No title

nieuwsbrief tweemaandelijks tijdschrift jaargang 38 - nummer 4 - juli/augustus v.u. : Raf Pauly, Beauduinstraat 42, 3300 TIENEN

afgiftekantoor Tienen Centrum P 802122

Tiense Vrijzinnige Kring vzw Donystraat 14 | 3300 Tienen Tel : 016 81 31 66 [email protected] www.vrijzinnigtienen.be

www.vrijzinnigtienen.be

BELGIË - BELGIQUE

P.B. 3300 TIENEN Centrum 2/3088

Het vrije woord vooraf Beste leden, sympathisanten, Beste lezers, We hebben een goed gevulde editie van het Lopend Vuurtje klaar liggen voor jullie. Niet alleen hebben we weer gezocht naar interessante literatuur om jullie te presenteren, ook ons najaar raakt goed gevuld. Deze zomer is het alleszins tijd om af te spreken voor een gezellige avond. Het is al een hele tijd dat we elkaar nog gezien hebben—en een barbecue is de ideale gelegenheid om dat goed te maken. Zoals elk jaar spreken we ook nu af aan het VOC. Als het klimaat ons niet gunstig gezind is, kunnen we uitwijken naar de lokalen—we zullen dus zeker droog blijven. Afspraak op vrijdag 3 augustus—jullie zijn welkom vanaf 16u00. Vergeet zeker niet tijdig in te schrijven. Vanaf september starten we dan weer met een aantal interessante voordrachten. Op maandag 17 september zal een medewerker van De Maakbare Mens ons komen inlichten over de stand van zaken met betrekking tot orgaandonatie. Zeker de moeite om mee te pikken (20:00, in het VOC). Zaterdag 29 september gaan we op uitstap naar Geel—om er van Jos Rathé meer te vernemen over het lot van de joodse patiënten ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Mr. Rathé zal ons een voordracht geven in het zaaltje van De Kruimel. In de namiddag gaan we dan op verkenning in de historische site van de Centrale Infirmerie aan de Pas. Het leek ons alleszins een stuk geschiedenis dat de moeite is om samen met jullie te ontdekken. In oktober gaan we verder op de ingeslagen weg, en zijn er twee voordrachten te beluisteren. HVV Vlaams-Brabant en het huisvandeMens Tienen organiseren op 4 oktober een voordracht van prof. Wim Distelmans. Om ook de vrijzinnige gemeenschap buiten Tienen te ondersteunen, zal deze voordracht doorgaan in zaal Amfi in Landen. Jullie zijn natuurlijk ook meer dan welkom. Op maandag 15 oktober zal ondergetekende een voordracht geven over de zgn. “Idignadosbeweging”: de protestbeweging die ontstaan is in Spanje, en ondertussen wereldwijd navolging kent. U kent ze vast wel uit het nieuws: jongeren die pleinen bezetten en hervormingen eisen. Maar goed, dat herhalen we zeker nog eens in de september-editie. Zoals steeds Met vrijzinnige groet, Raf Pauly

Inhoud

Thema: Ons feilbare denken “Ons feilbare denken” “Experimenten met mensen”

2 8

Activiteiten Jaarlijkse barbecue

12

Open Lens

13

Orgaandonatie (voordracht)

14

De redding van de joodse patiënten van de Rijkskolonie in Geel. (Uitstap)

15

“Een waardig levenseinde”, van Wim Distelmans (voordracht)

16

Even voorstellen…. Lynn Mariën

17

Kalender

© Bill Watterson, 1986 (eigen vertaling) 1

“Ons feilbare denken” Daniel Kahneman is een wetenschapper van een zeldzame soort. Samen met zijn collega en levenslange vriend Amos Tversky heeft hij bakens verzet in de menswetenschappen – en krachtige dogma’s uitgedaagd en weerlegd. Deze twee psychologen hebben niet enkel hun eigen vakgebied radicaal veranderd, maar in één beweging ook de sociologie en economie in een nieuwe richting gedwongen. Hun onderzoek heeft het denken over de menselijke geest in de 21ste eeuw mee vorm gegeven. Dankzij Kahneman en Tversky begrijpen we iets meer over hoe de mens leeft en denkt. Denkers die dogma’s over menselijkheid uitdagen: uitermate geschikt dus om bij stil te staan in dit Lopend Vuurtje.

ken” is beseffen dat je weinig beseft – en dat er veel gebeurt in je eigen geest waar je zelf geen weet van hebt of vat op hebt. De Econs en de Humans Verwondering is de levenskracht van wetenschap: verwondering over de wereld, over de eigen denkbeelden, over het eigen vakgebied, en dat van anderen – maar ook: verwondering over de vaak onaantastbaar gewaande denkkaders van de wetenschap in het algemeen. Kahneman heeft als psycholoog belangrijke bijdragen geleverd aan de economie en de sociologie, omdat hij zich verwonderde over een uitgangpunt in vele economische theorieën: het model van de Homo Economicus (‘de economische mens’). Er is wel meer dat Kahneman verwezenlijkt heeft, maar we gaan hier even stilstaan bij dit aspect. Vandaag staat economie centraal in het nieuws, en vormen we de woorden ‘crisis’ en ‘besparing’ een tandem waarmee elke politicus moet kunnen rijden. Wat Kahneman bijdraagt aan deze discussie is de plaats van de mens in dit geheel. Welk mensbeeld hanteren we in ons economisch denken? In een tijd waar politiek handelen alsmaar meer in het teken van de economie komt te staan, is dat een uiterst belangrijke vraag.

Ons Feilbare Denken Daniel Kahneman heeft in 2011 een boek uitgebracht dat een synthese is van zijn belangrijkste bevindingen, dat ook is vertaald naar het Nederlands. Amos Tversky kon niet meer meeschrijven – hij is in 1996 overleden. Dit boek, “Ons feilbare denken” (engels: “Thinking, fast and slow”), kan je ook uitlenen in de bibliotheek van het huisvandeMens. Kahnemans boek lezen is ademen, vrij ademen, diep ademen. Je voelt je als lezer niet begrensd door onbegrijpelijk jargon , de heldere taal schept ruimte en licht in de vele pagina’s – ruimte waarin je kan nadenken, mijmeren, peinzen, en bovenal verwonderd zijn. Verwondering is de kracht van dit boek, de kracht van deze wetenschapper. Verwondering geeft zuurstof aan dit boek – je voelt niet eens dat je vijfhonderd pagina’s aan het verwerken bent. Je drijft van het ene hoofdstuk naar het andere, verwonderd over elke nieuwe beschrijving van de werking je eigen menselijke geest.

Het onderzoek van Kahneman is op verschillende manieren te zien als een weerlegging van het model van de Homo Economicus. Deze economische mens is de meesten van ons wel bekend door de kenmerken die er aan worden toegeschreven. De Homo Economicus is immers “rationeel”, en die rationaliteit wordt heel specifiek ingevuld. Rationeel betekent hier dat de mens steeds kosten en baten afweegt, dat zij dit steeds bewust doet. Je mag het gerust vergelijken met een soort computer die alle beschikbare informatie verwerkt en tot een berekend eindresultaat komt. ‘Alle beschikbare informatie’ betekent ook wat het zegt: de mens neemt alle informatie die er beschikbaar is in zich op en verwerkt deze. Als een economische mens een lening aangaat zal ze dit doen met alle kennis van rentevoeten, kapitaalaflossingen, status van huizenmarkt en contractuele voor- en nadelen. Bovendien heeft elke economische mens haar eigen voorkeuren – mensen hebben immers ver-

“Ons feilbare denken” beschrijft vijf thema’s over het menselijke denken, en in zijn geheel schetst het boek een menselijke geest die niet louter rationeel werkt, een geest die impulsief is, te snel verbanden legt, die niet goed kan omgaan met statistische kansen; een geest die werkt met stereotypen en vooroordelen, die complexe zaken heel snel vereenvoudigt – zonder het zelf te beseffen. Een geest die werkt op twee snelheden – snel en traag. Het effect van “Ons feilbare den2

schillende smaak. Het bijzondere aan de economische mens is echter dat haar voorkeuren niet veranderen – de economische mens verandert dus niet, en maakt steeds haar beslissingen op basis van dezelfde voorkeuren.

Ondertussen beleven we een ongeziene economische crisis, en beseffen we wel dat we heel wat bedenkingen kunnen maken bij het idee van een ‘optimaal’ evenwicht in een ‘vrije’ markt. Maar wat met de rationele mens? Kunnen we nog verder met dit idee? Kahneman en Tversky stelden zich die vraag als in de jaren 1970, en hebben doorheen de jaren die volgen mee gebouwd aan de fundamenten van een andere vorm van economisch denken: gedragseconomie. Het is intrigerend dat dit denken zich ontwikkelde terwijl het model de economische mens nog dominant was, dat deze gedragswetenschap zich reeds aan het vormen was en stilaan de pilaren van het dominante model aan het wegknagen was. Ondertussen is gedragseconomie bijzonder invloedrijk geworden, en heeft het ook invloed op sociologisch en politiek onderzoek.

Waarom is dit het vermelden waard? Eigenlijk weet zowat iedereen dat dit model niet strookt met de werkelijkheid. Wij zijn niet steeds op de hoogte van alle informatie, en kunnen dit niet altijd verwerken. Bovendien weten we eigenlijk ook wel dat onze voorkeuren veranderen – doorheen de tijd, maar ook afhankelijk van de situatie. De mens is complex. Wetenschappers weten dit ook wel, maar werken op basis van modellen. Een model is een beschrijving van ‘de werkelijkheid’ dat complexe gegevens vereenvoudigt. Modellen zijn nodig om enige orde te krijgen in een heel complexe wereld. Elke model maakt keuzes over wat er wordt opgenomen, en wat wordt er uitgelaten.

Het is over dat model dat we het even gaan hebben. Er over schrijven of praten gaat aanzienlijk eenvoudig als we een aantal woorden hebben om ons te helpen – woorden die samen een model vormen, een vereenvoudiging dus. De economische mens zullen we dan verder de ‘Econ’ noemen. Tegenover de Econ stellen we dan de ‘Human’.

Het model van de economische mens is van groot belang geweest in de ontwikkeling van het hedendaagse economische denken. En door de grote invloed van het economische denken op de politiek, is het ook in het politieke debat steeds aanwezig. Denk maar aan de vele discussies over belastingen, vervuiling, koopgedrag of uitkeringen. Een voorbeeld is populaire term ‘incentive’ (‘aanmoediging’). Politici willen mensen vaak ‘aanmoedigen’ tot bepaald gedrag: sparen, kopen, gezond eten, maar ook werken. Op welke manier doet ze dit? Als ze de mens als een Homo Economicus beschouwt zijn belastingsvoordelen en economische incentives een logische manier van werken. Als ze echter de mens niet als rationeel beschouwt, zijn deze economische aanmoedigingen minder evident. De Homo Economicus staat centraal in wat velen onder ons kennen als ‘de vrije markt’ waarbinnen vrije individuen elkaar vinden, rationeel handelen en zo tot een evenwicht komen dat optimaal is voor iedere betrokkene. Dit model is bijzonder invloedrijk geworden vanuit de werken van vele denken aan de zgn. “Chicago School” in Amerika. Hun modellen zijn nog steeds werkzaam in de huidige financiële en economische markten. Dit model is echter niet alleen van belang in het zgn. (neo)liberalisme, maar ook terug te vinden in socialistische modellen of ‘groene’ denkkaders. De mens als rationeel handelend wezen komt overal voor.

Systeem 1 en Systeem 2 Het verschil deze twee ‘wezens’, de Econ en de Human, ligt in hun manier van denken. Om dat te begrijpen moeten we even aanstippen hoe Kahneman de menselijke geest begrijpt. In zijn eigen onderzoek, en dat van vele anderen, stelt hij vast dat mensen twee manieren van denken hebben. Kort gezegd werkt ons denken met twee systemen, die Kahneman “Systeem 1” en “Systeem 2” noemt. Vrij eenvoudig dus. Systeem 1 produceert snel denken, terwijl Systeem 2 traag denken produceert. Wat betekent dit ? Systeem 1 werkt automatisch en snel, met weinig of geen inspanning en geen gevoel van controle. Systeem 2 omvat bewust aandacht voor de mentale inspanningen die worden verricht, waaronder ingewikkelde berekeningen. Onderstaande illustratie is één voorbeeld van de vele manieren waarop Systeem 1 en Systeem 2 verschillen.

3

“In tegenstelling tot Econs beschikken de Humans waar psychologen kennis van hebben, over een Systeem 1. Hun wereldbeeld wordt beperkt door de informatie die op een gegeven moment beschikbaar is en daarom kunnen ze niet zo consistent en logisch zijn als Econs. Soms ze zijn ze edelmoedig en vaak bereid om bij te dragen aan de groep waarmee ze zich verbonden voelen. En ze hebben vaak maar weinig idee van wat ze volgend jaar of zelfs morgen graag zouden willen. Hier lag een gelegenheid voor een interessant gesprek tussen onze twee disciplines [psychologie en economie -RP].” (p. 286)

Op deze tekening lijken zich twee lijnen af te tekenen met verschillende lengten, die beiden ook diagonalen aan de uiteinden hebben. De onderste lijn is duidelijk langer dan de tweede. Als je echter een meetlat onder deze lijnen houdt, zal je zien dat deze lijnen even lang zijn. Systeem 1 ziet twee verschillende lijnen, Systeem 2 weet na het meten dat deze lijnen verschillende van lengte zijn. En hoe je ook je best doen, je kan niet anders dan twee lijnen van verschillende lengte zien – ondanks dat je ondertussen beter weet. Deze tekening is de fameuze Müller-Lyer illusie – gekend in zowat elke opleiding psychologie.

Dat is de bijdrage van Kahneman die zo baanbrekend is geweest: hij heeft beslissende bouwstenen geleverd voor een wetenschapsmodel met een mensbeeld dat veel dichter aanleunt bij de realiteit. Het geeft economisch denken een menselijk gezicht. Laten we tot slot Kahneman zelf aan het woord. We nemen hieronder een deel over van de conclusie uit “Ons feilbare denken”.

Zo zijn ze er vele verschillen tussen de twee systemen – en die gaan veel verder dan louter gezichtsbedrog. Het gaat over het maken van oordelen over jezelf en anderen, of het maken van beslissingen van allerlei aard. Het boek van Kahneman geeft tal van intrigerende voorbeelden over deze verschillen. Systeem 1 zal steeds anders werken dan Systeem 2. Bovendien blijkt dat Systeem 2, dat ons helpt om na te denken, en afwegingen te maken, redelijk lui is, en niet graag aan de slag gaat. We rekenen dus voortdurend op ons Systeem 1 – en uit het onderzoek van Kahneman blijkt dat dit niet altijd even betrouwbaar is. Systeem 1 reageert snel, impulsief, intuïtief – en houdt geen rekening met informatie die niet onmiddellijk beschikbaar is. Kahneman beschrijft dit als denken in termen van “wat je ziet is alles wat er is”: enkel het onmiddellijke wordt in rekening gebracht, er wordt niet verder beredeneerd. Systeem 1 doet het met wat het ziet – en denkt daar niet verder over na.

- Raf Pauly ([email protected])

Over Econs en Humans, en kleine zetjes (Uit “Econs en Humans”, pg’s 444-448) In het dagelijks taalgebruik noemen we mensen redelijk als het mogelijk is verstandig met hen te discussiëren, als hun opvattingen doorgaans zijn afgestemd op de werkelijkheid, en als hun voorkeuren overeenkomen met hun belangen en hun waarden. Het woord ‘rationeel’ brengt iets over van sterkere afweging, uitvoeriger berekening en minder warmte, maar in het normale spraakgebruik is een rationele persoon zeker redelijk. Voor economen en beslissingstheoretici heeft de term rationeel een heel andere betekenis. De enige toets van rationaliteit is niet of iemand overtuigingen en voorkeuren redelijk zijn, maar of ze onderling consistent zijn. Een rationele persoon mag in spoken geloven zolang al zijn andere overtuigingen met het bestaan van spoken overeenstemmen. Een rationele persoon kan ervoor kiezen om gehaat in plaats van geliefd te worden zolang zijn voorkeuren consistent zijn. Rationaliteit is logische samenhang, redelijk of niet. Aan de hand van deze definitie zijn Econs rationeel, maar er is overweldigend bewijs dat

Het economische model van de Econ hanteert een mensbeeld waarin enkel Systeem 2 bestaat. Daartegenover staat het denken met het model van de Human – een wezen dat niet alleen een Systeem 2 heeft, maar ook een Systeem 1. Waar de Econ heel consistent en rationeel te werk gaat, is de Human veel meer vatbaar voor inconsistenties, onlogische beslissingen en foutieve inschattingen.

4

Humans dat niet kunnen zijn. Een Econ zou niet gevoelig zijn voor suggestieve prikkels, voor “Wat je ziet is alles wat er is”, voor het gebruik van smalle kaders of het interne gezichtspunt, of voor omgeslagen voorkeuren, allemaal dingen die Humans niet consequent kunnen vermijden. De omschrijving van rationaliteit als samenhang is zo beperkend dat het begrip daardoor zijn toepassingsmogelijkheden verliest. Deze definitie vraagt om gehoorzaamheid aan logische regels die een beperkte geest niet in praktijk kan brengen. Aan de hand van de definitie kunnen redelijke mensen niet rationeel zijn, maar ze mogen om die reden niet als irrationeel gebrandmerkt worden. ‘Irrationeel’ is een beladen term die wijst op impulsiviteit, emotionaliteit en een stijfkoppig verzet tegen redelijke argumenten. Ik krimp vaak ineen als van mijn werk met Amos wordt gezegd dat het aantoont dat menselijke keuzen irrationeel zijn, terwijl ons onderzoek alleen maar heeft laten zien dat Humans zich niet goed laten beschrijven aan de hand van het model van de rationele actor.

neel handelend individu met een sterke voorkeur voor intensieve en directe bevrediging de rationele beslissing kan nemen om toekomstige verslaving als consequentie te accepteren. Ooit heb ik Garry Becker, een van de auteurs van dat artikel, die ook als lid van de Chicago School een Nobelprijs heeft gewonnen, wat luchthartiger horen betogen – hoewel niet helemaal uit de grap – dat we de zogenaamde zwaarlijvigheidsepidemie zouden kunnen verklaren op grond van de bij mensen levende overtuiging dat er al snel een effectieve behandeling voor diabetes beschikbaar zal komen. Dit was een nuttige opmerking: als we zien dat mensen zich vreemd lijken te gedragen, moeten we eerst nagaan of ze misschien een goede reden hebben om te doen wat ze doen. We mogen pas een beroep doen op psychologische interpretaties wanneer hun redenen ongeloofwaardig worden – wat Beckers verklaring van zwaarlijvigheid waarschijnlijk is. In een natie van Econs moet de regering zich afzijdig houden en Econs de vrijheid geven om naar hun eigen keuze te handelen zolang ze anderen niet schaden. Als een motorrijder ervoor kiest om zonder helm op pad te gaan, zal een aanhanger van het libertarisme zijn recht ondersteunen om dit te doen. Burgers weten wat ze doen, zelfs als ze ervoor kiezen geen geld opzij te zetten voor hun oude dag, of wanneer ze zich blootstellen aan verslavende middelen. Soms zitten er aan dit standpunt scherpe kantjes: ouderen die niet genoeg gespaard hebben voor hun pensioen genieten maar weinig meer sympathie dan iemand die over de rekening klaagt nadat hij in een restaurant een uitgebreide maaltijd heeft genuttigd. Daarom staat er veel op het spel in het debat tussen de Chicago School en de gedragseconomen, die de extreme vorm van het model van de rationele actor afwijzen. De waarde van vrijheid is niet in het geding, alle deelnemers aan het debat zijn daar vóór. Maar voor gedragseconomen is het leven complexer dan voor de belijders van menselijke rationaliteit. Geen enkele gedragseconoom zal zich sterk maken voor een overheid die burgers verplicht tot een uitgebalanceerde voeding en hun alleen tv-programma’s wil voorzetten die goed zijn voor de ziel. Maar in de visie van gedragseconomen zijn er aan vrijheid kosten verbonden, die gedragen worden door mensen die slechte keuzen maken en door een samenleving die zich verplicht voelt hen te helpen. Daarom stelt de beslissing om mensen al of niet tegen hun fouten te beschermen gedragseconomen voor een di-

Hoewel Humans niet irrationeel zijn, hebben ze vaak hulp nodig om zich nauwkeurig oordelen te vormen en betere beslissingen te nemen, en in sommige gevallen kunnen beleidsmaatregelen en instellingen die hulp verschaffen. Deze voorstellen kunnen onschuldig lijken, maar zijn in feite uiterst controversieel. In de visie van de belangrijkste economische school van Chicago is het geloof in menselijke rationaliteit nauw verbonden met een ideologie waarin het onnodig en zelfs immoreel is om mensen tegen hun keuzes te beschermen. Rationele mensen moeten vrij zijn en zelf de verantwoordelijkheid voor hun welzijn kunnen dragen. Milton Friedman, de leidende figuur van deze school, heeft dit gezichtspunt uitgedrukt in de titel van een van zijn populaire boeken, Free to Choose. De veronderstelling dat mensen rationeel handelen, levert de grondslag voor de libertaire benadering van openbaar beleid: kom niet tussenbeide in het individuele recht op keuze tenzij deze keuzen schade berokkenen aan anderen. Libertair beleid wordt verder ondersteund door bewondering voor de efficiënte manier waarop markten goederen beschikbaar stellen voor mensen die bereid zijn daarvoor het meest te betalen. Een beroemd voorbeeld van de Chicago-aanpak heeft de veelzeggende titel A Theory of Rational Addiction [“Een theorie van rationele verslaving” – RP]; het verklaart hoe een ratio5

lemma. De economen van de Chicago School hebben geen moeite met dit dilemma, omdat mensen die rationeel handelen geen fouten maken. Voor de aanhangers van deze school zijn er aan vrijheid geen kosten verbonden. In 2008 zijn de econoom Richard Thaler en de jurist Cass Sunstein een samenwerking aangegaan om het boek Nudge te schrijven, dat als snel een internationale bestseller werd en de bijbel van de gedragseconomie. Het boek heeft een aantal nieuwe woorden in de taal ingevoerd, zoals Econs en Humans. Het presenteert ook een aantal oplossingen voor de vraag hoe je mensen kunt helpen goede beslissingen te nemen zonder hun vrijheid te beknotten. Thaler en Sunstein bepleiten een standpunt van libertair paternalisme, waarbij de staat en andere instellingen de mogelijkheid krijgen om mensen a nudge, een zetje dus, te geven bij het nemen van beslissingen die dienbaar zijn aan hun eigen belangen op lange termijn. Het idee dat mensen die geen pensioenvoorziening treffen kunnen terugvallen op een pensioenplan is een voorbeeld van zo’n zetje. Je kunt moeilijk beweren dat automatische opname in een pensioenplan iemands vrijheid beperkt wanneer hij alleen maar een vakje hoeft aan te vinken om daar niét voor te kiezen. Zoals we al eerder hebben gezien, heeft het kader waarbinnen een persoonlijke beslissing geplaatst wordt – Thaler en Sunstein noemen dit de architectuur van de keuze – een zeer sterk effect op de uitkomst. Het zetje berust op een stevige psychologische grondslag, die ik al eerder heb beschreven. De standaardoptie wordt door mensen waargenomen als de normale keuze. Afwijken van de normale keuze is een welbewust handeling die een zorgvuldiger afweging vraagt, meer verantwoordelijkheid oplegt en eerder spijtgevoelens kan opwekken dan wanneer je niets onderneemt. Dit zijn krachtige middelen die richting kunnen geven aan de beslissing van iemand die onzeker is over wat hem of haar te doen staat.

hij een handtekening eronder zet, maar Humans laten dit doorgaans achterwegen. Een gewetenloos bedrijf dat contracten zo opstelt dat gebruikers ze doorgaans ondertekenen zonder ze goed ze lezen, krijgt van de wet alle ruimte om belangrijke informatie aan het zicht te onttrekken. Een funeste implicatie van het model van de rationele actor in zijn uiterste vorm is dat van consumenten wordt aangenomen dat ze geen bescherming nodig hebben buiten de verzekering dat de relevante informatie aan hen beschikbaar wordt gesteld. De grootte van de letters en de complexiteit van het taalgebruik worden daarbij niet als relevant aangemerkt: een Econ weet heel goed wat hij met kleine letters moet aanvangen als dit van belang kan zijn. Daarentegen verplichten de aanbevelingen van Nudge een bedrijf om contracten aan te bieden die eenvoudig genoeg zijn om door Humans gelezen en begrepen te worden. Het is een goed teken dat enkele van deze aanbevelingen gestuit zijn op sterk verzet van bedrijven die minder winst zouden maken als ze hun klanten beter zouden informeren. Een wereld waarin bedrijven met elkaar wedijveren door betere producten aan te bieden is te verkiezen boven een wereld waarin een bedrijf zijn toppositie dankt aan het feit dat het uitblinkt in het verdoezelen van belangrijke informatie. Een opmerkelijk kenmerk van libertair paternalisme is dat het brede steun krijgt van de politiek. Het paradepaartje van gedragsgericht beleid, Save More Tomorrow, is in het Congres gesteund door een ongebruikelijke coalitie die zowel geheide conservatieven omvatte als liberalen. Save More Tomorrow is een financieel plan dat bedrijven aan hun werknemers kunnen aanbieden. De deelnemers aan het plan geven hun werkgever toestemming om hun bijdragen aan het spaarplan met een vast percentage te verhogen wanneer ze een salarisverhoging krijgen. Het verhoogde spaarpercentage wordt automatisch ingevoerd totdat de werknemer aangeeft dat hij niet langer wil deelnemen. Deze briljante vernieuwing, die in 2003 door Richard Thaler en Shlomo Benartzi is voorgesteld, heeft op dit moment de spaartegoeden, en daarmee de vooruitzichten, van miljoenen werknemers verbeterd. Dit project is stevig gebaseerd op psychologische principes die lezers van dit boek zullen herkennen. Het vermijdt de weerstand tegen een direct verlies door geen directe verandering te vragen. Omdat het toegenomen sparen koppelt

Meer dan Econs hebben Humans ook behoefte aan bescherming tegen mensen die het welbewust gemunt hebben op hun zwakke punten – met name op de grillen van hun Systeem 1 en de luiheid van hun Systeem 2. Van rationeel handelende mensen wordt verwacht dat ze belangrijke beslissingen zorgvuldig nemen en gebruikmaken van alle informatie die hun geleverd wordt. Een Econ zal de kleine lettertjes van een contract doornemen en in zich opnemen voordat

6

aan salarisverhoging verandert het verliezen in winsten waarvan afstand is gedaan, iets wat gemakkelijker te verdragen is, en het automatische karakter van de regeling brengt de luiheid van Systeem 2 in lijn met de langetermijnbelangen van de werknemers. En dit alles natuurlijk zonder iemand ertoe te dwingen iets te doen wat hij of zij niet wil en zonder misleiding of kunstgrepen.

schappen als ’90 % vetvrij’ op het etiket van vleesproducten aan te brengen, op voorwaarde dat de mededeling ’10 % vet’ ook wordt opgenomen ‘in de directe omgeving van, met letters van dezelfde kleur en grootte en hetzelfde type, en op dezelfde gekleurde achtergrond als de mededeling over het percentage vetvrij’. In tegenstelling tot Econs hebben Humans hulp nodig om goede beslissingen te nemen, en er bestaan goed overdachte manieren om deze hulp te verstrekken, zonder inbreuk te doen op ieders vrijheid van keuze.

Het libertaire paternalisme is omarmd in vele landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Korea, en door politici van allerlei kleur, onder wie zowel conservatieven als de democratische regering van president Obama. De Engelse regering heeft zelfs een kleine nieuwe eenheid ingesteld voor de toepassing van gedragswetenschappelijke principes op een betere realisatie van overheidsdoelen. De officiële naam van deze groep is het Behavioural Insight Team (Team ter Inzicht tot Gedragsaspecten), maar binnen en buiten de regering staat het eenvoudig bekend als de Nudge Unit (Nudge Eenheid). Thaler heeft een adviesfunctie in dit team. Als gevolg van het auteurschap van Nudge is Sunstein door president Obama gevraagd om leiding te geven aan het Office of Information and Regulatory Affairs, een positie die hem allerlei mogelijkheden verschafte om regeringsinstellingen iets wijzer te maken over de lessen van psychologie en gedragseconomie. Deze opdracht is beschreven in het “Report of the Office of Management and Budget” van het jaar 2010. Lezers van dit boek zullen instemmen met de logica van bepaalde aanbevelingen, zoals het bevorderen van ‘duidelijke, eenvoudige, saillante en betekenisvolle mededelingen’. Ze zullen ook achtergrondinformatie herkennen zoals ‘de presentatie is van groot belang; wanneer een mogelijke uitkomst bijvoorbeeld als een verlies wordt beschreven, kan dit meer effect hebben dan wanneer zij wordt beschreven als een winst’.

Daniel Kahneman “Ons feilbare denken” (“Thinking, fast and slow”) 2011, Business Contact, Amsterdam, 527 pg’s.

Het voorbeeld van een regeling voor het inkaderen van mededelingen in verband met benzinegebruik is al eerder vermeld. Enkele andere toepassingen die zijn ingevoerd betreffen automatische opname in een ziektekostenverzekering, een nieuwe versie van voedingsrichtlijnen ter vervanging van de onbegrijpelijke voedselpiramide met het krachtige beeld van een bord eten volgens een uitgebalanceerd dieet, en een door het ministerie van Landbouw van de VS geformuleerde regel die het mogelijk maakt bood-

Uit te lenen in het huisvandeMens Beauduinstraat 42 3300 Tienen [email protected]

7

Experimenten met mensen Mensen zijn sociale dieren – en vaak zelfs meer dan we zelf soms denken. We leven voortdurend in aanwezigheid van anderen, en dat kunnen we zien in ons denken. Ons denken en handelen wordt immers gevormd in een sociale wereld. Anderen hebben een impact op wie we zijn.

kel kon zien). Toch heeft Solomon Asch in de jaren 1950 vastgesteld dat mensen deze vraag helemaal fout kunnen antwoorden – als je ze maar onder genoeg sociale druk plaatst. Hoe werkt dat dan?

Solomon Asch: over lijntjes en groepsdruk

Wanneer Asch bovenstaande vraag voorlegde aan individuen, kreeg hij het te verwachten resultaat: 99,9 % van de antwoorden die hij kreeg waren correct. Maar Asch was vooral geïnteresseerd hoe de studenten zouden antwoorden als hij dezelfde vraag stelde in een sociale situatie. Hij ging testen op individuen in verschillende groepen. Dus niet langer alleen aan een tafel gezeten, maar samen met zes andere studenten. Een goed sociaal psycholoog is ook een goede bedrieger. Asch testte immers geen zeven studenten per groep, hij testte er maar één. Die ene wordt ook wel de “proefpersoon” genoemd, de andere zes deelnemers zaten mee in het complot van de onderzoeker – zij zijn louter fictieve deelnemers. De proefpersoon wist hier natuurlijk niets van. De proefpersoon zat op de zesde plaats aan tafel, er zouden dus vijf fictieve deelnemers voor hem een antwoord geven, en nog eentje na hem.

Kijk eens naar deze tekening. Welke van de drie lijnen in het rechtervak komt overeen met de lijn in het linkervak. Het is geen moeilijke oefening, en het is geen optisch bedrog (dus niet zoals de optische illusie die u in het hier voorgaande arti-

Tijdens de eerste twee rondes gaf iedereen een juist antwoord. Bij de derde ronde gaven de eerste vijf deelnemers een foutief antwoord – rustig, maar zelfverzekerd. De proefpersoon, die als zesde aan beurt kwam, was verrast en wat onrustig, maar gaf ook zijn of haar antwoord. Vervolgens gaf de zevende deelnemer een foutief antwoord. Tijdens tien van de volgende vijftien rondes gaven de fictieve deelnemers telkens foute antwoorden. Elke proefpersoon die Asch opnam in zijn onderzoek, onderging deze zelfde behandeling: als zesde aan de beurt, eerst twee ‘correcte’ rondes, dan een reeks ‘foutieve’ rondes. Asch ging verder ook experimenteren met verschillende samenstellingen van de groep (in grootte) of met de unanimiteit van de antwoorden (allemaal fout antwoorden tot enkel één fout antwoord).

In de sociale psychologie worden intrigerende ontdekkingen gedaan over de manier waarop mensen door anderen worden beïnvloed. Ik ben zelf steevast onder de indruk van twee experimenten die aantonen hoe ver die invloed van anderen wel kan gaan. Het ene experiment haalt haar kracht uit de eenvoud van haar opzet, het andere experiment door de ethische consequenties die ze oproept. Het gaat om onderzoek van Solomon Asch (1955) en Stanley Milgram (1963). Beide studies bevinden zich op de snijlijn tussen psychologie (de werking van onze individuele geest) en de sociologie (de werking van het sociale leven). Het zijn maar twee voorbeelden van de kracht van de menswetenschap, en over de kracht van de sociale wereld.

8

De bevindingen zijn verbazingwekkend. Zelfs met een zo eenvoudige vraag als het vergelijken van twee lijntjes lieten de experimenten zien hoe krachtig sociale druk kan zijn. Wanneer alle fictieve deelnemers een fout antwoord gaven, bleken 37 % van de antwoorden van de proefpersonen overeen te komen met het foute antwoord van de groep. Dus, ondanks het evident foute antwoord van de groep, gingen de proefpersonen twijfelen aan het eigen oordeel en zetten zich op één lijn met de groep. Het gaat dus over een op drie antwoorden, niet over een op drie personen. Niet alle proefpersonen gingen altijd mee met de groep - er zijn belangrijke gradaties op te merken. Ongeveer een op vier proefpersonen ging nooit akkoord met de duidelijke foutieve antwoorden. Bijna een op tien proefpersonen ging echter zonder uitzondering akkoord met de meerderheid – 10% van de proefpersonen wijkten dus nooit af van de incorrecte groepsmening.

proefpersonen weer tot zijn oorspronkelijk niveau in een situatie van algemene groepsdruk. Als de metgezel, na steeds mee juiste antwoorden te hebben gegeven, van de tafel weg ging, bleef zijn invloed op de proefpersoon bestaan: er was enkel een kleine stijging in foute antwoorden te bespeuren. Het is ook de moeite mee te geven dat een zelfde soort effecten gemeten werd bij lijnen die tot 10 centimeter verschilden…. Stanley Milgram: Bevel is bevel Milgrams exerpimenten in de jaren 1960 zijn waarschijnlijk de meeste bekende in de geschiedenis van de sociale psychologie. Zijn onderwerp beroert dan ook eenieder: waarom volgen mensen de meest gruwelijke bevelen ? “Het is vastgesteld dat tussen 1933 en 1945 miljoenen onschuldige personen op bevel systematisch afgeslacht zijn. Gaskamer werden gebouwd, doodskampen werden bewaakt, dagelijkse quota van lijken werden geproduceerd met de zelfde efficiëntie als het produceren van goederen. Dit onmenselijke beleid mag ontstaan zijn in de geest van één persoon, maar ze konden enkel zijn uitgevoerd op grote schaal door een groot aantal mensen die hun bevelen volgden.” (Milgram, 1963)

Ook de samenstelling van de groep was van belang. Was er maar één fictieve deelnemer (in plaats van zes) die foute antwoorden gaf, dan volgenden maar 4% van de antwoorden. Bij twee (in plaats van zes) fictieve deelnemers met foute antwoorden, steeg dit tot 14%. Zodra de groep drie fictieve deelnemers bevatte (tot maximum zes fictieve deelnemers) steeg het foutenpercentage tot tussen 31 en 37%. Er leek dus een drempelwaarde te bestaan. Zodra er drie deelnemers waren, was de individuele proefpersoon meer geneigd mee te gaan. Een stijging van drie naar vier, vijf of zes foute deelnemers leek geen verschil te maken.

Milgram wilde gehoorzaamheid meten, en hij deed dat door te kijken in hoeverre mensen bereid zouden zijn elektroshocks toe te dienen aan een ander mens. Hij verwachtte dat enkel een heel kleine minderheid van zijn proefpersonen bereid zouden zijn om elektroshocks toe te dienen. Nu weten we dat deze inschatting te naïef was…

Asch en zijn onderzoeksteam ontdekten ook een remedie tegen deze sociale druk: het doorbreken van de unanimiteit. In een groep met verschillende deelnemers, bleek de proefpersoon de druk van foute antwoorden te kunnen weerstaan als er nog een deelnemer in de groep zat die het juiste antwoord gaf. Een metgezel deed in alle situaties het percentage foute antwoorden van de proefpersonen fors dalen. Intrigerend hier is de aard van de invloed van die metgezel. Als de metgezel plots wel mee ging met de foute antwoorden, steeg het foutenpercentage van de

Milgram heeft ongeveer een duizendtal proefpersonen getest in gevarieerde experimenten. Zijn basisexperiment bestond uit het samenbrengen van een proefpersoon en een fictieve deelnemer in een laboratorium aan de universiteit van Yale. Zoals bij Asch ook al gezegd: sociaalpsychologen zijn goede bedriegers. Ook hier wist de proefpersoon niet dat de fictieve deelnemer mee in het complot zat. Er werd aan de

9

proefpersoon verteld dat men wilde testen in welke mate het uitdelen van straffen effect heeft op leerprocessen. De proefpersoon werd aangewezen als leerkracht, die de straffen uitdeelde – de fictieve deelnemer was dan de leerling die de straffen onderging.

De leerkracht en de leerling zagen elkaar dus niet – ze zaten in aparte kamers. Bij elke fout antwoord moesten de proefpersonen hun schokken toedienen. Telkens met hogere voltages, totdat de leerling alle oefeningen correct zou hebben. In een van zijn experimenten liet Milgram de zgn. leerling op de muur tussen de kamers bonzen na een schok van 300 volt. Na 315 volt gebeurde dit nog eens – om vervolgens niets meer te laten horen van de leerling. Bij elke stap na een hoger voltage kon de proefpersoon natuurlijk gaan twijfelen – en hij kreeg geen andere aanmoediging dan voorgeschreven antwoorden van de leider in rustige, beleefde, maar kordate toon uitgesproken.

Vervolgens werd “de leerling” vastgebonden aan een stoel, en kreeg elektrodes opgeplakt – met een speciale zalf om “blaren en brandwonden” te voorkomen. De leerling vroeg met geveinsde onrust of de schokken pijnlijk waren. De leider van het experiment bevestigde dat de schokken pijnlijk waren, maar geen blijvende schade zouden aanrichten. De proefpersoon (de “leerkracht”) werd naar een aangrenzende kamer gebracht, waar de machine stond waarop de elektrodes zogezegd waren aangesloten. Het was zijn taak om enkele geheugenoefeningen aan de leerling voor te lezen. Hij kreeg geen antwoorden te horen, maar zag een lampje opflitsen dat het antwoord van de leerling weer gaf. Het lampje bevond zich boven de schokgenerator. Op deze machine stonden de verschillende voltages aangeduid, met markering van 15 volt tot 450 volt. Deze stond aangeduid als “Slight shock”, “moderate shock”, “strong shock”, enzoverder, tot aan “Extremely intense shock”, “Danger: Severe shock” en zelfs “XXX”. Bij elke schok duidde de voltmeter de hoeveelheid aan, ging een lampje branden en hoorde men een elektrische zoem. Om het helemaal overtuigend te maken, kregen de proefpersonen zelf een echte schok van 45 volt toegediend – wat vele pijnlijke reacties uitlokte.

Milgrams bevindingen waren onthutsend. In zijn eerste experiment weigerde geen enkel van zijn proefpersonen voor de 300-volt bereikt werd (het moment waarop de ‘leerling’ op de muur bonsde). 65% van de proefpersonen zijn doorgegaan tot het einde van de reeks (voltage “XXX”). “[Wanneer] de leider het onderzoek stop zetten, zuchtten vele proefpersonen van opluchting, fronsden hun wenkbrauwen, wreven met hun vingers over hun ogen, of prutsten nerveus met een sigaret. Sommige schudden hun hoofd, ogenschijnlijk in spijt. Anderen bleven kalm doorheen het experiment, en toonden enkel minimale teken van spanning van begin tot einde.” (Milgram) Milgram was natuurlijk stomverbaasd door dit resultaat – en begon te sleutelen aan zijn experiment om de oorzaken voor dit ‘sadistische’ gedrag te onderzoeken. Hij ontdekte een resem bepalende sociale factoren. - Wanneer het onderzoek niet doorging in het prestigieuze Yale, maar in een louche kelder in een stadsgebouw, daalde de aantal ‘doorzetters’ tot de helft van de deelnemers. - Wanneer de leider niet fysiek aanwezig was bij de experimenten, maar zijn opdrachten via telefoon of cassette doorgaf, daalde het aantal ‘doorzetters’ tot 16% (en vele speelden vals door lagere voltages toe te dienen. 10

- Wanneer de proefpersoon in dezelfde kamer zat als de leerling daalde het aantal doorzetters tot 40%. En als de proefpersoon de leerling zelf moest vasthouden aan de schokplaat, daalde het percentage nog meer – al bleef het nog aanzienlijk.

de sociale wetenschap zich in verdiept, en ook daar zien we de kracht van het sociale. Als leden van sociale groepen conformeren we veelal voortdurend met de normen van onze groep. Wij, mensen, zijn op verschillende manier slaapwandelaars: onbewust wandelen we door een wereld van normen. De socioloog Gabriel Tarde stelde het al vast aan het begin van de twintigste eeuw. Ook aan het begin van de eenen-twintigste eeuw mogen we deze lessen niet vergeten.

- Wanneer ook Milgram sociale druk testte, was de invloed aanzienlijk. Bij twee fictie medeleerkrachten ging 72 % proefpersonen mee tot het einde, als de andere twee dit ook deden. Gaven de twee eerder op (rond 150 volt), dan deed nog enkel 10% van de proefpersoWe beschouwen onszelf graag als rationele, onnen mee tot het einde. afhankelijke wezens. We bepalen zelf ons leven, - Als de proefpersoon een passieve rol kreeg en maken onze eigen keuzes. De wetenschap toebedeeld, en enkel de percentages van de leert ons dat dit niet zo evident is. Daniel Kahne“leerkracht” moest aanduiden, steeg het aan- man (zie het hier voorgaande artikel) maakt zich tal ‘doorzetters’ tot 95%. Passieve proefperso- sterk dat we de lessen van de wetenschap moenen waren dus de meest meegaanden. ten aangrijpen om onszelf te wapenen tegen de negatieve invloeden van het sociale leven. Door Er zijn nog vele onderzoeken gedaan na Milgram soms eenvoudige ingrepen kunnen we individuen – allen met bedenkingen, verbeteringen of aan- ondersteunen in hun eigen leven. Kahneman passingen. Het kan echter niet ontkend worden toont dit in het economische leven, Asch in het dat de impact van sociale situaties op het gedrag groepsleven, Milgram in het morele. van een individu enorm is. Milgram heeft aangetoond hoe ver dit kan gaan. Weinig individuele Unanimiteit doorbreken door verschillende visies morele overtuiging bleek opgewassen tegen zijn te waarborgen, informatie structureren op maat sociale experimenten. van de menselijke geest, en autoritaire relaties voorzien van democratische checks-andbalances; het zijn maar enkele ideeën die nood“De sociale mens is een slaapwande- zakelijk zijn voor een humaan sociaal verkeer, een sociaal leven waarin elk individu haar eigen laar” (Gabriel Tarde) leven kan leiden. Door te onderzoeken hoe mensen omgaan met normen en verwachtingen, leren we hoe alomte- Dit maakt ook het belang van politiek duidelijk. genwoordig en invloedrijk normen zijn. Meestal Het politieke systeem is de sociale ruimte bij uitgehoorzamen we ze automatisch, zonder er ons stek om een samenleving te bouwen die beantvragen bij te stellen. Het experiment van Milgram woordt aan de reële mens. Geen abstract wezen laat dit zien in extreme situaties – het experiment dat enkel in de juiste theorie gezien kan worden van Asch toont dan weer de kracht van normen — maar een concreet individu, een sociaal dier met enorme capaciteiten, en gevaarlijke gebrein schijnbaar banale situaties. ken. Natuurlijk mag je een experiment niet zomaar vergelijken met het ‘echte’ leven. Experimenten - Raf Pauly zijn veelal gebaseerd op onmiddellijke effecten, ([email protected]) op de korte termijn dus. Het is uit deze experimenten moeilijk te leren hoe een individu zich gedraagt in de lange termijn. Maar ook daar heeft

11

JAARLIJKSE BARBECUE Vrijdag 3 augustus VOC, vanaf 19:00 Zoals elk jaar, zullen we in augustus weer een fijne barbecue organiseren. Het geeft ons de tijd om in alle rust bij te praten, en terug te kijken op een geslaagd jaar. De FOS is weer bereid om ervoor te zorgen dat het vlees en de vis lekker gebraden zullen zijn — en de vrijwilligers van het VOC zorgen voor knapperige groentjes, vers brood, en heerlijke slaatjes en sausjes. Het enige dat jij zal moeten doen, is wat vlees of vis op de grill laten braden, en genieten van het gezelschap. Dat klinkt niet slecht, toch?

Inschrijven bij: Jean-Marie Hennuy Admontstraat 10 3300 Tienen 016/815960 [email protected] Inschrijven ten laatste 1 augustus Prijzen: Leden TVK: € 8 Niet-leden: € 10 Kinderen < 12 jaar aan helft van de prijs Kinderen < 4 jaar gratis Jij voorziet je eigen vlees of vis. De Tiense Vrijzinnige Kring voorziet:  Gratis aperitief  Koude groentjes  Brood  Dessert  Bestek  Drank aan democratische prijzen! De FOS voorziet deskundige bbq-bakkers en helpende handen bij het opzetten en afruimen. De opbrengst van onze BBQ wordt dan ook aan de scouts geschonken, als dank voor hun inzet. 12

OPEN LENS Maandag 3 september 20:00—VOC VRIJZINNIGE FILMAVONDEN € 2 leden € 3 anderen. Drankje inbegrepen! Elke eerste maandag van de maand om 20:00 VOC - Donystraat 14 (Tienen) Open Lens zal in september weer van start gaan. En zoals beloofd: met jullie inbreng! Vanaf augustus zullen we de keuzes voor het najaarsprogramma voorstellen op onze website. Je zal er telkens blokken van vier films terug vinden. Je zal er een filmfragment vinden (indien mogelijk) en een verwijzing naar een bespreking. Zo kan je voor de vier films kijken of ze je aanspreken. Stemmen doe je gewoon: door te klikken. De mogelijke keuzes verschijnen telkens in de maand voor de filmavond zelf. We sluiten de stemming een week voor de vertoning. Zo kunnen we er zeker van zijn dat de dvd beschikbaar zal zijn en de inleiding verzorgd wordt. Je hebt dus drie weken om te stemmen. Wil je meewerken aan het programma? Dat kan! Stuur gewoon een mailtje naar [email protected], of bel even op 0487 319 420 (Raf Pauly). Bovendien kan je op twee manieren meedoen. Je kan je filmkeuzes doormailen, met een woordje uitleg. Maar je kan ook eens mee komen kiezen uit het brede filmaanbod, en samen met enkele filmfans uitdagende keuzes samen stellen.

STEM MEE VANAF 1 AUGUSTUS 1. 2. 3. 4.

Surf naar www.vrijzinnigtienen.be Klik op “Open Lens” Bekijk het programma “Stem”

Zo eenvoudig is dat….

13

ORGAANDONATIE

Maandag 17 september - 20:00 VOC, Donystraat 14, Tienen www.vrijzinnigtienen.be

“In ons land sterven wekelijks twee mensen die op een wachtlijst stonden voor een orgaantransplantatie. De Belgische wetgeving stelt nochtans dat iedereen vanaf 18 jaar automatisch orgaandonor is. In de praktijk gaat 15 procent van het aantal donoren echter verloren door weigering van de familie. Op verschillende terreinen wordt naar oplossingen gezocht om het tekort aan organen terug te dringen. De overheid zou meer moeten investeren in informatiecampagnes. Anderen stellen voor om de procedure van recrutering of toewijzing aan te passen. Of zouden xenotransplantatie en stamceltherapie de toekomst zijn van orgaandonatie?”

Inkom: € 3 leden € 4 niet-leden -18 jaar: gratis Studenten halve prijs

Voordracht door Eline Cautaerts MAAKBARE MENS vzw www.demaakbaremens.org

14

Uitstap & Voordracht DE ‘REDDING’ VAN DE JOODSE PATIËNTEN VAN DE RIJKSKOLONIE TE GEEL (194O-1945)

Zaterdag 29 september Geel Programma: 10:30 Voordracht Jos Rathé De “redding van de joodse patiënten van de rijkskolonie te Geel”. Locatie: “De Kruimel”, Markt 89, Geel 12:00

Lunch in De Kruimel Voor wie dit wenst. Ter plaatse te bestellen.

13:30

Verplaatsing met de auto naar het OPZ Geel

13:45

Rondleiding in het Openbaar Psychiatrisch Ziekencentrum Een verkenning van de historische site van de Centrale Infirmerie aan de Pas Locatie: Dr. Sanodreef 4, 2440 Geel

Prijs: € 5 niet-leden, € 4 leden Inschrijven ten laatste donderdag 20 september Raf Pauly : [email protected], 016 81 86 70 of 0487 319 420 Op vrijdag 16 april 1943 werden de joodse patiënten van de Rijkskolonie te Geel verzameld om ‘ geevakuierd’ te worden.De Duitsers daagden echter niet op en ze werden ook later niet meer verontrust . Zou de Rijkskolonie een veilige haven geweest zijn tijdens de oorlog ?

De gezinsverpleging te Geel was alom bekend als unieke aanpak voor psychiatrische patiënten die het lief en leed deelden met de gastgezinnen.Voor de oorlog waren ze alomtegenwoordig in het straatbeeld :een derde van de inwoners van Geel waren patiënten ! Wie waren de joodse patiënten ?Welke waren de contacten met de joodse gemeenschap uit Antwerpen en Brussel ?Waren ze geïntegreerd in de Geelse gemeenschap of heerste er een latent of openlijk antisemitisme? Als joden en geesteszieken waren ze bijzonder kwetsbaar .Uit het gastenboek van de Rijkskolonie blijkt dat Duitse dokters op bezoek kwamen en dat hun herkomst verdacht was. Een hoge delegatie van de Militärverwaltung en van het Rheinland bood zich in maart 1943 aan .Bestond er een ‘’ eugenetische link “ tussen België en het NS“Euthanasieprogramma “ ? De erkenning als ‘raciaal vervolgden ‘ in België was moeizaam.De meeste patiënten overleefden de oorlog .Werden ze erkend als slachtoffer en gezien hun overwegend buitenlandse origine als vluchteling ? We kunnen tenslotte de vraag stellen of de betrokkenheid van de oorlogsburgemeester en de directeur -geneesheer een ilustratie was van de “politiek van het minste kwaad” die gangbaar was tijdens de oorlog . - Jos Rathé

Over deze gebeurtenis heerste later een ‘oorverdovende stilte ‘ :geen enkel personeelslid heeft hierover getuigd . De ‘jodenkwestie’ verdween uit het ‘collectief geheugen’ in Geel tot de jaren 198O.-199O .In de lokale pers werden verschillende verhalen verspreid over de ‘redding’ van de joden te Geel. De oorlogsburgemeester had het jodenregister gesaboteerd ,een Duitse officier zou tussengekomen zijn ,de aalmoezenier zou een joods kind gedoopt hebben .Er zouden joden als zogezegde patiënten ondergedoken zijn,enz. Historisch onderzoek in binnen-en buitenland had als resultaat dat het mysterie grotendeels kon ontsluierd worden. De steun van de Kazerne Dossin was doorslaggevend om inzage te krijgen in de persoonlijke dossiers. Het was een delicaat onderzoek dat voortdurend geconfronteerd werd met de spanning tussen het recht op waarheid en het recht op privacy. Met zorg omgaan met de bronnen was een blijvende bezorgdheid in mijn research . 15

WIM DISTELMANS “EEN WAARDIG LEVENSEINDE”

Donderdag 4 oktober Zaal Amfi, Stationsstraat 30, LANDEN Inkom gratis Voor iedereen die zich vragen stelt bij een zelfgekozen levenseinde, en graag een heldere uitleg wil. Waarover gaat het als we praten over ‘levenseinde’, ‘euthanasie’ en ‘palliatieve zorg’ ? Professor Distelmans vertaalt de theorie vanuit zijn ervaring naar een toegankelijk betoog voor een breed publiek.

Wim Distelmans (1952) is kankerspecialist en professor in de palliatieve geneeskunde aan de VUB. Hij pionierde in België voor de erkenning van palliatieve zorg en vocht voor het recht op euthanasie. Hiervoor werd hij in 2003 bekroond met de Arkprijs van het Vrije Woord. Wim Distelmans is tevens titularis van de leerstoel “Waardig Levenseinde” van deMens.nu (Unie Vrijzinnige Verenigingen vzw) aan de VUB

16

Even voorstellen….

Lynn Mariën Lynn is begin dit jaar begonnen als adminstratief medewerker in het huisvandeMens in Tienen. Hoog tijd dus dat ze zich even voorstelt aan jullie. Beste vrijzinnigen, Op 16 februari 2012 stapte ik het huisvandeMens Tienen binnen en ging er aan de slag als Administratief Medewerker. Een weloverwogen keuze om het veelzijdige takenpakket voor mijn rekening te nemen en tegelijkertijd het vrijzinnig gedachtengoed mee uit te dragen. Mijn interesse betoonde ik reeds door aanwezig te zijn op activiteiten en vergaderingen van de Tiense Vrijzinnige Kring en er ook honderduit over te praten met vrienden en kennissen. Naast mijn drukke agenda leef ik me graag uit via kleur op doek, al schrijvend, met mijn fototoestel in de hand of via Tai-Chi, een wandeling in de natuur of als leergierig en nieuwsgierig wezen tussen boeken en artikels over “psychologie en samenleving”. Zin geven aan mijn bestaan is een doel op zich, en gelukkig één waarin je je kunt blijven verdiepen. - Lynn

huisvandeMens Beauduinstraat 42 3300 Tienen T 016 81 86 70 [email protected] www.deMens.nu Open elke werkdag van 9:00 tot 16:30

17

Dit is een voorlopig programma, met de activiteiten die al vast staan. We werken ondertussen verder aan een boeiend najaarsprogramma. Kijk dus zeker regelmatig op onze website, en in de volgende edities van ‘t Lopend Vuurtje.

Augustus Vrijdag

3/08

Tiense Vrijzinnige Kring

VOC vanaf 19:00

Jaarlijkse BBQ!

Tiense Vrijzinnige Kring Tiense Vrijzinnige Kring Tiense Vrijzinnige Kring

VOC 20:00 VOC 20:00 VOC 20:00

Open Lens (filmavond) Bestuursvergadering

Tiense Vrijzinnige Kring H-VV & deMens.nu

VOC 20:00 Landen Zaal Amfi 20:00 VOC

Open Lens (filmavond) Wim Distelmans “Waardig Levenseinde” (voordracht) Bestuursvergadering

September Maandag

3/09

Maandag

10/09

Maandag

17/09

Orgaandonatie (voordracht)

Oktober Maandag

1/10

Donderdag

4/10

Maandag

8/10

Tiense Vrijzinnige Kring

Maandag

15/10

Tiense Vrijzinnige Kring

VOC

Indignados: een nieuwe democratie? (voordracht)

Maandag

5/11

Maandag

12/11

Tiense Vrijzinnige Kring Tiense Vrijzinnige Kring

VOC 20:00 VOC

Open Lens (filmavond) Bestuursvergadering

November