veri|sse CIE
www.overijssel.nl
Provinciale Staten
Postadres Provincie Overijssel Postbus 10078 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 25 25 Telefax 038 425 75 20
Uw kenmerk
Uw brief
Ons kenmerk ZC 2006/1540
Bijlagen
Doorkiesnummer 425 12 16
Inlichtingen bij Hr. MJ.M. even
Datum 16052006
Onderwerp Analfabetisering 1. Aanleiding In de vergadering van Provinciale staten van 12 april 2006 is n.a.v. het agendapunt Projecten Actiefonds 2006 een motie van D'66 besproken over het onderwerp analfabetisering. De indiener van de motie heeft met de uitleg van gedeputeerde Kristen ingestemd dat eerst middels een notitie dit onderwerp nader wordt verkend waarna eventueel een volgende stap in de vorm van concrete projecten kan worden gezet. Deze brief geeft deze nadere verkenning. 2. Begrip analfabetisering/Iaaggeletterdlieid De motie spreekt over "functioned analfabetisme". Volgens het CINOP (Centrum voor INnovatie van Opleidingen) zijn dit mensen die niet voldoende kunnen lezen, schrijven en rekenen om effectief te kunnen handelen (in werk, studie, sociaal verkeer). Anders gezegd:functioneel analfabetisme is een bron van economische, sociale, politieke en culturele uitsluiting. Om enkele voorbeelden te noemen:gebruiksaanwijzigingen (op bijvoorbeeld levensmiddelen) kunnen niet gelezen worden, schriftelijk contact vanuit de school over de kinderen geeft problemen., de bediening van kaartautomaten voor de trein is ondoenlijk, schriftelijke veiligheidsvoorschriften op het werk moeten uitgelegd worden., de totale kosten van boodschappen berekenen is gokwerk etc. Omdat laaggeletterdheid als synoniem wordt gebruikt voor functioned analfabetisme in rijksnota 's en international studies (zoals OESO-rapporten), spreken wij verder over laaggeletterdheid. 3. Oorzaken Volgens de Stickling Lezen en Schrijven (voorzitter prinses Laurentien) is er niet een specifieke oorzaak aan te wijzen voor laaggeletterdheid. Het is een complex probleem. Onderzoek toont aan dat de volgende mensen kwetsbaar zijn: ® Mensen met algemene leer- en gedragsproblemen of met specifieke lees- en Bij correspondentie graag ons kenmerk vermelden.
RABO Zwolle 3973.41.121
Tijdens de renovatie van het provinciehuis is een deel van de organisatie gehuisvest op kantoorlocatie Rechterland 1 te Zwolle. Zie voor meer informatie www.overijssel.nl.
Bezoekadres Luttenbergstraat 2 Zwolle Rechterland 1 Zwolle
schrijfproblemen (bijvoorbeeld dyslexic) Mensen met een taalachterstand (bijvoorbeeld omdat thuis dialect wordt gesproken of een buitenlandse taal) Mensen die opgroeien in een "taalarm" milieu (geen boeken, kranten etc.) Mensen met groot schoolverzuim, voortijdig schoolverlaters Mensen die op school onvoldoende begeleiding krijgen Mensen bij wie de vaardigheden zijn weggezakt ( "use it or lose it") 4. Doelgroepen, actoren en maatregelen Laaggeletterdheid is een probleem van de opgroeiende, lerende en werkende mens. Taalachterstand begint vaak al op jonge leeftijd. Het gaat hier om kinderen en pubers en hun ouders. In deze perioden volgt men basis- en voortgezet en beroepsonderwijs. Beleid, maatregelen en instrumenten gericht op voorkomen en bestrijden van laaggeletterdheid in deze fase zijn onder meer onderwijsachterstandsbeleid, voor- en vroegschoolse educatie, brede school, tegengaan voortijdig schoolverlaten en schoolverzuim, verhoging leerplichtige leeftijd, duale trajecten etc. Dit zijn met name verantwoordelijkheden van rijk, gemeenten en scholen. Na de leerplichtige leeftijd begint een deel van de jongeren een loopbaan als werknemer. Werkgevers, bedrijfstakken en brancheorganisaties dragen naast andere partij en zoals overheden en (beroeps)onderwijs ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid voor de bestrijding van laaggeletterdheid van hun werknemers. Dit kan bijvoorbeeld vertaald worden in CAO-afspraken (in werktijd een taalcursus aanbieden) , convenanten en het gebruikmaken van opleidingsfondsen voor het opscholen van laaggeletterde werknemers. Ook wanneer mensen eenmaal volwassen zijn geworden gaan ze door met leren en dus met lezen bijvoorbeeld door zich om te scholen of door in hun bedrijf deel te nemen aan een training op de werkvloer. Het belang dat aan dit zogenaamde Life Long Learning wordt gehecht neemt in de zich ontwikkelende kenniseconomie steeds verder toe. Een belangrijke actor in dit verb and is de gemeente als opdrachtgever van de volwasseneneducatie. Gemeenten kunnen in het kader van hun educatiebeleid alfabetiseringscursussen inkopen bij onder meer regionale opleidingscentra (ROC's) of elders. Gemeenten zijn echter vrij in het besteden van deze educatiemiddelen. Een groep die nog niet genoemd is zijn de allochtone laaggeletterden. Zij vallen voor een groot deel onder de Wet inburgering en volgen daar "alfabetisering" via hun inburgeringscursus. 5. Rijksbeleid Het meest recente beleid van de rijksoverheid inzake dit thema is het "Aanvalsplan Laaggeletterdheid 2006-2010, Van A tot Z betrokken"van november 2005. Dit plan sluit aan bij het project Life Long Learning en is tevens een uitvoering van de zogenaamde Ussabon-akkoorden (de Europese doelstellingen m.b.t. de ontwikkeling van de kenniseconomie en de arbeidsparticipatie van kwetsbare groepen). In het aanvalsplan staan het beleid en de maatregelen verwoord zoals kort onder 4 genoemd. Daarnaast bevat dit aanvalsplan ook ondersteunende activiteiten om mensen (weer) aan het lezen te zetten .Een belangrijke uitvoerder van dit leesbevorderingsbeleid is de Stichting Lezen en Schrijven Deze stichting heeft bijvoorbeeld een website ontwikkeld voor mensen met lees- en schrijfproblemen en zet ex-analfabeten als ambassadeurs in om dit probleem onder de aandacht te brengen. 6. Knelpunten Aan het rijks- en gemeentelijk beleid en de inspanningen van een aantal provincies in deze ontlenen wij drie majeure knelpunten die om een oplossing vragen: a.
onzichtbare doelgroep
Op laaggeletterdheid rust nog steeds een taboe.Mensen schamen zich voor hun problemen en dekken dit (vaak zeer creatief) toe. Het probleem dient dus bespreekbaar gemaakt te worden. Ook de omgeving moet meer bekend worden respectievelijk alerter zijn voor de problemen van deze mensen. Mede daarom vindt op 8 September de zesde international alfabetiseringsdag plaats.
Daarnaast vindt er gesubsidieerd door het rijk regelmatig de "Week van het leren" plaats (recentelijk seminar op 24 maart 2006) georganiseerd door de Stichting Volkshogeschoolwerk en de Beraadsgroep Vorming, het landelijk platform voor non-formele educatie. b.
moeilijk bereikbare groep
Er is sprake van een beperkt bereik doordat slechts een deel van het geschatte aantal laaggeletterden gebruik maakt van het onderwijs- en educatieaanbod. Een adequate werving is dus zeer belangrijk. Dit kan onder meer gebeuren door "ambassadeursnetwerken". Dit zijn groepen van ex-cursisten (ervaringsdeskundigen) die naar plekken gaan waar veel laaggeletterden komen zoals buurthuizen, koffiehuizen, CWI-kantoren. Ook de zogenaamde verwijzers spelen een belangrijke rol zoals huisartsen, medewerkers van vrijwilligersorganisaties etc. Ook regionale TV wordt hier en daar ingezet om deze groep te bereiken. Naast het belang van de werving is ook een passend educatief aanbod onvoldoende voorhanden. Het huidig aanbod veronderstelt dat het technisch en begrijpend lezen voldoende eigen is gemaakt. De inspectie wijst in haar laatste onderwijsverslag erop dat er onvoldoende aandacht is voor technisch lezen. Bijna een kwart van de leerlingen in de onderste twee leerwegen van het Vmbo kan de teksten van hun schoolboeken niet goed zelfstandig lezen. Deze achterstand in technisch lezen blijkt weinig te maken te hebben met sociaal-economische factoren of land van afkomst. De hoofdoorzaak van de achterstand die leerlingen oplopen bij het leren lezen is volgens de inspectie veeleer gelegen in het onderwijs (aanbod) zelf! Er is dus een aanbod nodig dat aangepast is aan het niveau van betrokken doelgroepen. c. beperkte kennis van problematiek in het bedrijfsleven
Er is nog te weinig bekend over de aard en de omvang van laaggeletterdheid in het bedrijfsleven. Indien Overijssel een substantiele bijdrage wil leveren aan de ontwikkeling van de kenniseconomie in haar territoir moet ook het vraagstuk van laaggeletterdheid aangepakt worden. Zowel vanuit sociaal/maatschappelijk als economisch perspectief. De (continue) verandering in productiemethoden, een meer flexibele inzet van werknemers, verdergaande automatisering en digitalisering binnen (productie)bedrijven en toenemende veiligheidsvoorschriften stellen steeds hogere (scholings)eisen aan laaggeletterde werknemers. Een op de vijftien werknemers heeft grote moeite met lezen en schrijven zo blijkt uit het rapport "Laaggeletterdheid in het werk" van Nyenrode en TNO (april 2006) uitgevoerd in opdracht van de Stichting Lezen en Schrijven. Werkgevers zijn zich nog onvoldoende bewust dat naast investeringen in dure opleidingen voor hoogopgeleiden ook investeringen voor laaggeletterden in het eigen bedrijf in hun eigen belang is. In het aanvalsplan van het rijk worden daarom werkgevers actief betrokken in de strijd tegen laaggeletterdheid. 7. Laaggeletterdheid in Nederland en in Overijssel In Nederland zijn volgens de cijfers uit het aanvalsplan (gebaseerd op onderzoek in 2000 naar geletterdheid uitgevoerd onder auspicien van de OESO) 1,5 miljoen laaggeletterden boven de 16 jaar, waarvan 1 miljoen autochtonen en 500.000 allochtonen. Het merendeel van deze mensen is dus in Nederland geboren. Een deel van deze mensen is vrijwel geheel ongeletterd of analfabeet (250.000). Dit zijn mensen die niet of nauwelijks kunnen lezen en schrijven. Het aandeel van de laaggeletterden in de volwassen Nederlandse bevolking bedraagt 13%. De motie stelt dat er gebieden in Overijssel zijn waar het percentage volwassenen dat laaggeletterd is 15% bedraagt. De motie roept derhalve op om dit percentage "terug te dringen tot onder het landelijk gemiddelde van 13%.". In de motie wordt dit percentage van 15% niet toegelicht. Het lijkt te berusten op de situatie in (delen van) de gemeenteTwenterand. Het is dus geen provinciaal percentage. Er zijn momenteel geen betrouwbare provinciale cijfers beschikbaar (noch bij onze steuninstellingen noch bij landelijke instituten) over de spreiding van het percentage volwassen laaggeletterden over de provincie cq. de gemeenten noch over de onderverdeling tussen allochtone en autochtone laaggeletterden in Overijssel. De conclusie is dat vooralsnog niet te zeggen valt of en zo ja welke gemeenten (m.u.v. wellicht kern(en) in Twenterand) boven het landelijk gemiddelde zitten. De uitvoering van de motie zou gebaat kunnen zijn bij nader cijfermatig onderzoek. Wei zijn cijfers van het CBS van januari 2004 beschikbaar over het percentage niet-westerse
allochtonen in Overijssel. Zo kent Overijssel 6,8% niet-westerse allochtonen (landelijk 10,3%), maar steden als Almelo, Deventer, Enschede, Hengelo zitten ruim boven dit provinciaal gemiddelde (respectievelijk 13,0, 12,7, 13,9 en 10,4%). Een deel van deze mensen zal waarschijnlijk ook laaggeletterd zijn. Het QEiSO-onderzoek geeft aan dat het percentage van 13% hoger uitvalt bij mensen in de laagste inkomenscategorie, bij laagopgeleiden en bij mensen boven de 56 jaar. Ook is er een verb and tussen laaggeletterdheid en maatschappelijke participatie. Ook deze verbanden zouden in een eventueel nader onderzoek meegenomen kunnen worden. Om een indruk te geven vermelden wij hier enkele cijfers van de publicatie van het CBS van januari 2004 : De gemeenten Bathmen, Losser en Haaksbergen hebben van de Overijsselse gemeenten de hoogste percentages in de leeftijdsgroep 45/64 jaar. Kijkt men naar het inkomen gemeten aan de hand van sociale zekerheidsuitkeringen dan scoren Almelo, Deventer, Enschede en Hengelo hoog in vergelijking met andere Overijsselse gemeenten. 8. Provinciale rol a. Randvoorwaarden Voorafgaand aan het formuleren en uitvoeren van eventuele provinciale programma's/acties zijn twee zaken wenselijk dan wel noodzakelijk: 9 Het doen van nader onderzoek en analyse naar de cijfermatige situatie in Overijssel (zie 7) ® Het verkrijgen van inzicht in de (nieuwe) gemeentelijke prioriteiten op dit terrein. Dit laatste is nodig omdat de gemeenten autonoom zijn op dit beleidsterrein en er dus mede na de recente verkiezingen sprake kan zijn van intergemeentelijke verschillen en mogelijke hiaten. Kennis van de gemeentelijke prioriteiten is dus noodzakelijk om in effectieve zin aanvullend te kunnen zijn op het rijks- en gemeentelijk beleid in deze. In het aanvalsplan van het rijk is namelijk een van de kerndoelstellingen om - naast gemeentelijke aanvalsplannen - ook op provinciaal niveau aanvalsplannen tot stand te brengen. Provincies zouden volgens het rijk een aanjagende en faciliterende functie kunnen vervullen bij activiteiten die de grenzen van de afzonderlijke gemeenten overstijgen. b. Raakvlakken met provinciaal beleid Denkbaar is om provinciaal beleid op de terreinen onderwijs, arbeidsmarkt, welzijn (maatschappelijke ontwikkeling), diversiteit, grote stedenbeleid, plattelandsbeleid mede te richten op het bestrijden dan wel voorkomen van laaggeletterdheid. Ook kunnen provinciale steunfuncties als MOI (Maatschappelijke Ontwikkeling en Integratie), de Overijsselse Bibliotheek Dienst, Kunst Cultuur Overijssel, SteunpuntVrijwilligers Werk Overijssel ingezet worden voor dit doel. Ook recente nieuwe taken zoals omschreven in de Wet Maatschappelijke Ontwikkeling kunnen daartoe benut worden. c. Maatschappelijke effecten Indien besloten wordt tot het ontwikkelen en uitvoeren van provinciaal beleid voor dit thema zou het - naast het bestrijden van de oorzaak - mede gericht moeten zijn op het bestrijden van de maatschappelijke gevolgen daarvan: ® Sociale/culturele uitsluiting en dus gebrekkige participatie ® Het onvoldoende toegerust zijn voor de eisen van de moderne kenniseconomie Bij een positieve uitkomst van deze discussie ligt het voor de hand om de genoemde provinciale rol toe te spitsen op de aanpak van de hiervoor genoemde knelpunten. d. Aanpak knelpunten Om het enigszins concreet te maken waaraan gedacht zou kunnen worden bij een eventuele provinciale rol doen wij hieronder enkele vrijblijvende suggesties. Het is vooralsnog niet meer dan een denkrichting. Het is geen uitputtende lijst van suggesties. Het doel is zichtbaar te maken waaraan gedacht zou kunnen worden om genoemde knelpunten vanuit provinciale optiek aan te pakken. Hierbij geldt dat er geen dubbeling met gemeentelijke taken en verantwoordelijkheden moet plaatsvinden. De invalshoek van de provincie bij de aanpak van knelpunten dient provinciaal dan wel bovengemeentelijk te zijn. De meerwaarde moet goed benoembaar zijn. Een verdere verbreding of verdieping van onderstaande suggesties voor een aanpak zou kunnen
plaatsvinden als meer inzicht bestaat in de beide genoemde randvoorwaarden. Bij het eerste knelpunt past bijvoorbeeld het stimuleren dan wel ondersteunen van regionale wervings- en bewustwordingscampagnes voor nader te bepalen groepen laaggeletterde mensen. Het gaat om laagdrempelige campagnes die beeldend zijn en een veilige leeromgeving bieden dichtbij huis. Het tweede knelpunt zou bijvoorbeeld aangepakt kunnen worden door het werven van nieuwe cursisten via educatieve regionale TV met aansluitende educatieve programma's op-maat voor de diverse doelgroepen. Ook zouden de werkzaamheden van de "ambassadeurs" en verwijzers ondersteund kunnen worden voorzover deze gemeentegrens overschrijdend bezig zijn. Indien het netwerk nog niet dekkend is over de hele provincie zou eventueel en verdere uitrol van het netwerk overwogen kunnen worden. Het komt ons voor dat beter aangesloten kan worden bij bestaande (goed functionerende) gremia dan nieuwe te stimuleren. Wel moet nagegaan worden welke steunfuncties en welke steunactiviteiten daarbij effectief ingezet kunnen worden. Indien de cursisten eenmaal geworven zijn staat of valt het vervolg met het beschikbaar zijn van een adequaat aanbod. Daarom kan bijvoorbeeld ook gedacht worden aan het ondersteunen van het ontwikkelen van een ander educatie-aanbod. Bibliotheken met steun van de OBD zijn in het kader van hun taak "leesbevordering" bijvoorbeeld bezig met het ontwikkelen van "makkelijk lezen pleinen". Dergelijke activiteiten kunnen provinciaal uitgerold worden. Bij het derde knelpunt kan nagegaan worden of en hoe eventueel aangesloten kan worden bij de regionale activiteiten van de Stichting Lezen en Schrijven richting bedrijfsleven. Er is een relatie tussen laaggeletterdheid en arbeidsmarkt.Het behalen van een startkwalificatie is dus van groot belang. Provinciaal beleid inzake voorkomen van voortijdig schoolverlaten zou prioriteit kunnen geven aan deze doelgroep. Ook kan de provincie op regionaal niveau samenwerking stimuleren tussen werkgevers, gemeenten en scholingsinstellingen gericht op bestrijding van laaggeletterdheid middels op- en omscholing. Onderzocht zou kunnen worden of de Regionale Platforms Arbeidsmarkt hierbij een rol kunnen vervullen. 9. Slot De centrale vraag is of u vindt dat eerst voldaan moet worden aan de genoemde randvoorwaarden om uw keuzes en prioriteiten verantwoord te kunnen maken. En zo ja welke vraagstelling zou u dan willen aanbevelen? Of biedt deze notitie uw inziens reeds voldoende cijfermatige en inhoudelijke handvatten over de omvang, de spreiding en de aard van laaggeletterdheid in Overijssel om de motie te kunnen uitvoeren? En zo ja, kunt u aangeven welke van de genoemde of eventueel andere knelpunten u allereerst zou willen aanpakken en welke van de genoemde of andere suggesties u zou willen uitvoeren? Gezien deze vragen vinden wij het thans niet opportuun om uitspraken te doen over eventuele financiele vertalingen, hetzij incidenteel uit het actiefonds dan wel structured uit de begroting, van de in deze notitie neergelegde suggesties. GS
