RESIDENTIE LA SAUVENIèRE
Hernieuwbare warmte voor 350 woningen Tweehuizenweg 71 - 1200 Brussel Opdrachtgever : Managimm sa (www.managimm.com) Bouwheren : Modulo architects (www.modulo-architects.be) / Cogengreen (www.cogengreen.com) / ESE (www.ese-solar.com/ese)
La Sauvenière is een geheel van appartementengebouwen die op het einde van de jaren 1970 werden gebouwd. Sinds de bouw ervan gebeurt de productie van warmte er gecentraliseerd voor alle woningen en gemeenschappelijke ruimten. De afgelopen jaren heeft zich in de residentie een groene revolutie voltrokken. Er werden vernieuwende installaties geplaatst die zowel financieel als op milieuvlak hun vruchten afwierpen. Het ecologische vertrekpunt? Een maandelijkse verwarmingsfactuur die in de winter van 2006 omhoog is geschoten als gevolg van een hoge stookolieprijs en een langdurige periode van extreme koude. De beheerder van het gebouw is zich vervolgens met het probleem gaan bezighouden en heeft aan de bewoners voorgesteld de energievoorziening van de residentie te diversifiëren. De volgende winter waren een warmtekrachtkoppelingssysteem samen met thermische zonnepanelen in gebruik genomen. Dit zou de komende jaren gevolgd kunnen worden door een systeem voor de recuperatie van regenwater en een geheel van fotovoltaïsche zonnepanelen.
LA SAUVENIÈRE IN CIJFERS Realisatie van het “groene energie”-project.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . November 2007 Ontwikkelbaar elektrisch vermogen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 kWe Ontwikkelbaar thermisch vermogen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 kWth Kostprijs van het project. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490.000 € Kostprijs van de exploitatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88.500 € Investeringssteun. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130.000 € Productiesteun.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103.500 €/jaar Jaarlijkse winst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187.810 €/jaar Terugverdientijd van het project.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 jaar PAGINA 1 / 2 RESIDENTIE LA SAUVENIèRE - 24/04/09
WARMTEKRACHTKOPPELING Om het hoofd te bieden aan de hoge verwarmingskosten werd als uiteindelijke oplossing gekozen voor de plaatsing in april 2007 van twee warmtekrachtkoppelingsinstallaties van 44kW, ter vervanging van twee traditionele verwarmingsketels van 1.100 kW. Toen de energie nog goedkoop was, waren deze twee verwarmingsketels op het ogenblik dat ze geplaatst werden veel te groot dan waarvoor ze bedoeld waren. Om het systeem te vervolledigen werd een condensatieketel van 750 kW geïnstalleerd. Deze ketel, die blijft werken op traditioneel stadsgas, kan voorzien in de warmtebehoeften die niet worden gedekt door de warmtekrachtkoppeling. De warmtekrachtkoppelingsinstallatie van 44 kW ontwikkelt een elektrisch vermogen van 25 kW. De twee installaties, die meer dan 7.000 uur per jaar draaien met biobrandstof (koolzaadolie), hebben een productiecapaciteit van 350 MWu. Deze energie wordt gebruikt voor de gemeenschappelijke ruimten van het gebouw (liften, rookafzuigapparaten, verlichting van de parkings).
Dankzij dit productiemechanisme, waarbij gelijktijdig warmte en elektriciteit wordt gegenereerd, kunnen grote besparingen worden gerealiseerd aangezien het energierendement ervan bijzonder hoog is. Daarnaast is er dan ook nog de steun bij de productie van groene elektriciteit die wordt toegekend door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest via het mechanisme van groencertificaten.
THERMISCHE ZONNEPANELEN De mede-eigendom heeft in november 2007 beslist te investeren in zonne-energie door optimaal gebruik te maken van de onbenutte daken van de residentie. Het milieuproject van La Sauvenière kreeg dus een gevolg door de installatie van 250 m² thermische zonnepanelen. Deze staan in voor de energievoorziening van 4 tanks van 2.000 liter warm water die de bewoners momenteel dagelijks gebruiken om in hun behoeften te voorzien. Het volgende hydraulische schema geeft een grafische beschrijving van de volledige installatie zoals die momenteel bestaat. De koolzaadolietank werd niet ver van de warmtekrachtkoppelingsinstallaties geplaatst en is in de grond ingegraven naast de verwarmingsinstallatie.
KNIPOOG Dankzij het vervangen van de verlichting (relighting) door krachtigere toestellen in de gemeenschappelijke ruimten kan een elektriciteitsbesparing van 17% worden gerealiseerd. Een eenvoudige maatregel, voorafgaand aan de productie van groene energie, die al snel rendabel bleek te zijn voor de mede-eigendom en bovendien gunstig voor het milieu.
PAGINA 2 / 2 RESIDENTIE LA SAUVENIèRE - 24/04/09
voorbeeldgebouw : AÉROPOLIS II
Passiefkantoor van 7.000m² voor een meerkost van minder dan 3% Urbain Britsierlaan - 1030 Brussel Opdrachtgever : Huis van de Arbeid vzw / La maison du travail asbl Bouwheren : Architectes Associés (www.architectesassocies.be) / Cénergie (www.cenergie.be)
definitieve project
De meerkost die inherent is aan duurzaam bouwen beperken? Het kantoorgebouw Aéropolis II is de uitdaging aangegaan. Daar waar voor klassieke gebouwen veel materiaal (en investeringen) nodig zijn om de verwarming of de klimaatregeling te verzekeren, voorkomt de passiefnorm thermisch verlies en structurele oververwarming. In Aéropolis II vinden we geen koelgroepen, geen kilometers lange buizen of valse plafonds. Voor de verwarming is er een hulpketel (140 kW). Aéropolis II is daarentegen een passiefgebouw: luchtdichte gevel, driedubbele beglazing, bescherming tegen de zon en verhoogde isolatie. De vermoedelijke financiële balans: een meerkost van amper 3% ten opzichte van het totale budget (inclusief ontwerpkosten) en een jaarlijkse winst van € 32.000 dankzij energiebesparingen. Uiteindelijk zou het ontwerp van een dergelijk gebouw een terugverdientijd mogelijk moeten maken van vijf jaar en bijgevolg een winst van € 3/m² bruto per jaar in vergelijking met eenzelfde gebouw dat op de klassieke wijze werd gebouwd.
AEROPOLIS II IN CIJFERS Opleveren van het werk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eind 2009 Oppervlakte van het gebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.539 m² Bouwkosten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.260 €/m² Subsidie voorbeeldgebouw.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 €/m² Meerkost van het initiatief.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 €/m² Jaarlijkse winst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4,25 €/m²/jaar Gewone terugverdientijd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 jaar Verwarmingsbehoefte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 kWu/m²/jaar Luchtverversingsgraad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,6 vol/u PAGINA 1 / 2 VOORBEELDGEBOUW AÉROPOLIS II - 24/04/09
CANADESE PUT EN WARMTEWISSELAAR De benadering die door de ontwikkelaars werd gehanteerd, was in de eerste plaats gebaseerd op het zoeken naar luchtinfiltraties en andere thermische bruggen. Eenmaal er een hoge energieperformance was behaald, werd de inspanning toegespitst op de energievoorziening op zich. Tijdens de winter wordt de voorverwarming van de lucht verzekerd door een Canadese put die de verse lucht opwarmt dankzij de warmte die tijdens de zomer in de grond wordt opgeslagen. Binnen in het gebouw houdt de warmtewisselaar de calorieën van de uitgestote bedorven lucht vast. In de zomer wordt de binnenstromende lucht gekoeld door dezelfde Canadese put. Balans van het energieverbruik voor verwarming: 6 kWu/m²/jaar.
DE UITDAGING: ZICH WAPENEN TEGEN DE KOUDE Kantoren, die vaak dichtbevolkt zijn en uitgerust met tal van toestellen die warmte genereren (kunstmatige verlichting, elektronica) staan voor een uitdaging die verschilt van die van de woningen. Hier gaat het er niet om warm te hebben, maar wel integendeel, het gaat erom geen kou te hebben. Dankzij de passiefnorm werd vermeden een beroep te doen op actieve klimaatregeling. Het vraagstuk rond de koeling werd opgelost dankzij een serie structurele systemen. Hoogrendementlampen, gecombineerd met reguleringssondes en aanwezigheidsdetectoren maken het mogelijk om het verbruik terug te dringen en om niet gecontroleerde aanvoer te vermijden. Gecombineerd met een sterke zonnebescherming zorgt de beperkte oppervlakte van de beglazing ervoor dat de thermische inbreng van de zonnewarmte wordt verminderd. Tot slot werd een passieve koelstrategie, de free cooling, ontworpen in aanvulling op de Canadese put. De nachtelijke ventilatie gebeurt door het aanzuigen van verse lucht in de kantoren ‘s avonds via gemotoriseerde ventilatieraampjes in de gevel. Ten slotte beheert het enige actieve koelelement van het gebouw de koeling van de informaticaserver.
KNIPOOG Om het energieverlies zo veel mogelijk te beperken, heeft de stukadoor Kyotech zijn onderzoeksteams ter beschikking gesteld van de bouwheren. De doelstelling: de prefab- en houten gevelmodules luchtdicht maken. De keuze om esthetisme te koppelen aan een vermindering van de belichtingstijd en aan besparingen op het vlak van materialen.
PAGINA 2 / 2 VOORBEELDGEBOUW AÉROPOLIS II - 24/04/09
voorbeeldgebouw : ART DECO HERENHUIS
Het erfgoed in stand houden zonder energie te verliezen Besmelaan 107-109 - 1190 Brussel Opdrachtgever : Foreign Office & CSI sa Bouwheer : A³ Architecture (www.a-cube-architecture.com) / Cénergie (www.cenergie.be)
Dit herenhuis, dat gelegen is aan de rand van het park van Vorst in een laan met statige huizen die een rijk erfgoed met zich meedragen, werd in 1932 gebouwd door de Gillion-familie. Deze Brusselse ondernemersfamilie verbleef er tot op het einde van de jaren ’80. Daarna kreeg het gebouw een andere bestemming en werden de kantoren van het Vredegerecht van Vorst erin ondergebracht. Vervolgens bleef het gebouw een tiental jaren leeg staan, waarna het werd overgenomen. Sindsdien werd het gebouw gerenoveerd met als doel het volledig in haar vroegere glorie te herstellen. De doelstelling? Het in stand houden van haar kwaliteiten op het vlak van erfgoed, gecombineerd met een hoge energiedoeltreffendheid. Om deze moeilijke oefening tot een goed einde te brengen, werd de oplossing aangedragen om een beroep te doen op de modernste isolatie- en ventilatietechnieken. De resultaten zijn bijzonder veelzeggend en maken dit binnenkort geklasseerde gebouw tot een uitstekend voorbeeld van duurzame renovatie. Via deze renovatie is ook de bestemming van het gebouw gewijzigd. Vandaag de dag heeft dit gebouw een gemengde bestemming en worden haar verdiepingen ingenomen door zowel woningen als kantoren.
DE RENOVATIE VAN HET HERENHUIS IN CIJFERS Opleveren van het werk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . April 2009 Oppervlakte van het gebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.147 m² Bouwkosten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 €/m² Subsidie voorbeeldgebouw.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 €/m² Andere steun.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 €/m² Meerkost van het initiatief.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 €/m² Jaarlijkse winst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 €/m²/jaar Gewone terugverdientijd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 jaar Verwarmingsbehoefte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 kWu/m²/jaar Luchtverversingsgraad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,5 vol/u
PAGINA 1 / 2 VOORBEELDGEBOUW ART DECO HERENHUIS - 24/04/09
GEKLASSEERD GEBOUW, EEN TE ISOLEREN UITDAGING De renovatie van een geklasseerd gebouw is veel complexer dan de renovatie van een klassiek gebouw, vooral wanneer bij deze renovatie wordt gestreefd naar een zekere mate van energiedoeltreffendheid. Zo is het probleem rond thermische bruggen bijzonder moeilijk op te lossen. In tegenstelling tot oppervlakteverliezen, die worden uitgedrukt in W/m², vertegenwoordigen thermische bruggen verliezen die te wijten zijn aan verbindingen tussen de wanden (muur-bekleding, vensters-raamwerk, enz.). Deze lineaire verliezen worden uitgedrukt in W/m. Om de thermische bruggen weg te nemen is de eenvoudigste en meest doeltreffende manier om aan de buitenkant te isoleren, door elk uitspringend element van het gebouw te «verpakken». Maar dit bleek globaal gezien onmogelijk, onder andere gezien de patrimoniale waarde van het gebouw. Hoewel de isolatie aan de buitenkant van de achtergevel kon worden aangebracht, was de enige mogelijkheid voor de voorgevel, die vanuit patrimoniaal oogpunt rijker is, het aanbrengen van dubbele beglazing. Uiteindelijk bracht deze oplossing heel wat problemen en beperkingen met zich mee. Niet echt de passiefnorm, maar toch een energiebesparende renovatie.
ISOLEREN IS VENTILEREN In gewone gebouwen is de gebouwschil over het algemeen bijzonder doorlatend. Hoewel dit een relatieve luchtverversing mogelijk maakt, zorgt het vooral voor een massaal en ongecontroleerd warmteverlies. In energiedoeltreffende gebouwen moet de uitwisseling van lucht met buiten onder controle worden gebracht. Hiervoor wordt de gebouwschil zo ondoorlatend mogelijk gemaakt en om de warmte van de uitgaande bedorven lucht te recupereren, wordt de uitwisseling van lucht gecentraliseerd. Zo wordt in de Besmelaan de evacuatie van bedorven lucht gecentraliseerd in een leiding. Deze buis kruist de buis van inkomende verse lucht, zonder dat de vloeistoffen worden vermengd maar waarbij de warmte wordt uitgewisseld. Op deze manier wordt 85% van de warmte, die traditioneel verloren gaat via lekken, gerecupereerd. Hierdoor wordt het elektriciteitsverbruik dat te wijten is aan een degelijke werking van het ventilatiesysteem (“mechanisch gecontroleerde ventilatie) in ruime mate gecompenseerd. Bovendien zorgt een Canadese put, die aan het begin van de ventilatieketen wordt geplaatst, dat de inkomende lucht in de winter wordt voorverwarmd en dat deze in de winter wordt afgekoeld. Zo kunnen een paar extra calorieën worden gewonnen…
KNIPOOG De administratieve stappen die moeten worden ondernomen om vergunningen te bekomen, blijken vrij ingewikkeld. Het is namelijk zo dat, naar aanleiding van het indienen van het project bij de gemeentelijke en gewestelijke autoriteiten, de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen heeft beslist om een verzoek tot klassering van het gebouw voor wat betreft de gevels en het interieur in te dienen. Volgens de KCML bevat het gebouw een van de best bewaarde art deco-interieurs van Brussel.
PAGINA 2 / 2 VOORBEELDGEBOUW ART DECO HERENHUIS - 24/04/09
PASSIEFKANTOOR VAN CIT Blaton
Een ondernemer renoveert zijn zetel volgens de passiefnormen Jaurèslaan 50 - 1030 Brussel Opdrachtgever : CIT Blaton SA (www.citblaton.be) Bouwheren : A2M (www.a2m.be) / Arcadis-Gedas (www.arcadisbelgium.be)
3D-zicht van de zetel van Blaton: energiebesparend straatgedeelte (links), bijgebouwen volgens passiefnormen (rechts)
CIT-Blaton is een familiale bouwonderneming met stevige roots; ze is al 150 jaar lang actief. Met de ecologische renovatie van haar zetel, heeft de onderneming een duidelijk signaal uitgestuurd naar de bouwsector. In 2004 heeft CIT-Blaton een architectuurwedstrijd uitgeschreven voor de renovatie van haar site. Deze wedstrijd had een dubbele doelstelling: haar imago oppoetsen en getuigen van een proactieve aanpak op het vlak van duurzame ontwikkeling. Dit project is het 1ste passiefgebouw dat in Brussel werd gebouwd. De strategie van de laureaat (A2M) bestond erin het hoofdgebouw aan de straatkant te renoveren gebruik makend van energiebesparende materialen en het gebouw achteraan te renoveren volgens de passiefnorm, waarbij doelgerichte architecturale interventies worden gecombineerd. Het project omvat twee gebouwen die onderling met elkaar verbonden zijn door middel van een loopbrug die over de toegangsweg voor vrachtwagens hangt. Dankzij deze uit glas bestaande verbinding wordt de bezoeker die via het straatgedeelte binnenkomt (onthaal, directie, studiebureau) op natuurlijke wijze uitgenodigd zijn blik of zijn stappen te richten naar het achterste gedeelte (raadzaal, bureau van de schatters, cafetaria en ontspanningsruimten).
HET PASSIEFKANTOOR VAN BLATON IN CIJFERS Opleveren van het werk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mei 2009 Oppervlakte van het gebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.035 m² Bouwkosten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 886 €/m² Meerkost van het initiatief.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 €/m² Jaarlijkse winst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9,5 €/m²/jaar Gewone terugverdientijd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 jaar Verwarmingsbehoeften.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 kWu/m²/jaar Luchtverversingsgraad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,4 vol/u
PAGINA 1 / 2 PASSIEFKANTOOR VAN CIT Blaton - 24/04/09
WARM OF KOUD: DE ISOLATIE ZORGT ERVOOR Het energieverbruik voor verwarming van het gebouw is zeer laag, vooral in het achterste gedeelte. Hier wordt 9 kWu/m³ per jaar verbruikt, wat lager is dan 15 kWu/m³ per jaar, wat het tot een passiefgebouw maakt. Dankzij een thermische cellulose-isolatie van 24 cm en een systematische jacht op thermische bruggen en op gebreken bij de luchtafdichting, zijn conventionele verwarmingsinstallaties in het gebouw overbodig. Het mechanische ventilatiesysteem met warmterecuperatie is voldoende: een besparing van ongeveer 90% in vergelijking met een conventionele constructie. Ook de koeling, die van essentieel belang is in kantoorgebouwen, gebeurt op passieve wijze. De inertie van de betonstructuur speelt zijn rol en de externe zonneweringen beperken het doordringen van de zonnestralen tot een minimum. De adiabatische groep (warmtewisselaar) zorgt voor een gedeelte van de koeling, aangevuld door een natuurlijke nachtelijke ventilatie (automatische opening van de klikvensters).
EEN OPTIMALE VERLICHTING Een doorgedreven simulatie op het niveau van het natuurlijk en kunstlicht heeft gezorgd voor een optimale positionering van de verlichtingstoestellen. Ze zijn uitgerust met detectoren voor het lichtniveau en bevorderen het natuurlijke licht. Dankzij deze strategie en de oordeelkundige keuze van de materialen konden de kosten voor de koeling van de kantoren worden beperkt.
KNIPOOG Het geïnformatiseerde valse parket verspreidt de geventileerde lucht en maakt een flexibele compartimentering mogelijk. Elke zone beschikt over haar eigen verwarmingsbatterij en de luchttoevoer wordt aangepast aan de bezetting van de lokalen.
PAGINA 2 / 2 PASSIEFKANTOOR VAN CIT Blaton - 24/04/09
voorbeeldgebouw : WINKEL CAMÉLÉON
Een ecologisch gebouwd commercieel gebouw midden in de stad Arianelaan 12 - 1200 Brussel Opdrachtgever : Caméléon Comptoir privé (www.cameleon.be) Bouwheren : Cwarchitects (www.awaa.biz) / Matriciel (www.matriciel.be) Caméléon is een Brusselse vennootschap in volle groei. In meerdere verkooppunten in België organiseert ze de voorraadopruiming van kledingartikelen van grote merken. Om haar ontwikkeling zo goed mogelijk te kunnen verderzetten was Caméléon genoopt haar handelsoppervlakte uit te breiden. Er werd geopteerd voor de bouw van een nieuwe verkoopgebouw. De opdrachtgever heeft dit vastgoedproject met beide handen aangegrepen om zijn overtuigingen op milieuvlak in werkelijkheid om te zetten. Om dit te bereiken werd 2,5 miljoen euro geïnvesteerd, wat dit gebouw vandaag tot een uitstalraam maakt van de ecologische handelsruimte. Zo zou haar vernieuwende concept gekoppeld aan haar productie van hernieuwbare energie het mogelijk moeten maken op 30 jaar tijd de uitstoot van 7.250 ton CO2 te vermijden. Het globale project omvat de bouw van een gebouw van 17.000 m³ dat bestemd is, om het volgende erin onder te brengen: • een grote gespecialiseerde winkel van 8.000 m² • kantoor- en opslagruimten • een crèche voor 36 kinderen, in samenwerking met de gemeente.
Ecologische benadering van het project 1 - Productie van hernieuwbare energie: fotovoltaïsche zonnepanelen en windenergie 2 - Koeling en natuurlijke ventilatie van het gebouw (free cooling) 3 - Maximale natuurlijke verlichting: lichtschachten en intelligente verlichting 4 - Hoog isolatieniveau (doelstelling K26) 5 - Keuze van milieuvriendelijke bouwmaterialen 6 - Een groendak van 2.000 m² om het opvangen van regenwater te bevorderen 7 - Recuperatie en gebruik van regenwater 8 - Prefab-bouwelementen 1
K = thermisch isolatieniveau van het gebouw. Hoe lager de coëfficiënt, hoe beter het gebouw is geïsoleerd. De gebruikelijke norm in Brussel voor gebouwen bedraagt K55-65.
DE ECOLOGISCHE INVESTERING VAN CAMéLéON IN CIJFERS Opleveren van het werk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Februari 2009 Oppervlakte van het gebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.000 m² Bouwkosten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 912 €/m² Subsidie voorbeeldgebouw.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 €/m² Andere steun.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 €/m² Meerkost van het initiatief.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 €/m² Jaarlijkse winst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4,7 €/m²/jaar Gewone terugverdientijd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 jaar PAGINA 1 / 2 VOORBEELDGEBOUW WINKEL CAMÉLÉON - 24/04/09
FREE COOLING Voor de detailhandel in textiel is over het algemeen een groot verbruik van klimaatgeregelde lucht nodig. Het is namelijk zo dat de aanwezigheid van klanten in de winkel, evenals de verlichting die noodzakelijk is om de producten volledig tot hun recht te laten komen, veel warmte produceert. Om deze warmte af te voeren, werd de architectuur van het gebouw speciaal aangepast: - specifieke oriëntering van het gebouw waardoor wordt vermeden dat zonnewarmte wordt aangevoerd in delen van het gebouw die verwarmd worden door de activiteit van de winkel - automatische controle van de openingen van het gebouw waardoor de nachtelijke koelte kan zorgen voor de koeling - dankzij grote hoogtes onder het plafond kan de koelte van de nacht goed circuleren in het gebouw - hoge thermische inertie van het gebouw dankzij het gebruik van beton dat de koelte van de nacht opvangt en overdag vrijgeeft - het tot een minimum beperken van de warmteaanvoer door kunstmatige verlichtingssystemen dankzij de optimale benutting van de natuurlijke verlichting en de installatie van energiezuinige kunstmatige verlichtingssystemen - herziening van de comfortlimieten in een handelsruimte op het niveau van de omgevingstemperatuur - installatie van een bekleding en gevelbeplating die een maximale bescherming biedt tegen zonnestralen.
PRODUCTIE VAN GROENE ENERGIE De globale doelstelling inzake de productie van hernieuwbare energie bedraagt 65 MWu/jaar. Deze doelstelling is enerzijds gebaseerd op de productie van zonne-energie, en anderzijds op de productie van windenergie. De site zal worden uitgerust met 78 fotovoltaïsche modules van 230 Wattpiek (Wp). Het totale vermogen van het fotovoltaïsche veld zal dus 17,9 kWp bedragen. De modules zullen voor een deel worden verdeeld over het hoogste dak en voor het andere deel op de pergola’s die worden geïnstalleerd op het groendak van het gebouw. De twee fotovoltaïsche velden vertegenwoordigen samen een oppervlakte van 128 m² aan zonnepanelen. Ze zouden iets meer dan 14 MWu per jaar aan energie moeten leveren. Momenteel wordt een studie uitgevoerd om het potentieel van windenergie op de site te evalueren. De idee bestaat er namelijk in een windmolen te installeren met een opgesteld vermogen van 25 kW en een jaarlijkse productie van 50 MWu. Mocht deze idee uitgevoerd worden, zal het gaan om de eerste windmolen van deze grootte in Brussel.
KNIPOOG In partnerschap met de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe (Brusselse gemeente waar het nieuwe gebouw zal worden gebouwd), opent Caméléon een crèche waar 36 kinderen kunnen worden opgevangen. Deze is bestemd voor de bewoners van de wijk, de werknemers van Caméléon en de werknemers van de gemeente. Deze crèche zal de eerste zijn in Brussel die het resultaat is van een publiek-privaat samenwerkingsverband.
PAGINA 2 / 2 VOORBEELDGEBOUW WINKEL CAMÉLÉON - 24/04/09
L’Oréal gebouw
Kantoren omgebouwd tot energiezuinige woningen in een historische wijk Populierstraat / Rolstraat - 1000 Brussel Opdrachtgever : De stad Brussel, Grondregie (www.bruxelles.be) Bouwheer : A2M (www.a2m.be) Deze twee herenhuizen (1857 en 1858), gelegen in de Populierstraat, en het Kredietunie-gebouw (1865), gelegen in de Rolstraat, zijn naar het voorbeeld van de wijk van het Begijnhof. Deze gebouwen, die rondom een binnenkoer liggen, zijn gebouwd in een neoklassieke, sobere en evenwichtige architectuur. Tot voor kort werden ze als kantoor gebruikt door L’Oréal, maar het geheel kreeg onlangs een nieuwe bestemming. Het gerenoveerde gebouw in de Rolstraat zal 28 woningen, die toegankelijk zullen zijn vanaf de binnenkoer, en 18 ondergrondse parkeerplaatsen tellen. Bij de renovatie werd het contrast beklemtoond tussen de externe, traditionele en ongewijzigde, gevels en de binnenruimte die in de diepte werd gerenoveerd. Voor de materialen werd de voorkeur gegeven aan hout voor de gangen, bepaalde gevels en de raamkozijnen, terwijl sommige delen van de bestaande muren werden bepleisterd. Tijdens de renovatie werden woningen gecreëerd die bijzonder energiezuinig zijn. De appartementen werden thermisch geïsoleerd, aan de buitenkant voor wat betreft de muren aan de binnenzijde van de patio, en aan de binnenkant voor wat betreft de gevels. De appartementen zullen eveneens worden uitgerust met een dubbelstroom ventilatiesysteem met warmterecuperatie. Het regenwater dat wordt gerecupereerd op het dak van het gebouw, rue de Rouleau, zal worden gebruikt voor het sanitair, de wasmachines en het reinigen van het gebouw. Voor alle woningen samen, zal deze energiebenadering een vermindering van het energieverbruik mogelijk maken van 75% in vergelijking met een klassiek gebouw. Dit zal per jaar een besparing opleveren van 42.500 m³ verwarmingsgas, ofwel een vermindering van de CO2-uitstoot met 105 ton.
DE ENERGIEZUINIGE RENOVATIE VAN DE VROEGERE KANTOREN VAN L’OREAL IN CIJFERS Opleveren van het werk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mei 2009 Oppervlakte van het gebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.771 m² Bouwkosten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891 € /m² Meerkost van het initiatief.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 Verwarmingsbehoefte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 kWu/m²/jaar Luchtverversingsgraad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,5 vol/u
PAGINA 1 / 2 L’Oréal gebouw - 24/04/09
RAMEN DIE WARMTE UITWISSELEN Gezien het klimaat is het in België eerder noodzakelijk om de woningen te verwarmen dan om te koelen. Binnen deze context speelt het ontwerpen van hun ramen een cruciale rol. De ramen hebben op thermisch vlak twee tegenstrijdige gevolgen: (1) door het serre-effect produceren ze warmte door de zonnestralen; (2) ze vormen een groot uitwisselingsoppervlak met de buitenomgeving, wat warmteverlies veroorzaakt. Goed ontworpen ramen maken het mogelijk te komen tot een positieve energiebalans, door de overheersing van de inbreng door de zon te verzekeren ten opzichte van het warmteverlies door geleiding. In dit renovatieproject zijn de ramen die uitgeven op het zuiden twee keer zo groot dan de ramen die uitgeven op het noorden. Hierdoor kan de thermische inbreng door de zon in de winter worden verhoogd. Om te vermijden dat het in het gebouw tijdens de zomer te warm wordt, werden op gepaste wijze dakranden ontworpen: de dakranden, die inspelen op het verschil in invalshoek van de zonnestralen tussen de zomer en de winter, houden de stralen tegen tijdens de zomer, maar laten ze door tijdens de winter. Ook zonneweringen maken het mogelijk de zonnewarmte te regelen tijdens de zomer. Ze maken het mogelijk het verbergen van de gevel te doen verschillen.
VERHOGING IN DE STIJL VAN DE WIJK De herbestemming van het gebouw van kantoren naar woningen gaat gepaard met de verhoging van het gebouw. Deze verhoging met één verdieping werd gekoppeld aan de kleur wit als buitenkleur van het gebouw. Hierdoor wordt het gebouw voortaan geïntegreerd binnen de stadsomgeving, die in hoofdzaak bestaat uit witte gebouwen met drie verdiepingen. Deze verhoging vormt bovendien een gunstige transformatie van de duplexflats op de bovenste verdieping. De volumetoename gebeurde met behulp van een houten structuur, een duurzaam en licht materiaal. Bovendien kon dankzij de dikte van de profielen van de draagstructuur het cellulose, dat gebruikt wordt voor de isolatie, gemakkelijk worden geïntegreerd.
KNIPOOG De renovatie bevordert de circulatie tussen de buitenzijde en de binnenzijde van het huizenblok. Ze biedt de bewoner een gevoel van progressie op het vlak van intimiteit: van de straat naar de binnenkoer is alles groen en om via de gang naar zijn verdieping te gaan, en om zo bij zijn appartement te komen, een oord van vrede in het hart van de stad.
PAGINA 2 / 2 L’Oréal gebouw - 24/04/09
voorbeeldgebouw : WONINGEN “WAUTERS”
Passiefbouw, kwaliteitsvolle architectuur, en opdracht volbracht! Joseph Wautersstraat 61 - 1030 Schaarbeek Opdrachtgever : Inès Camacho & Anita Biondo Bouwheer: Architect : Inès Camacho Studiebureau : Bart Humbeek
Met dit sobere eigentijdse project hebben de bouwheer en architect bewezen dat kwalitatief passiefbouwen aan de gangbare prijs kan. De woning benut goed de ruimtes en de gekozen materialen zijn vriendelijk voor milieu en gezondheid en dragen zo bij tot het comfort. Het ontwerp is eenvoudig en erkende en beproefde materialen worden standaard toegepast.
WONINGEN “WAUTERS” IN CIJFERS Oplevering van de werken.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . September 2008 Oppervlakte van het gebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 m² Bouwkosten (buiten ontwerp). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279.000 € excl. BTW Totaalsubsidie voorbeeldgebouw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.325 € Meerkosten van het initiatief. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55.000 € excl. BTW Verwarmingsbehoefte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 kWu/m²/jaar Luchtverversingsgraad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,57 vol/u
PAGINA 1 / 2 VOORBEELDGEBOUW WONINGEN “WAUTERS” - 24/04/09
De architecturale benadering maakt o.a. de kwaliteit van dit bouwproject uit. De bezetting van de vertrekken is aanpasbaar (weinig of geen zware scheidingswanden). Met grote glaspartijen op het zuiden en een lichtkoepel op het noorden gericht zijn de plannen zo opgesteld dat er overal natuurlijke lichtinval is. Er is ook grondig aandacht besteed aan ruimtegevoel, aan de beperking van warmteverlies, aan de verhoudingen van de openingen tot de ruimtes en aan de privacy van de bewoners. De verschillende buitenruimtes zijn van de buitenwereld afgezonderd. Elk van de twee woonsten beschikt over een patio en een terras. De technische voorzieningen bevinden zich in de nabijheid van de sanitaire zones. Ze nemen zo weinig plaats in een hebben een identieke plaats op elke verdieping. Andere elementen die dit bouwproject tot een voorbeeld in het Brussels Gewest maken: de « droge » constructie (houtskelet), het beperkte energieverbruik op de werf, het gebruik, in de mate van het mogelijke, van biomaterialen en materialen met beperkte grijze energie, het buitenschrijnwerk in driedubbele beglazing die het “passiefcertificaat” draagt.
Energie De twee duplexen – de eerste die gebouwd zijn met de passiefstandaard in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - beantwoorden aan de eisen van passiefhuizen: een nettobehoefte aan verwarmingsenergie van 12 en 14 kWu/m² jaar en een luchtdichtheid die gemeten is op 0.57 vol/u (waarde n50) en dit ondanks een zeer grote onbebouwde gemene muur. De energie die nodig is om de aanvullende warmte te leveren komt van een warmtepomp die verbonden is met een geothermische verticale sonde, gekoppeld aan de mechanische ventilatie.
Water De kranen en douches met debietbegrenzers en zuinige waterspoeling staan in voor rationeel watergebruik. De tuininrichting in volle grond in plaats van ondoordringbare betontegels beperkt doorstroming naar het rioleringsnetwerk. Een citerne van 7.500 liter vangt het regenwater van het dak op en bevoorraadt o.a. de toiletspoeling.
Materiaal Het gebouw is nagenoeg volledig opgetrokken uit ecologische materialen. De twee gevels, de tussenverdiepingen en het dak hebben een houten FSC-skelet met cellulosevlokken, pleisterwerk op isolatiemateriaal in houtvezels en panelen in vezelgips langs de binnenkant. Omwille van de isolatiedikte is de puntgevel geïsoleerd met schuimpolystyreen en met een plamuurlaag bedekt. Het platdak is bedekt met een EPDM-membraan.
Comfort en gezondheid Er gaat bijzonder veel aandacht uit naar het comfort en de gezondheid van de bewoners. Er is geschilderd met natuurlijke verven en lakken. De luchtkwaliteit is voortdurend goed dankzij de voor ieder appartement gecontroleerde mechanische luchtventilatie. De warmte van de onttrokken lucht wordt teruggewonnen.
KNIPOOG De bouwmeester heeft een technische koker voorzien, waardoor een leiding voor een houtkachel mogelijk is.
PAGINA 2 / 2 VOORBEELDGEBOUW WONINGEN “WAUTERS” - 24/04/09
