWa, IWVA, PIDPA, TMVW en VMW. In de Coördinatieraad zitten de voorzitters van de Raden van Bestuur van de leden, terwijl in het Coördinatiecomité de directeurs-generaal vertegenwoordigd zijn. Voor elk van de zeven actiedomeinen zijn één of meerdere projectgroepen samengesteld, 14 in het totaal (zie ook Tabel 4). Tabel 4:

Actiedomeinen en projectgroepen Aquaccord

Actiedomein

Projectgroepen

gezamenlijk noodplan

-

noodplan Vlaanderen

-

noodverbindingen

-

bewust drinkwatergebruik

-

distributie van ander water

-

bescherming van de drinkwaterbronnen

-

naam- en productbekendheid van drinkwater

-

technische informatie voor de klanten

-

standaardisatie, gemeenschappelijk aankoopen voorraadbeheer

-

afstemmingsbeleid laboratoria

-

afstemmingsbeleid integrale kwaliteitszorg

-

juridische ondersteuning

-

afstemming milieu- en veiligheidsbeheer

-

servicegaranties en gemeenschappelijke gedragscode

-

uniforme tariefstructuren

duurzaam watergebruik

gemeenschappelijk communicatiebeleid rationalisatie

klantenbeheer en service

investeringsbeleid internationale valorisatie van kennis en expertise Bron:

IDEA Consult op basis van www.aquaccord.be

Eén van de projecten houdt verband met de servicegaranties ten aanzien van de klanten. Anticiperend op het nieuwe Vlaamse Drinkwaterdecreet waarin de dienstverplichtingen worden gereguleerd, hebben de leden van Aquaccord September 2002

p. 37


overeenstemming bereikt over de invoering van servicegaranties sinds 1 februari 2002. Deze hebben o.a. betrekking op de klantenservice, de aansluiting op het drinkwaternet en maatregelen om de ongemakken te beperken bij een eventuele onderbreking van de watertoevoer. Een ander project betreft de gemeenschappelijke aankoop van materialen. Door een standaardisering en bundeling van de aankopen verwacht Aquaccord enerzijds dat leveranciers sneller zullen inspelen op de gespecialiseerde behoeften van de drinkwatermaatschappijen, terwijl ze anderzijds rekenen op een volumekorting. In de praktijk blijken de maatschappijen slechts moeizaam tot akkoorden te komen omtrent de samenaankopen.

4.2.4 ISWa §


ISWa is een samenwerkingsverband tussen een aantal gemeentelijke drinkwaterregies en de Intercommunale Watermaatschappij (IWM). De oorsprong van ISWa ligt in een overeenkomst die in 1992 werd afgesloten tussen de Vereniging van Limburgse Waterbedrijven (VLW) en de IWVA om op regionaal niveau te kunnen betrokken worden bij de beleidsvoorziening en de beleidsbeslissingen betreffende de drinkwatervoorziening in Vlaanderen (het Vlaams wateroverleg). In dat overleg werden enkel de 4 grote drinkwatermaatschappijen gehoord. De samenwerking tussen de kleinere bedrijven was nodig omdat ze enkel op die manier de kritische drempel overschreden om uitgenodigd te worden als partner. In 1993 leidde de initiële overeenkomst tot de oprichting van een “Intercommunaal Samenwerkingscomité van Waterbedrijven” (ISW). In 1995 werd de vzw ISWa opgericht waarbij nog meer gemeentelijke bedrijven aansloten. In 1997 werd dan de zuivere intercommunale ISWa opgericht. §


Deze intercommunale telt momenteel 8 leden: zeven gemeentelijke bedrijven21 en één intercommunale22. IWVA trad in 2000 uit omwille van meningsverschillen over de te varen koers. ISWa participeert volwaardig in het SVW met uitzondering van de onderzoeksactiviteiten. Zo neemt ISWa deel aan de benchmarkoefening die momenteel loopt binnen het SVW. De kengetallen voor ISWa worden daarbij berekend als een (gewogen) gemiddelde van de 8 leden. Omdat de leden van ISWA geen eigen laboratoria hebben zien ze geen meerwaarde in de deelname aan de tak onderzoek daar deze projecten zich vaak situeren in de laboratoria van de deelnemende drinkwatermaatschappijen. Tot de activiteiten van ISWa behoort ook het gemeenschappelijk aanbesteden van de aankoop van materialen (PVC buizen, PE buizen, watermeters, afsluiters,...) waardoor de deelnemende bedrijven betere voorwaarden kunnen afdwingen.

21 22

Heusden-Zolder, Hoeilaart, Ieper, Knokke Heist, Oudenaarde, Sint-Niklaas en Tongeren. Intercommunale Watermaatschappij: Zoutleeuw, Linter, Tienen, Kortenaken, Landen, Hasselt en Leopoldsburg

September 2002

p. 38


4.2.5 Andere samenwerkingsverbanden §

Aqualink

Aqualink is een samenwerkingsovereenkomst tussen AWW en TMVW voor de gemeenschappelijke bouw van nieuwe productie-eenheden te Oelegem. TMVW neemt traditioneel veel water af bij de Brusselse Intercommunale Watermaatschappij (BIWM). Omdat dit leveringscontract afloopt werd TMVW voor de keuze gesteld om een eigen winning te ontwikkelen dan wel een nieuw leveringscontract af te sluiten. Het project Aqualink kan beschouwd worden als een combinatie van beiden omdat de 2 productiemodules elk gezamenlijk eigendom zijn van TMVW en AWW. Voor de toevoer van deze bijkomende hoeveelheden water vanuit Oelegem naar het verzorgingsgebied van de TMVW wordt een nieuwe oost-west toevoerinfrastructuur aangelegd. §

VLW

De Vereniging van Limburgse Waterbedrijven is een samenwerkingsverband tussen de Limburgse drinkwaterbedrijven: de Intercommunale Watermaatschappij en de gemeentelijke regies van Heusden-zolder en Tongeren. Het samenwerkingsverband leidt de facto een sluimerend bestaan sinds de oprichting van ISWa. §

VIWC

Het Vlaams Integraal Wateroverlegcomité (VIWC) werd in 1996 opgericht als een ambtelijk overlegorgaan inzake waterbeleid en -beheer. Alle beheerders inzake aspecten van waterkwaliteit, waterkwantiteit en het aquatisch of watergebonden milieu zijn bij dit overleg betrokken: de Administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ), de Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (AMINAL), de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), de drinkwatermaatschappijen, de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten, de Vereniging van Vlaamse Provinciën, de Vereniging van de Vlaamse Polders en Wateringen en de administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten & Landschappen (AROHM). Vragen inzake beleid komen aan bod in één van de vier subcomités (SC), meer bepaald het SC Waterkwaliteit, SC Waterkwantiteit, SC Natuurlijk Milieu en het SC Watergebruik. Deze subcomités waren vooral actief in de aanloop naar het uitschrijven van het (ontwerp) Waterbeleidsplan23. De coördinatie van de 11 bekkencomités die het Vlaamse Gewest telt, gebeurt in de stuurgroep Bekkencomités. In 2001 werd het SC Watersysteemkennis opnieuw opgestart, als schakel tussen de overheid en kenniscentra, teneinde onderzoeksprojecten beter op elkaar af te stemmen, dit in relatie tot de hiaten in de kennis. Afspraken van inhoudelijke en organisatorische aard worden voorbereid in de “Permanente Projectgroep” van ambtenaren, die de vergaderingen van het VIWC voorbereidt. Soms staan wetenschappelijke deskundigen deze projectgroep bij. Intussen bestaat er ook een VIWC-werkgroep “Kaderrichtlijn Water", die zorgt voor de inhoudelijke implementatie van de Kaderrichtlijn in Vlaanderen.

23

Dit plan is ondertussen afgerond, maar heeft geen officieel statuut gekregen.

September 2002

p. 39


§

Overige

Naast de vermelde, formeel georganiseerde samenwerkingsverbanden, bestaat er ook minder formeel of informeel overleg. Zo bestaan er samenwerkingsverbanden tussen drinkwaterbedrijven, diverse overheidsinstanties, waterbeheerders en milieu- en landbouworganisaties om de grondstof voor drinkwaterbereiding te beschermen en winning mogelijk te maken. In bepaalde regio’s waar de grondwaterlagen overbelast zijn en waar grote waterbehoevende bedrijven zijn gesitueerd, bestaan overlegplatforms met afgevaardigden van de diverse overheden, drinkwaterbedrijven en industrie. Zo plegen in West-Vlaanderen, de VMW, de sectororganisaties van de textiel- en de voedingsnijverheid, de GOM en het streekplatform overleg over de problematiek van het sokkelwater24. Er wordt onderzocht op welke wijze er voldoende water en aan economische en aanvaardbare prijzen kan ter beschikking gesteld worden aan de textiel- en diepvriesbedrijven in de regio. Daartoe werd ook een studie uitgevoerd, gefinancierd door het Vlaamse Gewest en de provincie, waarin o.a. de mogelijkheden worden geïnventariseerd om rationeler om te gaan met het water in de industrie en de landbouw.

4.2.6 Enkele bedenkingen Bij voorgaande beschrijving kunnen een aantal bedenkingen worden gemaakt. Tabel 5 geeft een overzicht van het lidmaatschap van de verschillende sectororganisaties en overlegorganen. Daaruit blijkt de grote overlap in het lidmaatschap van SVW en Aquaccord. Hun activiteiten zijn complementair: het SVW met zijn overleg en onderzoekstak, Aquaccord met zijn operationele doelstellingen. Voor een buitenstaander lijkt het logischer om die drie activiteiten in één en dezelfde organisatie te verenigen. Uit Tabel 5 blijkt ook dat Aquafin lid is van SVW. Als sectororganisatie vertegenwoordigt SVW dus de watersector in zijn geheel en niet alleen de drinkwatersector. Waar op het terrein de drinken afvalwatersector in Vlaanderen nog (in grote mate) gescheiden zijn, is dat dus niet (of minder) het geval wat hun sectororganisatie betreft (zie ook hoofdstuk 4). Tenslotte bleek uit diverse gesprekken dat binnen de samenwerkingsorganisaties de verschillende leden niet altijd op dezelfde golflengte zitten, o.a. omwille van een verschillende houding ten aanzien van de uitdagingen die zich naar de toekomst toe stellen voor de drinkwatersector. De rol van samenwerkingsverbanden is evenwel belangrijk bij clustervorming zodat een representatieve sectororganisatie met een uitgesproken en door de leden gedragen visie van groot belang is voor de toekomstige ontwikkeling van de sector/cluster (zie ook de aanzet voor een clusteragenda).

24

In Zuid-West-Vlaanderen blijkt uit metingen dat door overexploitatie van de diepere grondwaterlagen (Sokkel) de watertafel reeds enkele jaren sterk aan het dalen is. Niet alleen is de Sokkel met uitputting bedreigd, tevens laat de kwaliteit van het sokkelwater veel te wensen over. Het sokkelwater is voor de textielsector en de groenteverwerkende industrie een belangrijke productiefactor. Immers, voor sommige technologische processen zijn sectoren op een specifiek watertype aangewezen. De textielindustrie in West-Vlaanderen beschouwt het water uit diepere grondwaterlagen (Sokkel) als hoogwaardig omdat de productieprocessen zijn aangepast aan de specifieke eigenschappen van dat type water.

September 2002

p. 40


SVW VMW – Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening AWW – Intercommunale Antwerpse Waterwerken PIDPA - Prov. en Intercomm. Drinkwatermij der Prov. A'pen TMVW – Tussengemeentelijke Mij der VL. voor watervoorziening IWVA - Intercomm. Waterleidingmij van Veurne-Ambacht IWVB - Intercomm. voor waterbedeling in Vlaams Brabant IMWV - Intercomm.Mij voor Watervoorziening in Vlaanderen BIWM - Brusselse Intercommunale Watermaatschappij ISWA - Intercommunaal Samenwerkingscomité van Waterbedrijven IWM - Intercommunale Watermaatschappij (Limburg) Regie Waterdienst Stad Oudenaarde Waterdienst Gemeente Hoeilaart Gemeentelijk Waterleidingbedrijf Heusden-Zolder Waterregie Tongeren Regie Waterdienst van Oudenaarde Stedelijk Waterbedrijf van Sint-Niklaas Regie Stedelijke waterdienst van de stad Ieper Gemeentelijk Waterbedrijf van Knokke-Heist Aquafin *

VLW

Aqualink

ISWa

Aquavisie/ Aquaccord

SVW

Lidmaatschap sectororganisaties en overlegorganen* Belgaqua

Tabel 5:

x x x x x x x x x x

x x x x x

x x

x x x x x x x x x x

x

x x

x

Om de tabel overzichtelijk te houden worden enkel de “rechtstreekse” lidmaatschappen aangeduid. Zo zijn bijvoorbeeld de kleinere, veelal gemeentelijke bedrijven, ook lid van SVW of Aquaccord/ Aquavisie, maar dan “onrechtstreeks”, namelijk via ISWA. Voor SVW (en Belgaqua) wordt ook geen melding gemaakt van de “bijzondere” lidmaatschappen als geassocieerd lid, waarnemend lid of buitengewoon lid.

Bron:

4.3

IDEA Consult

Waardeketenanalyse

4.3.1 Inleiding Een cluster blijft niet beperkt tot ondernemingen van een bepaalde sector, maar overstijgt de traditionele sectorafbakeningen. Bedrijven interageren niet enkel met bedrijven uit dezelfde sector, maar ook met andere actoren, bijv. hun leveranciers. Dit vormt het uitgangspunt voor de hiernavolgende waardeketenanalyse, die een analyse van de goederenstromen is, zoals blijkt uit de leverancier-klant relaties. De klantzijde werd hiervoor reeds enigszins toegelicht. Naast de andere drinkwatermaatschappijen, wordt het klantenbestand gevormd door industriële klanten en huishoudens. In wat volgt ligt de klemtoon veeleer op de leverancierszijde. Algemeen geldt dat de drinkwatersector door een hoge graad van verticale integratie gekenmerkt wordt. De toegevoegde waarde in de drinkwatersector bedraagt gemiddeld 54% van de omzet. Dit is hoog in vergelijking met het gemiddelde over alle bedrijven (22%) of het gemiddelde voor de verwerkende industrie (27%). Dit hoge percentage wijst erop dat

September 2002

p. 41


de sector weinig uitbesteedt, maar vrij veel activiteiten in het productieproces zelf uitvoert25. Hiervoor kunnen minstens de volgende 3 redenen worden aangegeven. Zo wil de sector de kwaliteitscontrole maximaal in eigen beheer houden. Men wil ook de nodige knowhow in huis hebben om te controleren door ook zelf de activiteiten uit te voeren die men (gedeeltelijk) uitbesteedt. Een derde en misschien wel de belangrijkste reden is de verplichting omwille van hun juridische vorm om voor de grotere aankopen van goederen en diensten steeds de procedure van openbare aanbesteding te volgen, hetgeen verhindert dat partnerschappen met leveranciers ontstaan naar wie een vast onderdeel van de productie wordt uitbesteed (zgn. “dedicated partnerships”). Dit illustreert duidelijk hoe de institutionele vormgeving economische processen beïnvloedt. In het algemeen is de band tussen leverancier en de drinkwatersector dus eerder beperkt, en vormen de leveranciers niet meteen de kernspelers binnen de cluster. Niettemin hebben bepaalde sectoren of bedrijven toch een vrij grote impact op, of zijn ze enigszins afhankelijk van de drinkwatersector. Voor het identificeren van de leveranciers, en het bepalen van de intensiteit waarmee zij betrokken zijn bij de drinkwatersector werd de medewerking gevraagd van de drinkwaterbedrijven26. Aan vijf bedrijven27 werd gevraagd een lijst op te stellen van al hun leveranciers, en het jaarlijks aankoopbedrag bij die leverancier. 2000 was het enige jaar waarvoor alle vijf de bedrijven deze gegevens konden leveren. Idealiter wordt deze analyse voor meerdere jaren herhaald, omdat grote investeringswerken de resultaten van deze waardeketenanalyse kunnen beïnvloeden, en de resultaten kunnen uiteenlopen van jaar tot jaar. Doel van deze waardeketenanalyse is om de impact en afhankelijkheid van bepaalde leveranciers of sectoren te bepalen. Bedrijven of sectoren met een grote impact zijn diegene die jaarlijks voor een groot bedrag aan de drinkwatersector factureren. De aankopen bij deze leveranciers vertegenwoordigen een relatief groot percentage van de totale aankopen van de drinkwatermaatschappijen. Om de impact te beschouwen is dus het aandeel in de totale aankopen van de drinkwatersector het referentiepunt. Om de afhankelijkheid te bepalen kijken we naar het relatief belang van de facturen aan de drinkwatersector in de eigen omzet van de leveranciers. Voor de vennootschappen onder de leveranciers werd de totale omzet van de betrokken leverancier opgezocht via de Balanscentrale. Voor zelfstandigen kon deze oefening niet gemaakt worden. Wanneer het aandeel van de facturen aan de drinkwatersector hoog is bij bepaalde leveranciers of sectoren, dan betekent dit dat hun resultaten sterk afhankelijk van de drinkwatersector zijn. Leveranciers werden waar mogelijk ook toegewezen aan een sector. Dit gebeurde hoofdzakelijk via de Balanscentrale op basis van hun BTW-nummer.

25

Deze vaststelling is niet in tegenspraak met de hoge investeringsintensiteit die de drinkwatersector kenmerkt (cfr. paragraaf 3.2.3) omdat het bij de activiteiten die wel worden uitbesteed vooral gaat om investeringsprojecten, namelijk bouwprojecten.

26

Ook aan Aquafin werd gevraagd haar aankoopgegevens ter beschikking te stellen. Dit zou ons hebben toegelaten om na te gaan in welke mate er een overlap is tussen de toeleveranciers van de drinkwatermaatschappijen en die van Aquafin. Aquafin was evenwel niet bereid op onze vraag in te gaan.

27

Het betreft VMW, TMVW, AWW, PIDPA en IWVA. Deze vijf ondernemingen staan in voor 92% van het in eigen gebied geleverde watervolume van alle Vlaamse drinkwaterbedrijven, en 98% van het geproduceerd volume.

September 2002

p. 42


4.3.2 Resultaten waardeketenanalyse De vijf drinkwaterbedrijven kochten samen voor bijna 177 miljoen euro aan bij hun leveranciers. 2% hiervan wordt aangekocht in het buitenland, en dan vooral in drie landen: Nederland, Duitsland en Frankrijk. De buitenlandse aankopen omvatten vooral de aankopen bij Nederlandse en Franse waterbedrijven, alsook de aankoop van chemische producten bij vooral Duitse, en in mindere mate Nederlandse bedrijven. Van de aankopen in België wordt 22% aangeleverd door een officieel organisme28, vooral bestaande uit nutsbedrijven (water, elektriciteit) en de Vlaamse Milieumaatschappij. De overige leveranciers zijn vennootschappen, verenigingen of zelfstandigen. Tijdelijke verenigingen (van bouwbedrijven) zijn goed voor minstens 9% van de totale aankoopfactuur29. 4.3.2.1

Impact

De drinkwatermaatschappijen zijn slechts in beperkte mate afhankelijk van hun toelevereranciers. De bouwsector is veruit de grootste toeleverende sector, goed voor 45% van het totale aankoopbedrag30. De waterleveringen tussen drinkwatermaatschappijen onderling vertegenwoordigen 8% van de totale aankopen.

28 29

30

BTW nummer beginnend met 2 Dit % ligt in werkelijkheid waarschijnlijk nog hoger. Het feit of een leverancier al dan niet een tijdelijke vereniging is, kan niet uit het BTW-nummer alleen afgeleid worden. Wij gingen hiervoor op de naam af. Er werd nagegaan of dit resultaat niet sterk afhankelijk is van het Aqualink project met TMVW en AWW als partners. Dit bleek evenwel niet het geval te zijn.

September 2002

p. 43


Tabel 6:

Aandeel van sectoren in de aankopen door de drinkwatersector (2000)

Sector (2 digits van Nace-Bel classif.)

Aandeel

Bouwnijverheid (Aquavia, Canalco, VAG, Cordeel …)

45,5%

Groothandel en handelsbemiddeling, excl. de handel in auto's (AVK, …)

9,7%

Winning, zuivering en distributie van water (AWW, PIDPA, SWDE …)

8,0%

Productie en distributie van elektriciteit, gas, stoom en water (Electrabel)

7,6%

Overige zakelijke dienstverlening (Sodexho Pass, Technum…)

4,2%

a

Openbaar bestuur (VMM)

4,2%

Post en telecommunicatie (De Post, Belgacom)

2,1%

Verkoop en reparatie van auto's en motorrijwielen, kleinhandel in motorbrandstoffen

2,0%

Chemische nijverheid (Chemviron Carbon, Sachtleben Chemie, …)

1,8%

Niet gekend

1,8%

Vervaardiging van medische apparatuur, van precisie-instrumenten (ABB Metering, …)

1,6%

Informatica en aanverwante activiteiten (Real Software, Cap Gemini Ernst & Young,…)

1,5%

Speur- en ontwikkelingswerk (Centrum voor Overheidsinformatiek, …)

1,0%

Vervoerondersteunende activiteiten (Dienst voor de Scheepvaart, …)

0,9%

Rubber- en kunststofnijverheid (Dyka Plastics, …)

0,8%

Financiële instellingen (Omob, …)

0,8%

Vervaardiging van machines, apparaten en werktuigen (No Leak, Econosto, …)

0,7%

Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten (Lhoist, …)

0,7%

Vervaardiging van cokes, geraffineerde aardolieproducten en splijt- en kweekstoffen

0,5%

Landbouw, jacht en aanverwante diensten

0,4%

Uitgeverijen, drukkerijen en reproductie van opgenomen media

0,4%

Metallurgie

0,4%

Kleinhandel, exclusief auto's en motorrijwielen, reparatie van consumentenartikelen

0,4%

Vervoer te land

0,4%

Diverse verenigingen

0,3%

Overige diensten

0,3%

Overige

2,0%

Totaal

100,0%

a

Het gaat hier niet om aankopen strictu sensu maar om de betaling van de grondwaterheffingen door de drinkwatermaatschappijen aan VMM

Bron:


Het grote belang van de bouwsector als leverancier kan het best begrepen worden vanuit een beschrijving van de verschillende projectfasen voor de bouw van een nieuwe waterwinning, uitmondend in de ingebruikname en de toevoer en distributie van het geproduceerde drinkwater. -

31

Het voorbereidend studiewerk voor een nieuwe waterwinning gebeurt typisch door de drinkwatermaatschappijen zelf. Er wordt vooreerst nagegaan waar de noodzakelijke waterkwantiteit beschikbaar is en of het bijvoorbeeld gaat om een continue of een discontinue stroom31. Vervolgens stelt zich de vraag of het water

Dit bepaalt bijvoorbeeld de noodzakelijke omvang van een spaarbekken.

September 2002

p. 44


ook kwalitatief voldoet om er drinkwater van te produceren. Daartoe wordt het hydrologisch bekken onderzocht, de bezoedeling opgemeten en bekeken wat er zou kunnen mislopen en hoe er dan gereageerd kan worden. Dan volgt de concept ontwikkeling voor de bouw van het waterproductiecentrum. Sommige deelaspecten worden daarbij uitbesteed, bijvoorbeeld het bouwkundig onderzoek. Het overgrote deel van de voorbereidende werkzaamheden blijkt evenwel binnen de drinkwatermaatschappijen zelf te worden uitgevoerd zonder dat daarbij een beroep wordt gedaan op externe studiebureaus. -

De voorbereidingen resulteren in de opmaak van bestekken. Daarbij wordt gebruikelijk een onderscheid gemaakt tussen de bouwkundige werken, de electromechanische werken en de feitelijke productie van drinkwater. De bouwkundige werken (bouw van spaarbekken, toevoer naar productiecentrum, bouw van het productiecentrum,…) worden omwille van de bedragen die ermee gemoeid zijn steeds openbaar aanbesteed, soms zelfs op Europees niveau. De aannemers moeten daarbij over bepaalde kwalificaties (klasse) beschikken maar het is typisch niet zo dat de specialisatiegraad van die aard is dat aannemers zich op dit soort werken specifiek dienen toe te leggen. Soms zijn er wel bijzondere eisen inzake waterdichtheid, de vorm of de nauwkeurigheid van de bouwwerken. Zo is bijvoorbeeld het onderboren van een kanaaloever specialistenwerk. Tot de elektromechanische uitrusting behoort alles wat er toe dient het water in beweging te krijgen: pompen, kleppen, drukregelaars, dieselgroepen, afsluitkranen, … Ook deze materialen zijn weinig of niet drinkwaterspecifiek of, preciezer, drinkwatersectorspecifiek. Zo worden bijvoorbeeld vergelijkbare pompen en klepsystemen ingezet in de industrie (de chemische nijverheid, de voedingsnijverheid,…) of door Aquafin. En Coca-Cola gebruikt bijvoorbeeld vergelijkbare afsluitkranen. Gegeven de aanbestedingsprocedures is er niet echt sprake van een partnerschaprelatie tussen de drinkwatermaatschappijen en de bouwfirma’s of de leveranciers van electromechanische uitrusting. De bestekken schrijven alles in detail voor, inclusief de materiaalkeuze. Detailbestekken laten in de regel minder ruimte voor innovatie toe, en zijn in die zin kenmerkend voor meer behoudsgezinde clusters.

-

Het productieproces wordt slechts drinkwaterspecifiek in de eindfase met de opeenvolgende zuiveringstappen met o.a. zandfilters en actieve koolfilters. Het is ook in deze fase dat de belangrijkste innovaties gebeuren en dat de relaties met de toeleveranciers ook elementen van samenwerking inhouden en het niet louter om concurrentiële aanbestedingsrelaties gaat. Zo stellen de drinkwatermaatschappijen soms problemen vast waarvoor in samenwerking met de leveranciers naar een oplossing wordt gezocht. Er wordt getest in pilootinstallaties, niet alleen bij de leverancier maar ook bij de drinkwatermaatschappijen.

Wat de toevoer en distributie betreft gaat het opnieuw om materialen (en toeleveranciers) die niet, of slechts in beperkte mate, drinkwaterspecifiek zijn. Zo krijgen “standaard”buizen bijvoorbeeld soms een specifieke coating die ze geschikt maken voor het transport van water. Wel zijn de vereisten voor toevoerleidingen strenger dan voor distributieleidingen. De gevolgen van bijv. een lek in een

September 2002

p. 45


toevoerleiding zijn dan ook veel groter dan wanneer zich een distributieleiding lekt. Dit impliceert dat er relatief ook minder aanbieders zijn van toevoerbuizen. De aannemingswerken die gepaard gaan met de aanleg van het distributienet worden door sommige drinkwatermaatschappijen zelf gedaan, terwijl ze door anderen worden uitbesteed. Tabel 7:

De grootste leveranciers uit de bouwsector, 2000

Onderneming

Aandeel

Aquavia

3,7%

Canalco

2,8%

VAG

2,2%

Lambrechts Onderneming

2,0%

Cordeel Gebroeders

1,8%

Baert & Zonen

1,6%

Rens Grondwerken

1,5%

Tijd. vereniging Danheux&Mar.-Denys nv

1,5%

Strukton De Meyer

1,3%

Tijd. vereniging Roegiers-Drooghmans

1,2%

Swennen

1,2%

Denys

1,1%

Tijd. vereniging A.I.S.D.R.

1,0%

Socabelge

1,0%

Bron:

4.3.2.2


Afhankelijkheid

Naast de impact bepaalt ook de afhankelijkheid van een aanbieder in hoeverre de leverancier banden met de watercluster heeft. Geen enkele sector levert specifiek aan de drinkwatersector, en is dus voor haar voortbestaan afhankelijk van de drinkwatersector. Dit heeft opnieuw te maken met de hoge graad van verticale integratie van de drinkwatersector, die het grootste deel van haar activiteiten zelf verzorgt, en weinig uitbesteedt. Dit wijst erop dat de cluster eerder in zichzelf gekeerd is. Op ondernemingsniveau zijn er echter wel een aantal ondernemingen die zich sterk naar de drinkwatersector hebben georiënteerd en dan ook een hoog percentage van hun omzet via deze sector realiseren. Ondernemingen die minstens 10% van hun omzet behalen via facturatie aan de drinkwaterbedrijven zijn opgesomd in Tabel 8. Ook hier is er een duidelijk overwicht van bedrijven uit de bouwsector.

September 2002

p. 46


Tabel 8:

Bedrijven die minstens 10% van hun omzet bij de Vlaamse drinkwatersector realiseren

Naam onderneming

Nace

Sector

Lambrechts

451

Het bouwrijp maken van terreinen

Afhankelijkheid 66,7%

Canalco

452

Burgerlijke en utiliteitsbouw, weg- waterbouw

47,2%

A.W.O.

452


41,3%

Aquavia

452


31,6%

AVK Belgium

516

Groothandel in machines, apparaten en toebehoren

30,8%

Sodexho Pass Belgium

748

Diverse dienstverlening hoofdzakelijk aan bedrijven

30,1%

Biotim

731

Natuurwetensch. speur- en ontwikkelingswerk

29,8%

ABB Metering

516

Groothandel in machines, apparaten en toebehoren

28,9%

Rens

452


24,8%

Inter Pipe Tool

515

Groothandel in intermed producten, afval en schroot

23,7%

Fonderies E. Desbeck

275

Gieten van metalen

23,0%

Cpm

741

Advies en bijstand aan de bedrijfswereld

21,2%

Baert En Zonen

452


20,1%

Gazonia

452


17,6%

VlaeminckBouwwerken

452


17,1%

J. Drooghmans &Zn

452


16,6%

Bagrat Belgium

452


16,0%

Mertens Luc

014

Diensten verwant aan de landbouw en de veeteelt

15,2%

N. Vindevogel

452


14,6%

Deckx Werkhuizen

502

Onderhoud en reparatie van auto's

14,5%

Aquador

747

Industriele reiniging

14,3%

Electro Industrielle

453

Bouwinstallatie

13,7%

Ross Systems Europe

722

Realisatie van programma's en systemen

13,6%

Buteco

515


13,3%

No-Leak

291

Vervaardiging van motoren en mech.drijfwerk

13,0%

Charites

524

Overige gespecialiseerde kleinhandel

12,0%

Centre f/ Ind.Techn.Engin.

722

Realisatie van programma's en systemen

12,0%

Aquapro

515


10,9%

Soc. devp. d'ouvr. sout.

452


10,5%

Van Os

285

Oppervlaktebehandeling en bekleding van metaal

10,1%

Bron:


Figuur 18 toont voor de leveranciers van de drinkwatersector hun impact en afhankelijkheid. De meeste van hen situeren zich links onder in de figuur: zowel hun impact als afhankelijkheid is beperkt.

September 2002

p. 47


Figuur 18: Impact en afhankelijkheid van leveranciers 70% Lambrechts

60%

% van eigen omzet

50%

Canalco A.W.O.

40%

30%

Fonderies Desbeck 20%

AVK Belgium

Biotim

Electro ind.

Aquavia

Sodexho Pass Inter Pipe Tool

Rens grondwerken Baert & Zn

Drooghmans No Deckx Vindevogel leak Vereecke Smet GWT Houben

10%

ABB Metering

Denys

VMW PIDPA

Cordeel

VAG

AWW Electrabel (*)

SWDE 0% 0,0%

0,5% V

Bron:

1,0% R

1,5%

2,0%

2,5%

3,0%

3,5%

4,0%

% van de aankopen door drinkwatersector


September 2002

p. 48


4.4

Clusterkaart en actorenportfolio

De voorgaande analyse wordt schematisch samengevat in onderstaande clusterkaart. De kernspelers van de cluster worden er aangeduid in het blauw, en staan centraal in de figuur. De kern wordt gevormd door actoren met een hoge impact op en een sterke afhankelijkheid van de cluster. Figuur 19: Clusterkaart van de drinkwatersector in Vlaanderen

Bron:

IDEA Consult

Op basis van de voorgaande analyse nemen wij in de clusterkern alle actoren op die instaan voor de winning en zuivering van water (productie), de toevoer en de distributie van het drinkwater. Alle drinkwaterbedrijven zijn namelijk sterk afhankelijk van de cluster (hun activiteiten naast distributie van drinkwater zijn beperkt) en hebben (lokaal) een sterke impact op de cluster. Er werden geen andere actoren geïdentificeerd die zowel een grote impact als grote afhankelijkheid vertoonden. De kern van de cluster wordt bijgevolg gevormd door een afgebakende sector, de drinkwatersector. De vaststelling dat geen andere bedrijven of actoren vertegenwoordigd zijn in de clusterkern is te wijten aan het feit dat de eigenlijke drinkwatersector– in vergelijking met andere sectoren- veel zelf doet, en minder uitbesteedt aan andere sectoren. De cluster is met andere woorden sterk op zichzelf gericht. Ook zijn de kernspelers relatief beperkt tot niet aanwezig in andere sectoren/activiteiten, zodat de overlap beperkt is, en de afbakening tussen kernspelers en andere spelers zeer scherp kan gesteld worden. De clusterkern onderhoudt wel banden met andere actoren, die hetzij een impact (kernspelers) hetzij afhankelijk zijn (wisselspelers) van de cluster. Actoren die geen van beide kenmerken vertonen noemen we het publiek van de cluster. September 2002

p. 49


Via de waardeketenanalyse werd de impact en afhankelijkheid van de toeleveranciers berekend. Interviews leverden de inzichten over de andere relaties, ook de niethandelsrelaties. De toegeleverde materialen en goederen (chemische producten, buizen, elektriciteit, auto’s, afsluitkranen…) zijn over het algemeen niet drinkwaterspecifiek. De aanbieders ervan zijn bijgevolg slechts gedeeltelijk afhankelijk van de waterbedrijven, en hun invloed op de cluster is beperkt. Omwille van de grote bedragen bij sommige bouwkundige werken kan het al dan niet winnen van een aanbesteding voor de leverancier een groot verschil uitmaken. De verschillende leveranciers zijn echter onderling inwisselbaar: een individuele onderneming is doorgaans niet onmisbaar. We beschouwen de leveranciers uit deze sector dan ook vooral als wisselspelers, en op de clusterkaart bevindt deze sector zich iets dichter bij de clusterkern. Hier en daar zijn er wel enkele toeleveranciers die een grotere impact op de drinkwatersector uitoefenen. Ze zijn niet inwisselbaar, maar het zijn kritieke spelers (de rode stippen in de figuur). Ondernemingen als uitgeverijen, banken, post, zakelijke dienstverlening … leveren diensten die nog minder drinkwaterspecifiek zijn dan de hiervoor vermelde leveranciers van materialen voor het productie- en distributieproces. Het zijn over het algemeen geen ondernemingen met een significante impact op of een sterke afhankelijkheid van de drinkwatersector. Zij vormen het publiek van de drinkwatersector. Kennisinstellingen, onderzoeksbureaus en universiteiten zijn onderling minder gemakkelijk inwisselbaar dan leveranciers van andere diensten. Elke kennisinstelling heeft specifieke expertise opgebouwd, of specialiseert zich in een bepaald domein. De drinkwatermaatschappijen doen daarnaast echter veel studiewerk en onderzoekswerk zelf. We brengen de kennisinstellingen daarom onder bij de publieke spelers, zij het wat dichter bij de clusterkern dan de andere dienstverleners. De overheid werd als kritieke speler geïdentificeerd. Belangrijke veranderingen die de drinkwatersector de laatste jaren doormaakte, zijn het rechtstreeks gevolg van overheidsbepalingen, en dit op diverse niveaus. Denk bijvoorbeeld aan de verplichting om 15 m³ gratis water per inwoner te leveren, of de noodzaak om aankopen vanaf een bepaald bedrag openbaar aan te besteden. Ook de rol van de gemeenten mag niet over het hoofd gezien worden. Zij beslissen namelijk hoe de drinkwatervoorziening op hun grondgebied gebeurt. Europese milieurichtlijnen dragen eveneens bij tot het kader waarbinnen de cluster dient te opereren. Tenslotte komen we bij de klanten. De grootste klantengroep bestaat uit de huishoudens. Een doorsnee huishouden heeft individueel geen grote impact op de sector. Het huishoudelijk verbruik daalt daarenboven. Anderzijds zijn de huishoudens voor hun drinkwater afhankelijk van de drinkwatersector. Er bestaan weinig alternatieven. De industriële klanten, waarvan het belang de laatste jaren toeneemt, hebben elk een grotere impact op de sector, als is ook deze, uitgezonderd voor een tiental ondernemingen die zeer grote hoeveelheden water afnemen, relatief beperkt te noemen. Industriële klanten hebben ook meer substitutiemogelijkheden. Voor grote verbruikers loont het sneller de moeite om alternatieve bronnen voor bijv. spoelwater te zoeken. Dit verklaart meteen ook waarom de ondernemingen die water

September 2002

p. 50


zuiveren en ander water leveren aan de industrie enige impact hebben op de drinkwatersector. Al bij al lijkt er van een cluster in de drinkwatersector nog geen of nauwelijks sprake te zijn. Vandaar dat enkel de drinkwatermaatschappijen tot de clusterkern behoren in Figuur 19. Vanuit een economisch perspectief opereert de sector sterk onafhankelijk, zonder nauwe en op partnerships gebaseerde relaties met bijvoorbeeld toeleveranciers of kennisinstellingen. De sector is wel in beweging. De drinkwaterbedrijven, of althans sommige onder hen, willen uitgroeien tot waterbedrijven. Een vergelijkbare trend tekent zich af bij de afvalwaterbedrijven die eveneens hun activiteiten uitbreiden en tot integrale waterbedrijven32 willen uitgroeien. Zij richten zich daarbij vooral tot de industrie als klant. Er lijkt dus een watercluster in de maak. Figuur 20: Actorenportfolio

Bron:

32

IDEA Consult

Een integraal waterbedrijf definiëren wij als een bedrijf dat zowel actief is in de drinkwaterketen (productie en/of distributie van drinkwater) als in de afvalwaterketen (inzameling en zuivering van afvalwater).

September 2002

p. 51


5 5.1

Strategische analyse Inleiding

De analyse van de individuele actoren (hoofdstuk 3) en de relaties tussen deze actoren (hoofdstuk 4) vormen het vertrekpunt voor een strategische analyse. De resultaten van de individuele actoren kunnen maar begrepen worden vanuit een aantal vaststellingen met betrekking tot de evolutie van de vraag, (technologische) ontwikkelingen aan de aanbodzijde, het bestaande juridische en beleidskader en trends in verwante bedrijfstakken. Deze vaststellingen worden in hetgeen volgt gestructureerd, gebruikmakend van een schema dat geïnspireerd is door de zogenaamde “Porter-ruit” (zie ook Figuur 21). We besteden vooreerst aandacht aan het Vlaams drinkwaterdecreet als een belangrijk contextgegeven voor de drinkwatervoorziening in de toekomst33. Vervolgens gaat de aandacht uit naar de ontwikkelingen die zich afspelen aan respectievelijk de vraag- en de aanbodzijde. Deze kunnen worden samengevat als een krimpende markt waarin de aanbieders met stijgende kosten worden geconfronteerd. We schetsen ook kort een aantal ontwikkelingen in de afvalwatersector als belangrijke verwante bedrijfstak. Tenslotte bespreken we de wijze waarop door de drinkwaterbedrijven wordt ingespeeld op deze ontwikkelingen. Daarbij worden niet de individuele strategieën van de ondernemingen besproken, maar wel de globale houding in de cluster ten aanzien van deze ontwikkelingen. Toch moet hier al worden opgemerkt dat de drinkwatermaatschappijen niet allemaal op dezelfde golflengte zitten met betrekking tot hun houding ten aanzien van deze uitdagingen. Deze strategische analyse is enerzijds gebaseerd op geschreven bronnen, anderzijds (en vooral) op interviews die werden gevoerd, in het bijzonder met de Voorzitters van de Raad van Bestuur en/of de Directeur-Generaals van de 5 grootste drinkwatermaatschappijen (AWW, IWVA, PIPPA, TMVW en VMW).

33

Als contextgegeven is ook de internationalisering een belangrijk strategisch aspect. Hieraan wordt afzonderlijk aandacht besteedt in hoofdstuk 6.

September 2002

p. 52


Figuur 21: De Porter-ruit

Context voor bedrijfsstrategie en -rivaliteit

Factoromstandigheden

Marktvraag

Verwante en ondersteunende bedrijfstakken

Bron:

5.2

Porter (1999)

Context : het Vlaamse drinkwaterdecreet

Het Vlaams Decreet betreffende water bestemd voor menselijke aanwending, waarnaar in wat volgt verder zal worden verwezen als het drinkwaterdecreet, werd op 8 mei door het Vlaams parlement goedgekeurd. Met dit decreet wordt door de Vlaamse regering in de eerste plaats gevolg gegeven aan de omzetting van de EG richtlijn 98/83/EG betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water. Deze beoogt de bescherming van de volksgezondheid tegen de schadelijke gevolgen van verontreiniging. Het Vlaamse drinkwaterdecreet gaat evenwel verder en is uitgegroeid tot een belangrijk contextgegeven voor de drinkwatervoorziening in de toekomst. De centrale elementen in het Vlaamse drinkwaterdecreet zijn een uitgebreide controle op de kwaliteit van het drinkwater, meer impulsen voor een duurzaam gebruik van water en een duidelijke band tussen verbruik van water en afvalwaterheffing. Belangrijkste leidraad is een duurzame watervoorziening en een duurzaam watergebruik. De inhoud van het decreet heeft belangrijke consequenties voor de drinkwatervoorziening en de betrokken actoren. Voor wat betreft de controle op de waterkwaliteit komt er een strengere norm voor lood. In de praktijk betekent dit dat loden aansluitingen en leidingen zullen moeten worden vervangen. Een ander belangrijk punt met betrekking tot de kwaliteit van het water is dat deze voortaan moet worden gemeten aan de kraan en niet langer aan het aansluitingspunt op het huishoudelijk net. Het decreet legt de waterleveranciers ook openbare dienstverplichtingen op. Die kunnen gaan over duurzaam watergebruik, klantvriendelijkheid, milieuzorg, aansluitrecht of een eenvormige waterfactuur. De gratis levering van 15 m3 per September 2002

p. 53


gedomicilieerde wordt bevestigd. De afvalwaterheffing op het verbruik van drinkwater zal vermeld worden op de factuur van de drinkwatermaatschappij. Een belangrijk gegeven is tenslotte ook de oprichting, binnen het jaar, van een onafhankelijke reguleringsinstantie die de overheid moet bijstaan in de controle van de waterleveranciers. Deze instantie zal inventariseren, evalueren, adviseren en rapporteren over o.a. de transparantie van de sector, de dienstverplichtingen, de investeringen en het waterverkoopreglement. Deze instantie zal ook toezicht houden op de kosten en maatstafconcurrentie organiseren.

5.3 §

Vraag Een stagnerende markt voor de levering van drinkwater

De vraag naar drinkwater stabiliseert, zoals geïllustreerd in hoofdstuk 3, en zal naar verwachting in de toekomst gaan dalen. De redenen daarvoor zijn verscheiden en verschillen tussen de huishoudelijke en de industriële vraag. Voor wat de huishoudens betreft spelen zeker de volgende drie factoren een rol. Er zijn de huishoudapparaten die in vergelijking met vroeger zuiniger zijn geworden in het waterverbruik. Dit geldt bijvoorbeeld voor was- en afwasmachines of douchekranen. Verder zijn er de campagnes die aanzetten tot een groter milieubewustzijn en een rationeler waterverbruik. Tenslotte moedigt de overheid het gebruik van hemelwater aan door bijvoorbeeld het subsidiëren van regenwaterputten. In nieuwbouwwoningen wordt steeds vaker een dubbel watercircuit aangelegd met naast het drinkwatercircuit ook een circuit voor huishoudwater, meestal hemelwater, dat kan gebruikt worden voor het toilet, de wasmachine, de buitenkraan die gebruikt wordt voor het wassen van de auto of het sproeien van de tuin, enz. Langs de kant van de industrie geldt dat meer en meer bedrijven overgaan tot het hergebruik van water. Voor sommige bedrijfsprocessen hoeft het benodigde water niet van drinkwaterkwaliteit te zijn. In die gevallen zijn er mogelijkheden om water te hergebruiken of water te gebruiken dat minder gefilterd is (grijs water). Deze trend houdt ook verband met de strenger wordende vereisten inzake het geloosde afvalwater. Wanneer de bedrijven hun afvalwater moeten zuiveren, gaan zij als een logische volgende stap steeds vaker onderzoeken of, mits eventueel bijkomende investeringen, het niet rendabel is om dit water opnieuw te gebruiken. Deze ontwikkeling van een stagnerende en naar de toekomst toe mogelijk krimpende markt, heeft zeker 3 belangrijke gevolgen voor de drinkwaterbedrijven. Vooreerst impliceert deze ontwikkeling een dreigende overcapaciteit, in het bijzonder bij de maatschappijen die water toeleveren aan andere maatschappijen. Immers, de drinkwatermaatschappijen die naast hun eigen productie ook water afnemen van andere maatschappijen, zullen bij een teruglopende vraag eerst hun aankopen verminderen. Een tweede effect is dat de problematiek van de piekbelasting zal worden geaccentueerd. Wanneer bijvoorbeeld na een periode van droogte de regenwaterput komt droog te staan, zullen de huishoudens terug al hun water afnemen van het leidingnet. Een derde effect is dat wanneer de industrie minder water gaat afnemen, de vaste kosten die gepaard gaan met de aanleg en het onderhoud van een toevoer- en distributienet moeten afgerekend worden op een kleiner verbruik. Dit kan belangrijke September 2002

p. 54


implicaties hebben omdat de industriële klanten per aansluiting veel meer water afnemen en zij bepalend zijn voor de dimensionering van het net. §

Uitbesteding van het waterbeheer

Een tweede trend, specifiek bij de industriële klanten, is de uitbesteding van het “waterbeheer”. Het zuiveren van het afvalwater, het eventueel hergebruik ervan of onderzoek naar de mogelijkheden voor het gebruik van grijs water behoren typisch niet tot de kernactiviteiten van een bedrijf. Vandaar dat er een toenemende vraag is naar “facility management” waarop de drinkwatermaatschappijen maar ook andere actoren, kunnen inspelen. De strenger wordende milieunormen zijn mee de aanleiding voor de ontwikkeling van deze nieuwe “markt”. Om aan de normen te voldoen moeten de bedrijven zuiveringsinstallaties laten bouwen hetgeen aanleiding geeft om de ganse organisatie met betrekking tot het waterbeheer in het bedrijf in overweging te nemen. De ontwikkeling van deze nieuwe markt leidt ook tot de oprichting van nieuwe ondernemingen in de sector “winning, zuivering en distributie van water”. Zo werden in de periode 1998-2000 in het Vlaamse Gewest 8 ondernemingen, meer in het bijzondering (afval)waterzuiveringsbedrijven, opgericht in die sector34. §

Groter klantenbewustzijn

De klanten, huishoudelijke maar vooral industriële, worden veeleisender en verwachten een optimale dienstverlening tegen een minimale prijs: een duidelijke factuur, snelle interventies en een klantendienst die ook bereikbaar is buiten de kantooruren. Voor de aansluiting van de verschillende nutsvoorzieningen zou hij liever terecht kunnen bij één enkele aanbieder dan bij verschillende aanbieders. Een gelijktijdige meteropname en één enkele factuur zijn andere voordelen voor de klant van een geïntegreerde nutsvoorziening35.

5.4 §

Aanbod Stijgende kosten

Terwijl de prijzen gereguleerd zijn en slechts na goedkeuring van een dossier kunnen worden aangepast, worden de drinkwatermaatschappijen geconfronteerd met stijgende kosten. Hiervoor kunnen verschillende oorzaken worden aangehaald. Zo is er de overschakeling van grondwater naar oppervlaktewaterwinning, hoewel deze uit de cijfers in hoofdstuk 3 nog niet echt blijkt. Om de drinkwaterbedrijven ertoe aan te zetten minder grondwater te gebruiken en zo de verdroging tegen te gaan werd een grondwaterheffing ingevoerd. Tevens zullen bestaande grondwaterwinningen in de toekomst mogelijk niet meer gebruikt kunnen worden omdat de vergunningen voor drinkwaterproductie niet automatisch meer vernieuwd worden (bijv. in natuur- of landbouwgebieden). Daar oppervlaktewater meer zuivering vergt dan grondwater voordat het voldoet aan de eisen van drinkwater, brengt dit extra kosten met zich mee.

34

Bron: www.ecodata.mineco.fgov.be

35

Een mogelijk nadeel van een geïntegreerde nutsvoorziening is het gevaar op “lock in” van de consument die voor al zijn nutsvoorzieningen afhankelijk wordt va één en dezelfde leverancier.

September 2002

p. 55


Die kosten moeten afgerekend worden op een kleiner wordend verbruik, ook omwille van de invoering van de gratis levering van 15 m3 per gedomicilieerde. De stijging van de kosten van de drinkwatermaatschappijen wordt ook veroorzaakt door de duurdere kostprijs voor de zuivering van het water, zowel grondwater als oppervlaktewater, door de toenemende vervuiling van het water met pesticiden en nitraten. De strengere milieunormen impliceren ook stijgende uitgaven voor de uitrusting en certificering van labo’s. §

Technologische ontwikkelingen

De laatste jaren hebben er zich belangrijke evoluties voorgedaan op technologisch vlak met in het bijzonder de introductie van membraanfiltertechnieken. Deze technieken zijn beter te gebruiken voor kleinschaligere, decentrale projecten. Dit kan belangrijke gevolgen hebben. Tot op heden zijn zuiveringsinstallaties immers zo kapitaalsintensief dat ze alleen centraal geplaatst kunnen worden. Kan men straks deze installaties decentraal plaatsen, dan krijgen de drinkwatermaatschappijen meer mogelijkheden. Dit brengt zowel voor- als nadelen mee. Aan de ene kant kunnen de drinkwatermaatschappijen op een kleinschaligere manier werken zodat er minder snel sprake van overcapaciteit zal zijn. Aan de andere kant kunnen (industriële) afnemers in enkele gevallen nu ook zelf hun waterexploitatie verzorgen (of laten verzorgen door private bedrijven). Dit betekent voor de waterleidingbedrijven eventueel minder afnemers, waardoor de overcapaciteit weer kan toenemen. Als deze technieken nog verder ontwikkeld worden, zou het zelfs mogelijk zijn dat mensen aan de eigen kraan het water filteren. Dit zou verschillende voordelen met zich mee kunnen brengen. Water kan dan over een grotere afstand vervoerd worden. Dit betekent dan ook dat “common carriage” mogelijk zou worden, hetgeen wil zeggen dat meerdere leveranciers kunnen gebruik maken van één en hetzelfde netwerk36. Een belangrijk nadeel van deze behandelingstechniek is evenwel de sterke concentratie van de uit het water verwijderde stoffen in het effluent waarvan de lozing in het oppervlaktewater vergunningsplichtig is. De meeste voorbeelden in België en Nederland van installaties bevinden zich in de kustzone met effluentlozing in zee of in een brakke waterloop. §

Meer aandacht voor de klant

Traditioneel namen de drinkwatermaatschappijen hun product, drinkwater, als uitgangspunt bij de bedrijfsvoering. Mede omwille van het groter klantenbewustzijn en in navolging van wat in andere nutssectoren al eerder gebeurde, wordt echter meer en meer de klant als uitgangspunt genomen. Zo worden er bijvoorbeeld service-

36

Het gemeenschappelijk gebruik van het leidingnetwerk stoot vooralsnog op belangrijke bezwaren, in het bijzonder omwille van het mogelijke kwaliteitsverlies. Het mengen van 2 soorten water die op zich voldoen aan alle kwaliteitseisen kan resulteren in een water dat niet langen voldoet. Dit probleem, dat zich bijvoorbeeld niet stelt in de electriciteitssector, beperkt de mogelijkheden voor de introductie van marktwerking in de drinkwatersector.

September 2002

p. 56


garanties opgesteld, kan de meteropname via de telefoon of het web verlopen en/of wordt de klantendienst langer bereikbaar door het opzetten van een customer care center. De ruimere aandacht voor de klant maakt van de drinkwatermaatschappijen dan ook steeds meer een leverancier van diensten dan wel van een product.

5.5 §

Verwante bedrijfstakken Afvalwaterbedrijven worden waterbedrijven

Bedrijven actief in de afvalwatersector verruimen hun diensten en worden waterbedrijven. Aan de bedrijven bieden zij de mogelijkheid aan hun afvalwater verder te zuiveren zodat het opnieuw bruikbaar wordt als proceswater, of suggereren zij alternatieve bronnen die toelaten het gebruik van drinkwater te reduceren. Zo loopt er bijvoorbeeld een pilootproject bij een chemisch bedrijf in het Antwerps havengebied om water, dat uit de dokken wordt gepompt, te zuiveren en bruikbaar te maken voor de stoomproductie. Het project wordt uitgevoerd door een consortium van bedrijven waaronder o.a. een afvalwaterbedrijf, een technologische partner en een financier, die het project ontwikkelen, realiseren en exploiteren met eigen mensen. Het chemisch bedrijf investeert niet zelf en moet ook geen mensen ter beschikking stellen, maar betaalt een overeengekomen bedrag per m3 dat wordt afgenomen. Na verloop van tijd, typisch 10 tot 20 jaar, wordt de installatie overgedragen. Het gaat m.a.w. om een zogenaamd BOOT-project (Build, Own, Operate en Transfer). Dit pilootproject wordt met veel aandacht gevolgd in de sector. Wanneer de uitkomsten succesvol zijn, zal het worden opgeschaald en verliest de drinkwaterleverancier mogelijks een belangrijke klant. Maar ook andere bedrijven in de buurt en de sector wachten met interesse de resultaten af, om eventueel zelf een gelijkaardig project op te starten. Een ander voorbeeld is Aquafin. Op 13 september 2001 werden de statuten van Aquafin NV gewijzigd waardoor zij commerciële activiteiten kunnen ontwikkelen. Zo wil Aquafin haar kennis en ervaring ten dienste stellen van o.a. de gemeenten om bij te dragen tot de uitbouw en het beheer van het gemeentelijke fijnmazig rioleringsnet en de overgang naar een gescheiden rioolstelsel37. Met hun ervaring met de optimalisatie van waterzuiveringsprocessen en de proefprojecten rond membraantechnologie willen ze gaan samenwerken met de industrie en de drinkwatersector. Belangrijk om hierbij te vermelden is dat het hier niet alleen gaat om Belgische afvalwaterbedrijven, maar dat ook buitenlandse bedrijven, waaronder de Franse reuzen Vivendi en Suez en hun respectievelijke dochterondernemingen, actief zijn in België en bedrijven benaderen met dit soort projecten (zie ook hoofdstuk 5). §

Interesse vanwege multi-utility bedrijven ?

In sommige andere landen ontwikkelen er zich multi-utility bedrijven in het zog van de liberalisering en privatisering van de drinkwatersector. Bedrijven actief in 37

Op te merken valt dat ook de drinkwaterbedrijven initiatieven nemen om het beheer van het fijnmazig rioleringsnetwerk als een dienst aan te bieden aan de gemeenten, weliswaar in samenwerking en gelijktijdig met Aquafin.

September 2002

p. 57


nutssectoren zoals electriciteit, gas en/of telecommunicatie, gaan ook drinkwater produceren en distribueren. Zij zijn vooral geïnteresseerd in het verkopen van nieuwe diensten aan hun bestaande klanten, bijvoorbeeld water aan hun electriciteitsklanten, want vooral in het klantencontact spelen er belangrijke schaal- en synergievoordelen (facturatie, meteropname, klantenkantoren, ...) (zie ook hoofdstuk 6). Het is vooralsnog onduidelijk in welke mate er vanwege deze (buitenlandse) nutsbedrijven ook (nog) interesse is voor (de distrubutie van) het Vlaamse drinkwater. De trend naar drinkwaterleveringen door private (multi-utility) bedrijven lijkt immers gekeerd. Zo won de TMVW de afgelopen jaren een aantal gemeentes terug op de gemengde intercommunales. Anderzijds is er het samenwerkingsverband tussen de publieke drinkwatermaatschappijen, Aquavisie, dat toch ook als bedoeling heeft de privatisering en liberalisering voor te zijn.

5.6 §

Strategische reacties Kostenbesparingen

De stagnerende vraag en de stijgende kosten die niet eenvoudig kunnen worden doorgerekend aan de klant omwille van de prijsregulering, dwingen de drinkwatermaatschappijen tot een groter kostenbewustzijn en kostenbesparingen. Daartoe wordt door sommige drinkwaterbedrijven overgegaan tot uitbestedingen. Andere geven toe dat de (in het verleden) onbedreigde positie als monopolist tot inefficiënties heeft geleid in de organisatie. Het wegwerken ervan levert dan ook kostenbesparingen op. §

Schaalvoordelen?

De cijfers in hoofdstuk 3 gaven een indicatie voor het bestaan van schaalvoordelen. Evenwel, de mogelijkheden om kostenbesparingen te realiseren door schaalvergroting zijn afhankelijk van de fase in het productieproces. De schaalvoordelen situeren zich vermoedelijk niet zozeer in de feitelijke productie van drinkwater. Er is in tegendeel de technologische evolutie die in de toekomst waarschijnlijk meer kleinschalige zuiveringsinstallaties toelaat. De aanleg en het onderhoud van een toevoer- en distributienet impliceert belangrijke vaste kosten die de activiteit een natuurlijk monopoliekarakter geven. Wanneer meer klanten kunnen worden aangesloten op het net dalen de gemiddelde kosten en zijn er dus schaalvoordelen. Die zijn ook te realiseren in de ondersteunende activiteiten. Zo vergt het opzetten van call centers belangrijke investeringen in informatica. Ook de steeds duurder wordende uitrusting van laboratoria impliceert een toename van de vaste kosten. §

Schaalvergroting door integratie: fusies en overnames

Om de schaalvoordelen te realiseren zijn er in principe 2 mogelijkheden: schaalvergroting door integratie waarbij meerdere drinkwatermaatschappijen samengaan door een fusie of overname, en schaalvergroting door diversificatie waarbij drinkwatermaatschappijen hun dienstverlening uitbreiden en ook andere activiteiten gaan ontwikkelen. Het aantal drinkwaterbedrijven is de afgelopen decennia al sterk teruggelopen door fusies en overnames. Momenteel staan de 5 grootste bedrijven in voor ongeveer 92 % September 2002

p. 58


van het geleverde water. Toch achten een aantal drinkwatermaatschappijen een verdere schaalvergroting wenselijk en zijn er fusiegesprekken aan de gang in de sector. Niemand spreekt zich uit over een optimaal aantal maatschappijen, hoewel niemand voorstander is van één grote drinkwatermaatschappij. De gemeentelijke regies verenigd in ISWa zijn evenwel niet overtuigd van de noodzaak tot schaalvergroting die volgens hen belangrijke nadelen zou kunnen meebrengen, bijvoorbeeld voor de service naar de klanten toe. Omwille van hun beperkt verzorgingsgebied slagen zij erin om op korte tijd bij hun klanten te zijn, hetgeen niet langer mogelijk zou zijn wanneer het verzorgingsgebied zich uitbreidt. § Schaalvergroting door diversificatie: de evolutie naar integrale waterbedrijven Schaalvoordelen kunnen ook worden gerealiseerd door diversificatie naar andere, gerelateerde, activiteiten die toelaten de vaste kosten te spreiden (synergievoordelen). Meerdere drinkwatermaatschappijen hebben in hun statuten de verwijzingen naar drinkwaterbedrijf vervangen door waterbedrijf. Ze zien zichzelf ook niet langer als de verkopers van een product maar van een dienst. Sommige drinkwatermaatschappijen zien voor zichzelf een rol weggelegd bij de aanleg en exploitatie van het fijnmazig rioleringsnet op gemeentelijk niveau. Kuks (2000) spreekt in dit verband van ketengerichte samenwerking en/of integratie en onderscheidt drie categorieën van synergievoordelen. Ten eerste zijn er voordelen voor het watersysteem te behalen, gebaseerd op de interactie tussen waterketen en watersysteem (de publieke prestatie). Zo kan bijvoorbeeld zowel bij de locatiekeuze voor waterwinningen als bij de locatiekeuze voor effluentlozingen gezocht worden naar plaatsen waar deze voor het watersysteem om redenen van waterkwantiteitsbeheer of waterkwaliteitsbeheer het minst problematisch zijn. Via ketengerichte samenwerking en/of integratie kunnen ook meer innovatieve oplossingen voor waterbeheer en kringloopsluiting worden bedacht. Een tweede categorie voordelen betreft synergie in de bedrijfsvoering (de bedrijfsprestatie). Zo kunnen bijvoorbeeld de aanleg van drinkwaterleidingen en riolering worden afgestemd en huizen gelijktijdig worden aangesloten op het drinkwater- en rioleringsnet. Ook op het vlak van netbeheer, materiaalbeheer en klantenbeheer zijn er synergie-effecten mogelijk. Ten derde zijn er synergievoordelen op het gebied van klantgerichtheid (de commerciële prestatie). Met name daar waar marktwerking ten aanzien van ongebonden klanten wordt toegelaten is het cruciaal voor commercieel denkende bedrijven dat een sterke marktpositie en klantenbinding wordt opgebouwd. Naast een integratie van drinken afvalwateractiviteiten ontwikkelen sommige bedrijven ook initiatieven, in het bijzonder naar de bedrijven toe, die vooral een verruiming van hun dienstenpakket inhouden. Gegeven de concurrentiële druk, in het bijzonder vanuit de afvalwatersector, kunnen ze het zich niet langer veroorloven om de industriële klanten te beschouwen als gewone klanten. De TMVW heeft in dat verband het AQUADOMO-project voorgesteld met als doel het aanbieden van gespecialiseerde dienstverlening met betrekking tot het beheer van binneninstallaties in de ruime zin van het woord. Meer concreet zou het gaan om activiteiten zoals bijvoorbeeld legionella preventiebeleid, lekzoeken, de keuring en het September 2002

p. 59


beheer van binneninstallaties of het totaalbeheer van de waterhuishouding van bedrijven. De TMVW heeft alle Vlaamse waterbedrijven, inclusief Aquafin, uitgenodigd om te participeren in dit project. Een ander voorbeeld is de samenwerking tussen de Antwerpse waterbedrijven AWW en PIDPA. Zij treden gezamenlijk naar buiten met aanbiedingen van contracten voor wateranalyses en met beheerplannen voor legionellapreventie en –bestrijding. §

Van afwachtend naar pro-actief

De drinkwatersector kan vooralsnog beschreven worden als een eerder traditionele en behoudsgezinde sector. Gegeven hun regionale monopolieposities in het verzorgingsgebied en zolang de markt groeide, was er geen sprake van concurrentiële verhoudingen en was er een goede samenwerkingscultuur waarbij bijvoorbeeld informatie over de productieprocessen onderling werd uitgewisseld. De ontwikkelingen zoals die eerder werden beschreven zetten die samenwerkingscultuur evenwel onder druk. De verschillende drinkwatermaatschappijen zitten niet allemaal op dezelfde golflengte wat hun houding betreft ten aanzien van die ontwikkelingen. Hun houding varieert van afwachtend naar pro-actief wat mede verklaard kan worden door het feit dat niet alle maatschappijen even sterk geconfronteerd worden met deze ontwikkelingen. De volgende voorbeelden kunnen dit illustreren, zonder dat we daarbij een uitspraak willen doen over de “optimale” houding. Inzake de aanleg van het fijnmazig rioleringsnetwerk op gemeentelijk niveau, nemen sommige drinkwatermaatschappijen een afwachtende houding aan. Ze zijn geen vragende partij, maar wanneer de gemeenten hen zouden vragen hiervoor in te staan, zouden ze dit wel in overweging nemen. Andere drinkwatermaatschappijen benaderen de gemeentes pro-actief en sluiten de noodzakelijke akkoorden met partners om de expertise die ze zelf missen aan te vullen. Andere voorbeelden zijn de lauwe reacties vanuit de andere DOMO drinkwatermaatschappijen op het AQUA -project voorgesteld door de TMVW en de moeizame samenwerking binnen Aquaccord. Zo blijkt het niet evident om tot een afstemming te komen over de technische specificaties om te kunnen overgaan tot een samenaankoop van bepaalde goederen en diensten zoals bijvoorbeeld watermeters of afsluitkranen. Het behoudsgezinde karakter heeft mogelijk ook consequenties op de innovativiteit in de sector. Het Torreele-project van IWVA (zie Box 2) waarbij effluent dat wordt afgenomen bij Aquafin met membranen wordt gezuiverd om het vervolgens te infiltreren in de duinen en terug op te pompen als drinkwater, wordt in de sector argwanend bekeken. Daarbij wordt vooral verwezen naar de risico’s die met de inzet van deze nieuwe technologie gepaard gaan. Ook het gebruik van plastiek buizen in PVC of PE breekt moeilijk door in de sector, hoewel deze hun deugdelijkheid al hebben bewezen in andere vergelijkbare toepassingen. Omwille van de volksgezondheid kunnen er absoluut geen risico’s worden genomen met drinkwater, maar dit argument wordt misschien ook wel eens gebruikt vanuit een conservatieve reflex38.

38

Omgekeerd wordt de vraag gesteld of de nieuwe winning van IWVA echt noodzakelijk was en geen uiting is van het conservatisme om absoluut een winning te hebben in het eigen verzorgingsgebied.

September 2002

p. 60


Box 2: Het pompstation “Torreele” Het pompstation Torreele dat werd ingehuldigd op 23 mei 2002, zal infiltratiewater produceren uitgaande van rioolwatereffluent. Dit is naar analogie met Orange County, een stedelijk gebied gelegen ten zuiden van Los Angeles, waar men sinds 1976 effluent behandelt voor injectie. Het pompstation werd gebouwd op de terreinen van de RWZI Wulpen. De behandeling van het effluent bestaat uit 2 stappen. De voorbehandeling bestaat uit een micro-filtratie. Bij dit membraanproces worden de bacteriën en de zwevende stoffen uit het water gefilterd. Vervolgens wordt het water verder behandeld met omgekeerde osmose. Zo worden ionen, virussen en zelfs de kleinste organische componenten voor 99 % uit het water verwijderd. Omdat omgekeerde osmose bijna alle zouten uit het water verwijdert, zal 10 % door microfiltratie geproduceerd water opnieuw worden bijgemengd. Op die manier krijgt men infiltratiewater dat de kwaliteit van natuurlijk duinwater benadert. Het infiltratiewater wordt nog eens extra behandeld door middel van UV ontsmetting vooraleer het via een 2500 m lange persleiding naar de duinen wordt gepompt. Daar wordt het water geïnfiltreerd in een infiltratiepand van circa 2 ha. Na een verblijfstijd wordt het water integraal teruggewonnen via klassieke pompputten. De bestaande behandeling, zijnde beluchting en zandfiltratie, volstaat als nabehandeling voor het teruggewonnen infiltratiewater. Er dienen geen chemische stoffen te worden toegevoegd. De bodempassage zorgt ervoor dat het opgepompte water bacteriologisch zuiver is. De keuze voor dit productieproces kwam er nadat gedurende enkele jaren pilootproeven werden uitgevoerd met verschillende membraanprocessen en – systemen. Met dit project wordt de kringloop van het water gesloten. Het water opgepompt uit de duinen komt na consumptie in de riool terecht, wordt gezuiverd en het effluent keert na behandeling naar de duinen terug. IWVA plant met dit proces 40 % van zijn jaarlijkse drinkwaterbehoefte in te vullen. Voor de technische installaties tekenden Seghers Better Technology, een Belgisch bedrijf gespecialiseerd in waterbehandeling, en ZENON, een Canadees bedrijf dat membraansystemen produceert.

September 2002

p. 61


6 6.1

De Europese waterindustrie Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken werd een beeld geschetst van de uitdagingen en evoluties in de drinkwatersector. De klemtoon lag daarbij steeds op de Vlaamse drinkwaterbedrijven. Tegelijk bieden ook tal van internationale ontwikkelingen stof voor reflectie. In verschillende landen woedt de discussie over de introductie van marktwerking versus regulering, of verdwijnen de klassieke schotten tussen productie, distributie, riolering en zuivering. Er worden initiatieven genomen om de private sector meer te betrekken bij de drinkwatervoorziening, vooral omwille van de efficiëntie of financiële aspecten. De watercluster is bovendien onderhevig aan een trend tot meer internationalisering. Een aantal grote nutsbedrijven neemt door fusies en overnames internationaal een steeds sterkere positie in. Een clustermonitor die de bewegingen binnen de sector opvolgt, kan dan ook niet voorbijgaan aan deze buitenlandse evoluties. In dit hoofdstuk bespreken we daarom eerst enkele algemene tendensen in de Europese watersector, waarna we specifiek dieper ingaan op Nederland en het Verenigd Koninkrijk.

6.2

Profiel van de Europese waterindustrie

Het grootste deel van de Europese bevolking krijgt zijn drinkwater via een publieke maatschappij bedeeld. Uitzonderingen hierop zijn het Verenigd Koninkrijk (88% privaat), Frankrijk (75% privaat) en in mindere mate Spanje (37%) en Duitsland (18%) (zie Figuur 22). Figuur 22 % van de bevolking dat drinkwater geleverd krijgt via private sector 100%

5% 0% 18% 37% 75% 0% 0% 4% 0% 0% 0% 1% 10% 2% 88%

90% 80% 70% 60%

privaat

50%

publiek

40% 30% 20% 10% 0% BE DK DE

Bron:

ES

FR EL

IR

IT

LU NL AT

PT

SF

SE

UK

Eureau, geciteerd in Hall (1999).

In andere werelddelen is de rol van de private sector echter nog veel beperkter. Naar schatting 10% van het watermanagement was in 2000 in particuliere handen (FET 21/11/2000). Wel wordt een gevoelige toename verwacht in de nabije toekomst (zie September 2002

p. 62


6.3.3). In Tabel 9 wordt per regio het aandeel van de private sector in 1997 alsook een schatting voor 2010 weergegeven. Tabel 9:

Aandeel van de private sector in water en zuivering

Region

% privaat, 1997

% privaat, 2010 (inschatting)

Waarde van de private markt (miljard US$)

20

35

10

Central & east Europe

4

20

4

North America

5

15

9

Latin America

4

60

9

Africa

3

33

3

Asia

1

20

10

Western Europe*

* exclusief Frankrijk en UK

Bron:

Earle (2001) op basis van Vivendi (1999)

Wereldwijd domineren een klein aantal private ondernemingen - vooral uit Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten - de watermarkt. Voor deze grootste spelers worden in Tabel 10 een aantal kerncijfers opgesomd. Deze ondernemingen kunnen in twee grote groepen ingedeeld worden: -

grote, multi-utility ondernemingen, zoals Vivendi Environment (omvat Générale des Eaux), en Suez Lyonnaise des Eaux;

-

geïntegreerde waterbedrijven (drinkwater en afvalwaterzuivering), zoals Thames Water en Severn Trent (UK) of American Water Works.

Vivendi is de grootste waterdistributeur ter wereld met in 2000 een wereldmarktaandeel van ongeveer 30%. De groep behaalt 48,5% van zijn omzet via de watergebonden activiteiten, waarbij de industriële klanten steeds belangrijker worden. In 1995 werd de wateromzet bijna volledig (95%) gerealiseerd via overheidsopdrachten, terwijl in 2000 de industrie reeds 23% van de omzet vertegenwoordigde. Suez Lyonnaise realiseerde in 2000 een grotere totale omzet dan Vivendi, maar komt wat wateractiviteiten betreft op de tweede plaats. De internationale expertise van Suez is niettemin hoger dan Vivendi, wat ook hogere winstmarges bij internationale contracten impliceert (FET 21/11/2000).

September 2002

p. 63


Tabel 10: Kerncijfers 2000 Naam

Omzet in mio €

Omzet water in mio €

Omzet water in %

Vivendi Environnement(FR)

26.481

12.856

48,5%

Suez Lyonnaise (Ondeo)(FR)

34.617

9.063

26,2%

RWE (Thames Water)(D)

62.878

±5.000

± 8%

AWG (Anglian Water) (UK)

2.110

1.141

54,1%

Severn Trent (UK)

2.755

2.102

76,3%

United Utilities (UK)

2.909

1.969

Aguas de Barcelona (ES)

2.249

Bouygues (FR)

67,7% ± 70%

19.060

1.493

7,8%

2.388

1.493

62,2%

1.269

1.015

80,0

Scottish Power (UK)

10.401

691

6,7%

Pennon Group (UK)

713

410

57,5%

Saur Kelda (Yorkshire Water) (UK)

(1)

Severnt Trent: Omzet water omvat water én afvalwater

(2)

United Utilities: Omzet water omvat water, afvalwater én elektriciteit

Bron:

IDEA Consult op basis van jaarverslagen

In België is Vivendi Environnement vertegenwoordigd via dochterondernemingen Dalkia (beheer van energie-installaties) en IBTV, dat kleinere zuiveringsstations uitbaat, en ook proceswater levert aan de farmaceutische industrie. De groep is in België niet actief op het vlak van drinkwatervoorziening, wel met milieu-activiteiten. Ook de waterpoot van Suez, Ondeo, is in België actief in de sector van de waterzuivering via dochteronderneming Dégrémont en kleindochter Biotim.

6.3

Trends

6.3.1 Schaalvergroting Omdat bij internationale aanbestedingen een grote schaal vaak in het voordeel speelt, streven de grotere waterspelers naar een grotere schaal. De schaalvergroting binnen de waterindustrie wordt ook mee verklaard doordat de groeimogelijkheden via de drinkwaterdistributie alleen beperkt zijn. Het verbruik vertoont integendeel een stagnerende tot dalende trend. Enkel door de activiteiten uit te breiden kunnen waterbedrijven blijven groeien. Ze doen dit door hun activiteiten geografisch te verruimen, maar ook door een uitbreiding van hun scope. ð

Internationale verruiming van de activiteiten

De grote spelers in de waterindustrie worden alle meer en meer internationale aanbieders, en ze trachten om hun internationale aanwezigheid nog uit te breiden. Vivendi bijv. is in meer dan 90 landen actief. Suez Lyonnaise des Eaux in 120 landen. Enkel de Britse ondernemingen uit de top van de waterbedrijven hebben hier enige vertraging opgelopen omwille van nationale regulering. Sinds 1989 zijn ook zij echter beginnen zoeken naar groeimogelijkheden in nieuwe markten. Sindsdien dingen ook

September 2002

p. 64


Britse groepen als United Utilities en Severn Trent nu vaker mee in openbare aanbestedingen van internationale contracten. Zo is Severn Trent naast het VK ook actief in de VS en Europa, en heeft de Kelda Group activiteiten in Nederland, China, Duitsland en Canada. In Tabel 11 wordt voor de grootste bedrijven op het gebied van drinken afvalwater aangegeven in welke regio’s ze – naast hun thuisland- sterk actief zijn. Tabel 11: Internationale aanwezigheid van waterbedrijven MOost. N- Latijns Afrika Amerika

Europa

Azië

ONDEO (Suez)

x

x

x

Vivendi

x

x

x

Thames Water (RWE)

x

x

SAUR

x

x

AGBAR American Water

Australië

Midd & Zuid.Afr

x

x

x

x

x

x

x

x x

x

x

AWG

Noord Amerika

x

x x x

x

x

United Water

x

Azurix

x

Aquarion

x

Bron:

Earle (2001)

Suez en Vivendi zijn duidelijk wereldwijd aanwezig. SAUR is vooral actief in Afrika (Mali, Senegal …), en ook in Latijns Amerika, maar mist een sterke aanwezigheid in Noord-Amerika. RWE is via Thames Water actief in het watersegment. De focus op de internationale uitbreiding ligt op de VS, de werelds grootste watermarkt. Via de overname van E’town werd hier een begin gezet. RWE is verder vooral aanwezig in Oost-Europa en Azië. Azië is ook een belangrijke markt voor AWG met locaties in Thailand en China. ð

Verruiming van de scope

Naast een ruimere internationale aanwezigheid, zoeken deze ondernemingen ook naar een verruiming van hun activiteiten. Binnen de wateractiviteiten kan men vier domeinen onderscheiden, waarin de grote waterondernemingen actief willen zijn: - distributie van water en inzameling afvalwater - waterbehandeling - watergerelateerde bouw en engineering - innovatieve technologieën (bijv. ontzilting) Maar de verruiming van de activiteiten gaat verder dan watergerelateerde sectoren. De grote waterbedrijven zijn ook actief in andere sectoren, zoals elektriciteit, transport, bouw en telecommunicatie. Hierdoor maakt bij sommige bedrijven water nog slechts de helft of minder van de omzet uit (zie Tabel 10).

September 2002

p. 65


Niettemin biedt binnen de nutssectoren water de grootste groeimogelijkheden als gevolg van de strengere milieunormen, die zware investeringen in hoogtechnologische waterbehandelingssystemen opdringen. Deze brede diversiteit kan echter ook conflicten creëren. Investeerders worden soms aangetrokken door één segment (bijv. telecommunicatie), en zij kunnen weigerachtig staan tegenover het feit dat inkomsten uit die sector gebruikt worden voor overnames in de watersector. Vandaar dat Vivendi in de loop van 2002 zijn wateractiviteiten in een aparte onderneming onderbrengt. ð

Hoe?

Voor deze expansie, zowel geografisch als wat scope betreft, worden verschillende strategieën gevolgd: In vele gevallen vindt de expansie plaats via publiek-private samenwerking met instellingen of overheden van de betreffende regio. In 1999 werd bijvoorbeeld het Duitse Berliner Wasser Betriebe (BWB) deels geprivatiseerd. Sindsdien bleef 50,1% in handen van Land Berlin, de overige 49,9% van een consortium gevormd door Vivendi, RWE en de verzekeringsfirma Allianz. Ten tweede wordt soms ook een deelname in een andere onderneming gekocht, die geleidelijk aan opgevoerd wordt totdat men een meerderheidsparticipatie heeft, of er zelfs een 100% dochteronderneming van kan maken. Suez Lyonnaise des Eaux verwierf bijv. in 1994 een 30,1% deelname in United Water Resources (US), en in 1999 werd de resterende 70% gekocht. Meer en meer voeren de grote waterondernemingen een derde type expansiestrategie, namelijk het opkopen van kleinere bedrijven. Deze kleinere ondernemingen hebben vaak een sterke aanwezigheid in een specifieke regio, of hebben een nieuwe technologie ontwikkeld. De overnames van Nalco Chemical (door Suez Lyonnaise des Eaux) en US Filter (door Vivendi) zijn hier voorbeelden van. De overnames van E’town door Thames Water en van Aquarion door de Kelda Group tonen aan hoe deze waterbedrijven hun eerste stappen op de VS markt zetten. Deze derde expansiestrategie is ruim verspreid in de watersector. Tussen 1994 en 1998 waren er wereldwijd niet minder dan 139 watergerelateerde fusies en overnames (zie Tabel 12). Tabel 12: Fusies en overnames in de watersector, 1994-1998 # deals Waarde van de deals (mio $) In % van globale markt Bron:

1994

1995

1996

1997

1998

25

27

31

27

24

877,51

690,13

921,70

669,52

699,80

8,91

7,23

9,80

6,82

7,20

Yaron (2000)

Ook sindsdien vonden nog heel wat fusies van of door watergerelateerde bedrijven plaats. Recente overnames zijn onder meer die van Calgon (Suez Lyonnaise), Aqua

September 2002

p. 66


Alliance (Vivendi), Precision Laboratories (Severn Trent), het Italiaanse Crea (Saur)… Grote overnames van drinkwaterbedrijven zijn bijvoorbeeld de overname van United Water Resources door de Suez groep, of Thames Water dat in 2000 onderdeel van de Duitse energieproducent RWE werd.

6.3.2 Joint Ventures en partnerschappen De waterondernemingen zetten ook vaker internationale joint ventures of partnerschappen op om aan nationale vereisten te voldoen, om lokale kennis te verwerven, of plaatselijke connecties te ontwikkelen. In 1999 vormde Suez bijv. een consortium (Arabtech Jardanech) met het Jordaanse Montgomery Watson en won met deze combinatie het eerste waterbeheerscontract in Jordanië. Ook stappen de grote waterbedrijven onderling steeds meer in samenwerkingsakkoorden om contracten binnen te halen. Suez en een dochter van RWE (RWE Aqua) sloten een akkoord om samen voor de private inbreng te zorgen bij Budapest Waterworks. Samen met Anglian Water (53%) nam Suez (45%) een deelname in SMVAK, de tweede grootste aanbieder van water in Tsjechië. Zelfs Suez en Vivendi, de twee grootste waterondernemingen, brachten een gezamenlijk bod uit voor het leveren van waterdiensten in Rio de Janeiro.

6.3.3 Betrokkenheid private sector De huidige expansiebeweging binnen de waterindustrie is mee mogelijk gemaakt door de privatisering en deregulering van de waterindustrie. In steeds meer landen wordt de private sector ingeschakeld voor de drinkwatervoorziening. Dit is niet alleen het geval in sommige Europese landen (Frankrijk, Verenigd Koninkrijk), maar ook in vele ontwikkelingslanden. Vaak gebeurt dit dan via publiek-private samenwerking, waarbij een private onderneming de operationele activiteiten in concessie uitvoert (Trends, 1999). Deze private betrokkenheid wordt in toenemende mate nodig omwille van de nieuwe hoogtechnologische waterbehandelingssystemen die hoge investeringen vereisen, die de lokale overheden vaak niet alleen kunnen financieren. In 2000 was wereldwijd slechts 10% van het watermanagement in particuliere handen, maar verwacht wordt dat dit percentage de komende jaren sterk zal toenemen. Volgens Thames Water kent de markt van concessieaanvragen een jaarlijkse groei van 20% en hebben de contracten die door de lokale autoriteiten aan privé-ondernemingen worden toegewezen een duur van 10 tot 30 jaar. (FET 21/11/2000). Daarnaast stellen we ook vast dat industriële ondernemingen, o.m. uit de voedings- en farmaceutische industrie, die nood hebben aan zuiver water, dit werk uitbesteden aan gespecialiseerde bedrijven, die bijv. water demineraliseren voor de industrie. De contracten zijn typisch korter van duur (3-5 jaar). Ook in dit segment worden de laatste jaren heel wat private ondernemingen opgericht om aan deze behoefte tegemoet te komen. Ook in België zijn trouwens private ondernemingen op dat vlak actief (zie 6.2).

September 2002

p. 67


7 7.1

Case studies Inleiding

Als onderdeel van de clusterstudie water in Vlaanderen is eveneens gekeken naar de watercluster in enkele omringende landen, in het bijzonder Engeland en Wales en Nederland. Deze case studies hebben het karakter van quick scans waarin op basis van bestaande studies en literatuur en beperkte aanvullende informatieverzameling getracht is een inzicht te geven in structuur, presteren en functioneren van deze buitenlandse clusters. Het zijn geen op zichzelf staande studies. Wel is getracht ook op het vlak van aansturing van en marktwerking in de betreffende clusters informatie op te nemen. Bij de bespreking van de Engelse gevalstudie ligt de klemtoon op de privatisering van de sector in 1989 en de organisatie van het toezicht op de bedrijven door de regulator. In de Nederlandse gevalstudie gaan we uitvoerig in op de organisatie van het waterketenbeheer en de mate waarin drinkwatervoorziening, rioolbeheer en afvalwaterbehandeling op elkaar afgestemd zijn binnen een watercluster. We ronden af met enkele conclusies voor Vlaanderen.

7.2

Engeland en Wales

7.2.1 Inleiding De huidige structuur van de watersector in Engeland en Wales is sterk beïnvloed geweest door twee grote hervormingen, één in 1973 en één in 1989. Daarom komen deze hervormingen eerst aan bod. Vervolgens wordt ingegaan op de huidige structuur van de watersector in Engeland met een aantal kengetallen. Omwille van het bestaan van private regionale monopolies is er een regulator die o.a. de prijzen bepaalt en maatstafconcurrentie organiseert. Daarop wordt eveneens ingegaan alsook op de prestaties van de Engelse watermarkt sinds de privatisering. Afsluiten doen we met een bespreking van een aantal geplande maatregelen om in de watersector ook actuele concurrentie, en niet alleen maatstafconcurrentie, tot stand te laten komen.

7.2.2 De hervorming van 1974 In het begin van de jaren '70 oordeelde de Britse overheid dat de watersector te fragmentarisch en te weinig efficiënt was. Immers, de waterdiensten werden geleverd door meer dan duizend publieke (meestal gemeentelijke) instanties en enkele particuliere bedrijven (Jones, 2000). Daarom werd tot een drastische hervorming besloten, gebaseerd op het idee van “integrated river basin management”, geregeld in de Water Act van 1973. In 1974 werd overgegaan tot de oprichting van 10 publieke watermaatschappijen (“Water Authorities”), die elk het beheer kregen over een rivierbekken. De publieke watermaatschappijen kochten de gemeentelijke waterdiensten over. In gebieden waar geen private waterondernemingen werkzaam waren, waren de publieke watermaatschappijen zowel verantwoordelijk voor de drinkwaterproductie en September 2002

p. 68


distributie, als voor de afvalwaterinzameling en -zuivering. Beide sectoren, drinkwater en afvalwater, werden dus institutioneel geïntegreerd. In de overige gebieden verzorgden de private maatschappijen, de zogenaamde “statutory Water Authorities” of “water only companies”, (een deel van) de waterdistributie terwijl de waterproductie en afvalwaterbehandeling door de publieke watermaatschappijen gebeurde. Ook kregen deze laatste regulerende taken toebedeeld op het vlak van milieu, overstromingsgevaar… Met uitzondering van die gebieden waar reeds private waterbedrijven actief waren39, kregen de publieke watermaatschappijen aldus een positie die neerkomt op een regionaal monopolie. De reorganisatie van 1974 werd dus gekenmerkt door schaalvergroting en een integratie van het takenpakket. De private maatschappijen hielden zich enkel bezig met waterdistributie, en werden gereguleerd via een "cap" op hun winsten, zodat hun winstmarge maximaal 5% bedroeg. De hervorming van 1974 bleek echter geen groot succes. Zowel de publieke als de private watermaatschappijen hadden te kampen met geldproblemen (Dijkgraaf et al, 1997). De overheidsbedrijven waren voor hun kapitaal afhankelijk van de overheid, en de mogelijkheden voor externe financiering waren beperkt. De “Water Authorities” bleken in staat te zijn rond te komen met de beschikbare financiële middelen, maar, zoals na verloop van tijd bleek, ten koste van de service en door het uitstellen van vaak essentiële investeringen. De particuliere drinkwaterbedrijven werden gereguleerd, maar ook bij hen werd sterk bezuinigd ten koste van de service en de investeringen. Halverwege de jaren '80 werd het duidelijk dat dringend bijkomende investeringen in de watersector vereist waren. De overheid was echter niet bereid deze investeringen zelf te financieren. En in 1989 werd, in overeenstemming met het beleid van de Conservatieve regering die reeds in diverse sectoren privatiseringen had doorgevoerd, ook in de watersector overgegaan tot privatisering, zodat de bedrijven in staat zouden zijn via de kapitaalmarkt voldoende financiële middelen te genereren.

7.2.3 De hervormingen van 1989 Reeds in 1984 waren er plannen voor een privatisering van de waterbedrijven, maar omwille van hevig publiek protest werden deze plannen opgeborgen in het licht van de verkiezingen van 1987 (Lobina and Hall, 2001). Nadat de conservatieven de verkiezingen hadden gewonnen, werden met de Water Act van 1989 de publieke, regionale watermaatschappijen dan toch geprivatiseerd40. De publieke waterbedrijven werden vrijwel geheel in de vorm die er in de jaren ’70 aan was gegeven, dus inclusief alle activa, aangeboden op de beurs. Alleen de regulerende taken werden overgeheveld naar andere instanties. Om de verkoop van de bedrijven te stimuleren, werden de £ 4,5 miljard aan schulden van de bedrijven kwijtgescholden, werd er

39

Op het moment van de hervormingen van 1974 telde men in Engeland en Wales 29 private watermaatschappijen.

40

In tegenstelling tot Engeland en Wales, ging Schotland niet over tot de privatisering van zijn waterbedrijven. Waterdiensten worden er geleverd door drie publieke dienstverleners (Jones, 2000). De idee hierachter is dat een groot deel van de bevolking in een beperkt aantal steden woont, terwijl daarbuiten uitgestrekte gebieden zijn, met een lage bevolkingsdichtheid. Opdat iedereen aan een haalbare prijs water zou kunnen krijgen, wordt de waterdistributie als een overheidstaak beschouwd. In vergelijking met de watersector in Engeland en Wales wordt de Schotse watersector dan ook gekenmerkt door lagere prijzen, maar ook met lagere kwaliteitsstandaarden.

September 2002

p. 69


bijkomend £ 1 miljard vanwege de overheid ter beschikking gesteld, en werden ze voor de duur van 10 jaar vrijgesteld van vennootschapsbelasting (Jones, 2000 en Dijkgraaf et al, 1997). De statutory Water Authorities, die al particulier waren, werden onder dezelfde regulering gesteld als de geprivatiseerde Water Authorities. Hun schulden werden evenwel niet kwijtgescholden, ze kregen geen financiële steun en ook geen vrijstelling van belasting. Alle waterbedrijven kregen een concessie voor 25 jaar voor de waterproductie in hun regio met daarbij nog eens een opzegperiode van 10 jaar. De regulerende taken werden overgeheveld naar vier overheidsinstanties. §

De 'Office of Water Services' (Ofwat ) staat in voor de economische regulering: de dienst ziet er op toe dat de particuliere watermaatschappijen geen al te hoge prijzen voor hun diensten vragen, via het bepalen van een maximum veranderingspercentage van de prijzen. Dit percentage wordt bepaald op basis van de meest efficiënte bedrijven binnen de sector (zie infra). Verder houdt de OFWAT de investeringen, het onderhoud en de service in de gaten.

§

De 'Environment Agency” heeft onder andere milieutaken zoals de planning van de waterbronnen, de controle op de kwaliteit van het oppervlaktewater en het beheer van het oppervlakte- en grondwater.

§

De 'Drinking Water Inspectorate' is een afdeling van het Department of the Environment en controleert de milieu- en kwaliteitseisen van het leidingwater.

§

De 'Monopolies and Mergers Commission' ziet toe op fusies en overnames in de sector. Een nadeel van een fusie of overname is immers dat het aantal bedrijven afneemt, wat de onderlinge vergelijking tussen de bedrijven, maatstafconcurrentie, bemoeilijkt. Dit nadeel moet worden afgewogen tegen de eventuele voordelen van efficiëntere productie na de fusie.

7.2.4 De Engelse watersector: kengetallen Momenteel zijn er nog steeds 10 geïntegreerde drinken afvalwaterbedrijven actief. Een geplande overname binnen deze sector werd tegengehouden door de mededingingsautoriteiten omdat er anders onvoldoende ondernemingen zouden overblijven voor de maatstafconcurrentie (zie infra). Tot in 1994 konden deze ondernemingen niet worden overgenomen door buitenlandse bedrijven omdat de Staatssecretaris voor Milieu een zogenaamd “gouden aandeel” bezat in de 10 drinken afvalwaterbedrijven die hem de ultieme beslissingsmacht gaf over de eigendom van de bedrijven. Sinds deze regel is opgeheven zijn 5 van deze bedrijven overgenomen door buitenlandse ondernemingen waaronder Suez uit Frankrijk, RWE uit Duitsland en Azurix, behorend tot de ENRON groep, uit de VS (Lobina en Hall, 2001). In bijna alle gevallen waren de overnemers energiebedrijven die hun activiteiten wensten uit te breiden naar andere nutssectoren. Het aantal drinkwaterbedrijven (“water only companies”), is evenwel sterk teruggelopen van 29 op het tijdstip van privatisering tot 13 in 2001 (zie ook Figuur 23). Sommige van deze bedrijven werden overgenomen door Engelse drinken afvalwaterbedrijven, anderen door buitenlandse ondernemingen waarbij (opnieuw) de Franse reuzen Suez, Vivendi en SUAR. September 2002

p. 70


Figuur 23: Evolutie van het aantal waterbedrijven in Engeland en Wales 35

# bedrijven

30 25 20 Waterproductie

15 10

Waterproductie en -distributie

5

19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01

0

Bron:

Ofwat

Globaal gesproken kunnen we stellen dat de omvang van de markt, zowel drinkwater als afvalwater, stagneert en zelfs krimpt (zie Figuur 24). Terwijl in de beginjaren ’90 het volume geleverd drinkwater en afgevoerd afvalwater nog trendmatig stegen, lijkt er zich in de tweede helft van de jaren ’90 een trendmatige daling (voor drinkwater) of stagnatie (voor afvalwater) af te tekenen. Ook de Engelse markt is dus zeker geen groeimarkt. Figuur 24: Evolutie leveringen drinken afvalwater (index, in mio liters per dag) 108 106 104

afgevoerd drinkwater

102

geleverd drinkwater

100 98 96 94 1992

Bron:

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

OFWAT

Dat blijkt ook uit de omzetevolutie van de drinken afvalwatersector (zie Figuur 25). De omzet in het drinkwatersegment bleef in de beschouwde jaren ongeveer constant maar daalde met ongeveer 9 procentpunten in 2000. De omzet in het afvalwatersegment steeg tot in 1999 om dan met maar liefst 16 procentpunten af te nemen. Deze scherpe omzetdalingen in 2000 kunnen waarschijnlijk verklaard worden door de lagere prijzen die werden opgelegd in dat jaar (zie infra). Deze prijsherziening

September 2002

p. 71


in 1999 deed overigens de aandelenkoersen van de beursgenoteerde waterbedrijven met 40 tot 60 % dalen in dat jaar41. Figuur 25: Omzetevolutie drinken afvalwatersector (index) 110

105

afvalwater 100

drinkwater 95

90

85 1996

Bron:

1997

1998

1999

2000

OFWAT

Zoals blijkt uit Figuur 26 gingen er ongeveer 10.000 jobs verloren in de watersector sinds 1993. Dit verlies stemt overeen met ongeveer 1 job op 5. Van de ongeveer 35.000 werknemers die in de sector zijn tewerkgesteld in 1999, is 85 % aan de slag in de geïntegreerde drinken afvalwaterbedrijven. Relatief beschouwd was het verlies aan jobs in beide type bedrijven vergelijkbaar. Het jobverlies dient evenwel te worden genuanceerd. Een belangrijke verklarende factor is immers de uitbesteding van activiteiten om op die manier de efficiëntie te verhogen (Water UK, 2000) Figuur 26: Evolutie werkgelegenheid in de watersector 50 45 40

drinkwaterbedrijven

(in duizenden)

35 30

drinken afvalwaterbedrijven

25 20 15 10 5 0 1993

Bron:

41

1994

1995

1996

1997

1998

1999

Water UK (2000)

“European Water: the trickle turns to a flow” in Infrastructure Journal, Jan/Feb 2000, www.infrastructurejournal.com

September 2002

p. 72


Een specifiek kenmerk van de Engelse drinkwaterindustrie tenslotte is het feit dat het percentage aansluitingen dat bemeterd is, relatief laag is, zeker wanneer we dit vergelijken met bijvoorbeeld België. Dit is natuurlijk een belangrijke handicap wil men de mensen aanzetten tot een rationeler waterverbruik. Net na de privatisering bedroeg het percentage bemeterde woningen nauwelijks 2 %. Ondertussen is dat opgelopen tot ruim 20 % (zie Figuur 27). Voor huizen die geen watermeter hebben wordt het te betalen tarief bepaald in functie van de waarde van het huis. Figuur 27: Percentage bemeterde woningen 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1990

Bron:

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

OFWAT

7.2.5 Prijsregulering en maatstafconcurrentie De waterbedrijven werden in 1989 weliswaar geprivatiseerd, maar daarbij is hun monopoliepositie wel in stand gehouden. De overweging was dat waterbedrijven een natuurlijk monopolie karakter hebben. Dit geldt met name voor het leidingnet. Het zal immers veelal erg duur zijn om twee of meer concurrerende netwerken in één gebied te hebben. Bovendien zijn de pomp/transportkosten van water en afvalwater hoog, waardoor de sector altijd regiogebonden zal zijn. Om te voorkomen dat de particuliere bedrijven misbruik zouden maken van hun monopoliepositie werd een vorm van economische regulering noodzakelijk geacht. Globaal gesproken zijn er daarbij 2 opties: winstregulering of prijsregulering. In Box 3 worden beide met elkaar vergeleken. In Engeland en Wales is gekozen voor een vorm van prijsregulering, die bekend staat als het 'price-cap'-model en ook in andere nutssectoren toegepast wordt. Het is een systeem van maatstafconcurrentie ('yardstick competition'). Box 3:

Winstregulering versus prijsregulering

Bij winstregulering (“rate of return regulation”) wordt een maximaal rendement bepaald op het kapitaal waarbij extra winsten moeten worden afgestaan aan de overheid. Bij prijsregulering (price-cap regulation) worden de prijzen gereguleerd door een maximum veranderingspercentage te bepalen. In Engeland werd voor prijsregulering gekozen en wel om twee redenen (Dijkgraaf et al., 1997).

September 2002

p. 73


Vooreerst was men van oordeel dat prijsregulering eenvoudiger zou zijn omdat de waarde van de activa niet moet worden geschat. Voor de watersector is het moeilijk die waarde goed in te schatten omwille van de lange levensduur van de infrastructuur waardoor het verschil tussen de historische kostprijs en de vervangingswaarde bijzonder groot is. Voor prijsregulering is het voldoende de kosten van de bedrijven te kennen. Daarbij valt evenwel op te merken dat de gereguleerde ondernemingen mogelijks een prikkel hebben om hun kosten verkeerd voor te stellen. Prijsregulering heeft ook als voordeel dat er een grotere prikkel vanuit gaat om efficiënt te werken. Bij winstregulering wordt de rate of return elk jaar aangepast waardoor efficiëntiewinsten direct worden afgeroomd. Bovendien moeten de bedrijven de extra winst afstaan aan de overheid. De prijsregulering zoals geïmplementeerd in Engeland, bepaalt een maximumprijs aan de hand van de geschatte toekomstige kosten. Als het bedrijf erin slaagt minder kosten te maken genereert het een extra winst die het niet hoeft af te staan. Bij een daling van de kosten zal de toekomstige prijs wel zakken, zodat de winsten worden afgeknot. Voor de regulator is er dus sprake van een afruil: hoe langer de periode tussen 2 prijsherzieningen, hoe groter de efficiëntieprikkels maar hoe kleiner de mogelijkheden om de winsten in bedwang te houden.

De essentie ervan is dat de kosten van de meest efficiënte bedrijven worden genomen als maatstaf voor de prijsstijging die per bedrijf voor de toekomstige periode wordt geaccepteerd. Dit veranderingspercentage wordt bepaald als RPI + K, waarbij RPI staat voor de consumentenprijsindex, terwijl K een factor is die door Ofwat wordt bepaald. K kan zowel positief als negatief zijn, maar in de praktijk was K tot en met 1999 steeds een positief percentage, omdat de waterindustrie volop investeerde om de achterstand uit het verleden in te halen, en gegeven de strenger wordende Europese normen op het vlak van milieu en kwaliteit. Met de laatste herziening voor de periode 2000-2004 werden evenwel ook negatieve K’s bepaald om verdere prijsstijgingen in te perken. De K-factor wordt voor ieder bedrijf individueel en voor ieder jaar afzonderlijk bepaald. De K geeft de maximale prijsstijging weer voor een korf van producten (drinkwater, afvalwater,…). Het waterbedrijf mag zelf bepalen hoeveel het voor welke diensten vraagt, zolang de gewogen prijs maar met maximaal K stijgt. Een korting voor de prijs van het water aan de industrie zal dus moeten worden gecompenseerd door een prijsstijging van het water voor de huishoudens42. In principe beslaat een serie K’s 10 jaar, die dus voor de eerste keer in 1989 werden vastgelegd. De waarde kan ieder jaar anders zijn, maar ze ligt dus wel vooraf vast. Zowel OFWAT als de waterbedrijven zelf hebben het recht na 5 jaar een verandering van de serie K’s aan te vragen. OFWAT heeft daarvan in 1994/1995 gebruik gemaakt. De K’s worden gebaseerd op de verwachte onvermijdelijke kostenstijgingen bij de meest efficiënte bedrijven, waardoor bedrijven die minder presteren gedwongen worden om efficiënter te gaan werken43. Naast deze negatieve prikkel is er ook een positieve prikkel om de kosten extra omlaag te brengen omdat de waterbedrijven de resulterende hogere winst mogen houden. Tenslotte wordt voor ieder jaar een bepaalde stijging van de productiviteit verondersteld die van K wordt afgetrokken

42

43

Kortingen aan de industrie mogen alleen wanneer kan worden aangetoond dat de prijsverschillen voortvloeien uit kostenverschillen. Er wordt wel rekening gehouden met exogene factoren.

September 2002

p. 74


zodat ook de meest efficiënte bedrijven worden gedwongen tot een minimale efficiëntieverbetering. Waar “price cap”-regulering theoretisch een aantal aantrekkelijke eigenschappen heeft, is de toepassing ervan in de praktijk geenszins voor de hand liggend. Zo is bijvoorbeeld de bepaling van de K om meerdere redenen gecompliceerd. In Box 4 geven we hiervan een aantal voorbeelden. Voor het goed functioneren van maatstafconcurrentie is er tevens een minimum aantal bedrijven noodzakelijk. Box 4: Complicaties bij de bepaling van K De bepaling van K is om diverse redenen gecompliceerd. Zonder ver in detail te gaan, geven we in wat volgt enkele voorbeelden hiervan (Dijkgraaf et al. (1997)). De K’s moeten zo worden bepaald dat wordt voorkomen dat bedrijven failliet gaan en ook moet ervoor worden gezorgd dat bedrijven de nodige investeringen doen. Dit houdt in dat er rekening moet worden gehouden met de kosten van kapitaal, de waarde van de bestaande activa, het toekomstige investeringsprogramma, de verwachte toekomstige veranderingen in de productiviteit, een schatting van de groei van de vraag en het effect van K op de concurrentie. Dit alles is geenszins evident. Zo kleven aan het bepalen van de waarde van de activa bijvoorbeeld grote problemen omdat de activa in de watersector extreem lang meegaan. Een ander probleem zijn de omstandigheden van de verschillende bedrijven die sterk van elkaar kunnen afwijken wat een grote invloed kan hebben op de kosten. Dit houdt in dat de redenen voor de kostenverschillen moeten bekend zijn. Geografie en geologie bijvoorbeeld zijn belangrijk voor de kosten, maar hoe belangrijk is tevens afhankelijk van de gebruikte technologie. Een probleem is ook dat de waterdistributie in Engeland slechts in beperkte mate bemeterd is waardoor de output niet nauwkeurig te bepalen is. Een derde probleem is dat er zich tussentijds onvoorziene wijzigingen kunnen voordoen buiten de invloed van het bedrijf, bijv. een verstrenging van de kwaliteitsnormen. Het tussentijds aanpassen van de K aan dergelijke veranderingen wordt “cost pass through” genoemd of ook “interim adjustment of K”. Indien de periode tussen de prijsherzieningen erg kort wordt, beperkt dit evenwel de prikkels voor efficiënt gedrag.

7.2.6 Andere regulering Naast de prijzen, controleert OFWAT ook de investeringen. De bedrijven moeten jaarlijks een rapport uitbrengen over de voortgang van hun investeringsprogramma. OFWAT onderzoekt ook regelmatig de staat van de activa, waarbij onafhankelijke ingenieurs worden ingeschakeld. In samenwerking met de Environment Agency en de Drinking Water Inspectorate controleert OFWAT ook de milieu- en kwaliteitseisen van het water. Als de bedrijven niet voldoen aan de gestelde normen, zal hun K lager worden gesteld.. De managers van de waterbedrijven zijn persoonlijk verantwoordelijk voor de kwaliteit van het drinkwater en van het afvalwater dat wordt geloosd. Tenslotte ziet OFWAT ook toe op de kwaliteit van de service, zoals de waterdruk, onderbrekingen van het aanbod, overstromingen van rioleringen maar ook de snelheid waarmee consumenten antwoorden krijgen op hun vragen. Daartoe zijn indicatoren September 2002

p. 75


ontwikkeld waarvoor op regelmatige basis de informatie wordt verzameld, geanalyseerd en gepubliceerd. Bovendien zijn er onafhankelijke Customer Service Committees die de klachten onderzoeken van consumenten en aanbevelingen kunnen doen voor compensaties door het waterbedrijf. Elk jaar brengt OFWAT rapporten uit waarin de resultaten worden bekendgemaakt, globaal maar ook voor elk van de ondernemingen in de sector, voor zaken zoals de financiële performantie van de bedrijven, hun kosten en relatieve efficiëntie en de kwaliteit van de dienstverlening die ze leveren. Al deze rapporten zijn beschikbaar, o.a. via het internet.

7.2.7 Prestaties van de engelse watermarkt Over de prestaties van de engelse watermarkt zijn de meningen verdeeld en afhankelijk van de bronnen die je raadpleegt. Het is alsof er sprake is van “believers” en “non-believers”. Zo namen de investeringen sterk toe. In de 6 jaar na de privatisering werd door de waterbedrijven geïnvesteerd voor een bedrag van 17 miljard pond, terwijl in de 6 jaar voor de privatisering 9,3 miljard pond werd geïnvesteerd (Van den Berg, 1997). Een aanzienlijk deel van de investeringsachterstand is ingehaald maar er blijft nog veel te doen. De investeringen stegen overigens vooral in de eerste jaren na de privatisering terwijl ze daarna zelfs terugliepen terwijl de ondernemingen in hun investeringsplannen een verdere toename hadden geprojecteerd. Maar het is in het belang van de ondernemingen om hogere kapitaalsuitgaven in het vooruitzicht te stellen, waarop de prijsverhogingen worden gebaseerd, dan de feitelijke investeringen omdat ze daarmee hun winsten kunnen opdrijven zolang de prijsformules niet worden herzien. Tevens wordt de vraag gesteld of al deze investeringen altijd even efficiënt waren, bijvoorbeeld vanuit milieustandpunt. Zo is er nog maar een beperkte vooruitgang geboekt inzake bemetering, hoewel de plaatsing van watermeters een belangrijke bijdrage zou kunnen leveren aan de doelstelling van rationeel waterverbruik. Maar omdat OFWAT bij het beoordelen van de investeringsplannen alleen gemandateerd is om de financiële leefbaarheid van de bedrijven te vrijwaren, en de installatiekosten van watermeters hoog oplopen, wordt er niet voluit in bemetering geïnvesteerd. Een andere verklaring voor de geringe bemetering in Engeland is het feit dat vele gezinnen nu een tarief betalen dat gebaseerd is op de waarde van hun huis. De installatie van meer watermeters zou impliceren dat mensen met een klein huis en, waarschijnlijk, een laag inkomen, meer zouden moeten gaan betalen terwijl mensen met een groot huis en, waarschijnlijk, een groot inkomen, minder zouden moeten gaan betalen. De privatisering heeft ook een positieve invloed gehad op de naleving van de milieunormen. Waar vroeger de waterbedrijven zelf zorg droegen voor de naleving van de milieunormen, wordt er nu op toegezien door de Environment Agency en de Drinking Water Inspectorate. Maar OFWAT zou anderzijds té weinig oog hebben voor de milieuconsequenties van zijn regulerend optreden.

September 2002

p. 76


Ook over de service zijn de meningen verdeeld. Volgens Dijkgraaf et al (1997) is de service sterk verbeterd sinds de privatisering. Uit de jaarlijkse rapporten van OFWAT (OFWAT,” Levels of service for the water industry in England and Wales”, 2001) blijkt bijvoorbeeld dat het aantal vragen m.b.t. de facturering dat binnen de 5 dagen werd beantwoord in 2000 bijna 100 % bedroeg, terwijl dit in 1992 nog maar 80 % was. Een ander voorbeeld uit hetzelfde rapport: Het aantal huizen met onvoldoende druk op het water daalde van 1,24 % in 1992 tot 0,11 % in 2000. Maar Lobina en Hall (2001) maken melding van een sterke toename van het aantal huishoudens waarvan het water werd afgesloten met de gezondheidsrisico’s die daaraan verbonden zijn. De prijzen zijn sterk gestegen (zie Figuur 28). De gemiddelde stijging van de jaarlijkse factuur voor de levering van drinkwater en de afvoer van afvalwater in de periode 1989/90 tot 1998/99 bedroeg 102 % in nominale termen, 46 % in reële termen (Lobina and Hall, 2001 en House of Commons, 1998). Figuur 28: Evolutie gemiddelde jaarlijkse drinken afvalwaterfactuur (index) 250

200

nominaal reëel

150

100

50

0 1989

Bron:

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

Lobina en Hall (2001)

Omdat de productiekosten daalden en de kapitaalskosten in beperkte mate stegen, resulteerden deze hogere prijzen vooral in een toename van de winsten, zelfs boven het gemiddelde van de beursgenoteerde bedrijven (zie Figuur 29). De winsten voor belasting stegen in de periode 1989/90 tot 1997/98 met 227 % in nominale termen en met 142 % in reële termen. De winstmarges liggen ook veel hoger dan die van vergelijkbare buitenlandse bedrijven zoals Vivendi of Suez. Gegeven die hoge winsten kan men zich afvragen of de regulator de mogelijke efficiëntieverbeteringen niet heeft onderschat bij het vaststellen van de toegelaten prijsstijgingen. Deze hypothese wordt ondersteund door het feit dat de bedrijven veel meer kostenbesparingen hebben gerealiseerd dan ze zelf hadden vooropgesteld.

September 2002

p. 77


Figuur 29: Evolutie winsten voor belasting (index) 350

nominaal

300

reëel

250 200 150 100 50 0 1989

Bron:

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Lobina en Hall (2001)

Wat door sommigen als wellicht het grootste voordeel van de Engelse watersector wordt gezien is de openheid. Tot 1989 was de watersector bijzonder gesloten. De publikaties van cijfers over slechte service of vervuiling door rioolwater leggen sinds de privatisering een sterke druk op de bedrijven om beter te presteren.

7.2.8 De introductie van bijkomende concurrentie Tot nu toe is er zeer weinig directe concurrentie in de dienstverlening op het gebied van water en riolering in Engeland en Wales (Jones, 2000). Van OFWAT wordt verwacht dat zij de concurrentie bevordert en in specifieke omstandigheden concurrentie mogelijk maakt. Zo is het mogelijk voor bedrijven om een “instroombeschikking” aan te vragen (“inset appointment”) om een klant van water te voorzien die tenminste 250.000 m3 water afneemt44, of een locatie van water te voorzien die op dat ogenblik geen bestaande leverancier heeft. De eerste instroombeschikking is evenwel pas in 1997 toegekend en sindsdien zijn er niet veel meer bijgekomen. Met de recente verandering in de mededingingswet, die nu op Europese leest geschoeid is, heeft de toezichthouder evenwel meer mogelijkheden om een proactieve houding aan te nemen en de concurrentie effectief te bevorderen. Zo maakt het verbod om misbruik te maken van een dominante positie het moeilijker voor reeds actieve dienstverleners op het gebied van watervoorziening en riolering om mits redelijke voorwaarden de toegang tot hun netwerken te weigeren. Hierdoor krijgen water- en rioolwaterzuiveringsbedrijven meer kansen om klanten te winnen. OFWAT bevordert dit proces door bedrijven te vragen de voorwaarden op te stellen waaronder ze bereid zijn concurrenten toegang te verschaffen tot hun netwerk. Tevens wordt er gediscussieerd over de manier waarop de kosten voor toegang in rekening moeten worden gebracht. Er dienen evenwel nog belangrijke problemen te worden opgelost zoals een duidelijke verdeling van de verantwoordelijkheden voor de kwaliteit en de beschikbaarheid van water of de mate waarin kruiselingse subsidies tussen verschillende consumentengroepen behouden zouden moeten blijven door regionaal 44

Sinds augustus 2000 is dit minimumvolume herleid tot 100.000 m3

September 2002

p. 78


gemiddelde prijzen. Niettemin, waar “common carriage” tot voor kort absoluut onmogelijk werd geacht in de watersector, worden de problemen met de toepassing ervan door de engelse regering niet langer als onoverkomelijk beschouwd.

7.3

Nederland

7.3.1 Inleiding Economische clusters kunnen worden gedefinieerd als ketens van onderling sterk van elkaar afhankelijke toeleveranciers, afnemers en kennisdragers (universiteiten, onderzoeksinstituten, kennisintensieve diensten, intermediaire organisaties) die beschikken over complementaire competenties (1), met elkaar verbonden zijn door voortbrengings- of waardeketens (2), gezamenlijke bedrijfsprocessen en eindproducten verbeteren (3) en (eventueel) participeren in netwerken die gericht zijn op innovatie en technologieontwikkeling (4). Partijen in een cluster kennen en herkennen elkaar aan een gedeelde kennisbasis, instituties, technologieën etc. Daarnaast delen spelers uit eenzelfde cluster in meer of mindere mate een cultuur en ‘innovatiestijl’ en kan sprake zijn van ruimtelijke concentratie (zie den Hertog et al., 2001, p.2). In deze quick scan ligt de nadruk op de waterketen in Nederland en de daarmee samenhangende economische activiteiten. De kern van het watercluster is de waterketen. Het watercluster is een gevestigd en sterk ontwikkeld cluster dat ruim is gedocumenteerd en een hele reeks van organisaties kent. In de volgende paragrafen gaan we - noodgedwongen enigszins staccato – achtereenvolgens in op structuur, presteren en functioneren ervan. We zullen daarbij relatief meer aandacht besteden aan de drinkwaterbedrijven45. We maken daarbij gebruik van enkele sleuteldocumenten en hebben daarnaast telefonisch aanvullende informatie ingewonnen bij vertegenwoordigers van VEWIN, VEMW, NWP en de Ministeries van Economische Zaken alsmede Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu.

7.3.2 De structuur van het watercluster Gezien de ligging van Nederland, kent Nederland van oudsher een groot aantal organisaties en structuren die op de een of andere wijze bijdragen aan Nederland Waterland. De verdeling van taken en bevoegdheden over de verschillende overheden is daarbij in belangrijke mate historisch gegroeid. Om inzicht te krijgen in de structuur van de watercluster wordt daarom allereerst het institutionele kader geschetst. Vervolgens gaan we in op wetgeving en beleid, vooral in verband met de nog altijd actuele discussie rond marktwerking in en privatisering van nutssectoren. Inmiddels lijken belangrijke stappen gezet om de drinkwatervoorziening niet te privatiseren. Tot slot wordt een overzicht gegeven van de verschillende partijen in de watercluster, op basis waarvan een eenvoudige clusterkaart wordt geschetst.

45

Er is een groot aantal studies beschikbaar. Twee dienen expliciet te worden genoemd, te weten de benchmarkstudie van VEWIN alsmede het rapport Strategic watercards in opdracht van het Nederlands Water Platform. Vooral uit de tweede studie blijkt dat het watercluster ruimer wordt geïnterpreteerd.

September 2002

p. 79


➧

Institutioneel kader

Voor de organisatie van de waterhuishouding in Nederland werden waterschappen opgericht en deze waterschappen vormen de oudste overheidslaag. In de loop der jaren ontstonden steeds grotere regionale samenwerkingsverbanden. Eerst ging het om duizenden waterschappen, in 1950 waren het er nog circa 2500 en nu zijn het er nog 53. Eens in de vier jaar worden de leden van het algemeen bestuur van elk waterschap gekozen. Het algemeen bestuur benoemt het dagelijks bestuur dat de dagelijkse gang van zaken van het waterschap bestuurt (Unie van Waterschappen, 1999). Rijkswaterstaat is in de 19e eeuw opgericht met de taak als oppertoezichthouder over de waterschappen en de zorg voor de grote rivieren en zeeën. Het grondwater is formeel een zorg voor de provincies en heeft de laatste decennia meer erkenning gekregen. De drinkwatervoorziening werd lange tijd overgelaten aan het particulier initiatief en werd pas in de loop van de twintigste eeuw door de overheid overgenomen. Waar particuliere initiatieven uit waren gebleven werden waterleidingbedrijven door overheden opgericht. Als gevolg van de ernstige waterverontreiniging in de 19e eeuw braken er op grote schaal epidemieën uit en dit is voor de gemeenten een reden geweest voor de aanleg van rioolstelsels. De zorg voor afvalwater was net als die voor de riolering in handen van gemeenten. Doordat wel rioleringen werden aangelegd, maar er niet voldoende in waterzuivering werd geïnvesteerd nam de kwaliteit van het oppervlaktewater verder af. Massale algengroei en vissterfte waren aanleiding voor het instellen van de Wet verontreiniging oppervlaktewater in 1970. Met die wet werden provincies verantwoordelijk voor de afhandeling van het afvalwater. Alle provincies hebben de uitvoering van deze taak opgedragen aan de waterschappen. De waterschappen hebben gezorgd voor de aanleg van rioolwaterzuiveringsinrichtingen (rwzi’s), waardoor de kwaliteit van het oppervlaktewater in Nederland enorm vooruit is gegaan. Deze historische ontwikkeling is bepalend geweest voor de organisatie van het beheer en beleid in de watersector (Van Rooy & Sterrenberg, 2000). In de tekstbox is een overzicht gegeven van de verschillende overheden en hun taken met betrekking tot het waterbeheer. Box 5:

Formele verdeling van taken voor waterbeheer

Ministerie van Verkeer en Waterstaat: Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu: Ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Visserij: Provincies (12): Beheersdirecties Rijkswaterstaat (10): Waterschappen (56): Gemeenten (537): Waterleidingbedrijven (24): Bron:

beleid voor waterhuishouding en beleid voor zuivering van afval- en rioolwater beleid voor drinkwater en beleid voor riolering beleid voor natte natuur beleid voor oppervlaktewater en voor grondwater en beheer van grondwater. beheer van hoofdwatersystemen beheer van regionale watersystemen en zuivering van afval- en rioolwater (rwzi’s). beheer van riolering winning, productie en distributie van drinkwater

P. van Rooy en L. Sterrenberg (2000)

September 2002

p. 80


➧

Wetgeving en beleid

Momenteel vindt er een herziening van de waterleidingwet plaats. Op 13 juli 2001 heeft de ministerraad ingestemd met het wetsvoorstel drinkwaterbedrijven. Het wetsvoorstel is een uitwerking van het kabinetsstandpunt over marktwerking en privatisering in de drinkwatervoorziening (brief juni 1999). Hierin laat het kabinet weten geen voorstander te zijn van privatisering van drinkwaterbedrijven omdat dit zou leiden tot de ongewenste situatie van private monopolies. Vanuit de zorgplicht van de overheid voor de openbare drinkwatervoorziening worden nu maatregelen genomen om privatisering te voorkomen. Het is de bedoeling dat de overdracht van aandelen of zeggenschap in waterleidingbedrijven aan private partijen met terugwerkende kracht na 1 september 2000 niet meer mogelijk is. Als deze wet wordt aangenomen heeft dit tot gevolg dat buitenlandse partijen niet actief kunnen zijn in de Nederlandse watersector. Het wetvoorstel heeft dus tot gevolg dat de waterleidingbedrijven die drinkwater produceren en daarna via het leidingnet distribueren in handen blijven van de overheid. De tekst van het wetsvoorstel en het advies van de Raad van State worden pas openbaar bij indiening bij de Tweede Kamer bij de herziening van de waterleidingwet 2e tranche. De Tweede Kamer moet dus nog instemmen met dit wetsvoorstel en dit zal waarschijnlijk pas in 2003 gebeuren. In 2001 was er nog een parlementaire meerderheid voor de plannen om het eigendom van waterbedrijven publiek te houden, maar onlangs gehouden landelijke verkiezingen en de veranderende samenstelling van het kabinet kunnen hierin wellicht verandering brengen. ➧

Toezicht en regulering

Het toezicht op de drinkwaterkwaliteit en de watertarieven wordt uitgevoerd door verschillende partijen. Aangezien de drinkwatersector niet is geprivatiseerd, is er geen sprake van een markt voor drinkwater waarop geconcurreerd wordt door aanbieders. Grootverbruikers (100.000 m³/jaar) mogen daarentegen wel onderhandelen met drinkwaterbedrijven over de kwaliteit van de dienstverlening en de prijzen die daarvoor gerekend worden, aangezien de markt voor grootverbruikers (100.000 m³/jaar) is vrijgegeven. De grootzakelijke markt kan onderhandelen met verschillende drinkwaterbedrijven over de kwaliteit van de dienstverlening en de prijzen die daarvoor gerekend worden en kunnen het water elders betrekken als de prijs – kwaliteitsverhouding niet naar wens is. Momenteel is er geen reguleringsinstantie voor de drinkwatersector in Nederland. Er zijn wel decentrale instanties die de watertarieven controleren. Dit zijn de aandeelhouders van de drinkwaterbedrijven (gemeenten en provincies). Het Kabinet wil dit decentrale toezicht gaan veranderen in een centraal toezicht. In dit plan wordt een instantie (“De Toezichthouder Waterleidingsector”) voorzien die landelijk de watertarieven controleert en bevoegdheden krijgt om waterbedrijven te straffen als de tarieven te sterk stijgen. Dit plan is onderdeel van de herziening Waterleidingwet die momenteel gaande is. De controle van de kwaliteit van het water wordt uitgevoerd door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Jaarlijks meet het RIVM aan de pompstations en in de leidingen de kwaliteit van het water. De meetgegevens worden aan de wettelijke normen en meetverplichtingen getoetst en door het RIVM in samenwerking met de Inspectie bewerkt. Bovendien moeten de meetgegevens September 2002

p. 81


jaarlijks op grond van de Waterleidingwet aan de inspectie milieuhygiene van het ministerie van VROM (onder andere verantwoordelijk voor milieubeheer) worden gerapporteerd. Sinds 1992 zijn deze resultaten ieder jaar weergegeven in de rapportenreeks: “De Kwaliteit van het Drinkwater in Nederland”. De regering kijkt over de schouder van VEWIN (de Vereniging van Waterbedrijven in Nederland) mee naar de benchmark studies die in de drinkwatersector herhaaldelijk worden uitgevoerd en wil in de herziening (3e tranche) van de Waterleidingwet regelen dat alle waterleidingbedrijven verplicht zijn aan de benchmark deel te nemen. In 2001 was er een parlementaire meerderheid voor dit voorstel. Tevens wil de regering wettelijk vastleggen dat er consequenties verbonden kunnen worden aan de resultaten van de benchmark. Bedrijven die structureel underperformen of te hoge tarieven hanteren op basis van hun kostenstructuur kunnen dan gesanctioneerd worden met bijvoorbeeld price caps. Het is momenteel onduidelijk of er een kamermeerderheid is voor dit voorstel. Ondanks het feit dat er geen sprake is van een reguliere concurrentie, is met het invoeren van de benchmarking van de gehele waterketen wel een vorm van maatstafconcurrentie ingevoerd. Volgens VEWIN werkt het ‘name and shame’ principe. Na de eerste benchmark is er meer transparantie in de sector ontstaan. Veel bedrijven zijn daarop grootscheeps gaan reorganiseren omdat er grote verschillen in efficiëntie bleken te zijn. 46 ➧

Actoren in het watercluster

De kern van het cluster wordt gevormd door de waterbedrijven. Deze bedrijven vormen een onderdeel in de gehele waterketen. Deze keten is opgebouwd uit de bedrijven die direct verantwoordelijk zijn voor de winning, productie, distributie en zuivering van het water, zoals in het onderstaande schema is weergegeven. Figuur 30: De waterketen lokaal oppervlaktewater

Overstort

Drinkwater

Riolering

Rioolgemalen en -persleiding

Afvalwaterzuivering

Drainage

Waterketen Watersysteem regionale gebiedssamenhang

grondwater DRINKWATER BEDRIJF

Effluentleiding

regionaal oppervlaktewater

neerslag

GEMEENTE

WATERSCHAP

lokale (bestuurlijke) gebiedssamenhang

Bron:

46

VROM Nederland

Een deel van de informatie is gebaseerd op het gesprek met Dhr. R. van Lawick, VEWIN.

September 2002

p. 82


➧

Waterbedrijven

De zorg voor het proces van drinkwatervoorziening ligt bij de drinkwaterbedrijven. Zij regelen de winning, de opslag, de zuivering en de distributie van water. Bijna alle waterbedrijven in Nederland zijn naamloze vennootschappen met de gemeenten en provincies als aandeelhouders47 (VEWIN statistiek, 2002). In Nederland zijn momenteel 22 waterbedrijven die verantwoordelijk zijn voor de drinkwatervoorziening en drinkwaterkwaliteit. De activiteiten van de drinkwaterbedrijven zijn gericht op het beheer van de ruwwaterbron tot en met de levering van het drinkwater aan de eindgebruiker (VEWIN, 2001). ➧

Zuivering

Naast het verzorgen van de waterkering en het beheer van het oppervlaktewater behoort daarnaast het zuiveren van afvalwater van huishoudens en bedrijven tot de verantwoordelijkheid van de waterschappen48. De waterschappen hebben de zorgplicht om al het afvalwater van huishoudens en (kleine) bedrijven dat via de riolering wordt aangevoerd te zuiveren. Grote bedrijven die veel afvalwater produceren hebben de mogelijkheid om zelf afvalwater te zuiveren. De rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) worden beheerd door de waterzuiveringsschappen. In het totaal zijn er iets meer dan 400 afvalwaterzuiveringsinstallaties (Unie van waterschappen, 1999). ➧

Riolering

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het inzamelen en afvoeren van het afvalwater van huishoudens en bedrijven via de riolering. De gemeenten dragen het afvalwater op een bepaald moment over aan het waterschap. Vanaf dit zogenaamde overnamepunt zijn de waterschappen verantwoordelijk voor het zuiveren van het afvalwater. Een deel van het transportstelsel en de gemalen is in beheer van de gemeenten. Indien deze gemalen onvoldoende capaciteit hebben kan er ook vanuit het gemeentelijk rioleringsstelsel overstort op het oppervlaktewater plaatsvinden. Het oplossen van de overstortproblematiek is een verantwoordelijkheid van waterschappen en gemeenten (Unie van Waterschappen, 1999). ➧

Kenniscentra

Er zijn honderden organisaties die onderzoek en advies geven in de watersector in Nederland. Over het algemeen kan een tweedeling worden gemaakt in organisaties die zich richten op de gehele watersector en kennisinstellingen en onderzoeksinstituten die zich specifiek richten op (delen van) de waterketen. Bij de eerst genoemde categorie behoren niet alleen onderzoeksinstituten, zoals universiteiten, onderzoeksen adviesbureaus, maar ook beleidsvoerende en waterbeherende instanties als gebruikers van kennis en onderzoeksprogrammerende instellingen, zoals rijksinstituten en waterschappen (Wisserhof, 2000). Naast de grote kennisinstituten bestaan er diverse kenniscentra waarbij de focus ligt op (delen) van de waterketen, de belangrijkste zijn KIWA, RIONED en STOWA. 47

48

Uitzonderingen hierop zijn Gemeentewaterleidingen Amsterdam, een gemeentelijk bedrijf, en de besloten vennootschap BV Waterwinningsmaatschappij Oost-Veluwezoom, met als aandeelhouders de waterbedrijven NUON Water Gelderland en Waterbedrijf Gelderland. Daarnaast heeft een beperkt aantal waterschappen een taak op het gebied van (vaar)wegenbeheer.

September 2002

p. 83


Kiwa is opgericht door de Nederlandse waterleidingbedrijven en hun beide verenigingen, de VEWIN en de Vereniging Waterbelangen Nederland (VWN). Naast onderzoek en advies aan met name waterleidingbedrijven is het uitvoeren van keuringen en inspecties en certificering een van de hoofdtaken. KIWA is met 400 medewerkers en vestigingen in Nederland, België, Duitsland, Engeland en Italië een omvangrijk onderzoeksen adviesbureau in de watersector (www.kiwa.nl). De stichting Rioned is een specifieke netwerkorganisatie voor rioolbeheer. De Stichting rioned heeft een beperkt budget, waarin naast kenniscentra ook overheden en marktpartijen participeren. De stichting Rioned fungeert als informatiebron op het gebied van buitenriolering. Naast het verzamelen en verspreiden van aanwezige kennis, ontwikkelt Rioned kostenbesparende technieken en methoden (www.rioned.org). De kerntaak van De Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) is het ondersteunen van waterbeherende instellingen met het (doen) verrichten van toegepast onderzoek. Alle waterbeheerders - provincies, waterschappen en het ministerie van Verkeer en Waterstaat - werken in de stichting samen. Op dit moment telt STOWA 75 deelnemers (http://www.waterland.net/stowa/). Naast de genoemde instellingen voor onderzoek en advies kent de watersector een specifieke organisatie voor opleidingen in de waterketen en het watersysteem. De Stichting Wateropleidingen verzorgt cursussen specifiek gericht op kennis in de waterketen en de thema’s van de opleidingen zijn met en door de bedrijfstak opgezet (www.wateropleidingen.nl). ➧

Afnemers

De afnemers van water kunnen worden ingedeeld naar de mate van gebruik. Tot het kleinverbruik behoren de afnemers die minder dan 300m3 water afnemen. De zakelijke markt bestaat uit afnemers die tussen de 300- 10.000 m3 water afnemen en tot slot de grootzakelijke markt die meer dan 10.000m3 water per jaar afneemt (VEWIN statistiek, 2002). VEMW behartigt de belangen van de zakelijke watergebruikers (www.vemw.nl). ➧

Toeleveranciers

De toeleveranciers in de watercluster bestaat uit een gemêleerde groep van advies- en ingenieursbureaus (inclusief milieuadvies), bouwbedrijven (vooral de natte waterbouw wordt gezien als een internationale sterkte), groothandels en fabrikanten van producten zoals pompsystemen, afsluiters, buizen en leidingen. Daarnaast zijn er kleine hoogwaardige producenten en leveranciers van technieken en apparatuur voor waterzuivering (denk aan de opkomende membraantechnologie). Opmerkelijk is ook dat voor sommige dienstenfuncties als financiële dienstverlening en ICT op de watercluster toegesneden constructies zijn ontstaan. Zo bestaat er de Nederlandse Waterschapsbank die kredieten verstrekt aan waterschappen, gemeenten, provincies en waterbedrijven. De NWB behaalde in 2001 een nettowinst van € 117,5 miljoen. De inkomsten van de NWB bestaan hoofdzakelijk uit rentebaten (www.nwb.nl). Voor de ICT-dienstverlening bestaat bijvoorbeeld het Computercentrum Waterbedrijven (CCW), de grootste ICT-leverancier van de waterbedrijven in Nederland, oorspronkelijk voortgekomen uit de afdeling automatisering van de Waterleidingmaatschappij Overijssel. Recentelijk heeft het bedrijf aansluiting gezocht bij een van de grootste algemene computer service bureaus Pink Roccade. Dit wordt September 2002

p. 84


als opmerkelijk gezien omdat de watercluster gewend is allerhande voorzieningen en functies in eigen beheer te organiseren49 (zie verder: http://www.computable.nl/artikels/archief1/d08oz106.htm). Figuur 31 Overzicht van de Nederlandse watercluster Kenniscentra KIWA, VWN, RIONED, STOWA, stichting wateropleidingen

Drinkwaterwinning, productie en distributie Waterbedrijven (VEWIN)

Afnemers Huishoudens Kleinzakelijk gebruik Grootzakelijk gebruik

Riolering Gemeente

Waterzuivering RZWI’s

Toeleveranciers Gespecialiseerde ir. Bureaus Waterbouw en reguliere bouw Producenten en leveranciers van pompsystemen en buizen Leveranciers zuiveringstechn. Ned. Waterschapsbank

7.3.3 Presteren In de twee voorgaande paragrafen is de clusterkaart geschetst en zijn de verdeling van taken in het waterbeheer en de stand van zaken op het gebied wet en regelgeving, waaronder de waterleidingwet behandeld. In deze paragraaf ligt de nadruk op het economisch presteren van de cluster en in het bijzonder de waterbedrijven. In de volgende subparagraaf wordt een aantal kerncijfers die betrekking heeft op de gehele drinkwatervoorziening alsook cijfers over het presteren van de afzonderlijke waterbedrijven gepresenteerd. Vervolgens wordt kort stilgestaan bij de riolering en zuivering. De paragraaf wordt afgesloten met een aantal conclusies. 7.3.3.1

De waterbedrijven

Het watercluster kan op verschillende wijzen worden ingedeeld. De onderstaande gegevens zijn afkomstig uit de studie Strategic Watercards (NWP, 2002) en in dit onderzoek zijn de volgende definities van de begrippen watersector en (drink) watervoorziening gehanteerd. De Nederlandse watersector bestaat uit de volgende marktsegmenten; watervoorziening, afvalwater, waterbeheer, irrigatie en drainage, waterkracht en waterbouw. De totale omzet van de Nederlandse watersector bedraagt 11,5 miljard euro, waarvan 66% op de thuismarkt wordt gerealiseerd en 34% wordt geëxporteerd. Het marktsegment watervoorziening kan eveneens worden opgedeeld in een aantal subsegmenten. De watervoorziening bestaat uit de drinkwatervoorziening en behandeling, drinkwatertransport en distributie, industriële watervoorziening en behandeling, industrieel watertransport en distributie. Met een omzet van 3,1 miljard 49

Dit is overigens zeker niet altijd een teken van sterkte voor een cluster. Wanneer allerhande generieke functies in eigen beheer worden gehouden kan ook betekenen dat impulsen van buiten het cluster beperkt blijven en daarmee een erg op de eigen achterban gerichte cultuur kan ontstaan.

September 2002

p. 85


euro is de watervoorziening, na de waterbouw de grootste deelsector in de watersector (27%) (NWP, 2002, p. 5). In de tekstbox zijn de belangrijkste kerncijfers voor zowel de drinkwatervoorziening als de gehele watersector weergegeven. Box 6:

Waterbedrijven

Het grootste gedeelte wordt van de omzet in de watervoorziening wordt gerealiseerd op de thuismarkt (84%), 16% wordt geëxporteerd. Er zijn ongeveer 820 bedrijven actief in de totale watersector, waarvan 19% in de watervoorziening (ongeveer 150 bedrijven). Deze bedrijven zorgen voor 27% van de totale omzet in de watersector. De bedrijven in de watervoorziening zijn in een belangrijke mate gericht op internationale activiteiten (70% van de bedrijven is zowel op nationaal als internationaal actief) maar dit resulteert niet in een hoge omzet op de exportmarkt (slechts 16% van de totale omzet). Het aandeel van de watervoorziening op de wereldmarkt bedraagt ongeveer 2%. Dit aandeel is vergelijkbaar met andere marktsegmenten in de watersector. De totale omzet in ‘consulting’ in de watervoorziening bedraagt 74 miljoen euro. Het grootste gedeelte van deze omzet wordt gerealiseerd op de thuismarkt. Totale omzet in ‘realisation’ (verwerven en contracteren van opdrachten) in de watervoorziening bedraagt 1.198 miljoen euro. Totale omzet voor de ‘uitvoering’ bedraagt 1.825 miljoen euro ook hiervoor geldt dat het merendeel wordt gerealiseerd op de thuismarkt. Bron:

NWP, Strategic Watercards, febr 2002

Om de prestaties van de Nederlandse bedrijven te interpreteren is het zinvol om deze te vergelijken met de buitenlandse concurrenten in de watersector. In de onderstaande tabel zijn de resultaten weergegeven. Uit de tabel blijkt dat bij de Nederlandse bedrijven weliswaar zowel de omzet als werkgelegenheid zijn gestegen, maar deze groei is minder hoog in vergelijking met de buitenlandse bedrijven. Tabel 13: Nederlandse bedrijven in de watervoorziening vergeleken met buitenlandse concurrenten Omzet Werkgelegenheid Gross margin Current ratio Quick ratio Bron:

1996

1997

1998

Nederlandse bedrijven

100

109

117

Buitenlandse bedrijven

100

109

128


100

105

114


100

106

126


10,1

10,4

10,6


5,1

8,8

7,9


1,5

1,5

1,6


1,9

1,9

1,9


1,2

1,2

1,2


1,3

1,4

1,4

NWP, Strategic Watercards, febr 2002

September 2002

p. 86


➧ Kerncijfers waterbedrijven In het voorgaande is een beeld geschetst van de relatieve omvang van de watersector en drinkwatervoorziening en zijn de bedrijven vergeleken met de buitenlandse concurrenten. In de onderstaande tabel zijn enkele specifieke cijfers met betrekking tot de productie, levering en opbrengsten van de Nederlandse waterbedrijven weergegeven. Tabel 14: Overzicht belangrijkste kengetallen Nederlandse waterbedrijven 1990

1995

1999

2000

55

36

25

24

Werknemers in vte

8.422

7.893

7.052

6.803

Aansluitingen drinkwater (x1000)

5.674

6.060

6.656

7.042

91

92

91

96

1.227

1.219

1.186

1.183

10

8

4

4

51

52

68

78

6

11

6

7

Eindafnemers totaal

1167

1171

1135

1127

w.v. Kleinverbruik

713

726

737

741

Algemeen

Aantal waterleiding bedrijven

% bemeterd Productie (mln m3) Drinkwater

Eigen productie Importsaldo en inkoop bij derden Ander water

Eigen productie Importsaldo en inkoop bij derden Levering (mln m3) Drinkwater

Zakelijke markt

237

259

236

214

Groot zakelijke markt

217

186

162

172

Niet in rekening gebracht

70

56

56

54

Eindafnemers totaal

743

1205

1380

1418

w.v. Kleinverbruik

540

898

976

997

133

178

249

251

70

129

155

170

263

484

504

397

Opbrengst levering (mln Euro) Drinkwater

Zakelijke markt Groot zakelijke markt Financiële aspecten

Investeringen (mln Euro) Bron:

VEWIN waterleidingstatistiek 2002

Wat betreft de drinkwaterproductie en levering kan worden geconcludeerd dat in de periode 1995-2000 de productie is afgenomen. Die daling komt vooral voor rekening van de zakelijke markt, het kleinwaterverbruik is toegenomen. In plaats van drinkwater wordt steeds vaker ander water geproduceerd. Dit water is geschikt voor toepassingen waarvoor een minder hoge kwaliteit nodig is dan drinkwater of juist een hogere kwaliteit (demiwater) (VEWIN statistiek, 2002). De opbrengsten zijn echter in September 2002

p. 87


deze periode toegenomen. Gezien de daling in de productie moet dit toegeschreven worden aan gestegen prijzen50. De prijsstijging is onder meer te verklaren uit een stijging in de kosten. Door de daling van de afzet per aansluiting (onder andere door waterbesparende acties) worden de totale kosten omgeslagen over een minder aantal kubieke meters drinkwater. Hierdoor stijgen de tarieven per kubieke meter drinkwater (VEWIN, 2001). De tarieven die de waterleidingbedrijven hun klanten rekenen verschillen in sommige gevallen een factor 2. Volgens VEWIN kunnen de verschillen in tarieven tussen bedrijven worden verklaard door naar de onderliggende kosten te kijken. De totale kosten bestaan voor bijna de helft uit operationele kosten, voor circa 20% uit afschrijvingen, voor circa 20% uit vermogenskosten en voor ongeveer 10% uit belastingen. In de benchmark van VEWIN wordt een aantal factoren genoemd die deze tariefverschillen kunnen verklaren: -

Bedrijfstype. Oppervlaktewater vereist andere zuiveringstechnieken dan grondwater en de zuiveringsinspanning is bij oppervlaktewaterbedrijven groter dan bij grondwaterbedrijven. Deze factoren leiden tot verschillen in de hoogte van belastingen, vermogenskosten, afschrijvingen en operationele kosten.

-

Personeelsintensiteit. Het aantal werknemers en ingehuurde krachten dat een bedrijf inzet voor haar activiteiten, afgezet tegen het aantal aansluitingen, bepaalt een aanzienlijk deel van de operationele kosten.

-

Type aandeelhouder. Bedrijven hebben verschillende aandeelhouders en voeren een verschillend beleid ten aanzien van dividend, winstuitkeringen en solvabiliteit. Deze verschillen komen tot uitdrukking in verschillen in de hoogte van de vermogenskosten.

-

Klantgrootte van het bedrijf. Deze is bepalend voor een deel van de operationele kosten. Bij bedrijven met een relatief groot aantal grote klanten zijn de operationele kosten per aansluiting aanzienlijk lager dan bij bedrijven met relatief veel kleinverbruikers (VEWIN, 2001).

De Vereniging van belangenbehartigers van de zakelijke markt (VEMW) geeft echter aan dat er een kostenbesparing van 25% door de waterbedrijven kan worden gerealiseerd. Volgens deze vereniging is de infrastructuur inefficiënt en is de organisatie teveel versnipperd waardoor de consument onnodig veel betaalt (Dijkgraaf, 2002). Box 7:

Milieubelasting

In de bedrijfsvergelijking in de drinkwatersector 2000 is naast een economische vergelijking de milieubelasting onderzocht. Hierbij is er gebruik gemaakt van een generiek toepasbare methodiek die nader is gespecificeerd voor toepassing in de drinkwatersector. 1 Aan de hand van deze methodiek is vastgesteld dat in vergelijking met andere nutsvoorzieningen de milieubelasting als gevolg van de productie en distributie van drinkwater zeer gering is. Voor de toekomst zijn vooral de inzet van duurzame energie en maatregelen ter voorkoming van de verdroging de belangrijkste uitdagingen Bron:

50

VEWIN, 2001.

De gemiddelde prijs voor eindafnemers is 1,26 euro/m³ (VEWIN statistiek, 2002).

September 2002

p. 88


7.3.3.2

Zuivering en riolering

In het voorgaande is een overzicht gegeven van de belangrijkste kerncijfers van de waterbedrijven. Naast de waterbedrijven is de zuivering en riolering een onderdeel van de waterketen. Het zuiveringsbeheer is financieel gezien de omvangrijkste taak van de waterschappen. Het totale jaarbudget van de sector is ongeveer 1,7 miljard euro waarvan ongeveer 0,9 miljard euro wordt besteed aan de waterkwaliteitstaak. Het grootste gedeelte wordt gefinancierd door eigen belastingen (Unie van Waterschappen et al, s.d.). Ieder Nederlands huishouden betaalt de verontreinigingsheffing die het waterschap in het betreffende gebied oplegt. In 1999 bedroeg het gemiddelde tarief van de verontreinigingsheffing (WVO tarief) 42 euro per vervuilingseenheid. Er zijn echter tariefverschillen tussen de waterschappen. Het laagste tarief in 1999 per vervuilingseenheid was 32 euro, het hoogste tarief was in dat jaar 50 euro51. In het totaal vielen 17 waterschappen binnen de bandbreedte van ongeveer 10% van het gemiddelde en slechts twee waterschappen waren aanzienlijk goedkoper. Uit de benchmarkstudie blijkt dat het merendeel van de kosten wordt bepaald door het zuiveren van afvalwater (55%). Daarnaast worden de kosten bepaald door het transporteren van afvalwater (17% ) en het verwerken en afzetten van slib (28%) (Unie van Waterschappen et al., s.d.). Box 8:

Milieu en zuiveringsprestatie

In de benchmarkstudie (bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer) zijn de verschillende zuiveringsinstallaties vergeleken op de zuiveringsprestatie en milieubewust werken. Uit deze evaluatie blijkt dat: §

de zuiveringsprestatie van de verschillende installaties varieert tussen de 60 en 100%. Het landelijk gemiddelde ligt op 87%.1 Verschillen worden onder meer veroorzaakt doordat zuiveringsinstallaties worden overbelast (de absolute hoeveelheid vervuiling is meer dan de installatie aankan). Waterschappen met een lage belasting van de rwzi’s realiseren in het algemeen een hogere zuiveringsprestatie. De prestaties worden ook beïnvloed door de samenstelling van het afvalwater;

§

Aan de hand van een milieu-index is het milieubewust werken in kaart gebracht. Hierbij is gekeken onder andere gekeken naar het energieverbruik, het verbruik van milieubelastende stoffen en bestrijdingsmiddelen, ongezuiverde lozingen en het aantal overtredingen van milieuvergunningen. Uit de evaluatie blijkt dat met een gemiddeld rapportcijfer van 5,3 op dit gebied veel valt te verbeteren. Met name het energieverbruik laat behoorlijke verschillen zien. Overigens moet worden opgemerkt dat ongeveer tweederde van de zuiveringsbeheerders bezig is met de ontwikkeling van milieuzorgsystemen voor hun zuiveringsinstallaties. De meesten bevinden zich echter nog in het beginstadium

Bron:

51

Unie van Waterschappen et al., s.d.

De vervuilingswaarde wordt uitgedrukt in vervuilingseenheden. De vervuilingswaarde is de gemiddelde belasting van verontreinigde stoffen door een inwoner per dag. Wettelijk is vastgelegd dat voor woonruimten die worden bewoond door één persoon de vervuilingswaarde 1 v.e. bedraagt. Drie vervuilingseenheden is gebaseerd op de gemiddelde woonbezetting in Nederland. Hoofdregel voor bedrijven is dat de vervuilingswaarde wordt bepaald door meting en bemonstering of voor kleine bedrijven door afvalwatercoefficienten vastgelegd in tabellen, waarin de vervuilingswaarde is gerelateerd aan de hoeveelheid water dat wordt verbruikt.

September 2002

p. 89


➧

Riolering

Nederland heeft in vergelijking met andere Europese landen met 97% het hoogste percentage rioolaansluitingen per huishouden. 80% van het totaal aantal aangesloten huishoudens kent echter een gemengd stelsel. De totale rioollasten zijn hoger dan de inkomsten uit rioolrechten. In 2000 waren de totale lasten 886 miljoen euro, terwijl de inkomsten 645 miljoen euro bedroegen. Het grootste gedeelte van de kosten wordt bepaald door vervanging en renovatie (www.rioned.org/cijf2000.htm). 7.3.3.3

Conclusie

De Nederlandse bedrijven in de watervoorziening presteren goed en halen een hoge omzet. Export is relatief gezien onderbenut, vergeleken met de binnenlandse omzet. Uit het onderzoeksrapport Strategic Watercards (NWP, 2002) blijkt dat 80% van de bedrijven mogelijkheden of kansen ziet voor groei, met name in bestaande markten en bestaande producten. Met betrekking tot de prijs-kwaliteitverhouding van de geleverde diensten van waterschappen en waterbedrijven kan worden opgemerkt dat critici aangeven dat deze kan worden verbeterd. Met name voor de zuiveringsprestaties van de waterschappen blijkt uit de bedrijfsvergelijking dat duurder niet altijd beter is. De belangrijkste verklaringen voor de verschillen zijn het ‘ groot bouwen’ (grotere installaties zijn goedkoper) en energiekosten. Dit betekent echter niet dat grote waterschappen het beduidend beter doen dan de kleinere waterschappen (Unie van Waterschappen et al., s.d.).

7.3.4 Functioneren Uit de voorgaande paragraaf blijkt dat de waterbedrijven over het algemeen goed presteren. Om inzicht te krijgen in de dynamiek van het cluster wordt in deze paragraaf stilgestaan bij de sterkten en zwakten van de bedrijven in de drinkwatervoorziening van waaruit de kansen en bedreigingen voor deze bedrijven kunnen worden afgeleid. De mogelijkheden en toekomstperspectieven zijn naast interne sterkten en zwakten ook afhankelijk van de context waarin deze bedrijven opereren. In de tweede subparagraaf wordt daarom ingegaan op de trends en dynamiek waarmee de waterbedrijven worden geconfronteerd. 7.3.4.1

Sterkten en zwakten van bedrijven in de drinkwatervoorziening.

Recent is een studie uitgevoerd waarin de sterke en zwakke punten in internationaal perspectief van de brede Nederlandse watercluster in kaart zijn gebracht (NWP, 2002). In de onderstaande box geven we de belangrijkste uitkomsten voor de bedrijven in de drinkwatervoorziening weer. Box 9:

Resultaten swot-analyse

Als grootste zwakte wordt aangemerkt het ontbreken van private partijen of combinaties, waardoor grote projecten kunnen worden aangegaan. Gezien het publieke karakter van de sector is er geen ontwikkeling van de buitenlandse markt waar zulke combinaties kunnen worden ontwikkeld. De toenemende schaal van projecten vormt een bedreiging voor de Nederlandse waterbedrijven.

September 2002

p. 90


De bedrijven die werkzaam zijn in de drinkwatervoorziening (waterbedrijven en kennisinstellingen op het gebied van watervoorziening) hebben de volgende sterkten aangegeven: 45% productkarakteristieken (technologie, kennis, expertise, producten) 25% diensten (betrouwbaarheid, klantgerichtheid, prijs/ kwaliteitverhouding) 25% lokaal netwerk 5% marktkennis Deze sterkten worden ook gezien als de belangrijkste succesfactoren. Over het algemeen zijn de bedrijven tevreden over hun eigen presteren en de internationale prestaties. Naast de genoemde succesfactoren zijn ook genoemd; een probleemoplossende houding, partnerships, faciliteiten op het gebied buitenlandse producten. Bedreigingen die door de bedrijven in de drinkwatervoorziening zijn genoemd: 62% internationale concurrentie 24% complexiteit van de markt en contracten 5% ontbreken van ondersteuning van de overheid 10% geen bedreigingen Tot slot noemt het merendeel van de ondervraagden het tekort aan personeel (25%) en de onzekerheid of gebrek aan kennis omtrent exportmarkten (25%) als belangrijke bottlenecks Bron:

7.3.4.2

NWP, 2002

De dynamiek van de Nederlandse watercluster

Onderstaand staan we kort stil bij enkele aspecten die enig inzicht bieden in de dynamiek van het Nederlandse watercluster. Hierbij wordt gekeken naar processen als schaalvergroting en de rol van de overheid hierbij, de samenwerking binnen de watercluster en innovaties binnen het cluster. In de praktijk hangen deze vier uiteraard samen. Schaalvergroting zou het draagvlak voor innovatie kunnen vergroten. Samenwerking in kennisontwikkeling kan ook conserverend werken. Nieuwe technologieën, bijvoorbeeld de nieuwe membraantechnologieën kunnen juist de mogelijkheden voor afvalwaterzuivering op kleinere schaal faciliteren en ook een impuls voor concurrentie inhouden. 7.3.4.3

Processen van schaalvergroting

Zoals hiervoor is weergegeven is het aantal waterleidingbedrijven de laatste jaren teruggelopen.52 Deze afname is enkel toe te schrijven aan fusies en overnames gericht op schaalvergroting. Er is een drietal redenen te noemen waarom het proces van schaalvergroting, dat overigens nog steeds plaatsvindt, de laatste jaren in gang is gezet. Ten eerste speelt het vergroten van de doelmatigheid van de bedrijven een rol. De overheid stimuleerde processen van schaalvergroting en fusies en overnames werden zelfs afdwingbaar via de rechter. Het laatste en enige private waterbedrijf Doorn heeft zich lange tijd kunnen verzetten tegen een overname door Hydron Midden Nederland, maar heeft uiteindelijk voor de rechter moeten capituleren. Er is een ontwikkeling geweest waarin gemeentebedrijven fuseerden tot provinciebedrijven die vervolgens supra-provinciale bedrijven werden. Dit gebeurde op aanwijzing van

52

Een gemiddeld Nederlands waterleidingbedrijf heeft bijna 467.000 klanten. De spreiding rond het gemiddelde is groot. (VEWIN statistiek, 2002).

September 2002

p. 91


provincies en gemeenten, die als aandeelhouders alle zeggenschap in de waterleidingbedrijven hebben. De noodzaak tot schaalvergroting wordt ook ingegeven door een dalend verbruik en stijgende kosten. Overigens speelt ook een rol dat de industrie zelf meer water is gaan pompen (dit geldt met name voor industriële en landbouw bedrijven). Echter, tot voor kort hoefden deze zelfpompers geen grondwaterbelasting te betalen en was het dus al snel rendabel. Tegenwoordig moeten de zelfpompers evenveel grondwaterbelasting als waterleidingbedrijven betalen en is zelfpompen minder aantrekkelijk. Overigens betekent zelfpompen niet dat de banden met het waterleidingbedrijf doorgesneden worden. Zelfpompers hebben altijd een noodvoorziening nodig en voorzien met het zelfpompen meestal in een specifieke waterbehoefte. Daardoor is het waterleidingbedrijf nog altijd nodig. Tot slot wordt schaalvergroting vaak noodzakelijk geacht om internationalisatie mogelijk te maken en mee te kunnen dingen naar grote opdrachten in het buitenland. Drinkwaterbedrijven die in publieke handen zijn kunnen wellicht minder goed in mee, terwijl bijvoorbeeld de private partijen juist wel die internationaliseringsslag willen maken. De kans dat de watervoorziening overigens opgaat in grote multi-utility bedrijven is klein doordat de aandelen van waterleidingbedrijven in de toekomst (en met terugwerkende kracht tot 1 januari 2000) niet in handen mogen zijn van private partijen. In de gas en elektriciteitssector is dit wel toegestaan. Hier zijn enkele multiutilities ontstaan, zoals Nuon en Essent. Nuon heeft ook waterleidingbedrijven gekocht. Deze bedrijven zullen afgestoten moeten worden op het moment dat de aandelen Nuon door de aandeelhouders (provincies en enkele gemeenten) verkocht worden of naar de beurs worden gebracht. 7.3.4.4

Samenwerking binnen de keten

Uit verschillende onderzoeksrapporten blijkt dat de samenwerking en afstemming binnen de keten te wensen overlaat.53 In het rapport: Het blauwe goud wordt de samenwerking als volgt beschreven: “De regie in het waterbeheer is in de praktijk niet helder. Overheden werken met elkaar samen alsof elke overheid een deel van de puzzel in handen heeft, zonder dat er sprake is van een gelaagdheid in verantwoordelijkheden Daar komt bij dat de cultuur in de watersector binnen organisaties tamelijk hiërarchisch is en als geheel nog weinig op de buitenwereld gericht.” (Rooy et al., 2000). Ook vanuit het perspectief van de afvalwaterzuivering wordt samenwerking binnen de waterketen als gefragmenteerd beschouwd. Uit de bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer blijkt dat in 1999 een kwart van de zuiverende waterschappen niet participeert in samenwerkingsprojecten in de keten . De verschillen in het aantal samenwerkingsprojecten is groot (variërend van geen samenwerking tot 17 samenwerkingsprojecten) (Unie van Waterschappen et al., s.d.). Deze conclusies worden niet bevestigd door de onderzoeksresultaten die in de studie strategische waterkaarten zijn verwoord. Hieruit blijkt dat de mate van samenwerking bij bedrijven in de watervoorziening juist hoog is (87%). In vergelijking met de gehele watersector behoren de bedrijven in de watervoorziening tot het segment met de hoogste mate van samenwerking. Hierbij gaat het met name om samenwerking met andere bedrijven (rond de 70%). Rond 22% van samenwerkingsactiviteiten is 53

Zie hiervoor: Het blauwe goud verzilveren (2000), Rijksvisie waterketen op hooflijnen (2002) en Borging van publieke belangen in de waterketen. (2001).

September 2002

p. 92


gezamenlijk met onderzoeksinstituten en 11% met onderwijsinstituten. Opvallend is dat de mate van tevredenheid over de samenwerking over het algemeen als matig tot voldoende is gekwalificeerd (NWP, 2002). Mogelijk is de samenwerking tussen de waterbedrijven onderling hoger, wat een verklaring (afgezien van verschillen in onderzoeksmethodiek) kan zijn voor de genoemde verschillen. 7.3.4.5

Samenwerking buiten de keten

In het voorgaande is de samenwerking tussen de organisaties in de waterketen beschreven. Daarnaast is interessant hoe de overige partijen in het watercluster (zie schets clusterkaart) samenwerken met de drinkwaterbedrijven. Uit het rapport Over Stromen (Wisserhof, 2000) blijkt dat binnen de drinkwatersector weinig samenwerkingsrelaties tussen kenniscentra zijn getraceerd. Het KIWA (zie vorige paragraaf) kende tot 1 januari 2000 een monopoliepositie in drinkwatersector, doordat de collectieve programmering en financiering van het KIWA onderzoek en advies door de waterleidingbedrijven via de VEWIN was gekoppeld aan het lidmaatschap van de VEWIN. Momenteel hebben waterleidingbedrijven de mogelijkheid om bilateraal een 5-jarig onderzoekscontract af te sluiten met het KIWA maar zijn ze vrij om met een concurrerend instituut in zee te gaan. Er komt dus geleidelijk meer marktwerking in de kennisontwikkeling op drinkwatergebied54. Ook buiten de kennisinfrastructuur in strikte zin kent de drinkwatersector een intensieve samenwerking tussen de waterleidingbedrijven in de VEWIN en tussen personen die werkzaam zijn in de sector in de Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland (VWN)55. In de branches van het rioolbeheer en de afvalwaterbehandeling werd eveneens vrij weinig samenwerking tussen de kenniscentra geconstateerd. Dit valt onder meer te verklaren uit bestuurlijke barrières tussen waterleidingbedrijven, waterschappen en gemeenten. Deze barrières liggen voor een deel in de uiteenlopende werken denkniveaus van de regionaal opererende waterleidingbedrijven en waterschappen en de lokaal werkende en denkende (kleinere) gemeenten. Verder is de concurrentie tussen de kenniscentra hier heviger dan in het (publieke) watersysteembeheer en de (semi-publieke) drinkwatervoorziening. De (private) adviesbureaus zijn namelijk overwegend gericht op rioolbeheer en afwaterbehandeling en op stedelijk waterbeheer in de bredere zin. Voor rioolbeheer bestaat wel een specifieke netwerkorganisatie; de Stichting RIONED, waarin naast kenniscentra ook overheden en marktpartijen participeren. Vanuit de Stichting RIONED vindt samenwerking plaats met watersysteembeheerders. Voor afvalwaterbehandeling bestaat geen afzonderlijke netwerkorganisatie, maar er zijn wel enkele kennisnetwerken die zich richten op afvalwaterbehandeling als op het watersysteembeheer.56 (Wisserhof, 2000). Concluderend kan worden vastgesteld dat de kennisinfrastructuur in de watersector een sterke verkokering laat zien. De samenwerking tussen de verschillende branches op het gebied van kennisontwikkeling is nog nauwelijks structureel maar afhankelijk van contacten op individuele basis. Een belangrijke vereiste voor meer structurele samenwerking is doorbreking van de bestuurlijke verkokering van de watersector, die 54

VEWIN heeft een sterke band met TU Delft en deze laatste partij speelt een steeds belangrijkere onderzoeksrol.

55

Gebaseerd op informatie van Dhr. R. van Lawick, VEWIN.

56

Zoals bijvoorbeeld de Commissie Integraal waterbeheer (CIW) , de Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer (NVA) en STOWA

September 2002

p. 93


via de aansturing van onderzoek doorwerkt in de kennisinfrastructuur (de afzonderlijke programmering en financiering vanuit het ministerie van Verkeer &Waterstaat, VEWIN/KIWA, Stichting RIONED en STOWA). Er is ondermeer geconstateerd dat nauwere bestuurlijke samenwerking ook uit een oogpunt van kennisontwikkeling van belang is. Tot slot wordt integrale aansturing van kennisontwikkeling ook bemoeilijkt door de eigen dynamiek van de kennisinfrastructuur en de beleidsarena. Beleidsvoerders zijn vaak moeilijk te betrekken bij kennisontwikkeling. Het specificeren van de kennisvraag zeker op de langere termijn, vergt een intensieve dialoog tussen kennisvragers en kennisaanbieders, tussen de wetenschappelijke kenniscentra en de praktijk (Wisserhof, 2000). 7.3.4.6

Innovatieprocessen

Innovaties zijn een goede maatstaf voor de sterkte van de cluster en de mate waarop de waterbedrijven, afnemers en toeleveranciers inspelen op nieuwe ontwikkelingen. Zoals eerder in dit rapport naar voren is gekomen is een interessante technologische ontwikkeling de biomembraantechnologie, een techniek waardoor bedrijven de mogelijkheid hebben zelf hun afvalwater te zuiveren. Op dit moment wordt deze technologie al toegepast en in de toekomst wordt hier veel van verwacht. Aangezien er sprake is van een monopoliepositie van de waterbedrijven en afnemers hierdoor slechts geringe mate invloed kunnen uitoefenen op de waterbedrijven, zien bedrijven hier mogelijkheden om zelf het afvalwater te zuiveren en daardoor de afhankelijkheid van de waterschappen te verkleinen.57 Productinnovaties staan daardoor minder hoog op de agenda. Er worden wel nieuwe producten ontwikkeld (grijs water, huishoudwater, water in flessen) maar dit heeft nog geen noemenswaardige schaal bereikt. Mogelijkheden voor nieuwe producten zijn er vooral in de zakelijke markt, waarbij kostenreductie centraal staat. Naast technologische innovaties bij producten en toepassing van membraantechnologie in de zuivering, moet vooral ook gedacht worden aan het aanbieden van meer gespecialiseerde diensten en het gezamenlijk aanbieden van diensten met andere schakels in de waterketen. Vooral het distributieproces is erg duur en kleine verbeteringen hierin kunnen grote besparingen opleveren. In het onderstaande kader geeft twee voorbeelden van innovaties in het watercluster. Box 10:

Voorbeelden van innovaties

Een voorbeeld waarbij ingespeeld wordt op het aanbieden van producten op maat en daarnaast ook een integrale waterbenadering nastreeft is de e-watergroup. De e-watergroup biedt Total Water Management voor afzonderlijke bedrijven, maar ook voor bedrijvenclusters bereidt en distribueert dit bedrijf verschillende kwaliteiten water; variërend van laagwaardig koelen spoelwater tot hoogwaardig demi-water. Daarnaast zorgt dit bedrijf de zuivering, lozing en hergebruik van afvalwater. Ook ontwerp, bouw en beheer van zowel installaties als apparatuur maken deel uit het eWater pakket (www.e-watergoup.nl).

57

Informatie afkomstig uit gesprek met de VEMW, de belangenbehartiger van de zakelijke energiemarkt en water.

September 2002

p. 94


Een voorbeeld hoe innovatie ook van invloed is op processen van concurrentie is een kaasfabriek in Hoogeveen die momenteel bezig is met de bouw van een nieuwe kaasfabriek waarbij het water uit melk wordt gehaald en als proceswater wordt gebruikt. Het wordt de eerste kaasfabriek in de wereld die geen water inneemt. Het afvalwater (dagelijks 1100m3) zal zelf worden gezuiverd (www.waterforum.net).

7.3.4.7

Conclusie

In deze paragraaf is ingegaan op processen van schaalvergroting, samenwerking en innovatie. Hieruit kan worden geconcludeerd dat er in de loop der jaren een schaalvergrotingsproces heeft plaatsgevonden, waarbij het aantal waterbedrijven in de laatste jaren sterk is afgenomen. Deze schaalvergroting geeft waterbedrijven de mogelijkheid slagvaardiger te opereren in zowel nationale als internationale projecten en samenwerkingsverbanden en bovendien een meer vraaggerichte benadering te hanteren. Het antwoord op de vraag of dit proces daadwerkelijk plaatsvindt is tweeledig. Enerzijds kan worden vastgesteld dat de waterbedrijven een verandering doormaken waarbij de vaak introverte en technische oriëntatie plaatsmaakt voor een meer open organisatie. Er wordt meer ingespeeld op de behoeften van de grootzakelijke markt, maar dit geldt niet voor de ‘kleinere’ afnemers, waar nog steeds een sterk aanbodsgerichte benadering centraal staat. Tevens blijkt dat de samenwerking binnen de waterketen toeneemt, maar dat deze sterk verbeterd kan worden. Wat betreft de samenwerking met kenniscentra en onderzoeksscholen kan worden vastgesteld dat de watersector een hoge organisatiegraad kent, maar dat dit de transparantie in de sector niet ten goede komt en bovendien verstarrend kan werken. Tot slot kan wat betreft het innovatief vermogen van de watercluster worden geconcludeerd dat de nadruk ligt op procesinnovatie en in mindere mate op productinnovaties. Gezien de mate van integratie tussen bedrijven en organisaties in en om de waterketen lijkt daadwerkelijk gesproken te kunnen worden van een watercluster. De afgelopen jaren is een aantal processen waarneembaar, waarbij de kern van het cluster, de waterketen wordt versterkt58. Daarnaast zijn ook voorzichtige stappen gezet naar kennisbundeling en samenwerking tussen grootzakelijke afnemers en waterbedrijven. Om de daadwerkelijke sterkte van het cluster te kunnen beoordelen is een uitgebreider analyse nodig, maar er zijn indicaties dat het functioneren, inclusief het innovatievermogen, en presteren van het cluster nog aanzienlijk verbeterd zou kunnen worden. Voor de ontwikkeling van het watercluster is het verder van cruciaal belang hoe het institutioneel kader en vooral de regulering van de marktwerking in het drinkwatercluster zijn definitieve beslag gaat krijgen. Vooralsnog lijkt er ruimte om door middel van publieke sturing en zelfregulering voldoende prikkels in te bouwen om het bedrijfseconomisch presteren en het vernieuwingsvermogen (processen, producten en wijze van interacteren met de klant) van het cluster verder te verbeteren. Maar de eerlijkheid gebied ook te zeggen dat juist een verbod op privatisering de kansen op internationale expansie aanzienlijk kan belemmeren.

58

Een goede indicator is het aantal studie die worden verricht naar de integratie binnen de waterketen, zoals de recent verschenen studie; Rijksvisie waterketen. Daarnaast zijn er steeds meer voorbeelden te vinden van samenwerkingsverbanden tussen riolering, zuivering en waterbedrijven.

September 2002

p. 95


7.4

Vijf conclusies voor Vlaanderen

Wanneer we uit deze gevalstudies conclusies willen trekken voor Vlaanderen, moeten we opletten voor de sterk verschillende institutionele context. Zo is de drinkwatersector in Engeland en Wales geprivatiseerd wat een gans andere omgeving impliceert dan deze waarin de drinkwatersector in Vlaanderen opereert. Met Nederland zijn de institutionele verschillen misschien minder groot, maar is er anderzijds de historische en geografische context waarin (de strijd tegen) water een belangrijke rol speelt. Deze inleidende opmerking moeten in het achterhoofd worden gehouden bij de lectuur van de volgende conclusies en/of bedenkingen. Tevens willen we beklemtonen dat de verschillen die we vaststellen tussen Vlaanderen enerzijds en de in de gevalstudies beschouwde landen anderzijds, geen uitspraak inhoudt over de gewenste situatie. Een eerste conclusie betreft het publiek versus privaat karakter van de drinkwatermaatschappijen. In Engeland en Wales is gekozen voor een privatisering van de sector. De meningen over de resultaten lopen nogal uiteen. In Nederland ligt een wetsvoorstel klaar om de sector in publieke handen te houden. Het goed functioneren van de sector vandaag, de negatieve ervaringen met privatisering in Frankrijk en Engeland en Wales en de bijzondere karakteristieken van het goed water zijn de belangrijkste argumenten die in het debat worden gehanteerd. De bedenking die we hieraan voor Vlaanderen kunnen vastknopen is dat in deze beide landen dus een duidelijke keuze is gemaakt, terwijl er in Vlaanderen nog discussie is over de noodzaak om de drinkwaterinfrastructuur in openbare handen te houden. Een tweede conclusie betreft de relatie tussen privatisering en concurrentie. Privatiseren kan geenszins gelijk worden gesteld met het introduceren van concurrentie en marktwerking. In Engeland en Wales bijvoorbeeld is er sprake van private regionale monopolies die onderling nauwelijks in concurrentie staan. Omgekeerd sluit de publieke eigendom van drinkwatermaatschappijen de mogelijkheid niet uit dat er wordt geconcurreerd. Zo geldt voor Nederland dat hoewel de (meeste) drinkwatermaatschappijen in publieke handen zijn, er toch enige concurrentie is, met name in de markt van het grootverbruik. Deze grootverbruikers hebben zich overigens verenigd in een belangenorganisatie. De bedenking voor Vlaanderen is dat er in beide landen sprake is van een wettelijk geregelde marktwerking op het segment van de grote (industriële) verbruikers. In Vlaanderen is er misschien de facto een (aanzet tot) liberalisering van dit segment, maar ontbreekt een wettelijke basis. Een derde conclusie houdt verband met de schaalvergroting die zich in beide landen heeft voltrokken. In vergelijking met Engeland en Wales en Nederland, zijn er in Vlaanderen erg veel drinkwatermaatschappijen. In Nederland heeft de overheid zelf aangestuurd op deze schaalvergroting en ze wettelijk afdwingbaar gemaakt. Een vierde bedenking betreft het bestaan en de rol van een regulator. In Engeland en Wales is er een regulator die toeziet op het gedrag van de private monopolisten. Een belangrijke bevoegdheid is de prijsregulering mede op basis van een benchmarking tussen de bedrijven. In Nederland is er geen regulator en is de prijszetting vrij omdat geargumenteerd wordt dat de aandeelhouders van de publieke drinkwatermaatschappijen wel zullen toezien op een correcte prijszetting. Wel plant men ook in Nederland de oprichting van een toezichtsorgaan. De uitvoering van een September 2002

p. 96


benchmarking, nu georganiseerd door de sectororganisatie en waaraan door de bedrijven op vrijwillige basis wordt deelgenomen, zou tot de taakstelling van dat toezichtsorgaan behoren en een verplichtend karakter krijgen. Doen we in Vlaanderen hetzelfde ? Ook bij ons is er een benchmarkinitiatief dat uitgaat van de sector zelf waaraan op vrijwillige basis wordt deelgenomen. Van het publiceren van de resultaten kan een belangrijke prikkel uitgaan om (nog) efficiënter te gaan werken en/of de kwaliteit van de dienstverlening (nog) te verbeteren (“name-and-shame” principe). In Engeland en Wales vormt de benchmarking tevens de basis voor de prijsregulering. Vlaanderen is evenwel niet bevoegd voor de prijsregulering. Wel leert het functioneren van de OFWAT, de Britse regulator, dat de kwaliteit van haar optreden sterk afhankelijk is van de informatie waarover ze kan beschikken, hetgeen ook voor Vlaanderen een belangrijk aandachtspunt is. Tenslotte een conclusie met betrekking tot het “cluster”-karakter van de watersector in Engeland en Wales en, vooral, in Nederland. In Engeland en Wales werden de drinken afvalwatersector met de privatisering als het ware institutioneel geïntegreerd. In Nederland lijkt er daadwerkelijk gesproken te kunen worden van een watercluster gezien de mate van integratie tussen bedrijven en organisaties in en om de waterketen. Er zijn steeds meer voorbeelden te vinden van samenwerkingsverbanden tussen riolerings-, zuiverings- en drinkwaterbedrijven. De overheid stuurt daar ook op aan met publicaties zoals “Rijksvisie waterketen”. Daarnaast zijn ook voorzichtige stappen gezet naar kennisbundeling en samenwerking tussen de grote industriële verbruikers en de waterbedrijven. In Vlaanderen is daarvan nog maar in beperkte mate sprake. Samenvattend blijkt dat in Vlaanderen, in vergelijking met de twee besproken gevalstudies, een duidelijke visie ontbreekt waar men met de sector/cluster naar toe wil. Zo ontbreekt een duidelijk standpunt met betrekking tot bijvoorbeeld het publiek versus privaat karakter van de drinkwatermaatschappijen, de introductie van marktwerking, de gewenste schaal of de integratie van de drinken afvalwatersector. Bij de bespreking van de aanzet voor een clusteragenda komen we hierop nog terug.

September 2002

p. 97


8 8.1

Aanzet voor clustermonitor en –agenda Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken werd een clusterstudie van de drinkwatersector gepresenteerd. Uit de clusterschets kwam onder meer naar voor dat de overheid een kritieke speler is voor de ontwikkelingen binnen de drinkwatersector. Gegeven de grote impact die het beleid heeft op de evoluties van de betrokken cluster, is het aangewezen dat de overheid in voldoende mate de gevolgen van haar beleidskeuzes inschat. Dit kan maar indien de nodige kennis over de cluster aanwezig is. Opdat informatie over een cluster ook werkelijk beleidsondersteunend zou zijn, is het van belang dat in de toekomst vooral de bewegingen binnen de cluster opgevolgd worden. Een continu monitoreren van de cluster kan een integraal beleidsperspectief ondersteunen. In 8.2 bieden we een raamwerk voor het opstellen van zo’n clustermonitor. Daarbij dient opgemerkt dat het – zoals ook aangegeven in het bestek van deze opdracht- in het kader van dit pilootproject slechts om een aanzet gaat. Deze aanzet dient verder uitgewerkt en ingevuld te worden. Zo beogen we bijvoorbeeld geen exhaustiviteit wat de mogelijke indicatoren betreft en worden die nog niet altijd even concreet omschreven. Overigens zal bij een verdere uitwerking van de clustermonitor de beschikbare informatie (onmiddellijk of op termijn) een belangrijk criterium zijn voor de selectie van indicatoren. De grote impact die de overheid op de drinkwatersector heeft, betekent eveneens dat er een meerwaarde kan gecreëerd worden via een strategische convergentie van de actoren. Door een overlegplatform kan het engagement van de betrokken clusteractoren beoogd worden, om zo te komen tot samenwerking rond gezamenlijke uitdagingen. De feitelijke uitwerking van dergelijk actieprogramma valt buiten het bestek van deze opdracht, maar in 8.3 bieden wij reeds enkele suggesties voor een gemeenschappelijke clusteragenda. Op te merken valt dat ook in hetgeen volgt, de klemtoon in eerste instantie ligt op de drinkwatersector, zowel bij de bespreking van de monitor als de agenda. In het algemeen hebben we immers nog maar een beperkt zicht op andere (toekomstige ?) clusteractoren zoals de (private) watersector, ruim gedefinieerd, of de kennisinstellingen. We spreken niettemin van een clustermonitor en een clusteragenda omdat zowel de monitor als de agenda een aantal verwijzingen inhouden naar de evolutie naar een cluster.

8.2

Aanzet voor opstellen van clustermonitor

8.2.1 Doelstelling Zoals hiervoor reeds aangegeven is de clustermonitor bedoeld als een instrument voor het genereren van beleidsinformatie. Het geeft een systematisch beeld van de cluster en biedt tevens een inzicht in de drijvende krachten die de cluster beïnvloeden. Een

September 2002

p. 98


clustermonitor is met andere woorden een hulpmiddel waarmee de sterkten en zwakten van de cluster systematisch in kaart worden gebracht. Daarenboven kan met een clustermonitor ook de concurrentiepositie en het aanpassingsvermogen aan een veranderende omgeving worden opgevolgd, en de belangrijkste knelpunten kunnen worden geagendeerd.

8.2.2 Raamwerk Opdat de clustermonitor een coherent en veelzijdig beeld van de cluster zou weergeven, stellen wij voor het raamwerk, zoals geïllustreerd in Figuur 32, te hanteren bij het selecteren van de op te volgen indicatoren. De externe omgeving (bijv. reglementering, internationale ontwikkellingen) en factoren die inspelen op vraag en aanbod scheppen de structuur waarbinnen de clusteractoren handelen. Wijzigingen in de determinanten van vraag en aanbod, of in de externe omgeving kunnen tot een ander gedrag leiden (bijv. op vlak van aangeboden dienstverlening). Dit wordt gereflecteerd in de resultaten van de cluster. Ook omgekeerd gelden een aantal terugkoppelingen: het gedrag van de clusteractoren kan inwerken op de vraag of op het aanbod, of kan gericht zijn op het wijzigen van de externe omgeving (lobbyen). Figuur 32: Raamwerk voor clustermonitor

1) Externe omgeving

2) Vraagfactoren

3) Aanbodfactoren

4) Structuur

5) Gedrag

6) Resultaten

Bron:

IDEA Consult

September 2002

p. 99


Doel van de monitor is om voor elk van deze onderdelen een aantal indicatoren te bepalen die op regelmatige wijze opgevolgd worden. Het hanteren van dit raamwerk vermijdt dat de monitor een onsamenhangend geheel van statistische reeksen wordt, maar laat integendeel toe de samenhang tussen de diverse aspecten beter te begrijpen. Wanneer ondernemingen bijv. beslissen andere diensten aan te bieden, dan kan dat het gevolg zijn van wijzigingen in de vraag (bijv. daling van het gemiddeld verbruik), van aanbodaspecten (bijv. gestegen kosten), die zich al dan niet voordoen omwille van evoluties in de externe omgeving (bijv. toegenomen milieueisen). Opdat de monitor als beleidsondersteunend instrument kan gehanteerd worden, dienen dan ook voor elk van de samenstellende onderdelen van dit raamwerk indicatoren opgesteld én opgevolgd te worden. Het heeft weinig zin om enkel de structuur van de cluster op te volgen (bijv. aantal ondernemingen), of enkel de vraagzijde in de monitor op te nemen. Wil men een samenhangend beeld van de ontwikkelingen in de drinkwatersector, dan is het van belang de verschillende aspecten die de evoluties in de cluster helpen verklaren, in de monitor op te nemen. De indicatoren vormen daarbij een combinatie van enerzijds jaarlijks bij te houden kerninformatie, en anderzijds (veelal kwalitatieve) informatie die meerjaarlijks opgesteld wordt. De jaarlijkse indicatoren bieden een “quick scan” van de drinkwatersector. Wanneer deze “quick scan” wijst op veranderingen binnen de sector, of wanneer men meer inzicht wenst in één of ander aspect van het raamwerk, dan kan een aanvullende, diepgaandere analyse wenselijk zijn. Zo kan men elk jaar één aspect diepgaander onderzoeken, bijv. milieu, opkomst van buitenlandse concurrenten, veranderingen in marktwerking, innovatie, … In de hierna volgende tekst, gaan we in op de diverse aspecten van het monitorraamwerk, en suggereren telkens een aantal mogelijk op te nemen indicatoren. In het samenvattend overzicht in 8.2.9 worden deze indicatoren hernomen, en worden ook steeds de bronnen vermeld waar deze informatie kan bekomen worden.

8.2.3 Externe omgeving De ondernemingen uit de cluster handelen binnen een bepaalde context, die grotendeels een gegeven vormt. Die context omvat onder meer het overheidsoptreden (bijv. drinkwaterdecreet, wet op de intercommunales …) maar ook ontwikkelingen in het buitenland scheppen een bepaalde omgeving waarbinnen de cluster handelt, of die inspiratie kan bieden voor het aangaan van bepaalde uitdagingen in Vlaanderen. Mogelijke indicatoren zijn o.m. -

-

een jaarlijks overzicht van belangrijke (vooropgestelde) wijzigingen in de wetgeving, zowel op Europees, Belgisch als Vlaams niveau, die de cluster in Vlaanderen beïnvloeden (eventuele subsidieregelingen, milieunormen, drinkwaterdecreet, …); het regelmatig screenen van de (inter)nationale persartikels op evoluties in de buitenlandse watersector en het institutioneel kader in de betrokken landen; wanneer deze screening van artikels wijst op belangrijke ontwikkelingen (bijv. nieuw institutioneel kader, invoering van “common carriage”), dan kan een

September 2002

p. 100


uitgebreidere analyse aangewezen zijn, om hieruit lessen te trekken voor Vlaanderen.

8.2.4 Drijvende krachten met impact op de vraag Een tweede onderdeel van het monitorraamwerk betreft de drijvende krachten achter de ontwikkelingen in de vraag. Indicatoren die de vraagzijde belichten zijn bijv.: -

evolutie van het totale drinkwaterverbruik in Vlaanderen; evolutie van het gefactureerde drinkwaterverbruik in Vlaanderen; evolutie van het huishoudelijk en het industrieel (waaronder het agrarisch) drinkwaterverbruik in Vlaanderen. evolutie van het algemeen waterverbruik (omvat naast drinkwater ook hemelwater, putwater, ...)

Indicatoren die meer peilen naar de achterliggende factoren die tot deze vraagevoluties leiden, zijn onder meer: -

evolutie van het aantal aansluitingen (huishoudelijk en industrieel) en het gemiddeld verbruik per aansluiting (huishoudelijk en industrieel); Een daling van het huishoudelijk drinkwaterverbruik kan bijv. de resultante zijn van enerzijds een daling van het gemiddeld verbruik per aansluiting terwijl anderzijds het aantal aansluitingen nog toeneemt.

-

evolutie van het piekverbruik van drinkwater Het piekverbruik bepaalt de noodzakelijke dimensionering van de drinkwaterinfrastructuur. Indien het piekverbruik ongeveer constant blijft en het gemiddelde verbruik zou dalen heeft dit negatieve consequenties op de rendabiliteit.

-

evolutie van het aantal aansluitingen waarvan het verbruik kleiner is dan het gratis geleverd volume demografische tendensen (gemiddelde omvang van de huishoudens, aantal huishoudens); Wanneer het gemiddeld verbruik per aansluiting daalt, dan kan dit het gevolg zijn van een gewijzigde samenstelling van een doorsnee huishouden (minder personen per aansluiting) maar ook door een rationeler watergebruik (minder verbruik per persoon).

-

evolutie van het aandeel van de uitgaven voor drinkwater in de totale bestedingen van de gezinnen groei in een aantal industriële sectoren (grote waterafnemers); Wat de industriële vraag betreft, is het van belang te weten of de groeiende vraag te wijten is aan een toegenomen productie in sommige industriële sectoren (bij bestaande bedrijven, of door groei van het aantal bedrijven in die sectoren), dan wel aan een toegenomen watergebruik bij de productie. Ook de mate waarin groei in die industriële sectoren samenhangt met conjunctuurschommelingen, kan interessant om weten zijn.

-

evolutie van het aantal toegestane vergunningen (en volume) voor het oppompen van grondwater; evolutie van de vraag naar grijs water, proceswater, koelwater, ... groei van bedrijven gespecialiseerd in waterzuivering/ die ander water leveren (in termen van aantal bedrijven, omzet, personeel).

September 2002

p. 101


De huidige (en toekomstige) vraag naar drinkwater wordt ook mee bepaald door de beschikbare alternatieven. Het opvolgen van de mate waarin deze alternatieven aangewend worden kan dus ook in de monitor opgenomen worden.

8.2.5 Drijvende krachten met impact op het aanbod Als derde bevat een clustermonitor best ook indicatoren m.b.t. de ontwikkelingen aan de aanbodzijde. Wat de ondernemingen kunnen aanbieden en tegen welke voorwaarden, wordt mee ingegeven via de technologische mogelijkheden en de kostprijs. Een eerste indicator is daarom idealiter: -

evolutie en samenstelling van de kostprijs van productie / aankopen / distributie;

Omdat kostprijzen zeer uiteenlopend kunnen berekend worden, is nauwkeurige afstemming tussen de betrokken actoren vereist. Maar het vrijgeven van kostprijsinformatie ligt vaak gevoelig. Een alternatieve, zij het minder gedetailleerde, indicator bestaat daarom uit: -

evolutie bedrijfskosten (totaal en per geleverd – of geproduceerd – volume);

De kwaliteit en kostprijs van het aanbod kan wijzigen doorheen de tijd. Zo kan onderzoek en ontwikkeling leiden tot verbeteringen in het productieproces (procesinnovatie) of tot verbeteringen van het aangeboden product (productinnovatie). Deze innovatieve ontwikkelingen kunnen het gevolg zijn van eigen O&O, dan wel van samenwerking met bijv. universiteiten. Behalve door technologische ontwikkelingen kunnen de productiekosten ook beïnvloed worden door andere factoren, zoals schaalvoordelen in ondersteunende taken (bijv. administratie), of productiviteitsontwikkelingen. Omgekeerd kunnen strengere milieu-eisen of kwaliteitsnormen, opgelegd door de overheid, de kosten van de ondernemingen verhogen. Om deze drijvende krachten te achterhalen, kunnen bijv. volgende indicatoren in de clustermonitor opgenomen worden: -

uitgaven voor O&O: totaal, per werknemer, en in % van de totale uitgaven; beschrijving van de O&O activiteiten (kwalitatief); samenwerkingsverbanden met universiteiten, kennisinstellingen, onderzoeksfora… op vlak van O&O (kwalitatief, of via waardeketenanalyse); productiviteitsontwikkelingen (mogelijke maatstaven zijn: toegevoegde waarde per werknemer, omzet per werknemer, productie per werknemer); Deze indicatoren meten de arbeidsproductiviteit. Wanneer zich hier belangrijke verschuivingen aftekenen, kan het de moeite lonen na te gaan in welke mate dit gepaard ging met een toegenomen kapitaalsintensiteit, en of de toegenomen arbeidsproductiviteit bijv. een negatief effect had op de kapitaalsproductiviteit, of zelfs de totale factorproductiviteit.

-

mogelijkheden om schaalvoordelen in productie/distributie/ondersteunende taken te realiseren (kwalitatief); uitgaven voor labo-testen

September 2002

p. 102


8.2.6 Structuur van de cluster De typische kenmerken van de vraag, het aanbod, en het externe kader scheppen een bepaalde structuur voor de cluster. Structurele kenmerken van de sector hebben vooral betrekking op de clusteractoren: wie is actief in de sector ? Naast de identificatie van de clusteractoren omvat dit luik van de monitor ook informatie over de meer structurele aspecten van deze actoren: dimensieklasse, hun geografische spreiding (wie is waar actief ?) en het aantal, ligging en omvang van de vestigingen. Deze items komen tot uitdrukking via indicatoren als: -

evolutie aantal drinkwaterbedrijven en hun omvang; schaal (aantal werknemers) van de vestigingen (niet ondernemingen); het verzorgingsgebied van elk van de bedrijven; beschikbaar leidingnetwerk (aantal km, kaart); aanknooppunten tussen diverse leidingnetwerken; dichtheid van het distributienetwerk (aantal aansluitingen per km leiding); gebruikte bronnen voor waterproductie, met onderscheid tussen grond- en oppervlaktewater; mate van aanwezigheid van buitenlandse aanbieders in Vlaanderen internationale activiteiten van Vlaamse waterbedrijven in het buitenland

8.2.7 Gedrag van de clusteractoren Binnen deze structuur zullen de clusteractoren beslissingen nemen, betreffende: -

prijzen (combinatie van vast recht en aangerekend tarief volgens verbruik) Prijsaanpassingen kunnen voortvloeien uit wijzigingen aan vraag- of aanbodzijde, of via aanpassingen aan de externe omgeving. Ze kunnen ook ingegeven zijn vanuit structurele verschuivingen (bijv. fusie van ondernemingen). Om wijzingen in het gedrag te duiden, is een analyse van de elementen stroomopwaarts in het analysekader aangewezen.

-

aangeboden dienstverlening (kwalitatief), of ook: aandeel van inkomsten uit nietdrinkwateractiviteiten Ondernemingen kunnen de kwaliteit van het aanbod aanpassen, of beslissen bepaalde producten/diensten al dan niet aan te bieden.

Daarnaast kunnen ondernemingen ook beslissen om aanpassingen door te voeren, die naar de klant toe niet meteen waarneembaar zijn. Door meer aan te kopen in plaats van zelf te produceren, door meer of minder te investeren, of door de productie kapitaalintensiever te maken bijvoorbeeld. Voorbeelden van indicatoren zijn: -

% aankopen bij aan andere drinkwatermaatschappijen; mate van verticale integratie (TW/Omzet als eerste indicator, meer uitgebreide (meerjaarlijkse) analyse via waardeketenanalyse); evolutie van de investeringsintensiteit (Investeringen per werknemer of in % van de omzet);

September 2002

p. 103


-

evolutie van de kapitaal- of arbeidsintensiteit (Materieel vast actief per werknemer); milieu-maatstaven.

8.2.8 Resultaten De hiervoor beschreven clusterelementen leiden tot een bepaald resultaat voor de sector (of cluster) in termen van economisch belang en innovativiteit. Deze resultaten worden weergegeven, via indicatoren als: -

evolutie van het aantal werknemers in de drinkwatersector; evolutie van de omzet; bedrijfsresultaat (totaal en per volume); klantentevredenheid (kwalitatief); wetenschappelijke publicaties, presentaties op congressen, patentaanvragen

Ook de gevolgen voor andere clusteractoren (bijv. gemeenten) of resultaten op het vlak van specifieke doelstellingen (bijv. zelfvoorziening in Vlaanderen) kunnen indien gewenst opgevolgd worden, via indicatoren als: -

uitkering van dividenden aan gemeenten; afhankelijkheid van Wallonië/Brussel/buitenland voor aankopen/voor aanvoer productie Vlaamse drinkwatermaatschappijen.

September 2002

p. 104

Aminal Drinkwaterbedrijven

Huishoudbudgetenquête NIS NIS, MTA

Balanscentrale Balanscentrale (toelichting), drinkwaterbedrijven

Algemene internationale ontwikkelingen (kwalitatief)

Internationale case studies (meerjaarlijks en kwalitatief)

Evolutie van totale drinkwaterverbruik en van gefactureerde drinkwaterverbruik

Evolutie van huishoudelijk versus industrieel drinkwaterverbruik

Evolutie van het drinkwaterverbruik t.o.v. ander waterverbruik

Evolutie van het aantal aansluitingen en gemiddeld verbruik per aansluiting (op te splitsen naar industrie versus huishoudens), incl. aantal aansluiten met verbruik lager dan gratis geleverd volume

Piekverbruik

Aandeel van water in huishouduitgaven

Demografische ontwikkelingen: aantal en omvang van de huishoudens in het verzorgingsgebied

Groei van bepaalde industriële sectoren : omzet, tewerkstelling, aantal bedrijven

Aantal uitgereikte grondwatervergunningen en volume

Groei van aantal bedrijven die instaan voor waterzuivering / die ander water leveren

Kostprijs productie / aankopen / distributie

Bedrijfskosten

O&O uitgaven (totaal, per werknemer en in % van de totale uitgaven), uitgaven voor labotesten

Focus O&O (kwalitatief)

Samenwerkingsverbanden op vlak van O&O

Productiviteitsontwikkelingen (TW/werknemer of Omzet/werknemer of Output/werknemer)

Mogelijkheden voor realiseren schaalvoordelen in productie/distributie

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

September 2002

Aanbodfactoren

Vraagfactoren

Overheid

Federale en gewestelijke reglementering m.b.t. water (kwalitatief)

-

Externe omgeving

Kwalitatief: interviews

p. 105

Balanscentrale of drinkwaterbedrijven of NIS (omzet) en MTA (werknemers)

Kwantitatief: Drinkwaterbedrijven (waardeketenanalyse) Kwalitatief: interviews

Jaarverslagen, Interviews

Drinkwaterbedrijven

NIS of Balanscentrale, compendia , deelname aan vakbeurzen

Aminal

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

Literatuur, interviews

Persartikelen

Bron

Indicator

Raamwerkaspect

8.2.9 Overzicht


Drinkwaterbedrijven Drinkwaterbedrijven

Balanscentrale of Drinkwaterbedrijven Drinkwaterbedrijven

Schaal van de vestigingen

Verzorgingsgebied

Lengte en ligging van het leidingnetwerk

Aanknopingspunten tussen leidingnetwerken

Dichtheid van het distributienetwerk

Gebruikte bronnen voor waterwinning

Aandeel van grondwaterwinning in totale waterproductie

Buitenlandse aanwezigheid in Vlaanderen (watersector)

Aanwezigheid van Vlaamse waterbedrijven in het buitenland

Prijszetting

Beschrijving dienstverlening (kwalitatief)

Aandeel van activiteiten andere dan verkoop drinkwater in totale omzet

Aankopen van drinkwater bij andere drinkwatermaatschappijen

Milieu-inspanningen

Verticale integratie

Investerings- en kapitaalintensiteit

Groei: loontrekkende werkgelegenheid

Omzet

Bedrijfsresultaat (totaal en per volume)

Klantentevredenheid (kwalitatief)

Patentaanvragen

Uitkeringen aan gemeenten

Afhankelijkheid van Wallonië/Brussel/buitenland voor aankopen / aanvoer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

September 2002

VMM: Vlaamse Milieumaatschappij

RSZ: Rijksdienst voor Sociale Zekerheid

MTA: Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid

EOB: Europees Octrooibureau

Afkortingen:

Resultaten

Gedrag

Drinkwaterbedrijven

Aantal drinkwaterbedrijven en omvang

-

Structuur

EOB

Klantenbevraging

p. 106

Balanscentrale en Drinkwaterbedrijven

Balanscentrale of NIS

MTA of RSZ

NIS, MTA en Balanscentrale

Balanscentrale en waardeketenanalyse

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven/Prijzencommissie

pers, jaarverslagen

Balanscentrale, pers

Drinkwaterbedrijven

VMM of Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

Drinkwaterbedrijven

RSZ (gedecentraliseerde stat)

Bron

Indicator

Raamwerkaspect



8.2.10 Aandachtspunten §

§

Beschikbaarheid en kwaliteit van de gegevens -

Op sectorniveau zijn tal van gegevens beschikbaar bij diverse statistische instellingen of organisaties. De gegevens hebben in dat geval steeds betrekking op een groep van ondernemingen, waarbij als indeling de Naceclassificatie gehanteerd wordt. Zo zijn gegevens m.b.t het aantal arbeidsplaatsen beschikbaar bij RSZ of Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid (MTA); beschikt het Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS) over gegevens betreffende de omzet en de investeringen, alsook over het aantal ondernemingen, terwijl de gedecentraliseerde gegevens van de RSZ betrekking hebben op het aantal inrichtingen in de sector. Merk hierbij op dat deze sectoren ruimer zijn dan het geheel van de drinkwatermaatschappijen. Ook ondernemingen die als hoofdactiviteit het zuiveren van water hebben, worden in de statistiek opgenomen. Om een beeld te hebben van welke ondernemingen beschouwd worden, kan men bijv. via de balanscentrale van de NBB de vennootschappen in de betreffende sector identificeren.

-

Via de balanscentrale van de NBB kan per onderneming de financiële informatie, zoals deze meegedeeld wordt in de jaarrekening, opgevraagd worden. Deze informatie is wel enkel beschikbaar voor vennootschappen. Deze bron is dus niet te gebruiken voor de gemeentelijke regies waarvoor andere boekhoudregels gelden.

-

Informatie die drinkwaterspecifiek is, kan enkel bekomen worden via de ondernemingen zelf. Veel gegevens zijn beschikbaar via de jaarverslagen van de bedrijven, zoals bijv. jaarlijkse productie, aantal aansluitingen… De bedrijven rapporteren echter elk op hun eigen manier, wat de mogelijkheden om deze informatie op te nemen in een monitor, enigszins belemmert. Wanneer in de monitor informatie opgenomen wordt die via de bedrijven moet worden bekomen, dan wordt best eerst met de sector overlegd over de interpretatie van de variabelen, dit om de vergelijkbaarheid tussen ondernemingen, maar vooral over de tijd te verhogen. Het verhogen van de transparantie van de data kan ook een item op de clusteragenda zijn (zie verder).

-

De cijfers verzameld via de hiervoor vermelde bronnen bieden geen volledig beeld. Om een duiding van de cijfers te krijgen, of om informatie weer te geven over topics die niet kwantitatief uit te drukken zijn, zal aanvullende kwalitatieve informatie vereist zijn, die bijv. kan bekomen worden via literatuur, artikels in de pers of interviews.

Gebruik van de monitor -

Wanneer men beslist een clustermonitor op te zetten, dan dient men hierbij voor ogen te houden dat dergelijke monitor geen rekenmodel is dat wijzigingen op één bepaald vlak doorrekent naar andere factoren. Evenmin is het een systeem dat met één druk op de knop een clusterbeeld genereert. Een monitor moet veeleer gezien worden als een tool, een leidraad bij het opvolgen van de cluster. De monitor moet de persoon die de cluster opvolgt, toelaten op

September 2002

p. 107


een systematische manier en vanuit diverse invalshoeken de ontwikkelingen in de cluster te vatten. Het interpreteren van de data blijft een belangrijk aspect.

§

-

Bij het uitbouwen van een monitor dient ook de keuze gemaakt te worden over de hoeveelheid informatie die men bijhoudt. Een principe hierbij is dat men met de monitor geen volledigheid moet nastreven: wanneer men tracht om alle beschikbare informatie m.b.t. de (drink)watersector te verzamelen, dan creëert men een groot stuk overhead. Men dient steeds voor ogen te houden dat de inspanningen moeten opwegen tegenover de baten: de monitor moet m.a.w. net voldoende indicatoren bevatten om een veelzijdig beeld van de cluster te hebben, waarbij diverse aspecten behandeld worden.

-

Gegeven dat het gebruik van een monitor niet kan zonder interpretatie van de resultaten, is de monitor ook geen statisch instrument dat jaar na jaar dezelfde gegevens oplevert. Sommige jaren kan het zijn dat één bepaald aspect gewijzigd is, zonder dat men direct een verklaring kan vinden via de andere variabelen. Dan kan het nodig zijn dit wat verder uit te diepen, aan de hand van bijkomende variabelen, of met behulp van kwalitatieve informatie. Naast een basisraamwerk dat jaarlijks geactualiseerd wordt, impliceert het gebruik van de monitor dus ook een dynamisch aspect.

Afstemming met Europese verplichtingen De Europese Kaderrichtlijn Water verplicht de lidstaten tot een economische analyse van het watergebruik voor elk stroomdistrict (Artikel 5 en bijlage 3). Tevens dienen de lidstaten rekening te houden met “het beginsel van terugwinning van de kosten van waterdiensten, inclusief milieukosten en kosten van de hulpbronnen” (Artikel 9). Voor zowel de economische analyse als de toepassing van het principe van kostentoerekening zullen gegevens moeten worden verzameld die althans gedeeltelijk overlappen met de gegevens die worden gesuggereerd voor de monitor. De inspanningen voor de gegevensverzameling worden dus best gecoördineerd tussen de verantwoordelijke instanties.

§

Stappenplan voor een concrete implementatie Zoals eerder al aangeduid, dient deze aanzet voor een clustermonitor verder aangevuld en uitgewerkt te worden in een volgende fase van het traject, zoals voorzien door de Vlaamse overheid. Daarbij zou als volgt kunnen worden te werk gegaan. -

In eerste instantie dienen de doelstellingen van de clustermonitor verder te worden gepreciseerd. Zo stelt zich bijvoorbeeld de vraag of men de monitor wil hanteren om de sector of cluster (passief) te observeren dan wel (actief) aan te sturen. Of hij zich beperkt tot de drinkwatersector dan wel het ruimer perspectief van de cluster als uitgangspunt neemt. En of de monitor expliciet bedoeld is om de regulator de noodzakelijke informatie aan te leveren. Maar als de monitor primair voor de overheid is bedoeld, ontwikkelt het zich misschien snel tot een instrument waar de andere actoren zich zullen tegen afzetten. Ook het bepalen van de frekwentie waarmee de monitor zal worden opgesteld, is een aandachtspunt. Daarbij kan alvast worden opgemerkt dat het natuurlijk geen zin heeft een monitor op te stellen indien men niet minstens de intentie heeft de oefening in de toekomst te herhalen.

September 2002

p. 108


8.3

-

Wanneer de doelstellingen verder gepreciseerd zijn, lijkt het ons belangrijk de verantwoordelijkheid toe te wijzen voor de opmaak ervan, bijvoorbeeld aan de administratie of aan de regulator, en tegelijk de betrokkenheid van de verschillende actoren te garanderen. Zeker als de monitor een document moet worden dat de cluster als geheel, inclusief de overheid maar niet alleen de overheid, helpt zich tijdig aan te passen en zwakke punten weg te werken, is de creatie van een draagvlak van essentieel belang.

-

Vervolgens kan worden overgegaan tot de bepaling van de prioritaire indicatoren, in het licht van de eerder gepreciseerde doelstellingen. Wanneer de monitor bijvoorbeeld bedoeld is om (actief) aan te sturen in een bepaalde richting, dan moeten de geselecteerde indicatoren toelaten de realisatie van deze doelstelling te monitoren.

-

Deze prioritaire indicatoren moeten een éénduidige definitie krijgen zodat over de resulterende cijfers achteraf geen discussie kan ontstaan.

-

Tenslotte kan worden overgegaan tot een pilootuitgave van de monitor, gevolgd door een evaluatie in het licht van de doelstellingen. Dit vergt geen grote investeringen in een complex informaticasysteem. Zeker in een eerste fase kan de verzamelde kwantitatieve informatie op een gestructureerde wijze worden bijgehouden in bijvoorbeeld een aantal excell-bestanden en aangevuld door kwalitatieve informatie.

Aanzet voor clusteragenda

8.3.1 Doelstellingen van een clusteragenda In de loop van deze studie werd meermaals opgemerkt dat de drinkwatersector sterk in beweging is door de uitdagingen die zich stellen ten aanzien van de verschillende actoren (de overheid op zowel het Vlaamse als het gemeentelijke niveau, de drinkwatermaatschappijen, Aquafin, private bedrijven actief in de (afval) watersector,...). De realisatie van deze uitdagingen zal in grote mate beïnvloed worden door het optreden van de overheid in interactie met de andere clusteractoren. Deze aanzet voor een clusteragenda vatten we op als een eerste oplijsting van de uitdagingen die zich stellen ten aanzien van vooral, maar geenszins uitsluitend, de Vlaamse overheid, als kritieke speler in de drinkwatersector en de watercluster in ruimere zin. Het zijn uitdagingen die een belangrijke impact (zullen) hebben en waarbij de Vlaamse overheid een belangrijke rol te spelen heeft. De oplijsting is vooral het resultaat van de talrijke gesprekken die werden gevoerd met de verschillende actoren (Zie de lijst van gecontacteerde personen in Bijlage). De topics voor de clusteragenda hebben we gegroepeerd op drie niveaus (zie ook Tabel 15). Vooreerst zijn er een aantal agendapunten die te maken hebben met de ontwikkeling van een consistentie visie met betrekking tot de toekomst van de sector en cluster. Vervolgens komen een aantal agendapunten aan bod die te maken hebben met de taakstelling van de regulator. Tenslotte specificeren we twee randvoorwaarden als uitdaging om de visievorming en de taakstelling van de regulator succesvol te laten verlopen.

September 2002

p. 109


Tabel 15: Samenvatting van de clusteragenda I.

De ontwikkeling van een visie met betrekking tot de toekomst van de sector/cluster - Is een verdere schaalvergroting wenselijk ? - Moet de voorziening van drinkwater in publieke handen blijven ? - Welke rol kunnen de drinkwatermaatschappijen spelen in de aanleg van het fijnmazig rioleringsnet ? - Komt er een solidarisering van de drinkwaterprijs ? - Hoe omgaan met de spanningen economie – milieu ? - Hoe stimuleren we de ontwikkeling van een watercluster in Vlaanderen ?

II. De taken voor de regulator - Meer transparantie in de drinkwatersector - Afstemming investeringen en productie - Detectie van de vraagontwikkelingen - Aansporen en ondersteunen van technologische samenwerking III. Randvoorwaarden - De creatie van een positief overlegklimaat - De opbouw van “strategic intelligence”

8.3.2 Een consistente visie met betrekking tot de toekomst van de cluster Naar de toekomst toe zijn er een aantal ontwikkelingen mogelijk waarvan de realisatie mede afhankelijk is van de visie en het optreden van de Vlaamse overheid. Vooral vanuit de drinkwatersector wordt de behoefte geuit dat de Vlaamse overheid een duidelijk(er) standpunt zou innemen inzake een aantal ontwikkelingen opdat zij vervolgens hun strategie hierop zouden kunnen afstemmen. Een aantal van die ontwikkelingen die we verder ook nog zullen duiden zijn : -

Is een verdere schaalvergroting wenselijk ? Moet de voorziening van drinkwater in publieke handen blijven ? Welke rol kunnen de drinkwatermaatschappijen spelen in de aanleg en exploitatie van het fijnmazig rioleringsnet ? Komt er een solidarisering van de drinkwaterprijs ? Hoe omgaan met de spanningen economie – milieu ? Hoe stimuleren we de ontwikkeling van een watercluster in Vlaanderen ?

Belangrijk hierbij is dat het antwoord op deze vragen onderling consistent is en er met name een globale visie over de sector/cluster ontwikkeld wordt. §

Is een verdere schaalvergroting wenselijk ?

De afgelopen decennia heeft er zich reeds een belangrijke concentratiebeweging voltrokken in de Vlaamse drinkwatersector. Momenteel zijn er nog een 20-tal bedrijven: 4 grote bedrijven en voor de rest kleine, meestal gemeentelijke bedrijven. Zoals beschreven in de gevalstudies van Nederland en Engeland zijn er daar relatief veel minder drinkwatermaatschappijen actief.

September 2002

p. 110


Hoewel de optimale schaal van een drinkwaterbedrijf niet eenvoudig valt te bepalen, lijken er zich toch schaalvoordelen voor te doen in de randactiviteiten zoals bij het opzetten en uitvoeren van kwaliteitscontroles in labo’s of de organisatie van de klantenservice. Een voldoende schaal kan ook aangewezen zijn voor de financiering van belangrijke investeringen. Een verdere schaalvergroting kan ook wenselijk worden geacht om op die manier de bedrijven meer slagkracht te geven in een sector die onderhevig is aan de globaliseringstrend. Naar de sector toe lijkt het belangrijk dat de overheid een duidelijk signaal geeft met betrekking tot de wenselijkheid van een verdere schaalvergroting (en tot welk niveau, cf. de discussie over één Vlaamse drinkwatermaatschappij), de wijze waarop die eventueel best tot stand komt (bijvoorbeeld door fusies of overnames tussen de Vlaamse drinkwatermaatschappijen, of via internationale allianties) en de wijze waarop ze daarin zelf een rol wil (en kan) spelen. §

Moet de voorziening van drinkwater in publieke handen blijven ?

Internationaal wordt in meerdere landen de discussie gevoerd over het publiek versus privaat karakter van de drinkwatervoorziening. In Engeland werd in 1989 geopteerd voor een privatisering van de drinkwatersector. In Nederland daarentegen is de discussie nog aan gang maar wordt in de wetsvoorstellen geopteerd voor publieke drinkwaterbedrijven. Ook de Vlaamse overheid moet in deze een duidelijk standpunt innemen, ook al is de drinkvoorziening een gemeentelijke bevoegdheid. In deze context stelt zich ook de vraag welke rol publieke drinkwaterbedrijven kunnen en mogen spelen in de industriële watermarkt. Eigenlijk is er al sprake van een de facto liberalisering van dit segment omdat private ondernemingen als aanbieder optreden van grijs water ten koste van de levering van drinkwater door de drinkwatermaatschappijen. Kunnen publieke drinkwaterbedrijven ook in dit segment aan de slag en onder welke, eerlijke, concurrentievoorwaarden ten aanzien van deze private ondernemingen ? §

Welke rol kunnen de drinkwatermaatschappijen spelen in de aanleg en exploitatie van het fijnmazig rioleringsnet ?

Momenteel rijzen er veel vragen omtrent de rol die de drinkwatermaatschappijen kunnen spelen in de aanleg en exploitatie van het fijnmazig rioleringsnet. In de sector zelf varieert terzake de houding van afwachtend tot pro-actief. Sommige bedrijven wachten de vraag af van de gemeentes, anderen benaderen pro-actief de gemeentes met een voorstel. Maar er schijnt onduidelijkheid te bestaan, volgens de drinkwatermaatschappijen, omtrent de rol die de Vlaamse overheid zelf weggelegd ziet voor de drinkwaterbedrijven. Overigens zijn het niet de drinkwatermaatschappijen die het initiatief kunnen nemen voor de aanleg van dit net, maar behoort dit tot de bevoegdheid van de gemeenten die eventueel de drinkwatermaatschappijen opdracht kunnen geven. §

Komt er een solidarisering van de drinkwaterprijs?

Er bestaan belangrijke prijsverschillen voor het drinkwater tussen de verschillende drinkwatermaatschappijen. Deze worden mede verklaard door verschillen in productiekosten die o.a. het resultaat zijn van de nabijheid en de zuiverheid van ruwwaterbronnen. Maar op de grenzen van de leveringsgebieden komt het dus voor dat mensen meer of minder betalen voor hun drinkwater aan de ene of de andere kant September 2002

p. 111


van de straat. Omtrent de wenselijkheid van de invoering van één uniforme drinkwaterprijs wordt al langer discussie gevoerd, o.a. ook in het Vlaams Parlement, en het lijkt daarom opportuun dat de Vlaamse overheid terzake eveneens een duidelijk standpunt inneemt. §

Hoe omgaan met de spanningen economie en milieu ?

Inzake drinkwater bestaat er soms een afruil tussen milieudoelstellingen en bedrijfseconomische doelstellingen. Om het milieu te beschermen wordt bijvoorbeeld gestreefd naar een rationeler watergebruik of een verbetering van de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater. Van de drinkwatermaatschappijen wordt verwacht dat ze kwalitatief drinkwater leveren tegen een aanvaardbare prijs op basis van een gezonde economische bedrijfsvoering. Tussen beide doelstellingen bestaat soms een afruil die zich naar de toekomst toe steeds scherper zal stellen en een belangrijke uitdaging vormt. De volgende twee voorbeelden kunnen deze afruilproblematiek illustreren. Om het grondwaterpeil te vrijwaren stuurt de overheid aan op het overschakelen van grondwaterwinningen naar oppervlaktewaterwinningen. Dit impliceert hogere productiekosten voor de drinkwaterbedrijven die, zeker gedeeltelijk, moeten gecompenseerd worden door hogere prijzen voor de afnemers. Het aanzetten tot rationeel watergebruik door bijvoorbeeld de afvalwaterheffing te vermelden op de drinkwaterfactuur, het subsidiëren van de aanleg van een regenwaterput, een progressieve tariefstructuur of het aanmoedigen van het gebruik van grijs water door de industrie, gaat ten koste van de afname van drinkwater bij de drinkwatermaatschappijen. Deze moeten hun kosten die in grote mate vast zijn en dus onafhankelijk van het verbruik, terugverdienen op een kleiner wordend volume wat hen opnieuw zal dwingen tot prijsverhogingen. Kortom, er dreigt een vicieuze cirkel waarbij strengere milieunormen en aansporingen tot rationeel watergebruik tot hogere kosten leiden voor de drinkwatermaatschappijen. Die worden gedwongen hun prijzen te verhogen zodat klanten, en vooral bedrijven, gaan uitkijken naar alternatieven wat opnieuw tot een verminderde afname van drinkwater leidt waardoor de drinkwaterbedrijven opnieuw genoodzaakt zijn hun prijzen te verhogen enz. Vooral de huishoudens dreigen hiervan het slachtoffer te zijn omdat zij vooralsnog minder alternatieven hebben, althans wat drinkwater betreft. §

Hoe stimuleren we de ontwikkeling van een watercluster in Vlaanderen ?

Er zijn verschillende ontwikkelingen in de richting van een (verdere) integratie van de drinken afvalwatersector en het sluiten van de kringloop. Zo is er bijvoorbeeld Europa dat aanstuurt op een integraal waterbeleid, zijn er de technologische ontwikkelingen op het vlak van membraanzuiveringstechnieken die de twee sectoren vanuit technologisch oogpunt doen convergeren en is er de vraag vanuit de industrie naar een geïntegreerde dienstverlening inzake water. Tevens geldt natuurlijk dat de inspanningen die geleverd worden inzake afvalwaterzuivering een positieve invloed hebben op de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater en aldus ook op de zuiveringskosten voor de drinkwatermaatschappijen. De uitdaging die zich stelt is om deze clusterontwikkeling te ondersteunen en de positie van de Vlaamse actoren te versterken. Vragen die daarmee verband houden zijn o.a.: September 2002

p. 112


-

-

Hoe moet de structuur van de watercluster evolueren: via integrale waterbedrijven (integratie binnen bedrijf) of via samenwerkingsverbanden / platformen tussen private en publieke waterbedrijven ? Hoe kunnen belangrijke toeleveranciers (gespecialiseerde bouwfirma’s, engineeringbureaus,...) en de gespecialiseerde onderzoeksinstellingen en -eenheden bij de ontwikkeling van de cluster worden betrokken ? Welke veranderingen zijn nodig in de omgevingsvoorwaarden van de drinkwaterbedrijven opdat zij een vooraanstaande rol zouden kunnen spelen in de ontwikkeling naar een watercluster (bijvoorbeeld de wijze van aanbesteden, het statuut van het personeel, de aandeelhoudersstructuren) ? Hoe vermijden dat private (buitenlandse) waterbedrijven de meest lucratieve marktsegmenten inpikken terwijl de Vlaamse drinkwatermaatschappijen blijven zitten met een openbare dienstverplichting ?

8.3.3 De taken voor de regulator Het recent goedgekeurde drinkwaterdecreet voorziet in de oprichting, binnen het jaar, van een reguleringsinstantie. De invulling van de taken van deze regulator dient nog verder te gebeuren met de uitwerking van de uitvoeringsbesluiten. Ook in het buitenland zijn er reguleringsinstanties (of worden er opgericht) maar de situatie in Vlaanderen is in die zin uniek dat er geen private drinkwaterbedrijven zijn die moeten worden gereguleerd (zoals in Engeland) en de Vlaamse overheid slechts beperkte bevoegdheden heeft inzake de drinkwaterprijs. Deze specifieke situatie maakt van de taakstelling een uitdaging op zich, waarbij de volgende aspecten, die verder nader worden toegelicht, zeker aandacht verdienen: -

meer transparantie in de drinkwatersector afstemming investeringen en productie detecteren van verwachte vraagontwikkelingen richting geven aan technologische ontwikkelingen en samenwerking

§

Meer transparantie in de drinkwatersector

Bij de beschrijving van het profiel van de Vlaamse drinkwatersector alsook van de concept clustermonitor werd gewezen op de problematiek van de vergelijkbaarheid en de consistentie van de beschikbare informatie met betrekking tot de drinkwatersector. Zo hanteren de verschillende maatschappijen bijvoorbeeld andere criteria voor het onderscheid tussen industrieel en huishoudelijk verbruik, zijn er ook grote verschillen in de opbouw van de factuur met vaste vergoeding, soms een huurprijs voor de watermeter, en een variabele prijs afhankelijk van het verbruik, en hanteren de drinkwatermaatschappijen verschillende boekhoudsystemen. Er is een belangrijke taak weggelegd voor de regulator om door afspraken, dan wel door wettelijke initiatieven, tot een grotere transparantie te komen. Die is ook noodzakelijk om van de geplande organisatie van maatstafconcurrentie een zinvolle oefening te maken59.

59

Aan Waalse zijde zouden momenteel initiatieven worden ontwikkeld om te komen tot een uniforme tariefstructuur en eenzelfde boekhoudkundig plan.

September 2002

p. 113


§

Afstemming investeringen en productie

De drinkwaterproductie en het toevoer- en distributienet zoals het er vandaag ligt is historisch gegroeid vanuit de initiatieven die de gemeentes hebben genomen in het kader van hun gemeentelijke bevoegdheid. Meer dan waarschijnlijk zou het leidingnet er gans anders uitgezien hebben indien er slechts één drinkwatermaatschappij zou zijn geweest in Vlaanderen. Immers, wat een optimale investeringsbeslissing is voor een individuele drinkwatermaatschappij is dat niet noodzakelijk wanneer bekeken voor gans Vlaanderen. Tussen de maatschappijen onderling blijkt er maar in beperkte mate overleg te worden gepleegd over de investeringen in nieuwe productiefaciliteiten of in het netwerk60. Gegeven de grote vaste kosten die gepaard gaan met deze investeringen en hun lange levensduur, is een belangrijke coördinerende rol weggelegd voor de regulator. Zo kan het soms beter zijn om, althans indien mogelijk, bepaalde netwerken te verbinden om de waterbevoorrading te verzekeren eerder dan nieuwe productiefaciliteiten te bouwen. Daarbij dient wel rekening te worden gehouden met technische en historische beperkingen (bijvoorbeeld de diameters aan de uiteindes van de netten of de verschillende kwaliteiten van drinkwater) en het feit dat er veel actoren komen kijken bij bijvoorbeeld de koppeling van netwerken (o.a. ruimtelijke ordening, maar ook actiecomités). §

Detectie van de vraagontwikkelingen

De coördinatierol met betrekking tot de investeringen en productie vergt ook een inzicht in de verwachte vraagontwikkelingen: hoe zal de watervraag van de toekomst eruit zien? Meer in het bijzonder: hoe zal de drinkwatervraag evolueren bij industrie en bij de huishoudens ? En komt er (meer) vraag naar andersoortig water ? De vraagontwikkeling, in het bijzonder bij de industrie, zal ook afhangen van technologische ontwikkelingen inzake bijvoorbeeld de mogelijkheden voor kleinschalige drinkwaterproductie, de nazuivering van water of het zuiveren van afvalwater tot proceswater. Om korte termijn beslissingen te kunnen afstemmen op lange termijn ontwikkelingen, is dus “foresight” nodig wat mogelijk ook een taak is voor de regulator. §

Aansporen en ondersteunen van technologische samenwerking

Zoals net aangegeven doen er zich in de sector ook belangrijke evoluties voor op technologisch vlak. De introductie van membraantechnologieën bijvoorbeeld, die al langer bestudeerd worden in de afvalwatersector, zijn een belangrijke ontwikkeling. De prestaties van de Vlaamse (drinkwater)sector inzake onderzoek en ontwikkeling en, ruimer, technologische innovatie, werden in deze studie niet expliciet beoordeeld. Wel werd vastgesteld dat er terzake slechts beperkt wordt samengewerkt. Een illustratie daarvan vormt het feit dat in SVW, in origine een samenwerkingsverband inzake onderzoek en ontwikkeling, deze activiteiten onder druk komen te staan en onderzoek niet langer collectief zou worden gefinancierd maar enkel door de geïnteresseerde maatschappijen. 60

Voor het maken van noodverbindingen bestaan er wel afspraken tussen de bedrijven, onder meer in het kader van Aquaccord.

September 2002

p. 114


Nochtans biedt samenwerking op het vlak van onderzoek en ontwikkeling evidente voordelen waaronder bijvoorbeeld het spreiden van de vaste kosten of het bundelen van expertise. Daarom is er misschien een taak weggelegd voor de regulator om deze samenwerking aan te moedigen en (financieel) te ondersteunen, waarbij ook de universitaire onderzoekseenheden en onderzoeksinstellingen kunnen worden betrokken.

8.3.4 Randvoorwaarden Om de uitdagingen naar de toekomst toe succesvol aan te pakken, lijkt het ons noodzakelijk dat vandaag al werk wordt gemaakt van een positief overlegklimaat en de opbouw van kennis met betrekking tot de sector en de cluster. §

De creatie van een positief overlegklimaat

Tijdens de talrijke gesprekken die bij de totstandkoming van deze studie werden gevoerd, kwam regelmatig tot uiting, expliciet of impliciet, dat de verhoudingen tussen de Vlaamse overheid (Kabinet en administratie) enerzijds en de drinkwatersector anderzijds, eerder gespannen zijn. Volgende voorbeelden kunnen dit illustreren, zonder een uitspraak te doen over wie de verantwoordelijkheid draagt voor deze moeilijke verhoudingen: -

Het SVW vindt dat ze als sectororganisatie te weinig betrokken worden bij het beleid. Zo werden ze, naar eigen zeggen, niet of nauwelijks betrokken bij de voorbereiding van het drinkwaterdecreet terwijl ze meerdere brieven met opmerkingen en bedenkingen verstuurden waarop evenwel enkel een schriftelijke reactie volgde en geen uitnodiging voor overleg.

-

De drinkwatermaatschappijen betreuren ook het feit dat ze niet geïnformeerd werden over het initiatief van deze clusterstudie en pas op de hoogte werden gesteld toen ze tegelijk om hun medewerking werden verzocht.

-

Omgekeerd wordt langs de kant van de Vlaamse overheid beweerd dat de drinkwatersector zich eerder defensief opstelt en karig is met het ter beschikking stellen van informatie.

-

Voor de Vlaamse overheid is het ook niet duidelijk wie als representatieve actor kan optreden namens de drinkwatersector gegeven het naast elkaar bestaan van verschillende organisaties met deels overlappende doelstellingen en lidmaatschap, alsook de spanningen die er bestaan binnen en tussen deze organisaties zelf.

Om de uitdagingen die zich stellen op het niveau van de cluster aan te pakken is een positief overlegklimaat natuurlijk van groot belang. De creatie van dit positief overlegklimaat is dan ook een belangrijke randvoorwaarde en tegelijk een uitdaging voor de realisatie van de clusteragenda en een actieprogramma dat daaruit moet voortvloeien. In dit overleg dienen de drinkwatermaatschappijen te worden betrokken, maar ook andere actoren, mede afhankelijk van de behandelde thema’s. Zo zijn zeker ook de gemeentes, gegeven hun wettelijke bevoegdheden inzake drinkwatervoorziening maar ook inzake riolering, een belangrijke actor. Omwille van de verschillende uitdagingen die zich tegelijk stellen dient er zich momenteel een “transitiemoment” aan waarop belangrijke keuzes moeten gemaakt worden. Deze uitdagingen, maar ook de uitvoering van de clusterstudie zelf, hebben September 2002

p. 115


reeds een dynamiek op gang gebracht in de cluster en er is sprake van een zeker “momentum”. Het is daarom aangewezen om het noodzakelijk overleg rond de clusteragenda en de uitvoering van een actieprogramma op korte termijn op te pakken. §

De opbouw van “strategic intelligence”

Tenslotte, de drinkwatersector is bijzonder complex: het gaat om een zeer bijzonder product, de productie, toevoer en distributie worden soms sterk beïnvloed door lokale omstandigheden en de huidige organisatie moet in een historische context worden bekeken. Om gepast te kunnen optreden is kennis van zaken nodig om, onafhankelijk en deskundig, de consequenties op korte en lange termijn van bepaalde initiatieven realistisch te kunnen inschatten. Momenteel vinden de drinkwaterbedrijven dat deze “strategic intelligence” bij de Vlaamse overheid soms ontbreekt. De verdere ontwikkeling en realisatie van de clustermonitor kunnen ons inziens een belangrijke bijdrage leveren aan de verdere opbouw van deze “strategic intelligence”.

September 2002

p. 116


Geraadpleegde werken Belgaqua (2001), Overzicht van de beheersstructuren van de drinkwatersector in België Berenschot, Dialogic, Technopolis (2000), Clustermonitor multimedia, Studie in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken (Nederland) Berenschot, Dialogic, Technopolis (2000), Clustermonitor, studie in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken (Nederland), 60 pp. Bipe (2001), Prix de l’eau - Eléments de comparaison entre modes de gestion, en France et en Europe Brook Cowen, P.J. (1997), The private sector in water and sanitation – how to get started, World Bank Viewpoint N° 126 Byatt Ian (s.d.), several speeches Byatt, I. (1991), Regulation of water and sewerage, in: Veljanovski, C. (1991), Regulators and the market, Institute of Economic Affairs, London Competition Commissioner (1996), Report 389 on the proposed merger of Severn Trent and South West Water Services, Chapter 3: The water industry and the regulatory framework Competition Commissioner (1996), Report 394 on the proposed merger of Mid Kent Holding plc and General Utilities plc and SAUR Water Services plc, Chapter 4: The regulatory framework and the role of comparators and competition Coyaud, D.P. (1988), Private and public alternatives for providing water supply and sewerage services, World Bank Infrastructure and Urban Development paper N° 31 Dalhuizen, J., H. De Groot en P. Nijkamp (1999), The economics of water: a survey of issues, Vrije Universiteit Amsterdam, Research memoranda 36, 20 pp. Dalhuizen, J.M. en P. Nijkamp (2000), De economie van H2O, ESB Vol. 85 N° 4274, p. 776 DETR (2000), Competition in the Water Industry in England and Wales, Consultation paper. DETR (2000), Economic instruments in relation to water abstraction: a consultation paper. Dijkgraaf, A. (2002), Weg met gouden kranen. Ongenoegen industrie over waterbedrijven groeit met de dag, PT industrie, nr 1. Dijkgraaf, E., De Jong, R. en E.G. Van de Mortel (1997), Mogelijkheden tot marktwerking in de Nederlandse watersector, studie in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, 87 pp.

September 2002

p. 117


Dijkgraaf, E., E. van de Morte, M. Varkevisser, R. de Jong, A. Nentjes en D. Wiersma (1997), Meer marktwerking maakt het water goedkoper, ESB Vol. 82 N° 4125, p. 796 Dinar, A. (2000), The political economy of water pricing reforms, Oxford University Press, 405 pp. Dinar, A. and A. Subramanian (1997), Water pricing experiences: an international perspective, World Bank technical paper 386, Washington, 164 pp. Earle, A. (2001) International Water Companies, African Ministerial Conference on Water (http://www.thewaterpage.com/int_companies1.htm) Easter, K.W. and G. Feder (1996), Water institutions and economic incentives to ameliorate market and governments failures, University of Minnesota, Staff paper series N° 14 Evrard, O. (1993), De sector van de watervoorziening in België, Université de Liège – CIRIEC. FAO (1995), Water sector policy review and strategy formulation: a general framework, FAO Land and Water Bulletin N° 3, 117 pp. Financial Times (2001), Water companies in England and Wales, September 4 (updated December 6) Gleick, P. H. (1998), The world’s water, The biennial report on Freshwater resources, Island Press, Washington Hall, D. (2000), Water privatisation – global domination by a few, Corporate Watch, Issue 12, pp. 4-6 Hertog, den P., J. Allebas, F. Bongers (2001) “Het glas is halfvol, het glas is halfleeg”. Samenvatting clustermonitor glastuinbouw, Dialogic/LEI. Huinink, J., J. Janssen en P. Hotsma (1998), Waterpricing in Nederland: de kosten van water in beeld, IKC Ede, 6 pp. Jones, S. (2000), De waterindustrie in Engeland en Wales, ESB, Vol. 85 N° 4261, p. D11 Jordan, J.L. (1998), An introduction to water: economic concepts, water supply and water use, Georgia Water Series issue 1, University of Georgia, Faculty Series 13 Jordan, J.L. (1998), Issues in water pricing, Georgia Water Series issue 4, University of Georgia, Faculty Series 16 Kallis, G. and P. Nijkamp (1999), Evolution of EU water policy: a critical assessment, Vrije Universiteit Amsterdam Research memoranda 27, 23 pp. Kazmierczak, R.F. (2001), The economic characteristics of water, Part 1 of : Economic management of Freshwater resources, Louisiana State University, AgCenter, Staff paper 2001-01.

September 2002

p. 118


Kessler, P. (1997), Economic instruments in water management: a more efficient approach, in: Kay, M., T. Franks and L.E.D. Smith : Water: economics, management and demand, Chapman Hall London Kingdom, B. and V. Jagannathan (2000), Utility benchmarking, World Bank Viewpoint 22406, Washington Klein, M. (1996), Economic regulation of water companies, World Bank, Policy research working paper 1649, Washington, 32 pp. Kuit, Martijn (1999), Marktwerking in de watervoorziening en afvalwaterverwerking, Hoofdstuk 11 in: Van Twist, Mark en Wijnand Veeneman (Red), Marktwerking op weg – Over concurrentiebevordering in infrastructuurgebonden sectoren, Uitgeverij Lemma BV, Utrecht. Lobina, E. and D. Hall (2001), UK water privatisation – a briefing, Public Services Inernational Research Unit (PSIRU) Mayer, C. (1994), The regulation of the water industry, in: Beesyley, M.E., Regulating utilities: the way forward, The institute of Economic Affais, London McGuinness, T. and D. Thomas (1996), The diversification strategies of the privatised water companies in England and Wales: a resource based view, University of Wales, Dept. of Economics, Discussion paper 9618 Meinzen-Dick, R. and M.W. Rosegrant (1997), Water as an economic good: incentives, institutions and infrastructure, in: Kay, M., T. Franks and L.E.D. Smith : Water: economics, management and demand, Chapman Hall London Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Binnenlandse aangelegenheden (1997), Analyse van de financiële gegevens van de Vlaamse intercommunales voor waterdistributie (1987-1997) Muizer, A. (EIM) M. van den Bergh (DHV) (2002), Strategic watercards. International opportunities fot the Dutch water sector.,Netherlands Water Partnerchip. Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg (1997), De Belgische markt van de openbare nutsvoorzieningen, 95 pp. NN (2000), European Water – the trickle turns to a flow, Infrastructure Journal, Jan/Feb. Office of the Water Industry Commissioner for Scotland, Annual report and fact sheets. OFT (2000), The Competition Act 1998: The Application in the Water and Sewerage Sectors OFWAT (2000), Response to the Governemts’s Consultation Paper, Competition in the Water Industry in England and Wales OFWAT (2000), The changing structure of the water and sewerage industry in England and Wales, Information Note September 2002

p. 119


OFWAT (2000), The current state of market competition OFWAT (2001), Financial performance and expenditure of the water companies in England and Wales 2000-2001 report OFWAT (2001), Market Competition in the Water and Sewerage Industry, Information Note 10, 3 pp. OFWAT (2001), Worldwide water comparisons 1999-2000 OFWAT annual report 2000-2001 Owen, David (2000), The European Water Industry, A country-by-country analysis, Financial Times Energy, London. Page, B. (2001), Achieving sustainable and innovative policies through participatory governance in a multi-level context – Results of the case study of the water supply in London and the UK, University of Oxford working paper Petrella, R., De Vuyst, K. (1999), Water als bron van macht: een manifest, Van Halewijck Leuven, 158 pp. Phillips, C.F. (1993), The water industry, Chapter 16 in: The regulation of public utilities, Arlington, Virginia Pidpa (2000) Jaarverslag 2000 Porter, Michael E. (1999), Porter over concurrentie, Uitgeverij Contact – Amsterdam/Antwerpen. PricewaterhouseCoopers (2001), Borging van publieke belangen in de waterketen. Agenda voor een Rijksvisie op de toekomst, Almere. Rooy, van P., L. Sterrenberg (2000), Het blauwe goud verzilveren. Integraal waterbeheer en het belang van omdenken, Rathenau instituut. Rooy, van P., L. Sterrenberg (2001), het blauwe goud verzilveren; een actualisering. Bijdrage aan het politieke debat over het waterbeleid in de 21e eeuw, Rathenau instituut. Saleth, R.M. and A. Dinar (1999), Evaluating water institutions and water sector performance, World Bank technical paper 447; Washington, 93 pp. Smith, L.E.D., T. Franks and M. Kay (1997), Water – an economic good ? Theory and evidence, ICID Journal Vol. 46 N° 2, pp. 1-13 Spulber, N. and A. Sabbaghi (1994), Economics of water resources: from regulation to privatization, Kluwer Academic Publishers, Boston, Massachusetts T.U. Delft (2000), Vergelijking nutssectoren, studie in opdracht van het Ministerie van Economisch Zaken, Den Haag. Troch, P.A. (2001), Laten we de (water)balans opmaken, Wageningen Universiteit, Inaugurele rede, 35 pp. September 2002

p. 120


UK Government, Explanatory Notes to Water Industry Act 1999 Unie van Waterschappen, VERTIS, Arthur Andersen (1999), Zuiver afvalwater, bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer Van den Berg, C. (1997), Water privatization and regulation in England and Wales, World Bank Viewpoint N° 115 VEWIN (2001), Water in zicht 2000 – Bedrijfsvergelijking in de drinkwatersector VEWIN (2002), Waterleidingstatistiek 2000. Vlaams Integraal Wateroverleg Comité (2001), De Europese Kaderrichtlijn Water, Brussel, 33 pp. Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (2000), Jaarrekening 2000 VROM, Ministerie van V&W (2002), Rijksvisie waterketen op hoofdlijnen. Walker, D.L. (1994), Incentive regulation in practice of water supply and sewerage in England and Wales, World Bank MENA Workshop on institutional options for price regulation of utilities, Washington. Water Industry Act (1999), Her Majesty’s Stationery Office Water Industry Commissioner for Scotland (sd), Fact sheet 1: Role of the Water Industry Commissioner for Scotland Water Industry Commissioner for Scotland (sd), Fact sheet 11: Information for regulation Water Industry Commissioner for Scotland (sd), Fact sheet 2: Who’s who Waterbedrijf Groningen (1999), Jaarverslag, WEL (1996), Waterkompas WEL (s.d.), Water, Tijdschrift over waterproblematiek Whittlesley, N.K. and R.G. Huffaker (1995), Water policy issues for the twenty-first century, American Journal of Agricultural economics Wilt, de J.G. (NRLO), H. Snijders (AWT), F. Duijnhouwer (RMNO), Over Stromen. Wisserhof, J. (KUN) (2000) Kennis- en innovatieopgaven voor een waterrijk Nederland, Deel 2: inventarisatie Kennisinfrastructuur integraal waterbeheer, Achtergrondstudie 18. World Bank (1997), Toolkits for private sector participation in water and sanitation, Washington, 4 volumes. Yaron, G. (2000), The final frontier, Working paper Zabel, T.F., K. Andrews and Y. Rees (1998), The use of economic instruments for water management in selected EU member countries, J. WIWEM N° 12, pp. 268-272 September 2002

p. 121


Websites: § § § § § § § § §

www.aquanova.net/partners/welcome.html www.rioned.org/cijf2000.htm www.kvwn.nl www.nwp.nl www.waterleidingbedrijf.nl www.vemw.nl www.waterland.net/stowa www.kiwa.nl www.wateropleidingen.nl

September 2002

p. 122


Lijst van tabellen Tabel 1: Tabel 2: Tabel 3: Tabel 4: Tabel 5: Tabel 6: Tabel 7: Tabel 8: Tabel 9: Tabel 10: Tabel 11: Tabel 12: Tabel 13: Tabel 14: Tabel 15:

Waterleveringen tussen watermaatschappijen (2000) ................................26 Leveringen per aansluiting .........................................................................28 Dichtheid van het netwerk..........................................................................29 Actiedomeinen en projectgroepen Aquaccord ...........................................37 Lidmaatschap sectororganisaties en overlegorganen* ...............................41 Aandeel van sectoren in de aankopen door de drinkwatersector (2000)....44 De grootste leveranciers uit de bouwsector, 2000......................................46 Bedrijven die minstens 10% van hun omzet bij de Vlaamse drinkwatersector realiseren.........................................................................47 Aandeel van de private sector in water en zuivering..................................63 Kerncijfers 2000 .........................................................................................64 Internationale aanwezigheid van waterbedrijven .......................................65 Fusies en overnames in de watersector, 1994-1998 ...................................66 Nederlandse bedrijven in de watervoorziening vergeleken met buitenlandse concurrenten..........................................................................86 Overzicht belangrijkste kengetallen Nederlandse waterbedrijven .............87 Samenvatting van de clusteragenda..........................................................110

September 2002

p. 123


Lijst van figuren Figuur 1: Figuur 2: Figuur 3: Figuur 4: Figuur 5: Figuur 6: Figuur 7: Figuur 8: Figuur 9: Figuur 10: Figuur 11: Figuur 12: Figuur 13: Figuur 14: Figuur 15: Figuur 16: Figuur 17: Figuur 18: Figuur 19: Figuur 20: Figuur 21: Figuur 22 Figuur 23: Figuur 24: Figuur 25: Figuur 26: Figuur 27: Figuur 28: Figuur 29: Figuur 30: Figuur 31 Figuur 32:

Inhoudelijk stappenplan ...............................................................................3 De waterketen...............................................................................................8 Evolutie van de loontrekkende werkgelegenheid in de watersector in Vlaanderen (1993-1999).............................................................................15 Evolutie van het aantal en dimensie van de inrichtingen ...........................16 Productie en leveringen van drinkwater (2000) .........................................17 Evolutie van de waterleveringen in Vlaanderen (1996-2000)....................18 Evolutie van het huishoudelijk en industrieel verbruik van drinkwater.....18 Bedrijfsopbrengsten en winst per geleverde hoeveelheid water ................19 Evolutie van de omzet en investeringen per werknemer............................21 Evolutie van de omzet en investeringen (1993-2001)................................21 Evolutie van de investeringsintensiteit (investeringen/omzet) (19932001)...........................................................................................................22 De productie van drinkwater per drinkwatermaatschappij (2000 ) ............25 Eigen winning versus aankoop van drinkwater (2000) ..............................25 Aandeel van de leveringen aan drinkwaterbedrijven in het totaal van de waterleveringen (2000)..........................................................................27 Bedrijfskosten (gemiddelde over de periode 1997-2000) ..........................29 Gemiddelde waterprijs aangerekend aan een type huishouden..................30 Vast versus variabel gedeelte van de verkoopprijzen aan huishoudens .....31 Impact en afhankelijkheid van leveranciers ...............................................48 Clusterkaart van de drinkwatersector in Vlaanderen..................................49 Actorenportfolio .........................................................................................51 De Porter-ruit..............................................................................................53 % van de bevolking dat drinkwater geleverd krijgt via private sector .......62 Evolutie van het aantal waterbedrijven in Engeland en Wales ..................71 Evolutie leveringen drinken afvalwater (index, in mio liters per dag) ....71 Omzetevolutie drinken afvalwatersector (index).....................................72 Evolutie werkgelegenheid in de watersector..............................................72 Percentage bemeterde woningen ................................................................73 Evolutie gemiddelde jaarlijkse drinken afvalwaterfactuur (index)..........77 Evolutie winsten voor belasting (index).....................................................78 De waterketen.............................................................................................82 Overzicht van de Nederlandse watercluster ...............................................85 Raamwerk voor clustermonitor ..................................................................99

September 2002

p. 124


Bijlage 1:

Lijst van gecontacteerde personen

Naam

Functie

Organisatie/ onderneming

1.

Bauwens, A.

Wd. gewestelijk directeur

VMW

2.

Beernaert, S.

Directeur-Generaal

VMW

3.

Buysse, M.

Directeur-coördinator

SVW

4.

Celis, J

Directeur-Generaal

Pidpa

5.

Cornelis, J.

Hoofdingenieur-Directeur Distributie

AWW

6.

Danau, M.

Sales & Marketing Europe

Seghers Better Techbnology

7.

Geilenkotten

8.

Gelders, L.

Voorzitter

VMW

9.

Gerards, R.

Partner en Director Technology and Product Development

Waterleau

10.

Huyghe, E.

Voorzitter

Pidpa

11.

Legros, C.

Directeur

Belgaqua

12.

Maes, J.

Adjunct Directeur-Generaal

Pidpa

13.

Modderie, L.

Directeur-Generaal

TMVW

14.

Pottilius, R.

Wd. Technisch directeur

VMW

15.

Termont, D.

Voorzitter

TMVW

16.

Vandevijvere, J.

17.

Vanlerberghe, F.

18.

Van Den Haute

19.

Van De Steene, B.

Commercieel directeur

Aquafin

20.

Van Heel, F.

Secretaris

ISWa

21.

Verbauwhede, J.

Adjunct Directeur-Generaal

IWVA

22.

Verstraeten

September 2002

AWW

TMVW Directeur-Generaal

IWVA TMVW

Min. EZ, prijzencommissie

p. i


Bijlage 2:

Ondernemingsfiches

AWW

PIDPA

IWVA

IWVB

IMWV

IWM

Knokke-Heist

Ieper

St Niklaas

Heusden-Z

Hoeilaart

Tongeren

Oudenaarde

Drinkwaterproductie x Opsplitsing grond/opp water x Aankopen water x Totaal leveringen water x Opsplitsing eigen leveringen/aan waterbedrijven x Opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik x Aantal klanten 0 Opsplitsing klanten huishoudelijk/industrieel 0 Aantal aansluitingen x Lengte van het toevoernet 0 Lengte van het distributienet 0 Lengte van het toevoer- en distributienet x Gemiddelde kostprijs eigen productie 0 Gemiddelde kostprijs aankopen water 0 Gemiddelde kostprijs (productie + aankopen) 0 Verkoopprijs: vast recht (abonn, huur watermeter) x Verkoopprijs: variabel (ver verbruik) x Gemiddelde verkoopprijs 0 Personeel x Omzet x Legende m.b.t. beschikbaarheid van de gegevens 0: niet beschikbaar x: beschikbaar p: partieel beschikbaar (beperkt aantal jaren) /: niet van toepassing

TMVW

VMW

1 Inhoud van de fiches (periode 1996-2000)

x x x x x 0 p p x x x x x x x x x x x x

x x x x x x x 0 x 0 x 0 x x x x x 0 x x

x x x x x x x x x 0 x 0 x x x x x 0 x x

x x x x / 0 x 0 x 0 x 0 x x x x x x x x

x x x x / 0 x 0 x 0 x 0 x x x x x x x x

/ / x x / p 0 0 x 0 p 0 / x x x x 0 x x

x x x x x x x x x 0 0 x 0 0 0 x x 0 x x

x x x x / x 0 0 x 0 0 x x x x x x 0 x x

x x x x x x x x x 0 0 p x x x x x x x 0

/ / x x / x x 0 x x x x / x x x x x x x

x x / x / x x x x x x x x / x x x 0 x x

x x / x / x 0 0 x x x x 0 / 0 x x 0 x 0

x x / x / / x 0 x x x x x / x x x x x x

x x x x / x 0 0 x x x x 0 x x x x 0 x x

De data werden bekomen door gestandaardiseerde fiches voor te leggen aan SVW en ISWA, die instonden voor het inzamelen van de gegevens, voor zover beschikbaar. Die informatie werd aangevuld met financiële cijfers uit de Balanscentrale. Variabelen in BEF werden omgezet naar EUR. Sommige rijen werden niet expliciet ingevuld, maar konden wel indirect berekend worden (bijv. aantal nieuwe aansluitingen), of indien gegevens voor één jaar niet beschikbaar waren, maakten we een veronderstelling voor het ontbrekende jaar. Deze geschatte cijfers worden in de fiches in het grijs afgebeeld. Omwille van te uiteenlopende definities van kostprijs, werd besloten deze variabelen niet mee op te nemen in dit rapport. Tenslotte wensen wij nog op te merken dat niet alle fiches volledig werden ingevuld door de drinkwaterbedrijven. De betrouwbaarheid en volledigheid van de figuren in dit rapport hangen dan ook nauw samen met de kwaliteit van de aangeleverde data. Een meer uniforme interpretatie van de indicatoren (zoals industrieel verbruik) kan de discussie over sommige bevindingen objectiveren (zie ook de clusteragenda).

September 2002

p. ii


2 Ondernemingsfiches Naam:

VMW

door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) (1b)

Waarvan: grondwater (in m³) Waarvan: oppervlaktewater (in m³)

1996 1997 1998 1999 2000 139.950.292 m³ 138.603.680 m³ 135.226.496 m³ 136.431.836 m³ 137.341.220 m³ 114.626.011 m³ 25.324.281 m³

114.322.180 m³ 24.281.500 m³

111.131.688 m³ 24.094.808 m³

110.655.546 m³ 25.776.290 m³

111.080.559 m³ 26.260.661 m³

(2) (3)

Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) Totaal beschikbaar (=1+2)

18.226.291 m³ 18.684.937 m³ 18.259.084 m³ 17.527.155 m³ 17.523.204 m³ 158.176.583 m³ 157.288.617 m³ 153.485.580 m³ 153.958.991 m³ 154.864.424 m³

(4) (5)

Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³)

17.259.131 m³ 16.355.101 m³ 15.929.914 m³ 13.381.907 m³ 13.392.024 m³ 114.500.169 m³ 111.630.359 m³ 110.853.450 m³ 112.205.738 m³ 113.619.676 m³

(5a) (5b)

(6) (7)

waarvan: industrieel / groot verbruik waarvan: huishoudelijk / klein verbruik

Totaal leveringen (=4+5) Verliezen (=3-6)

Klanten, aansluitingen en net (8) Totaal aantal klanten (abonnees)

26.207.104 m³ 88.293.065 m³

26.012.864 m³ 85.617.495 m³

26.095.894 m³ 84.757.556 m³

27.167.118 m³ 85.038.620 m³

26.711.623 m³ 86.908.053 m³

131.759.300 m³ 127.985.460 m³ 126.783.364 m³ 125.587.645 m³ 127.011.700 m³ 26.417.283 m³ 29.303.157 m³ 26.702.216 m³ 28.371.346 m³ 27.852.724 m³ 1996

1997

1998

1999

2000

Totaal aantal aansluitingen waarvan: nieuwe aansluitingen Lengte van het toevoernet (in km) Lengte van het distributienet (in km) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12)

951.361 10.261 0 km 27.116 km 27.116 km

966.744 17.942 0 km 27.394 km 27.394 km

978.897 12.153 0 km 27.709 km 27.709 km

1.004.780 25.883 0 km 28.588 km 28.588 km

1.015.838 11.058 0 km 28.611 km 28.611 km

Prijsinformatie (op 31/12 van elk jaar) - excl 6% BTW (17) Vast recht (in EUR per jaar) - gemidd.van de 4 gewest.di (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 0 m³ tot 15 m³ categorie 2: van 15 m³ tot 25 m³ categorie 3: van 25 m³ tot 1000 m³ categorie 4: van 1000 m³ tot 5000 m³ categorie 5: meer dan 5000 m³

1996 32,35 EUR

1997 32,35 EUR

1998 32,35 EUR

1999 33,22 EUR

2000 33,22 EUR

0,00 EUR/m³ 0,00 EUR/m³ 0,97 EUR/m³ 0,97 EUR/m³ 0,87 EUR/m³





(8a) (8b)

(9) (10) (11) (12) (13)

waarvan: huishoudens (klein verbruik) waarvan: industrie (groot verbruik)

Overige

1996 Personeel (in voltijds equivalenten) Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) Omzet (in mio EUR Bedrijfskosten (in mio EUR Aankopen handelsgoederen (in mio EUR) Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)

1997 1.504

148,6 mio EUR

1998

1999

2000

1.562

1.531

1.553

1.563

157,4 mio EUR

158,9 mio EUR

166,8 mio EUR

175,4 mio EUR

146,1 mio EUR

144,9 mio EUR

153,3 mio EUR

159,1 mio EUR

146,7 mio EUR

150,9 mio EUR

158,4 mio EUR

168,6 mio EUR

5,0 mio EUR

4,5 mio EUR

5,1 mio EUR

5,2 mio EUR

0,3 mio EUR

0,5 mio EUR

0,3 mio EUR

-0,4 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Huishoudelijk verbruik: verbruik tot 1.000 m³

September 2002

p. iii


Naam:

TMVW

door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Electrabel Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) (1b)


1996 1997 1998 1999 2000 12.559.144 m³ 11.780.309 m³ 10.844.252 m³ 10.078.179 m³ 10.045.980 m³ 12.559.144 m³ 0 m³

11.780.309 m³ 0 m³

10.844.252 m³ 0 m³

10.078.179 m³ 0 m³

10.045.980 m³ 0 m³

(2) (3)


70.460.889 m³ 74.840.779 m³ 71.815.296 m³ 70.116.776 m³ 71.222.597 m³ 83.020.033 m³ 86.621.088 m³ 82.659.548 m³ 80.194.955 m³ 81.268.577 m³

(4) (5)


9.132.876 m³ 9.451.795 m³ 8.989.093 m³ 6.552.436 m³ 5.639.071 m³ 74.509.136 m³ 76.131.827 m³ 72.422.425 m³ 73.219.174 m³ 74.766.878 m³

(5a) (5b)

(6) (7)



Klanten, aansluitingen en net (8) Totaal aantal klanten (abonnees) (8a) (8b)

(9) (10) (11) (12) (13)

83.642.012 m³ 85.583.622 m³ 81.411.518 m³ 79.771.610 m³ 80.405.949 m³ -621.979 m³ 1.037.466 m³ 1.248.030 m³ 423.345 m³ 862.628 m³ 1996

1997

1998

1999 226.317



236.822 1.670

216.567 4.718 565 km 5.213 km 5.778 km

Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 0 tot 15 m³ categorie 2 - residentieel : boven 15 m³ categorie 3 professioneel verbruik : van 15 m³ tot 500 m

1996

Overige


2000 238.492

219.747 4.322 565 km 5.340 km 5.905 km

221.979 5.032 580 km 5.375 km 5.955 km

225.508 3.971 582 km 5.439 km 6.021 km

254.009 4.069 582 km 5.859 km 6.441 km

1997 23,80 EUR

1998 23,80 EUR

1999 23,80 EUR

2000 23,80 EUR

0,00 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 1,98 EUR/m³ 1,98 EUR/m³

1997 372

74,7 mio EUR

1998

1999

2000

365

357

343

364

84,1 mio EUR

79,8 mio EUR

81,8 mio EUR

82,7 mio EUR

76,9 mio EUR

76,4 mio EUR

79,0 mio EUR

78,0 mio EUR

78,6 mio EUR

79,8 mio EUR

78,2 mio EUR

82,5 mio EUR

38,8 mio EUR

39,7 mio EUR

39,8 mio EUR

41,0 mio EUR

6,4 mio EUR

3,7 mio EUR

3,6 mio EUR

1,7 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Huishoudelijk verbruik: verbruik tot 500 m³

September 2002

p. iv


Naam:

AWW

door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten (slechts gedeeltelijk zelf) Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) (1b)


1996 1997 1998 1999 2000 146.183.769 m³ 149.504.175 m³ 144.725.961 m³ 147.150.679 m³ 145.435.764 m³ 0 m³ 146.183.769 m³

0 m³ 149.504.175 m³

0 m³ 144.725.961 m³

0 m³ 147.150.679 m³

0 m³ 145.435.764 m³

(2) (3)

Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) 7.528.735 m³ 7.436.183 m³ 7.454.048 m³ 7.414.186 m³ 7.449.082 m³ Totaal beschikbaar (=1+2) 153.712.504 m³ 156.940.358 m³ 152.180.009 m³ 154.564.865 m³ 152.884.846 m³

(4) (5)


(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)

38.644.231 m³ 39.197.783 m³ 36.788.862 m³ 35.549.566 m³ 33.930.246 m³ 115.068.273 m³ 117.742.575 m³ 115.391.147 m³ 119.015.299 m³ 118.954.600 m³ 62.953.107 m³ 52.115.166 m³

65.196.152 m³ 52.546.423 m³

65.500.132 m³ 49.891.015 m³

66.019.228 m³ 52.996.071 m³

65.985.558 m³ 52.969.042 m³

153.712.504 m³ 156.940.358 m³ 152.180.009 m³ 154.564.865 m³ 152.884.846 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 1996 146.462

1997 146.601

1998 145.208

1999 146.022

2000 146.279

146.462 927 0 km 2.263 km 2.263 km

146.601 999 0 km 2.278 km 2.278 km

145.208 1.024 0 km 2.310 km 2.310 km

146.022 1.041 0 km 2.391 km 2.391 km

146.279 660 0 km 2.328 km 2.328 km

1997 29,75 EUR 0,87 EUR/m³

1998 29,75 EUR 0,87 EUR/m³

1999 33,47 EUR 0,97 EUR/m³

2000 33,47 EUR 0,97 EUR/m³



Prijsinformatie (enkel voor huishoudelijk verbruik) (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³)

1996

Overige


1997 551

73,6 mio EUR

1998

1999

2000

550

551

554

559

81,5 mio EUR

81,2 mio EUR

86,4 mio EUR

87,5 mio EUR

76,1 mio EUR

78,1 mio EUR

82,9 mio EUR

84,2 mio EUR

80,5 mio EUR

80,4 mio EUR

84,9 mio EUR

85,8 mio EUR

4,5 mio EUR

4,1 mio EUR

4,0 mio EUR

4,0 mio EUR

0,7 mio EUR

0,2 mio EUR

0,3 mio EUR

0,3 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ?

September 2002

p. v


Naam:

PIDPA



1996 1997 1998 1999 2000 63.678.691 m³ 62.827.301 m³ 61.660.472 m³ 63.577.425 m³ 63.191.795 m³ 63.678.691 m³ 0 m³

62.827.301 m³ 0 m³

61.660.472 m³ 0 m³

63.577.425 m³ 0 m³

63.191.795 m³ 0 m³

(2) (3)


17.661.931 m³ 17.303.836 m³ 15.295.656 m³ 14.455.520 m³ 13.095.867 m³ 81.340.622 m³ 80.131.137 m³ 76.956.128 m³ 78.032.945 m³ 76.287.662 m³

(4) (5)


7.540.783 m³ 7.448.508 m³ 7.465.539 m³ 7.423.861 m³ 7.460.310 m³ 65.967.993 m³ 64.592.544 m³ 61.787.185 m³ 62.921.000 m³ 60.616.368 m³

(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)



Prijsinformatie (geldig op 31/12) (17) Vast recht (in EUR per jaar) - huishoudens + huur waterm Vast recht - industrie - afh van diameter van watermeter: (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) huishoudens: van 0 tot 15 m³ huishoudens: van 15 m³ tot 250 m³ huishoudens : vanaf 250 m³ industrie: van 0-2.000 m³ industrie: van 2.000-60.000 m³ industrie: van 60.000-200.000 m³ industrie: van 200.000-1.000.000 m³ industrie: vanaf 1 mio m³ Overige

15.991.465 m³ 47.512.713 m³

18.954.022 m³ 42.709.138 m³

18.595.995 m³ 44.222.235 m³

18.163.583 m³ 42.343.667 m³

73.508.776 m³ 72.041.052 m³ 69.252.724 m³ 70.344.861 m³ 68.076.678 m³ 7.831.846 m³ 8.090.085 m³ 7.703.404 m³ 7.688.084 m³ 8.210.984 m³ 1996 410.745

1997 417.587

1998 424.083

1999 429.533

2000 434.440

406.921 3.824

402.900 14.687

411.356 12.727

416.711 12.822

421.464 12.976

387.931 6.185 0 km 11.516 km 11.516 km

392.395 5.551 0 km 11.618 km 11.618 km

396.659 4.749 0 km 11.685 km 11.685 km

399.985 4.749 0 km 11.762 km 11.762 km

403.024 4.279 0 km 11.829 km 11.829 km

1996 1997 1998 1999 2000 20,23 EUR 21,72 EUR 21,72 EUR 21,72 EUR 29,15 EUR 43,38 tot 260,2943,38 tot 260,2943,38 tot 260,2952,06 tot 312,35 0,00 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 0,80 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,78 EUR/m³ 0,76 EUR/m³ 0,75 EUR/m³ 1996

Personeel (in voltijds equivalenten) Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) Omzet (in mio EUR Bedrijfskosten (in mio EUR Aankopen handelsgoederen (in mio EUR) Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)

18.348.825 m³ 46.096.339 m³

1997 545

54,61 mio EUR

0,00 EUR/m³ 1,14 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 0,80 EUR/m³ 0,79 EUR/m³ 0,78 EUR/m³ 0,76 EUR/m³ 0,75 EUR/m³ 1998



557

578

584

583

73,46 mio EUR

73,90 mio EUR

78,00 mio EUR

81,55 mio EUR

62,28 mio EUR

64,72 mio EUR

67,21 mio EUR

72,01 mio EUR

79,12 mio EUR

81,19 mio EUR

83,07 mio EUR

86,34 mio EUR

14,82 mio EUR

15,84 mio EUR

18,58 mio EUR

18,84 mio EUR

4,25 mio EUR

4,05 mio EUR

1,84 mio EUR

1,48 mio EUR


September 2002

p. vi


Naam:

IWVA



1996 3.242.447 m³

1997 3.185.636 m³

1998 3.215.764 m³

1999 3.185.396 m³

2000 2.962.269 m³

3.242.447 m³ 0 m³

3.185.636 m³ 0 m³

3.215.764 m³ 0 m³

3.185.396 m³ 0 m³

2.962.269 m³ 0 m³

(2) (3)


2.536.833 m³ 5.779.280 m³

2.546.938 m³ 5.732.574 m³

2.154.699 m³ 5.370.463 m³

2.341.385 m³ 5.526.781 m³

2.431.090 m³ 5.393.359 m³

(4) (5)


0 m³ 4.835.275 m³

0 m³ 4.836.821 m³

0 m³ 4.487.047 m³

0 m³ 4.593.270 m³

0 m³ 4.450.037 m³

4.835.275 m³ 944.005 m³

4.836.821 m³ 895.753 m³

4.487.047 m³ 883.416 m³

4.593.270 m³ 933.511 m³

4.450.037 m³ 943.322 m³

1996 50.819

1997 52.125

1998 53.024

1999 54.407

2000 55.562

26.463 779 0 km 909 km 909 km

26.717 254 0 km 922 km 922 km

26.942 225 0 km 933 km 933 km

27.098 156 0 km 943 km 943 km

27.366 268 0 km 946 km 946 km

1996 31,53 EUR

1997 31,53 EUR

1998 31,53 EUR

1999 31,53 EUR

2000 31,53 EUR

0,00 EUR/m³ 1,17 EUR/m³ 0,92 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 1,17 EUR/m³ 0,92 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 1,17 EUR/m³ 0,92 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 1,17 EUR/m³ 0,92 EUR/m³

(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)



Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) van 0 - 15 m³ van 15 m³ tot 500 m³ vanf 500 m³ categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot …………… Overige


1997 44

4,7 mio EUR

1998

1999

2000

42

43

46

48

6,7 mio EUR

7,3 mio EUR

7,2 mio EUR

7,0 mio EUR

5,3 mio EUR

6,0 mio EUR

5,9 mio EUR

5,8 mio EUR

6,5 mio EUR

6,6 mio EUR

6,9 mio EUR

6,7 mio EUR

2,3 mio EUR

2,0 mio EUR

2,0 mio EUR

2,0 mio EUR

0,8 mio EUR

1,4 mio EUR

0,9 mio EUR

0,9 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Er wordt geen opsplitsing gemaakt tussen huishoudelijk en industrieel verbruik

September 2002

p. vii


Naam:

IWVB



1996 1.310.295 m³

1997 1.279.820 m³

1998 1.221.791 m³

1999 1.225.714 m³

2000 1.215.092 m³

1.310.295 m³ 0 m³

1.279.820 m³ 0 m³

1.221.791 m³ 0 m³

1.225.714 m³ 0 m³

1.215.092 m³ 0 m³

(2) (3)


11.638.676 m³ 11.662.048 m³ 11.868.830 m³ 11.628.282 m³ 11.610.690 m³ 12.948.971 m³ 12.941.868 m³ 13.090.621 m³ 12.853.996 m³ 12.825.782 m³

(4) (5)


0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 0 m³ 10.671.589 m³ 10.779.510 m³ 10.889.821 m³ 10.710.734 m³ 10.737.151 m³

(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)

10.671.589 m³ 10.779.510 m³ 10.889.821 m³ 10.710.734 m³ 10.737.151 m³ 12.948.971 m³ 2.162.358 m³ 2.200.800 m³ 2.143.262 m³ 2.088.631 m³ 1996 80.656

1997 81.211

1998 81.958

1999 82.755

2000 83.888

74.323 0 km 1.530 km 1.530 km

74.901 578 0 km 1.536 km 1.536 km

75.577 676 0 km 1.545 km 1.545 km

76.168 591 0 km 1.554 km 1.554 km

76.928 760 0 km 1.562 km 1.562 km

1996 20,70 EUR

1997 20,70 EUR

1998 20,70 EUR

1999 20,70 EUR

2000 20,70 EUR

0,00 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,19 EUR/m³ 2,19 EUR/m³

1,38 EUR/m³

1,38 EUR/m³

1,38 EUR/m³

1,38 EUR/m³



Prijsinformatie (17) Vast recht (in BEF per jaar) per woongelegenheid (18) Variabele prijzen: (in BEF per m³) huishoudens: van 0 tot 15 m³ per ingeschreven bewoner huishoudens: van 0 tot 1000 m³ boven gratis water huishoudens: boven 1000 m³ professioneel: boven 1000 m³ Overige


1997 0

20,1 mio EUR

1998

1999

2000

0

0

0

0

21,3 mio EUR

21,5 mio EUR

21,5 mio EUR

24,3 mio EUR

21,3 mio EUR

21,4 mio EUR

21,5 mio EUR

24,2 mio EUR

19,3 mio EUR

19,1 mio EUR

19,5 mio EUR

22,1 mio EUR

8,0 mio EUR

8,1 mio EUR

8,0 mio EUR

8,0 mio EUR

2,0 mio EUR

2,4 mio EUR

2,1 mio EUR

2,5 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Er is geen apart tarief voor klein en groot verbruik

September 2002

p. viii


Naam:

IMWV

door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten Samenwerkingsovereenkomst met de TMVW Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters voor de uitvoering van de exploitatieactiviteiten Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) (1b)


(4) (5)


(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)

1997

1998

1999

2000

0 m³ 0 m³ 0 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³

7.671.475 m³ 7.671.475 m³

7.895.969 m³ 7.895.969 m³

8.047.861 m³ 8.047.861 m³

8.569.644 m³ 8.569.644 m³

8.799.411 m³ 8.799.411 m³

0 m³ 6.766.775 m³ 1.289.336 m³ 5.477.439 m³

0 m³ 7.012.025 m³ 1.612.766 m³ 5.399.259 m³

0 m³ 7.242.154 m³ 1.955.382 m³ 5.286.772 m³

0 m³ 7.712.680 m³ 2.448.163 m³ 5.264.517 m³

0 m³ 7.919.470 m³ 2.451.828 m³ 5.467.642 m³

6.766.775 m³ 904.700 m³

7.012.025 m³ 883.944 m³

7.242.154 m³ 805.707 m³

7.712.680 m³ 856.964 m³

7.919.470 m³ 879.941 m³


(2) (3)

(5a) (5b)

1996

1996

1997

1998

1999

2000



Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 0 …… tot 15 …………… categorie 2: van 15 …… tot 500 …………… categorie 3: van> 500 …… tot …………… categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot …………… Overige

55.130

56.836 1.706

58.276 1.440

67.488 9.212 0 km 2.009 km 2.009 km

66.941 0 0 km 2.035 km 2.035 km

1996 24,79 EUR

1997 24,79 EUR

1998 24,79 EUR

1999 24,79 EUR

2000 24,79 EUR

2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

0,00 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³


1997 0

1998

1999

2000

0

0

0

0

9,2 mio EUR

10,0 mio EUR

11,4 mio EUR

11,7 mio EUR

9,1 mio EUR

9,9 mio EUR

11,3 mio EUR

11,5 mio EUR

7,3 mio EUR

8,0 mio EUR

8,6 mio EUR

8,9 mio EUR

5,2 mio EUR

5,3 mio EUR

5,6 mio EUR

5,8 mio EUR

2,0 mio EUR

2,1 mio EUR

2,8 mio EUR

2,8 mio EUR


September 2002

p. ix


Naam: IWM Activiteiten Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer

Ja

Nee

Commentaar

Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) Waarvan: grondwater (in m³) (1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) (2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) (3) Totaal beschikbaar (=1+2)

1996 6.300.788 m³ 6.300.788 m³ 0 m³ 391.684 m³ 6.692.472 m³

1997 6.022.652 m³ 6.022.652 m³ 0 m³ 393.873 m³ 6.416.525 m³

1998 5.545.390 m³ 5.545.390 m³ 0 m³ 388.943 m³ 5.934.333 m³

1999 5.406.297 m³ 5.406.297 m³ 0 m³ 376.539 m³ 5.782.836 m³

2000 5.395.074 m³ 5.395.074 m³ 0 m³ 370.833 m³ 5.765.907 m³

(4) (5) (5a) (5b) (6) (7)

0 m³ 5.077.775 m³ 1.531.975 m³ 3.545.800 m³ 5.077.775 m³ 1.614.697 m³

0 m³ 5.072.327 m³ 1.537.605 m³ 3.534.722 m³ 5.072.327 m³ 1.344.198 m³

0 m³ 4.726.765 m³ 1.304.099 m³ 3.422.666 m³ 4.726.765 m³ 1.207.568 m³

0 m³ 4.633.193 m³ 1.139.235 m³ 3.493.958 m³ 4.633.193 m³ 1.149.643 m³

0 m³ 4.510.920 m³ 1.044.916 m³ 3.466.004 m³ 4.510.920 m³ 1.254.987 m³

1996 40.048 39.475 573 40.048 1.430 0 km 1.061 km 1.061 km

1997 40.633 40.053 580 40.633 585 0 km 1.067 km 1.067 km

1998 41.172 40.620 552 41.172 539 0 km 1.069 km 1.069 km

1999 41.706 41.156 550 41.706 534 0 km 1.072 km 1.072 km

2000 42.009 41.681 328 42.009 303 0 km 1.075 km 1.075 km

1996 26,77 EUR

1997 26,77 EUR

1998 26,77 EUR

1999 26,77 EUR

2000 26,77 EUR

Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) waarvan: industrieel / groot verbruik waarvan: huishoudelijk / klein verbruik Totaal leveringen (=4+5) Verliezen (=3-6)

Klanten, aansluitingen en net (8) Totaal aantal klanten (abonnees) (8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) (8b) waarvan: industrie (groot verbruik) (9) Totaal aantal aansluitingen (10) waarvan: nieuwe aansluitingen (11) Lengte van het toevoernet (in km) (12) Lengte van het distributienet (in km) (13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12) Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van …… tot categorie 2: van …… tot categorie 3: van …… tot categorie 4: van …… tot categorie 5: van …… tot

…………… …………… …………… …………… ……………

Overige


1997 0

39 5,9 mio EUR 5,3 mio EUR 5,3 mio EUR 0,4 mio EUR 0,2 mio EUR

1998 2 5,9 mio EUR 5,3 mio EUR 5,2 mio EUR 0,4 mio EUR 0,2 mio EUR




September 2002

p. x


Naam:

Stedelijke waterdienst Ieper



1996 1.502.859 m³

1997 1.565.683 m³

1998 1.509.452 m³

1999 2.492.243 m³

2000 2.632.718 m³

0 m³ 1.502.859 m³

0 m³ 1.565.683 m³

0 m³ 1.509.452 m³

0 m³ 2.492.243 m³

0 m³ 2.632.718 m³

(2) (3)


1.460.928 m³ 2.963.787 m³

1.251.408 m³ 2.817.091 m³

1.377.452 m³ 2.886.904 m³

1.246.699 m³ 3.738.942 m³

1.171.891 m³ 3.804.609 m³

(4) (5)


0 m³ 2.408.243 m³

0 m³ 2.349.483 m³

0 m³ 2.547.635 m³

946.118 m³ 2.472.870 m³

1.141.000 m³ 2.377.708 m³

1.602.494 m³ 805.749 m³

1.588.988 m³ 760.495 m³

1.752.963 m³ 794.672 m³

1.726.548 m³ 746.322 m³

1.689.472 m³ 688.236 m³

2.408.243 m³ 555.544 m³

2.349.483 m³ 467.612 m³

2.547.635 m³ 339.269 m³

3.418.988 m³ 306.662 m³

3.518.708 m³ 285.901 m³

1996 9.018

1997 9.085

1998 9.175

1999 9.342

2000 9.539

8.947 138

9.028 147

9.184 158

9.370 169

8.240

8.325 85

8.389 64

8.444 55 0 km 172 km 172 km

8.489 45 0 km 179 km 179 km

1996 29,75 EUR

1997 29,75 EUR

1998 29,75 EUR

1999 29,75 EUR

2000 29,75 EUR

1,51 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,04 EUR/m³

1,51 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,04 EUR/m³

1,51 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,04 EUR/m³

1,51 EUR/m³ 1,21 EUR/m³ 1,04 EUR/m³

(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)



Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 0 tot 1000 categorie 2: van 1001 tot 5000 categorie 3: van > 5000 categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot …………… Overige


1997 15

1998 14

1999 15

2000 15

15

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Huishoudelijk verbruik: geen NV, BVBA …

September 2002

p. xi


Naam:

Waterbedrijf van Knokke-Heist

door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten aanleg leidingen vnl uitbesteed Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) (1b)


(2) (3)


(4) (5)


(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)

1996 777.884 m³

1997 798.686 m³

1998 702.304 m³

1999 926.092 m³

2000 633.515 m³

777.884 m³ 0 m³

798.686 m³ 0 m³

702.304 m³ 0 m³

926.092 m³ 0 m³

633.515 m³ 0 m³

2.503.868 m³ 3.281.752 m³

2.454.767 m³ 3.253.453 m³

2.106.941 m³ 2.809.245 m³

1.912.076 m³ 2.838.168 m³

2.321.146 m³ 2.954.661 m³

0 m³ 2.687.264 m³ 350.000 m³ 2.188.058 m³

0 m³ 2.649.508 m³ 350.000 m³ 2.188.058 m³

0 m³ 2.432.025 m³ 243.967 m³ 2.188.058 m³

0 m³ 2.462.562 m³ 290.000 m³ 2.172.562 m³

0 m³ 2.493.436 m³ 290.000 m³ 2.203.436 m³

2.687.264 m³ 594.488 m³

2.649.508 m³ 603.945 m³

2.432.025 m³ 377.220 m³

2.462.562 m³ 375.606 m³

2.493.436 m³ 461.225 m³

1996

1997

1998

1999

2000



21.073 200 0 km 270 km 270 km

21.188 115 0 km 271 km 271 km

21.288 100 0 km 273 km 273 km

21.346 58 0 km 275 km 275 km

21.407 61 0 km 280 km 280 km

Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 15 m3 tot 1000 m3 categorie 2: vanaf 1001 m3 categorie 3: eerste 15 m³ per persoon categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot ……………

1996 6,54 EUR 1 EUR

1997 6,54 EUR

1998 6,54 EUR

1999 6,54 EUR

2000 6,54 EUR

1,49 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 0,00 EUR/m³

1,49 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 0,00 EUR/m³

1,49 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 0,00 EUR/m³

1,49 EUR/m³ 1,12 EUR/m³ 0,00 EUR/m³

Overige


1997

1998

1999

2000

29

28

26

27

28

4,3 mio EUR

4,2 mio EUR

4,3 mio EUR

17,7 mio EUR

4,5 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? boven 1000 m3 en geen appartementsgebouwen

September 2002

p. xii


Naam:

Waterleidingsbedrijf Heusden-Zolder



1996 981.483 m³

1997 992.196 m³

1998 902.171 m³

1999 878.611 m³

2000 865.412 m³

981.483 m³ 0 m³

992.196 m³ 0 m³

902.171 m³ 0 m³

878.611 m³ 0 m³

865.412 m³ 0 m³

(2) (3)


0 m³ 981.483 m³

0 m³ 992.196 m³

0 m³ 902.171 m³

0 m³ 878.611 m³

0 m³ 865.412 m³

(4) (5)


0 m³ 981.483 m³

0 m³ 992.196 m³

0 m³ 902.171 m³

0 m³ 878.611 m³

0 m³ 865.412 m³

125.400 m³ 856.083 m³

126.769 m³ 784.205 m³

86.829 m³ 765.234 m³

97.066 m³ 723.260 m³

113.722 m³ 718.146 m³

910.517 m³ 70.966 m³

910.974 m³ 81.222 m³

852.063 m³ 50.108 m³

820.326 m³ 58.285 m³

831.868 m³ 33.544 m³

1996 5.845

1997 5.934

1998 6.055

1999 6.142

2000 6.145

5.844 1

5.933 1

6.054 1

6.141 1

6.144 1

5.845 1 km 129 km 130 km

5.934 89 1 km 129 km 130 km

6.055 121 1 km 139 km 140 km

6.142 87 1 km 139 km 140 km

6.145 3 1 km 139 km 140 km

1996 31,23 EUR

1997 31,23 EUR

1998 31,23 EUR

1999 31,23 EUR

2000 31,23 EUR

0,69 EUR/m³ 0,69 EUR/m³ 0,64 EUR/m³

0,69 EUR/m³ 0,69 EUR/m³ 0,64 EUR/m³

1,14 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,79 EUR/m³

1,14 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,79 EUR/m³

1,14 EUR/m³ 0,84 EUR/m³ 0,79 EUR/m³

(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)



Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 0 tot 1000 categorie 2: van 1001 tot 5000 categorie 3: van 5001 tot …………… categorie 4: van …… tot …………… categorie 5: van …… tot …………… Overige


1997

1998

1999

2000

8

8

9

9

9

0,7 mio EUR

0,8 mio EUR

0,8 mio EUR

0,9 mio EUR

0,9 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? louter verbruik voor zelfstandige activiteit / is normaliter niet te definiëren

September 2002

p. xiii


Naam:

Waterbedrijf Hoeilaart



(2) (3)


(4) (5)


(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)

1996 516.840 m³

1997 497.193 m³

1998 524.655 m³

1999 514.431 m³

2000 483.946 m³

516.840 m³ 0 m³

497.193 m³ 0 m³

524.655 m³ 0 m³

514.431 m³ 0 m³

483.946 m³ 0 m³

0 m³ 516.840 m³

0 m³ 497.193 m³

0 m³ 524.655 m³

0 m³ 514.431 m³

0 m³ 483.946 m³

0 m³ 434.211 m³ 20.000 m³ 414.211 m³ 434.211 m³

0 m³ 447.474 m³ 25.000 m³ 422.474 m³ 447.474 m³

0 m³ 424.620 m³ 0 m³ 424.620 m³ 424.620 m³

0 m³ 433.283 m³ 0 m³ 433.283 m³ 433.283 m³

0 m³ 427.726 m³ 0 m³ 427.726 m³ 427.726 m³

82.629 m³

49.719 m³

100.035 m³

81.148 m³

56.220 m³

1996

1997

1999

2000

1998



Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van …… tot categorie 2: van …… tot categorie 3: van …… tot categorie 4: van …… tot categorie 5: van …… tot

4.153 27 3 km

4.173 30 3 km

4.159 33 3 km

4.165 35 3 km 117 km 120 km

4.185 37 3 km 122 km 125 km

1996 24,79 EUR

1997 24,79 EUR

1998 24,79 EUR

1999 24,79 EUR

2000 24,79 EUR

onbeperkt………… 1,12 EUR/m³ …………… …………… …………… ……………

1,12 EUR/m³

1,41 EUR/m³

1,41 EUR/m³

1,41 EUR/m³

Overige


1997 6

1998 6

1999 6

2000 6

6

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Geen industrieel verbruik

September 2002

p. xiv


Naam:

Stedelijk Waterbedrijf van Sint-Niklaas

door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³)

1996

1997

1998

1999

2000

(2) (3)


0 m³ 0 m³ 0 m³ 2.790.323 m³ 2.790.323 m³

(4) (5)


0 m³ 2.330.120 m³

0 m³ 2.294.677 m³

0 m³ 2.259.619 m³

0 m³ 2.374.177 m³

0 m³ 2.274.438 m³

505.928 m³ 1.824.192 m³

632.953 m³ 1.661.724 m³

624.669 m³ 1.634.950 m³

686.733 m³ 1.687.444 m³

491.090 m³ 1.783.348 m³

2.330.120 m³ 460.203 m³

2.294.677 m³ 423.206 m³

2.259.619 m³ 387.212 m³

2.374.177 m³ 331.633 m³

2.274.438 m³ 351.177 m³

1996 19.256

1997 19.393

1998 19.457

1999 20.159

2000 20.351

18.639 100 0 km 190 km 190 km

18.761 122 0 km 193 km 193 km

18.896 135 0 km 193 km 193 km

18.986 90 0 km 198 km 198 km

19.068 82 0 km 200 km 200 km

1996 35,70 EUR

1997 35,70 EUR

1998 35,70 EUR

1999 35,70 EUR

2000 35,70 EUR

1,02 EUR/m³

1,24 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

1,24 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

1,24 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

1,24 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

(1a) (1b)

(5a) (5b)

(6) (7)





(9) (10) (11) (12) (13)

0 m³ 0 m³ 0 m³ 2.717.883 m³ 2.717.883 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³ 2.646.831 m³ 2.646.831 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³ 2.705.810 m³ 2.705.810 m³

0 m³ 0 m³ 0 m³ 2.625.615 m³ 2.625.615 m³



Prijsinformatie (6 % BTW niet inbegrepen) (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van …… tot …………… categorie 2: vanaf 501m³ categorie 3: van …… tot …………… categorie 4: van …… tot …………… gratis 24 m³/klant in 1996 Overige

0,00 EUR/m³ 1996

Personeel (in voltijds equivalenten) Bedrijfsopbrengsten (in mio EUR) Omzet (in mio EUR Bedrijfskosten (in mio EUR Aankopen handelsgoederen (in mio EUR) Winst van het boekjaar voor belastingen (in mio EUR)

1997

1998

1999

2000

13

15

14

13

14

2,7 mio EUR

2,7 mio EUR

2,7 mio EUR

2,7 mio EUR

2,8 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? Het industrieel verbruik omvat het verbruik van bedrijven en openbare diensten.

September 2002

p. xv


Naam: Waterdienst van Oudenaarde door onderneming zelf uitgevoerd ? Ja Nee Commentaar Activiteiten Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) (1b)


(2) (3)


(4) (5)


(5a) (5b)

(6) (7)




(9) (10) (11) (12) (13)

1996 565.223 m³

1997 610.337 m³

1998 645.733 m³

1999 601.255 m³

2000 613.705 m³

565.223 m³ 0 m³

610.337 m³ 0 m³

645.733 m³ 0 m³

601.255 m³ 0 m³

613.705 m³ 0 m³

234.296 m³ 799.519 m³

214.514 m³ 824.851 m³

64.042 m³ 709.775 m³

158.083 m³ 759.338 m³

162.167 m³ 775.872 m³

0 m³ 668.125 m³ 145.452 m³ 522.673 m³

0 m³ 669.661 m³ 218.325 m³ 451.336 m³

0 m³ 545.083 m³ 137.961 m³ 407.122 m³

0 m³ 582.671 m³ 152.713 m³ 429.958 m³

0 m³ 568.131 m³ 151.854 m³ 416.277 m³

668.125 m³ 131.394 m³

669.661 m³ 155.190 m³

545.083 m³ 164.692 m³

582.671 m³ 176.667 m³

568.131 m³ 207.741 m³

1996

1997

1998

1999

2000



Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) evt. Aanvullen - huishoudelijk verbruik (15 m³ gratis) - professioneel verbruik <= 500 m³ - professioneel verbruik > 500 m³

Overige

5.723 3 km 115 km 118 km 1996 16,36 EUR 1,00 EUR


5.806 83 3 km 115 km 118 km

5.731 -75 3 km 115 km 118 km

5.826 95 3 km 116 km 119 km

5.907 81 3 km 117 km 120 km

1997 16,36 EUR

1998 16,36 EUR

1999 16,36 EUR

2000 16,36 EUR

2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

2,01 EUR/m³ 2,01 EUR/m³ 1,08 EUR/m³

1997

1998

1999

2000

6

6

6

6

6

0,7 mio EUR

0,8 mio EUR

0,8 mio EUR

0,9 mio EUR

0,8 mio EUR

Aanvullende opmerkingen Welke definitie wordt bij vraag (5) gehanteerd voor de opsplitsing huishoudelijk/industrieel verbruik ? - huishoudelijk: <= 500 m³ ; professioneel: > 500 m³

September 2002

p. xvi


Naam: Waterbedrijf van Tongeren Activiteiten Aanleg en onderhoud van leidingen, installatie watermeters Klantendienst, facturatie,… Beheer Productie en leveringen van water (1) Eigen productie (m³) (1a) Waarvan: grondwater (in m³) (1b) Waarvan: oppervlaktewater (in m³) (2) Aankopen van water bij andere maatschappijen (in m³) (3) Totaal beschikbaar (=1+2)

Ja

Nee

Commentaar

1996 1.081.734 m³ 1.081.734 m³ 0 m³ 0 m³ 1.081.734 m³

1997 1.065.767 m³ 1.065.767 m³ 0 m³ 0 m³ 1.065.767 m³

1998 1.000.767 m³ 1.000.767 m³ 0 m³ 0 m³ 1.000.767 m³

1999 1.080.402 m³ 1.080.402 m³ 0 m³ 0 m³ 1.080.402 m³

2000 1.046.052 m³ 1.046.052 m³ 0 m³ 0 m³ 1.046.052 m³

0 m³ 765.932 m³

0 m³ 834.892 m³

0 m³ 767.321 m³

0 m³ 800.475 m³

765.932 m³ 315.802 m³

834.492 m³ 231.275 m³

767.321 m³ 233.446 m³

800.475 m³ 279.927 m³

0 m³ 826.598 m³ 158.751 m³ 667.847 m³ 826.598 m³ 219.454 m³

Klanten, aansluitingen en net (8) Totaal aantal klanten (abonnees) (8a) waarvan: huishoudens (klein verbruik) (8b) waarvan: industrie (groot verbruik) (9) Totaal aantal aansluitingen (10) waarvan: nieuwe aansluitingen (11) Lengte van het toevoernet (in km) (12) Lengte van het distributienet (in km) (13) Totale lengte van toevoer- en distributienetwerk (11+12)

1996 8.269

1997 8.321

1998 8.374

1999 8.402

2000 8.435

8.269 285 74 km 7 km 81 km

8.321 52 74 km 7 km 81 km

8.374 53 74 km 7 km 81 km

8.402 28 74 km 7 km 81 km

8.435 33 74 km 7 km 81 km

Prijsinformatie (17) Vast recht (in EUR per jaar) (18) Variabele prijzen: (in EUR per m³) categorie 1: van 0 tot 24 categorie 2: van 25 tot 1000 categorie 3: van 1000 tot 5000 …………… categorie 4: van 5000 en meer categorie 5: van …… tot ……………

1996 27,37 EUR

1997 31,23 EUR

1998 31,23 EUR

1999 31,23 EUR

2000 31,23 EUR

1,14 EUR/m³ 0,69 EUR/m³ 0,69 EUR/m³ 0,64 EUR/m³





(4) (5) (5a) (5b) (6) (7)

Leveringen aan andere watermaatschappijen (in m³) Leveringen in het eigen verzorgingsgebied (in m³) waarvan: industrieel / groot verbruik waarvan: huishoudelijk / klein verbruik Totaal leveringen (=4+5) Verliezen (=3-6)

Overige


1997

1998

1999

2000

10

10

10

10

10

0,7 mio EUR

0,9 mio EUR

1,0 mio EUR

0,9 mio EUR

1,0 mio EUR


September 2002

p. xvii

Drinkwater in Vlaanderen:

Recommend Documents