Nederlandse banken en buitenlandse megastallen Een onderzoeksrapport voor Wakker Dier
Nederlandse banken en buitenlandse megastallen Een onderzoeksrapport voor Wakker Dier
Jan Willem van Gelder Anniek Herder Joeri de Wilde Mei 2014
Naritaweg 10 1043 BX Amsterdam Tel: 020-8208320 E-mail:
[email protected] Website: www.profundo.nl
Inhoudsopgave Samenvatting ............................................................................................................ iv Inleiding ...................................................................................................................... 1 Hoofdstuk 1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3
Hoofdstuk 2
Methodologie ................................................................................... 2 Doel ........................................................................................................... 2 Onderzoeksaanpak .................................................................................. 2 Selectie vee- en vleesverwerkende bedrijven ............................................. 2 Analyse financiële relaties .......................................................................... 2 Onderzoek cases ....................................................................................... 3 Achtergrond ............................................................................................. 2 Vormen van financiering............................................................................. 2 Megastallen ................................................................................................ 2 Dierenwelzijn .............................................................................................. 2
Nederlandse investeringen in de vee- en vleessector wereldwijd5
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5
Omvang investeringen in de mondiale vee- en vleessector ................. 5 Investeringen Nederlandse financiële instellingen ................................ 5 Ranking per financiële instellingen ........................................................ 7 Ranking per land ...................................................................................... 7 Ranking Europese financiële instellingen .............................................. 8
Hoofdstuk 3
BRF – Brazilië ................................................................................ 10
3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.5
Hoofdstuk 4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3
Bedrijfsprofiel ......................................................................................... 10 Nederlandse investeerders.................................................................... 11 Leningen .................................................................................................. 11 Aandelen .................................................................................................. 11 Obligaties ................................................................................................. 11 Megastallen ............................................................................................ 12 Dierenwelzijn .......................................................................................... 13 Wet- en regelgeving in Brazilië ................................................................. 13 Beleid BRF ............................................................................................... 14 Beleid investeerders ................................................................................. 15 Conclusies .............................................................................................. 15
Charoen Pokphand Foods – Thailand ......................................... 17 Bedrijfsprofiel ......................................................................................... 17 Nederlandse investeerders.................................................................... 19 Leningen .................................................................................................. 19 Aandelen .................................................................................................. 20 Megastallen ............................................................................................ 21 Dierenwelzijn .......................................................................................... 22 Wet- en regelgeving in China ................................................................... 22 Beleid Charoen Pokphand ....................................................................... 23 Beleid investeerders ................................................................................. 25 -ii-
4.5
Conclusies .............................................................................................. 25
Hoofdstuk 5
Marfrig Alimentos – Brazilië ......................................................... 27
5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.3 5.3.1 5.3.2 5.4 5.4.1 5.4.2 5.5
Bedrijfsprofiel ......................................................................................... 27 Nederlandse investeerders.................................................................... 28 Obligatie-uitgiftes ..................................................................................... 28 Leningen .................................................................................................. 28 Obligaties ................................................................................................. 29 Megastallen ............................................................................................ 29 Carroll’s Food in Diamantino en Petrovina ............................................... 29 Keystone-Chinwhiz Poultry Vertical Integration ........................................ 31 Dierenwelzijn .......................................................................................... 31 Beleid Marfrig ........................................................................................... 31 Beleid investeerders ................................................................................. 32 Conclusies .............................................................................................. 32
Hoofdstuk 6
Conclusies ..................................................................................... 33
6.1 6.2 6.3 6.4
Investeringen in de vee- en vleessector ............................................... 33 Nederlandse investeringen in drie cases ............................................. 34 Dierenwelzijnsbeleid van de bedrijven en de financiële instellingen . 35 Conclusies .............................................................................................. 36
-iii-
Samenvatting Van januari 2010 tot september 2013 hebben wereldwijd ten minste 270 banken kapitaal verstrekt aan 153 vee- en vleesverwerkende bedrijven voor een totaalbedrag van € 54 miljard euro. Voor dit onderzoek werden 406 financieringsovereenkomsten aangaande kredieten en het onderschrijven van aandelen- en obligatie-uitgiftes tussen deze 153 bedrijven en bankensyndicaten geanalyseerd. Van de € 54 miljard aan verstrekt kapitaal is € 5,8 miljard geïnvesteerd en gearrangeerd door Nederlandse banken. Nederlandse banken blijken wereldwijd tot de grootste investeerders in de vee- en vleesverwerkende industrie te behoren. Rabobank is mondiaal gezien zelfs koploper: de bank verstrekte de afgelopen 4 jaar het meeste kapitaal in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector. Rabobank investeerde € 4,2 miljard. Hiervan bestaat verreweg het grootste gedeelte uit leningen (€ 3,8 miljard ofwel 91%). Rabobank wordt op de voet gevolgd door 5 banken uit de Verenigde Staten (Bank of America, JP Morgan Chase, Farm Credit Services Commercial Finance Group, Morgan Stanley, Wells Fargo). De Nederlandse ING Groep staat op een negende plaats en heeft € 1,4 miljard aan kapitaal verstrekt, waarvan € 1,2 miljard (ofwel 87%) uit leningen bestaat. Ook ABN Amro investeert in deze sector en staat op de 51ste plaats met € 225 miljoen aan leningen. De banken afkomstig uit de Verenigde Staten investeerden bij elkaar verreweg het meest in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector, namelijk € 19,7 miljard in de afgelopen vier jaar. Op enige afstand volgen de Nederlandse banken met in totaal € 5,8 miljard. Daarna volgen respectievelijk banken uit Canada (€ 4,3 miljard), het Verenigd Koninkrijk (€ 3,8 miljard) en China (€ 3,3 miljard). Doordat in dit onderzoek alleen gekeken is naar kapitaal dat door banksyndicaten is verstrekt of gearrangeerd en niet naar de bilaterale leningen tussen één bank en een bedrijf, is het goed mogelijk dat er door Nederlandse en andere banken nog meer geld in de vee- en vleesverwerkende sector wordt geïnvesteerd. Tot de 153 bedrijven waarin wereldwijd door 270 banken in de afgelopen vier jaar geïnvesteerd werd, behoren ook vee- en vleesverwerkers die gebruik maken van megastallen. Er is sprake van megastallen indien op één locatie minimaal 7.500 vleesvarkens, 1.200 fokvarkens, 120.000 leghennen, 220.000 vleeskuikens, 250 melkkoeien of 2.500 vleeskalveren gehouden worden. Ook Nederlandse banken investeren in buitenlandse bedrijven die vee houden en/of verwerken op een schaal die in Nederland controversieel is. Daarbij hanteren bedrijven in landen die een groeiende vleesindustrie hebben (groeimarkten) beleid dat meestal niet toereikend is om dierenwelzijn volgens Europese standaarden te garanderen. Drie van de onderzochte vee- en vleesverwerkende bedrijven zijn aan een nadere analyse onderworpen. De bedrijven hebben financiële relaties met Nederlandse bankgroepen, zijn actief in een groeimarkt, en in een land dat handelt in vee of vlees met Nederland. Dit onderzoek leverde de volgende informatie op over deze drie bedrijven:
-iv-
BRF Het Braziliaanse BRF is eigenaar van Lucas do Rio Verde, een agro-industrieel complex van 145.000 m2 dat bestaat uit een slachtfaciliteit voor pluimvee, een slachtfaciliteit voor varkens, een verwerkingsfaciliteit voor de karkassen én een faciliteit voor de productie van 500.000 kuikens en 10.000 biggen per dag. Er is in Brazilië geen wetgeving op het gebied van dierenwelzijn op de boerderij en tijdens transport. Grote bedrijven die exporteren naar de Europese markt, waaronder bedrijven binnen BRF, stellen aan de Europese wet- en regelgeving voor dierenwelzijn en diergezondheid te voldoen. Daarnaast zegt BRF de Five Freedoms, het uitgangspunt voor dierenwelzijnstandaarden, te hanteren, maar er zijn geen specifieke eisen ten aanzien van huisvesting.. ING Bank en Rabobank maakten in 2012 deel uit van een bankensyndicaat dat een lening verstrekte aan BRF. De vermogensbeheerders van ING en Aegon zijn aandeelhouders van BRF. Daarnaast bezit ING ook obligaties van BRF. Charoen Pokphand De Thaise Charoen Pokphand Group is onder andere actief in China en daar betrokken bij de ontwikkeling van 13 nieuwe boerderijprojecten. Hieronder valt het Pinggu 3-million Layer Chicken Project. Charoen Pokphand bouwt faciliteiten om jaarlijks 3 miljoen leghennen te produceren. Hier zullen dieren worden gehouden op een schaalgrootte die in Nederland niet zou worden geaccepteerd. Het beleid van de Charoen Pokphand Group is vooral gericht op diergezondheid. Specifieke eisen ten aanzien van huisvesting staan in het certificeringsschema voor pluimvee dat het bedrijf zegt te hanteren, maar promotievideo’s van Charoen Pokphand laten zien dat het bedrijf zich hier niet aan houdt: het bedrijf werkt met de in Nederland verboden legbatterijen en zeugenboxen. Rabobank heeft leningen verstrekt aan Charoen Pokphand. De vermogensbeheerders van ING en Aegon hebben aandelen van het bedrijf gekocht. Marfrig Alimentos Het Braziliaanse vleesbedrijf Marfrig Almentos is bij twee megastallen betrokken. Dochteronderneming Carroll's Food do Brasil heeft de grootste voederfabriek in de staat Mato Grosso en twee boerderijen in de steden Petrovina en Diamantino. Marfrig Alimentos heeft ook een joint venture in China: Keystone-Chinwhiz Poultry Vertical Integration. Het doel van deze onderneming is het opzetten van een verticaal geïntegreerde productiefaciliteit voor pluimvee. Marfriq noemt dierenwelzijn als één van de prioriteiten van het bedrijf. Het is echter niet duidelijk welke standaarden of minimumeisen hierbij gebruikt worden. Wet- en regelgeving in Brazilië en China is ontoereikend om dierenwelzijn te kunnen garanderen. ABN Amro, ING Bank en Rabobank hebben via bankensyndicaten leningen verstrekt aan Marfriq Almentos. Rabobank heeft Marfriq Alimentos geassisteerd bij een obligatieuitgifte. De vermogensbeheerder van ING heeft obligaties van het Braziliaanse bedrijf in bezit. Het investeringsbeleid van de onderzochte Nederlandse banken stelt geen of weinig eisen op het gebied van dierenwelzijn. ING Bank heeft alleen bepalingen opgenomen over proefen pelsdieren. ABN Amro vindt dat de toepasselijke lokale wet- en regelgeving moet worden nageleefd en dat de huisvesting het welzijn van vee moet garanderen. Rabobank heeft apart beleid voor dierenwelzijn ontwikkeld waarin wordt gesteld dat het stalsysteem tegemoet moet komen aan de gedragsbehoeften van het dier. -v-
Geen van de banken noemt echter een maximum voor het aantal te houden dieren op één locatie of stelt specifieke eisen aan de huisvesting van dieren, zoals de minimale EU eisen. Banken zullen aan dit aspect dus ook geen aandacht besteden tijdens het onderzoek dat bij een kredietaanvraag plaats vindt. Het ontbreken van criteria in het kredietbeleid ten aanzien van het maximum aantal dieren op één locatie heeft er mogelijk toe geleid dat Nederlandse banken investeren in bedrijven die met een schaalgrootte werken die in Nederland niet gewenst is en met welzijnsstandaarden die lager zijn dan in de EU.
-vi-
Inleiding Het kleine Nederland is van oudsher een groot agrarisch land. We hebben de hoogste aantallen pluimvee, varkens en kalveren per vierkante meter grond ter wereld. Maar in Nederland begint langzaam het besef te groeien, dat deze manier van produceren op termijn gedoemd is te verdwijnen in ons dichtbevolkte land. Megastallen liggen onder vuur, de bouw ervan wordt aan banden gelegd, de vleesconsumptie neemt af en het aantal stallen en dieren dat volgens een welzijnskeurmerk wordt gehouden neemt snel toe. Nederland speelt echter ook een belangrijke rol in de agrosector wereldwijd. De Nederlandse agro-industrie maakt haar kennis over bulkproductie te gelde in het buitenland. Zij gaat de boer op in landen waar bulkproductie in opkomst is en probeert de tientallen jaren aan ervaring met de grootschalige vee-industrie in Nederland al daar te verkopen. Ook de Nederlandse overheid stimuleert de export van deze vee-industrie, zoals blijkt uit Wakker Dier’s rapport ‘Megastal als exportproduct’ uit 2012. Zelfs tot voor kort met geld dat bedoeld was voor ontwikkelingshulp. Nadat Wakker Dier in samenspraak met het televisieprogramma Tros Radar bekend maakte dat Nederlandse ontwikkelingssubsidies werden gebruikt voor het bouwen van enorme megastallen in Oost Europa en Rusland, zonder dat de overheid hier extra regels stelde aan het dierenwelzijn in deze stallen, maakte de Tweede Kamer hier een einde aan. Maar nog steeds is Nederland grootexporteur in dierenleed. Met behulp van Nederlandse spaargelden worden megastallen gebouwd in landen waar minder hoge standaarden voor dierenwelzijn dan in Nederland gelden. Wakker Dier vroeg Profundo uit te zoeken hoe groot de rol van Nederlandse financiële instellingen in de wereldwijde vee- en vleessector is. In het bijzonder wilde ze weten welke Nederlandse financiële instellingen betrokken zijn bij de financiering van (de bouw of exploitatie van) megastallen in het buitenland. Hoofdstuk 1 beschrijft de methodologie van dit onderzoek, waaronder de selectie van de bestudeerde bedrijven en financiële instellingen. Hoofdstuk 2 maakt inzichtelijk hoe groot de rol is van Nederlandse financiële instellingen bij het financieren van de wereldwijde vee- en vleessector in vergelijking tot andere landen. In de Hoofdstukken 3 tot en met 5 worden drie voorbeelden gegeven van bedrijven die werken met megastallen. Hiervan wordt de structuur van het bedrijf en haar financiers inzichtelijk gemaakt en de (plannen voor de te bouwen) megastallen worden uitgebreid beschreven, evenals welke standaarden aangaande dierenwelzijn worden gehanteerd door het bedrijf en haar investeerders.
-1-
Hoofdstuk 1 1.1
Methodologie
Doel
Het doel van dit onderzoek is om na te gaan hoe groot de rol van Nederlandse banken is bij het verstrekken van kapitaal aan de wereldwijde veeteeltsector, waaronder vele vleesverwerkende bedrijven die megastallen exploiteren. Dit onderzoeksdoel is verder geconcretiseerd in de volgende specifieke vragen: Wat is de totale omvang van de investeringen die Nederlandse banken de afgelopen vier jaar hebben gedaan in, en gearrangeerd voor, de wereldwijde veesector? Hoe verhouden de investeringen van Nederlandse banken in de wereldwijde veesector zich tot de investeringen van banken uit andere landen in deze sector in de afgelopen vier jaar? Welke Nederlandse banken waren de afgelopen vier jaar betrokken bij investeringen in een selectie van drie internationale vee- en vleesverwerkende bedrijven die megastallen exploiteren?
1.2
Onderzoeksaanpak
1.2.1
Selectie vee- en vleesverwerkende bedrijven
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn vee- en vleesverwerkende bedrijven uit de gehele wereld geïdentificeerd met behulp van Standard Industry Classification (SIC) codes. Deze viercijferige code wordt gebruikt om bedrijven in te delen in een bepaalde industrie door onder andere de Thomson ONE Banker database met financiële informatie over bedrijven en hun investeerders. Voor dit onderzoek zijn alle bedrijven in deze databank geselecteerd die vallen onder de codes in Tabel 1. Tabel 1
SIC codes selectie vee- en vleesverwerkende bedrijven
SICBeschrijving code
SICBeschrijving code
0211 Beef cattle feedlots
5147 Meats and meat products
0212 Beef cattle, except feedlots
0259 Poultry and eggs, nec
0251 Broiler, fryer, and roaster chickens
5144 Poultry and poultry products
0252 Chicken eggs
0254 Poultry hatcheries
0241 Dairy farms
2015 Poultry slaughtering and processing
0291
General farms, primarily animal specialties
2013
0219
General livestock, except dairy and poultry
0253 Turkeys and turkey eggs
0213 Hogs
Sausages and other prepared meat products
2011 Meat packing plants
5154 Livestock
-2-
1.2.2
Analyse financiële relaties
Om de rol van Nederlandse banken in de vee- en vleesverwerkende sector in perspectief te plaatsen, zijn hun investeringen in de mondiale vee- en vleesverwerkende sector vergeleken met investeringen in deze sector door banken uit andere landen. Nagegaan wordt of Nederlandse banken, afzonderlijk dan wel gezamenlijk, een rol van betekenis spelen bij de wereldwijde investeringen in vee- en vleesverwerkende bedrijven. Om dit te kunnen analyseren is de volgende methode gehanteerd. Voor de geselecteerde bedrijven in de vee- en vleesverwerkende sector is er gekeken of zij leningen hebben gekregen van een syndicaat van banken en/of assistentie gekregen hebben bij het uitgeven van aandelen en obligaties sinds januari 2010. Hierbij dient te worden benadrukt dat een bank bij het verstrekken van een lening zelf in het bedrijf investeert, maar dat bij een uitgifte de feitelijke investeringen van (institutionele) beleggers komen. Bij het arrangeren van aandelen- en obligatie-uitgiftes helpt een bank een bedrijf om kapitaal van andere investeerders aan te trekken. Voor de aldus gevonden leningen en uitgiftes (zogenaamde deals) van de vee- en vleesverwerkende bedrijven is er gekeken welke banken erbij betrokken waren of zijn, en wie de uiteindelijke moedermaatschappij van de bank is. Tevens is uitgezocht in welk land de moedermaatschappij van de bank gevestigd is. Vervolgens is uitgerekend hoeveel van de waarde van de lening en/of uitgifte aan de moedermaatschappij kan worden toebedeeld. Soms is er informatie beschikbaar over de bedragen die de verschillende banken die deel uitmaken van syndicaat hebben verstrekt (of onderschreven). Echter, in veel gevallen ontbreekt deze informatie. In dat geval wordt de volgende schatting gehanteerd: Leningen: 40% van het totale bedrag van de lening wordt verstrekt door de bookrunners in het syndicaat, en 60% door de andere banken (de participanten). Echter, indien het aantal bookrunners in het syndicaat (bijna) gelijk is aan het aantal participanten, wordt het omgekeerde aangenomen (60% voor de bookrunners en 40% voor de participanten), omdat het bedrag dat een bookrunner verstrekt altijd hoger moet zijn dan het bedrag dat een participant verstrekt. Dus als het syndicaat bijvoorbeeld vijf bookrunners en vier participanten bevat, en het bedrag van de lening is € 100, dan wordt geschat dat de bookrunners 60% verstrekken (€ 12 per bank) en de participanten 40% (€ 10 per bank). Aandelenuitgiftes en obligatie-uitgiftes: 75% van het totale bedrag van de uitgifte wordt onderschreven door de bookrunners van het syndicaat, en 25% door de participanten. Ook in dit geval moet het bedrag dat een bookrunner onderschrijft altijd hoger zijn dan het bedrag dat een participant onderschrijft. De berekende waarde wordt beschouwd als kapitaal dat door de financiële instelling verstrekt is aan het bedrijf (ook wel investering genoemd) en daarmee aan de vee- en vleesverwerkende sector. Met al deze informatie kan een ranking worden opgesteld op basis van de grootte van het totale verstrekte kapitaal van de betrokken financiële instellingen aan de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector. Tevens kan een ranking worden opgesteld van landen. Hiertoe wordt al het verstrekte kapitaal van financiële instellingen afkomstig uit één land samengenomen.
-2-
Alvorens de resultaten worden gepresenteerd is het belangrijk om te vermelden dat de Thomson One Banker database en de gebruikte SIC-codes niet alomvattend zijn, en er dus de mogelijkheid is dat er leningen en/of uitgiftes aan vee- en vleesverwerkende bedrijven ontbreken. Een belangrijke oorzaak hiervan is dat de Thomson One Banker database enkel leningen bevat die zijn uitgegeven door een syndicaat, een groep banken die zijn samengebracht door één of meerdere bookrunners of arrangers. Deze leningen verstrekt door een syndicaat van banken betreffen veelal grote bedragen, waardoor er meer banken bij betrokken zijn. Bilaterale leningen, dat wil zeggen leningen tussen een bedrijf en één bank, zijn vaak kleiner van aard. Deze leningen staan niet in de Thomson One Banker database. De daadwerkelijke investeringen van de financiële instellingen zullen dus veelal hoger zijn dan de in dit onderzoek gevonden investeringen per financiële instelling. Doordat alle banken die bij syndicated loans betrokken zijn, zijn geanalyseerd geeft de uitkomst van het onderzoek toch een representatief globaal overzicht van de rol van financiële instellingen in de vee- en vleesverwerkende sector. 1.2.3
Onderzoek cases
In overleg met Wakker Dier zijn drie internationale vee- en vleesverwerkende bedrijven geselecteerd voor verder onderzoek op basis van de volgende criteria: het aantal financiële relaties met Nederlandse banken en de omvang daarvan; of het land waarin het bedrijf actief is vlees naar Nederland importeert of exporteert; en of het bedrijf actief is in zogenaamde ‘groeimarkten’ (landen die een groeiende vleesindustrie hebben). Op basis van deze criteria zijn de volgende drie bedrijven geselecteerd: BRF Charoen Pokphand Foods Marfrig Alimentos
Brazilië Thailand Brazilië
Op basis van publieke informatiebronnen zoals bedrijfswebsites, media-archieven en databases is voor deze bedrijven het volgende onderzocht: Een kort overzicht van de structuur en activiteiten van het bedrijf, inclusief de belangrijkste bedrijfseconomische cijfers. De Nederlandse financiële instellingen die de afgelopen vier jaar in het bedrijf hebben geïnvesteerd. Behalve naar investeringen door Nederlandse banken is hierbij ook onderzocht of Nederlandse banken en hun vermogensbeheerdochterbedrijven belegd hebben in aandelen en obligaties van het bedrijf. De megastallen die door het bedrijf worden geëxploiteerd. Tenslotte wordt beschreven welke standaarden voor dierenwelzijn worden gehanteerd door het bedrijf en haar Nederlandse financiers en of daarin iets staat ten aanzien van huisvesting en het maximum aantal te houden dieren per locatie. Voor het onderzoeken van de financiële relaties met deze drie bedrijven zijn de grootste Nederlandse banken geselecteerd. De banken zijn geselecteerd op basis van hun marktaandeel van spaartegoeden in Nederland. Hieronder vallen de banken die behoren tot de volgende Nederlandse bank- en verzekeringsmaatschappijen: 1
-3-
ABN AMRO Aegon ASN Bank Delta Lloyd ING Groep
NIBC Rabobank SNS Reaal Van Lanschot
Ook alle dochterbedrijven van de hierboven genoemde instellingen zijn onderzocht.
1.3
Achtergrond
1.3.1
Vormen van financiering
Nederlandse financiële instellingen kunnen betrokken zijn bij het financieren van vee- en vleesverwerkende bedrijven door het verstrekken van leningen, door het assisteren bij aandelen- en obligatie-uitgiftes en door het houden en/of beheren van aandelen en obligaties. Hieronder worden de verschillende vormen van financiering kort beschreven: Leningen: De makkelijkste manier om geld aan te trekken is om het te lenen. In de meeste gevallen wordt dit geld geleend van commerciële banken. Leningen kunnen kortof langlopend zijn. Kortlopende leningen hebben een looptijd van minder dan een jaar. Zij worden vooral gebruikt als werkkapitaal voor de dagelijkse activiteiten van een bedrijf. Langlopende leningen hebben een looptijd van tenminste een jaar, maar meestal van drie tot tien jaar. Langlopende leningen worden vooral gebruikt om uitbreidingsplannen te financieren, die pas op langere termijn opbrengsten genereren. Langlopende leningen worden vaak verstrekt door een syndicaat, een groep banken samengebracht door één of meerdere bookrunners of arrangers. Uitgifte van aandelen: Door aandelen uit te geven op de beurs kan een bedrijf haar eigen vermogen vergroten. Wanneer een bedrijf voor het eerst aandelen uitgeeft wordt dit een beursnotering of Initial Public Offering (IPO) genoemd. Als de aandelen van een bedrijf al verhandeld worden op de beurs, wordt het een secundaire aandelenuitgifte genoemd. Bij aandelenuitgiftes onderschrijven financiële instellingen vaak de uitgiftes (underwriting). Dit betekent dat de banken het risico voor het bedrijf overnemen. Zij kopen voor het totale bedrag de aandelen die het bedrijf uitgeeft en zijn dan zelf verantwoordelijk voor het doorverkopen hiervan aan andere investeerders (bijvoorbeeld vermogensbeheerders, pensioenfondsen, investeringsbedrijven of andere banken). Uitgifte van obligaties: Het uitgeven van obligaties is in feite het opdelen van een lening in kleine stukjes, en elk stuk afzonderlijk verkopen. Obligaties worden op grote schaal uitgegeven door overheden, maar ook door bedrijven. Obligaties worden verkocht op de kapitaalmarkt, aan private investeerders en financiële instellingen. Banken kopen niet vaak obligaties. Maar om obligaties uit te geven heeft een bedrijf vaak assistentie nodig van één of meer (investerings)banken. Net als bij aandelenuitgiftes onderschrijven zij de uitgiftes van obligaties. Beheren van aandelen: Financiële instellingen kunnen aandelen van een bedrijf kopen. Dit geeft het bedrijf nieuw eigen vermogen, en geeft de financiële instelling een directe invloed over de strategie van het bedrijf. De omvang van deze invloed is afhankelijk van het aantal aandelen in bezit. Bij het beheer van aandelen door financiële instellingen zijn vier vormen te onderscheiden: -2-
Proprietary trading: handelen voor eigen rekening door de bank. In dit geval zijn de aandelen in bezit van de bank en is dus de zeggenschap het grootst; Beleggingsfondsen: een fonds dat door de bank is opgezet en wordt beheerd investeert in aandelen. In het fonds participeren veel verschillende beleggers die formeel de eigenaars zijn van de aandelen. Maar omdat de bank het fonds feitelijk beheert, heeft de bank een grote invloed; Private banking: de bank investeert het geld van een vermogende particulier in aandelen. Deze particulier is eigenaar van de aandelen, maar omdat de bank zijn geld feitelijk beheert heeft de bank een grote invloed; Mandaten: de bank investeert het geld van een pensioenfonds of een andere institutionele belegger in aandelen. Deze belegger is eigenaar van de aandelen, maar omdat de bank zijn geld feitelijk beheert heeft de bank een grote invloed. Beheren van obligaties: Net als bij aandelen kunnen financiële instellingen obligaties van een bedrijf kopen en beheren (voor zichzelf of voor klanten). Het verschil tussen het beheren van aandelen en obligaties is dat de eigenaar van een obligatie geen medeeigenaar is van het bedrijf. 1.3.2
Megastallen
Voor de definitie van megastallen wordt het onderzoek van Alterra (Universiteit Wageningen), uitgevoerd in opdracht van het ministerie van VROM, gehanteerd.2 Alterra beschrijft megastallen als bedrijven die op een locatie minimaal 7.500 vleesvarkens, 1.200 fokvarkens, 120.000 leghennen, 220.000 vleeskuikens, 250 melkkoeien of 2.500 vleeskalveren houden. Bij megastallen gaat Alterra uit van grote aantallen dieren op één locatie, al of niet van één ondernemer. Dit betekent één grote stal, eventueel met meerdere verdiepingen of een concentratie van kleinere stallen op het erf. Al deze verschijningsvormen vallen volgens Alterra onder de noemer megastal.3 1.3.3
Dierenwelzijn
Dierenwelzijn is de kwaliteit van het leven van dieren zoals die door dieren zelf wordt ervaren. Het “Five Freedoms”-concept wordt vaak als uitgangspunt genomen voor het opstellen van standaarden voor dierenwelzijn. Dit concept is ontstaan uit het Brambell Report dat in 1965 in Groot-Brittannië verscheen en het daaropvolgende verzoek van de Britse minister van Landbouw aan de Farm Animal Welfare Council (FAWC) om de Welfare Codes voor runderen, varkens, kippen en kalkoenen te herzien. Het heeft tenslotte de volgende lijst met vijf vrijheden opgeleverd die zouden moeten worden toegepast op alle dieren. Een dier moet vrij zijn:4 1. Van honger, dorst en onjuiste voeding, door het dier directe toegang tot vers water en goed voedsel te bieden. 2. Van thermaal en fysiek ongerief, door te zorgen voor een geschikte, comfortabele huisvesting die rust biedt. 3. Van pijn, verwondingen en ziektes, door deze te voorkomen of snel te diagnosticeren en te behandelen. 4. Van angst en chronische stress, door omstandigheden die lijden en stress veroorzaken te vermijden. 5. Om het natuurlijke (soorteigen) gedrag te vertonen, door voldoende ruimte, voldoende en juiste voorzieningen en gezelschap van soortgenoten te verstrekken. Wereldwijd zijn er weinig concrete richtlijnen en regels opgesteld voor de implementatie van dit concept.5 Ook aan het gebruik van antibiotica, die ervoor zorgen dat dieren de slechte -2-
leefomstandigheden tot aan hun slacht overleven én sneller groeien, zijn geen grenzen gesteld.6 De World Organization for Animal Health (OIE) heeft bepalingen opgenomen voor de behandeling van een aantal soorten landbouwhuisdieren in productiesystemen (koeien, vleeskuikens) in de Terrestrial Animal Health Code. Hierin zijn echter geen concrete eisen voor huisvesting of beperkingen aan het aantal dieren op een locatie opgenomen.7 Alleen in Europa zijn er richtlijnen voor huisvesting opgesteld die door de lidstaten zijn overgenomen in nationale wetgeving. Deze gaan onder andere over het aantal dieren per vierkante meter, lichtintensiteit, het soort vloeren, ingrepen en medicijngebruik. Toch zijn ook deze minimumeisen niet altijd een garantie voor dierenwelzijn. Veel situaties worden door de Wageningen Universiteit beoordeeld met een hoge score voor ongerief. 8 In onderstaande paragrafen worden de Europese minimumcriteria besproken voor leghennen, vleeskuikens en varkens. Varkens In stalsystemen waar geen strooisel en adequaat afleidingsmateriaal is worden varkens gefrustreerd in hun natuurlijk behoeften. Zeugenboxen voor zijn daarvoor te klein. In de EU zijn dergelijke boxen daarom van 2013 verboden, elders in de wereld is dit nog steeds gangbaar. In de EU moeten zowel zeugen als biggen en vleesvarkens in groepen worden gehouden. 9 Varkens ondervinden ernstig ongerief van harde, natte en gladde vloeren. Het gebrek aan bewegingsruimte door overbezetting (0,8 m2) en slechte luchtkwaliteit zijn andere oorzaken van een hoge mate van ongerief. Ook gebrek aan uitloop, een modderbad en hoge temperaturen dragen daaraan bij.10 Leghennen De kale legbatterij is verboden sinds 2012. Kooihuisvesting mag alleen nog in de vorm van koloniehuisvesting: een grotere en hogere verrijkte kooi, inclusief zitstok, scharrelmat en legnest, voor een groep van 40 tot 60 hennen. De minimum ruimte per leghen is daarin 890 cm2 (vergelijkbaar met anderhalf A4’tje). 11 Ter vergelijking: in Brazilië worden leghennen gehouden in kooien van 300 tot 400 cm2 en in de Verenigde Staten zijn de eisen voor de minimale grootte van een kooi volgens een vrijwillig certificeringsschema voor dierenwelzijn slechts 489 cm2. 12 De verrijkte kooi wordt beoordeeld met een hoge score voor ongerief. Leghennen zijn iets beter af in een scharrelsysteem, bij voorkeur met vrij uitloop, waar ze zich vrij kunnen bewegen op een vloer met strooisel voor scharrelen en stofbaden. Ook zijn er legnesten en zitstokken aanwezig. Andere oorzaken voor hoog ongerief in de pluimveehouderij (ongeacht huisvestingssysteem) zijn: botbreuken en de omgang pluimveehouder met de dieren (angst voor mensen). 13
-3-
Tabel 2
Richtlijnen voor de ruimte per legkip in verschillende landen 2
Land
Ruimte (cm per kip)
Argentinië
278-500
Brazilië
330-430
India
375
Verenigde Staten
435
Nederland (verrijkte kooi)
750
EU (koloniehuisvesting)
890
Caspari, C. et al, “The Poultyr and Egg Sectors: Evaluation of the Current Market Situation and Future Prospects”, EP Directorate General For Internal Policies, 2010, beschikbaar op http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/join/2010/438590/IPOLAGRI_ET(2010)438590_EN.pdf.
Vleeskuikens In de huidige huisvestingssystemen kunnen vleeskuikens natuurlijk gedrag zoals bewegen, rusten en slapen, niet goed uitvoeren vooral tijdens de laatste twee weken van het leven. Ook lichtintensiteit en –duur zijn bepalend voor het welzijn. Door de EU wordt een periode van 6 uur donker (waarvan 4 aaneengesloten) als richtlijnen gesteldheid en als het licht is moet dat ten minste 20 lux zijn. Ten slotte heeft de EU richtlijnen voor de bezettingsgraad (33 kg/m2 zonder verdere voorwaarden tot 42 kg/m2 onder voorwaarden aan ventilatie en verwarming), maar deze zijn nog altijd te hoog om normaal gedrags- en rustpatroon toe te staan. Daar komt bij dat de groeisnelheid van kuikens door genetische selectie in de tweede helft van de 20e eeuw is verviervoudigd en een risico vormt voor de gezondheid en het welzijn van kuikens. Veel voorkomende problemen zijn afwijkingen in het skelet waardoor kreupelheden, onbalans, huidirritaties (brandblaren aan de poten), hartfalen en ascites (ophoping van vocht in de buikholte) kunnen ontstaan. Selectie op groeisnelheid, lage voerconversie en hoog aandeel borstvlees, gebrek aan droog strooisel zijn de belangrijkste oorzaken van een hoge mate van ongerief en ook hoge bezetting en slechte luchtkwaliteit dragen daaraan bij. 14 Buiten Europa worden vleeskuikens vaak in kooien op draadstalen vloeren gehouden wat het welzijn verder verslechterd: meer borstblaren en hogere sterfte. 15
-4-
Hoofdstuk 2
2.1
Nederlandse investeringen in de vee- en vleessector wereldwijd
Omvang investeringen in de mondiale vee- en vleessector
Voor dit onderzoek zijn vee- en vleesverwerkende bedrijven uit de gehele wereld geïdentificeerd met behulp van Standard Industry Classification (SIC) codes. Daarna is er gekeken of zij leningen hebben gekregen van een syndicaat van banken en/of assistentie gekregen hebben bij het uitgeven van aandelen en obligaties van januari 2010 tot september 2013. Met deze methode zijn in totaal 406 unieke investeringen geanalyseerd met een totale waarde van € 54,04 miljard. Deze investeringen zijn verdeeld over 153 bedrijven uit de veeen vleesverwerkende sector (waaronder bedrijven met dezelfde moedermaatschappij) en er zijn 270 verschillende financiële instellingen bij betrokken. De bedrijven uit de vee- en vleesverwerkende sector zijn verdeeld over 36 landen en de financiële instellingen zijn afkomstig uit 40 landen. Tabel 3 geeft een overzicht van alle geanalyseerde investeringen. Het verstrekte kapitaal is opgesplitst in aandelenuitgiftes, uitgiftes van obligaties, leningen waarvan de looptijd verstreken is en nog lopende leningen. Tabel 3 Kapitaalverstrekker
Geanalyseerd verstrekt kapitaal (in € miljard) Waarde (in € miljard)
Type Lening: verlopen
Banken
4,29 (12,3%)
Lening: niet verlopen
Andere investeerders (bank assisteert bij aantrekken van kapitaal)
30,45 (87,7%)
Aandelenuitgifte
5,84 (10,8%)
Obligatie-uitgifte
13,45 (24,9%)
Totaal (in € miljard) 34,74 (64,3%)
19,29 (35,7%)
Totaal
54,04
Zoals in Tabel 3 te zien is, bestaat het grootste gedeelte van het verstrekte kapitaal uit leningen (64%) en een kleiner deel uit de uitgiftes van aandelen en obligaties (36%). In tegenstelling tot aandelen hebben obligaties en leningen een looptijd. De partij die geld uitleent ontvangt daarover binnen een bepaalde afgesproken periode rente. Na afloop van deze periode is het uitgeleende bedrag terugbetaald en wordt het contract beëindigd. Tabel 3 laat zien dat van de geanalyseerde leningen het grootste deel nog niet verlopen is. Bij die leningen betekent dit dus dat de betrokken financiële instelling nog in directe relatie staat met het bedrijf waaraan de lening verstrekt is.
2.2
Investeringen Nederlandse financiële instellingen
Van de €54 miljard aan gevonden investeringen is €5,8 miljard geïnvesteerd en gearrangeerd door Nederlandse financiële instellingen. Rabobank is van de 270 betrokken financiële instellingen de financiële instelling die het meeste kapitaal heeft verstrekt in de wereldwijde vleesverwerkende sector de afgelopen drie jaar, namelijk € 4,2 miljard. Hiervan bestaat verreweg het grootste gedeelte uit leningen (€ 3,84 miljard ofwel 91%). De Nederlandse ING Group staat op een negende plaats met € 1,38 miljard aan investeringen, waarvan € 1,20 miljard (ofwel 87%) uit leningen bestaat. Nederlandse financiële instellingen die niet boven de € 1 miljard hebben geïnvesteerd zijn ABN Amro (51ste plaats met € 225,27 miljoen aan investeringen) en de Nederlandse
-5-
Financieringsmaatschappij voor Ontwikkelingslanden (FMO, 182ste plaats, € 10,85 miljoen). Beide financiële instellingen waren alleen betrokken bij het verstrekken van leningen. Tabel 4 geeft een overzicht van totale investeringen van de Nederlandse financiële instellingen. Tabel 4
Investeringen Nederlandse financiële instellingen Waarde Waarde Totale % van totale uitgiftes leningen investeringen investeringen (€ miljoen) (€ miljoen) (€ miljoen)
Financiële instellingen
Land
ABN Amro
Nederland
-
225,27
225,27
3,8%
FMO
Nederland
-
10,85
10,85
0,2%
ING Group
Nederland
176,95
1.198,91
1.375,86
23,6%
Rabobank
Nederland
381,71
3.838,25
4.219,96
72,3%
558,66
5.273,28
5.831,94
100%
Totaal
Tabel 5 geeft een overzicht van de locatie van de bedrijven waarin de Nederlandse financiële instellingen hebben geïnvesteerd. Tabel 5
Locatie investeringen Nederlandse financiële instellingen Rabobank (€ miljoen)
ING Group ABN Amro FMO (€ miljoen) (€ miljoen) (€ miljoen)
Argentinië
0,58%
100%
Australië
2,32%
1,80%
Brazilië
6,04%
3,32%
Canada
3,04%
China
6,25%
Ierland
0,22%
Italië
1,81%
Mexico
4,77%
5,20%
Nederland
4,37%
11,50%
Nieuw-Zeeland
2,27%
Land
Oekraïne 0,18%
Verenigd Koninkrijk
3,08%
Eindtotaal
89,67%
7,05%
Spanje
Verenigde Staten
10,33%
65,07%
71,13%
4.219,96
1.375,86
225,27
10,85
Zoals in de tabel te zien is, investeerde de Rabobank de laatste drie jaar voornamelijk in de Verenigde Staten (65% van de totale investeringen). Daarnaast investeerde de Rabobank veel in China (6,3%), Brazilië (6,0%) en Mexico (4,8%). Ook ING investeerde de afgelopen drie jaar veel in de Verenigde Staten (71,1%). Verder investeerde ING veel in Nederland (11,5%) en Oekraïne (7,1%). ABN Amro investeerde enkel in Nederland (89,7%) en Brazilië (10,3%) en FMO alleen in Argentinië.
-6-
2.3
Ranking per financiële instellingen
Tabel 6 toont de omvang van de investeringen in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector per financiële instelling. Alle financiële instellingen die meer dan € 1 miljard hebben geïnvesteerd in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector worden getoond. Tabel 6
Investeringen per financiële instelling ((≥ € 1 miljard) Waarde Waarde Totale % van totale uitgiftes leningen investeringen investeringen (€ miljard) (€ miljard) (€ miljard)
Financiële instellingen
Land
Rabobank
Nederland
0,38
3,84
4,22
7,81%
Bank of America
Verenigde Staten
1,00
2,24
3,24
6,00%
JP Morgan Chase
Verenigde Staten
1,49
1,44
2,93
5,43%
Farm Credit Services Commercial Finance Verenigde Staten Group
-
2,70
2,70
5,00%
Morgan Stanley
Verenigde Staten
2,37
0,29
2,66
4,93%
Wells Fargo
Verenigde Staten
0,26
1,97
2,23
4,13%
BMO Financial Group Canada
0,49
1,23
1,72
3,18%
Barclays
Verenigd Koninkrijk
0,80
0,69
1,49
2,77%
ING Group
Nederland
0,18
1,20
1,38
2,55%
Bank of China
China
-
1,25
1,25
2,30%
BNP Paribas
Frankrijk
0,45
0,67
1,12
2,08%
Credit Suisse
Zwitserland
0,61
0,51
1,12
2,07%
US Bancorp
Verenigde Staten
0,11
0,99
1,11
2,05%
HSBC
Verenigd Koninkrijk
0,60
0,48
1,07
1,99%
Goldman Sachs
Verenigde Staten
0,68
0,39
1,07
1,98%
Toronto-Dominion Bank
Canada
0,31
0,71
1,02
1,88%
Overig
9,56
14,13
23,70
43,85%
Totaal
19,29
34,74
54,04
100%
2.4
Ranking per land
Tabel 7 toont de omvang van alle investeringen van de financiële instellingen, uitgesplitst per land van herkomst. Alle landen waarin financiële instellingen gevestigd zijn die bij elkaar opgeteld meer dan 1 miljard euro hebben geïnvesteerd in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector worden getoond.
-7-
Tabel 7
Investeringen per land van herkomst van financiële instellingen (≥ € 1 miljard) Waarde uitgiftes (€ miljard)
Waarde Leningen (€ miljard)
Totale investeringen (€ miljard)
% van totale investeringen
Verenigde Staten
6,44
13,25
19,69
36,44%
Nederland
0,56
5,27
5,83
10,79%
Canada
0,95
3,39
4,34
8,03%
Verenigd Koninkrijk
1,57
2,20
3,77
6,97%
China
1,75
1,53
3,28
6,07%
Brazilië
2,49
0,09
2,58
4,77%
Frankrijk
0,61
1,88
2,49
4,60%
Zwitserland
1,57
0,59
2,16
4,00%
Japan
0,65
1,39
2,04
3,78%
Australië
0,01
1,49
1,50
2,78%
Duitsland
0,33
0,96
1,28
2,37%
Italië
0,35
0,81
1,15
2,14%
Spanje
0,60
0,40
1,00
1,85%
Overig
1,41
1,49
2,91
7,24%
Totaal
19,29
34,74
54,04
100%
Land
De financiële instellingen afkomstig uit de Verenigde Staten investeerden bij elkaar verreweg het meest in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector, namelijk € 19,7 miljard. Op enige afstand volgt Nederland op de tweede plaats met € 5,8 miljard aan investeringen. Daarna volgen respectievelijk Canada (€ 4,3 miljard), het Verenigd Koninkrijk (€ 3,8 miljard) en China (€ 3,3 miljard). In vergelijking met financiële instellingen afkomstig andere landen valt het op dat het grootste gedeelte van het door Nederlandse financiële instellingen verstrekte kapitaal bestaat uit leningen (€ 5,3 miljard ofwel 90,4%). Uitgiftes spelen een aanzienlijk minder belangrijke rol (€ 0,56 miljard ofwel 9,6%).
2.5
Ranking Europese financiële instellingen
Tabel 8 geeft een overzicht van de investeringen van financiële instellingen uit Europa in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector. Tabel 8
Investeringen per financiële instelling ((≥ € 300 miljoen) Waarde uitgiftes (€ miljoen)
Waarde Leningen (€ miljoen)
Totale investeringen (€ miljoen)
% van totale investeringen
Nederland
381,7
3.838,24
4.219,96
7,81%
Barclays
Verenigd Koninkrijk
800,18
694,24
1.494,42
2,77%
ING Group
Nederland
176,95
1.198,91
1.375,86
2,55%
BNP Paribas
Frankrijk
453,21
669,84
1.123,05
2,08%
Financiële instellingen
Land
Rabobank
-8-
Waarde uitgiftes (€ miljoen)
Waarde Leningen (€ miljoen)
Totale investeringen (€ miljoen)
% van totale investeringen
Switzerland
612,04
507,26
1.119,31
2,07%
HSBC
Verenigd Koninkrijk
596,21
477,20
1.073,42
1,99%
UBS
Zwitserland
858,60
87,11
945,70
1,75%
Deutsche Bank
Duitsland
314,73
526,90
841,63
1,56%
Santander
Spanje
584,51
92,68
677,18
1,25%
Société Générale
Frankrijk
158,39
506,86
665,25
1,23%
Royal Bank of Scotland
Verenigd Koninkrijk
63,25
519,31
582,56
1,08%
UniCredit
Italië
295,39
225,60
520,99
0,96%
Standard Chartered
Verenigd Koninkrijk
70,81
380,99
451,80
0,84%
Crédit Agricole
Frankrijk
-
377,79
377,79
0,70%
Intesa SanPaolo
Italië
53,64
295,84
349,48
0,65%
BBVA
Spanje
17,54
292,53
310,06
0,57%
Groupe BPCE
Frankrijk
301,59
301,59
0,56%
Financiële instellingen
Land
Credit Suisse
Van alle financiële instellingen in Europa heeft de Rabobank met afstand het meest geïnvesteerd in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector, namelijk € 4,2 miljard. De Europese financiële instellingen die na Rabobank het meest geïnvesteerd hebben in de wereldwijde vee- en vleesverwerkende sector zijn Barclays (€ 1,5 miljard), ING (€ 1,4 miljard), BNP Paribas (€ 1,1 miljard) en Credit Suisse (€ 1,1 miljard). Van deze financiële instellingen hebben de Rabobank, ING en BNP Paribas voornamelijk leningen verstrekt, terwijl Barclays en Credit Suisse voor het grootste deel van het door hun verstrekte kapitaal hebben geassisteerd bij uitgiftes. De Europese financiële instellingen die meer dan € 300 miljoen hebben geïnvesteerd komen uit de landen Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Zwitserland, Duitsland, Italië en Spanje.
-9-
Hoofdstuk 3 3.1
BRF – Brazilië
Bedrijfsprofiel
BRF is een van de grootste voedselbedrijven in de wereld en is ontstaan uit de fusie tussen Sadia en Perdigão. Het bedrijf is gevestigd in Itajai, Brazilië, en was eerder bekend onder de naam BRF - Brasil Foods. BRF is actief in de vleessectoren van pluimvee, varkens en runderen en is verder een grote speler in de zuivelmarkt van Brazilië. BRF is vooral een grote speler in de markt voor kippenvlees, waar het naar eigen zeggen verantwoordelijk is voor 20% van de totale pluimveehandel wereldwijd. BRF heeft 61 fabrieken in Brazilië, vijf in Argentinië, twee in Europa en is in 2012 begonnen aan de bouw van een nieuwe fabriek in Abu Dhabi in de Verenigde Emiraten. Verder wil het bedrijf ook een fabriek openen in China.16 BRF heeft meer dan 20.000 partners die actief zijn in de veeteelt, en slacht zelf 7 miljoen kippen per dag. BRF is dus zelf geen veehouder. 17 BRF is beursgenoteerd en wordt verhandeld op de beurs van São Paulo en op de New York Stock Exchange. 18 Figuur 1 toont de gesimplificeerde bedrijfsstructuur van BRF. Op 31 december 2012 werd Sadia tijdens een reorganisatie geïntegreerd in BRF. Sadia is de dochteronderneming van BRF gevestigd in Brazilië. Crossban Holdings, gevestigd in Oostenrijk, is het moederbedrijf van alle internationale dochterbedrijven, en Perdigão International (Kaaimaneilanden) is de voornaamste dochter actief in de export.19 Figuur 1 Bedrijfsstructuur BRF
Bron: BRF, “Corporate Structure”, website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=3 2206), bezocht in juli 2013.
In 2012 zijn door BRF twee joint ventures aangegaan (in China en Brazilië) en werden twee bedrijven overgenomen (in Argentinië en de Verenigde Emiraten).20 BRF genereerde in het financiële jaar eindigend op 31 december 2012 een omzet van € 10,5 miljard, wat resulteerde in een winst van € 303 miljoen. De totale activa in bezit van BRF hadden eind 2012 een waarde van € 11,4 miljard.21
-10-
3.2
Nederlandse investeerders
Er zijn verschillende relaties tussen de (dochterondernemingen van) BRF en Nederlandse financiële instellingen gevonden. 3.2.1
Leningen
De volgende door Nederlandse banken sinds januari 2010 verstrekte leningen zijn gevonden: In april 2012 sloot BRF Brasil Foods een kredietfaciliteit af van US$ 514,68 miljoen (€ 389,77 miljoen) bij een syndicaat van banken. Deze lening was opgedeeld in twee delen: een € 46 miljoen driejarige LIBOR+200.000bps lening en een US$ 454 miljoen (€ 343,81 miljoen) driejarige LIBOR+200.000bps lening. De kredietfaciliteit werd gebruikt voor een export pre-betaling en als werkkapitaal. De volgende Nederlandse financiële instellingen maakten deel uit van het syndicaat van in totaal 19 banken die de lening verstrekten:22 ING Rabobank 3.2.2
€ 30,88 miljoen € 30,88 miljoen
Aandelen
Tabel 9 geeft een overzicht van de aandelen van BRF die in het bezit zijn van Nederlandse financiële instellingen. Indien de gegevens niet uit de Thomson ONE Banker database zijn gehaald, wordt er een aparte bron vermeld. Tabel 9 Investeerder
Nederlandse aandeelhouders BRF
Land
# aandelen
% van aandelen
Waarde (€ mln)
Rapporta gedatum
201.072
0,02
3,46
31 maart 2013
Aegon Aegon Investment Management
Nederland
Totale waarde Aegon
3,46
ING ING (L) Invest Brazil Focus (CN)
Nederland
2.000
0,00
0,03
31 januari 2012
ING Investment Management
Nederland
154.179
0,02
2,76
31 mei 2013
ING Investment Management Co
Verenigde Staten
60.119
0,01
1,04
31 maart 2013
263.483
0,03
3,17
30 juni 2012
ING Securities Investment Taiwan & Trust Co. Totale waarde ING
7,00
Bron (indien onvermeld): Thomson ONE Banker, “Share ownership”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), bekeken in juli 2013.
3.2.3
Obligaties
Tabel 10 geeft een overzicht van de obligaties van BRF in het bezit van Nederlandse financiële instellingen. -11-
Tabel 10 Nederlandse obligatiehouders BRF Investeerder
Land % van obligaties
Waarde (€ mln)
Rapportagedatum
ING ING Life Insurance and Annuity
Verenigde Staten
0,00
0,08
Maart 2013
ING USA Annuity Verenigde Staten and Life Insurance
0,04
0,69
Maart 2013
Reliastar Life Insurance Company of New York
0,00
0,08
Maart 2013
Verenigde Staten
Totale waarde ING
0,85
Bron: Bloomberg Database, “Aggregated holdings”, Bloomberg database, bezocht in juli 2013.
3.3
Megastallen
Lucas do Rio Verde is een agro-industrieel complex in het middenwesten van Brazilië, in de staat Mato Grosso. Dit project is in de tweede helft van 2006 gestart door Sadia, en met de overname van Sadia door BRF (in 2009), onderdeel geworden van BRF. Eind 2009 was er € 334,55 miljoen in het complex geïnvesteerd, voornamelijk door Sadia en het restant door individuele boeren. Deze boeren zijn gefinancierd door de nationale Braziliaanse ontwikkelingsbank BNDES en leveren dieren aan het complex. In 2010 en 2011 heeft BRF een extra € 30,22 miljoen in het project geïnvesteerd. Het complex is vanaf 2011 volledig operationeel. 23 Het complex bestrijkt 145.000 m2 en bestaat uit een slachtfaciliteit voor pluimvee, een slachtfaciliteit voor varkens en een verwerkingsfaciliteit voor de karkassen. Er zijn 190 kuikenmodules die samen 500.000 kuikens per dag produceren en 115 varkensmodules die samen 10.000 biggen per dag produceren. 24 Deze hoeveelheden dieren op één complex vallen dus ruimschoots binnen de in paragraaf 1.3.1 genoemde definitie van megastallen. Figuur 2 geeft een overzicht van het Lucas do Rio Verde complex.
-12-
Figuur 2 Lucas do Rio Verde complex
Bron: GPSkal, “Cases”, Website GPSkal (http://www.gpskal.com.br/case/complexofrigorifico-da-sadia-lucas-do-rio-verde.gps), bezocht in augustus 2013.
3.4
Dierenwelzijn
Wat voor type huisvesting gehanteerd wordt in het hierboven beschreven project niet beschreven in de gebruikte bronnen. Navraag bij het bedrijf heeft vooralsnog geen informatie opgeleverd. In de volgende alinea’s wordt ingegaan op de minimale eisen in de Braziliaanse wet- en regelgeving, of het bedrijf beleid heeft voor dierenwelzijn en wat er in het beleid van de gevonden Nederlandse investeerders staat. 3.4.1
Wet- en regelgeving in Brazilië
Volgens het Animal Legal & Historical Center van de Michigan University heeft Brazilië in de Grondwet opgenomen dat de staat dieren moet beschermen en daartoe “any actions that would risk the animals’ ecological functioning, cause their extinction, or subject animals to cruelty” verbiedt.” Misbruik van en geweld tegen dieren wordt gestraft onder milieuwetgeving Law 9, 605 (12 februari 1998). Definities van wreedheid en mishandeling van dieren zijn geformuleerd in Federal Decree no. 24.645 (1934). Dit gaat onder andere over het opsluiten, overwerken, verwonden, laten vechten van dieren en het trainen van dieren met behulp van lichamelijke straffen. Een gemoderniseerde versie van deze wet, inclusief eisen aan huisvesting van varkens en pluimvee is nog niet aangenomen. 25 Volgens een studie van de Wageningen Universiteit uit mei 2013 kent Brazilië geen wetgeving op het gebied van de bezettingsdichtheid in stallen, het gebruik van gmo-geteelde veevoergrondstoffen, toevoegen van diermeel in voeders, toepassing van groeibevorderaars en vermindering van ammoniakemissie uit pluimveestallen of bij de aanwending van mest. Braziliaanse pluimveehouders hoeven bij de productie van pluimveevlees dus geen rekening te houden met dergelijke wetten en hebben mede daardoor lagere productiekosten.26
-13-
Ook een eerdere studie van de Wageningen Universiteit geeft aan dat Brazilië geen wetgeving voor dierenwelzijn op de boerderij en tijdens transport kent, maar dat het land ernaar streeft om de standaarden van de World Organization for Animal Health (OIE) voor transport en slacht over te nemen. Dit heeft vooral te maken met de verwachtingen van afnemers want voor de lokale markt is dierenwelzijn niet echt van belang. Binnen het land bestaan ook grote verschillen in standaarden en gebruiken. Voor de kleine en middelgrote bedrijven die voor eigen gebruik of de lokale markt produceren is dierenwelzijn geen belangrijk thema. De grote multinationals die pluimvee voor de export naar Europa produceren zetten dierenwelzijn echter in als marketingstrategie en maken daartoe gebruik van Europese wetgeving.27 De Braziliaanse vereniging van pluimvee exporteurs (ABEF) zegt dat de dichtheid van vleeskuikens meestal op 30-34 kg kip per m2 ligt. Vergeleken met de Europese regels (38-42 kg kip per m2 hebben de kippen in Brazilië dus meer ruimte. Dit komt onder andere doordat in Brazilië gebruik wordt gemaakt van open stallen zonder mechanische ventilatie. 28 Aangezien kippen snel last hebben van hittestress, vereist een open stal een lagere bezettingsgraad.29De bovengrens van de comfortzone van vleeskuikens ligt op 22°C. Bij hogere temperaturen (25-28°C) krijgen de dieren last van hittestress en neemt de sterfte toe.30 Brazilië heeft geen temperatuurgrenzen Door de lage arbeidskosten kunnen de kippen in Brazilië op een diervriendelijker manier gevangen worden (maximaal 2 per vangst). De kratten waarin ze verpakt worden zijn minder diervriendelijk dan in Nederland. De wegen naar de slachtfaciliteit zijn meestal zeer slecht maar de route is vaak kort doordat de slachtfaciliteit meestal naast of dicht in de buurt van de boerderijen staat.31 Deze informatie is afkomstig van gesprekken met een ambtenaar bij het Braziliaanse Ministerie voor landbouw. De genoemde criteria zijn niet opgenomen in wet- en regelgeving. Brazilië exporteert varkens voornamelijk naar China en Rusland,32 waar net als door de lokale markt geen eisen aan dierenwelzijn worden gesteld. Varkensstallen in Brazilië zijn vaak open, waardoor de luchtkwaliteit beter kan zijn dan in dichte stallen en soms is de ruimte per varken iets groter dan in de EU, vanwege de hitte en de beschikbaarheid van goedkope grond. 33 Maar varkens hebben vaker te kampen met hittestress en zijn afhankelijk van de buitentemperatuur, een modderbad of water om zich te kunnen koelen. Bij afwezigheid daarvan gaan varkens, die van nature erg zindelijk zijn, verkoeling zoeken in de eigen mest en urine.34 3.4.2
Beleid BRF
BRF schrijft in haar jaarverslag 2012 dat het bedrijf het Five Freedoms-concept (zie paragraaf 1.3.3) respecteert. Het beleid van BRF is van toepassing op het gehele productieproces en voldoet aan alle “technische, juridische en religieuze principes”. BRF zegt te voldoen aan Europese wet- en regelgeving voor dierenwelzijn en diergezondheid. BRF heeft een Quality Guarantee Team opgezet waar ook overtredingen op het gebied van dierenwelzijn onder vallen. In 2012 werden door dit team drie gevallen gerapporteerd waar de richtlijnen zijn overtreden.35
-14-
Onder het Supply Chain Monitoring Program heeft BRF in 2012 haar toeleveranciers gevraagd de Suppliers Code of Conduct te ondertekenen. De Code is toegevoegd aan overeenkomsten met toeleveranciers van varkens (4.500 producenten). Dit zal ook gebeuren voor toeleveranciers van andere landbouwhuisdieren in 2013.36 De basis voor dit programma ligt in het inkoopbeleid. Toeleveranciers worden op diverse onderwerpen, afhankelijk van de sector, gescreend. Bij de sectoren Beef Cattle; Agriculture; Dairy Products is aandacht voor de omgang met dieren.37 Op de website is verder te lezen dat BRF voor pluimvee gebruik maakt van klimaatcontrolesystemen voor het comfort van de kippen. Voor huisvesting houdt BRF zich aan nog niet in wet- en regelgeving opgenomen criteria van het Braziliaanse Ministerie voor Landbouw ten aanzien van dichtheid, slacht, huisvesting en transport. Bedrijven die voor de export produceren zouden tevens voldoen aan Europese wet- en regelgeving voor dierenwelzijn en diergezondheid. Varkens worden gecastreerd middels een vaccin en het veilen van tanden wordt uitgefaseerd. 38 Bij een korte zoekactie op het internet komen geen artikelen naar voren over het dierenwelzijn in de veehouderijbedrijven van BRF en zijn toeleveranciers. 3.4.3
Beleid investeerders
Voor de Nederlandse financiële instellingen die in BRF geïnvesteerd hebben, is de volgende informatie gevonden over criteria op het gebied van dierenwelzijn in hun investeringsbeleid: ING Bank heeft bepalingen over dierenwelzijn opgenomen in haar investeringsbeleid, het zogenaamde ESR Framework. ING Bank wil niet investeren in het gebruik van proefdieren voor het testen van cosmetica en de productie van bont.39 Deze criteria zijn relevant voor de leningen verstrekt door ING Bank. Het ESR Framework geldt echter niet voor alle beleggingen van ING Groep. Rabobank heeft wel dierenwelzijnscriteria opgenomen in haar investeringsbeleid en daarover een apart beleidsstuk voor dierenwelzijn opgesteld. Er is beleid voor het gebruik van proefdieren, wilde dieren en landbouwhuisdieren. Dit is gebaseerd op de gezondheidscode voor landdieren van de Wereldorganisatie voor diergezondheid (OiE), de Europese Overeenkomst inzake de bescherming van dieren, de richtlijnen inzake dierenwelzijn van de Europese Unie, en de publicatie Good Practice Note: Animal Welfare in Livestock Operations van de International Finance Corporation (IFC). Het beleid is ook gebaseerd op de vijf vrijheden van dieren zoals gedefinieerd door de FAWC. Ten aanzien van huisvesting zegt Rabobank het volgende: “Het stalsysteem komt tegemoet aan de gedragsbehoeften van de dieren met betrekking tot beweging, functionele gebieden, omgevingsverrijking en zowel rustgewoontes als sociale gewoontes. De behuizing dient de dieren tegen verwonding en ongemak te beschermen. Rabobank ondersteunt initiatieven van bedrijven ter verbetering van de stalsystemen".40 Het beleid wordt echter niet vertaald naar concrete minimum richtlijnen voor de huisvesting. Ook de schaalgrootte van een agrarisch bedrijf wordt hierin niet beperkt.
3.5
Conclusies
BRF is betrokken bij een agro-industrieel complex in Lucas do Rio Verde. Hier worden dieren gehouden op een schaalgrootte die in Nederland niet zou worden geaccepteerd. BRF hanteert criteria van het Braziliaanse Ministerie voor Landbouw ten aanzien van dichtheid, slacht, huisvesting en transport die nog niet in wet- en regelgeving zijn opgenomen. Alleen de bedrijven die voor de export produceren zouden moeten voldoen aan Europese wet- en regelgeving voor dierenwelzijn en diergezondheid. -15-
ING Bank en Rabobank zijn als kredietverstrekkers aan BRF Brasil Foods betrokken bij deze situatie. Vermogensbeheerders binnen ING Groep hebben belegd in aandelen en/of obligaties van dit bedrijf. Alleen Rabobank stelt voorwaarden aan het welzijn van dieren in de vee-industrie. Hoewel Rabobank in het beleid heeft opgenomen dat huisvesting tegemoet moet komen aan de behoeften van het dier is er geen maximum aan het aantal dieren per vierkante meter of per complex gesteld.
-16-
Hoofdstuk 4 4.1
Charoen Pokphand Foods – Thailand
Bedrijfsprofiel
Charoen Pokphand Foods (CPF) is een onderdeel van de Charoen Pokphand Group, tevens bekend als de Chia Tai Group in China. De Charoen Pokphand Group is een Thais multinationaal conglomeraat actief op de gebieden van agro-industrie, telecommunicatie en retail.41 Charoen Pokphand Foods is binnen de Charoen Pokphand Group het voornaamste dochterbedrijf van dat zich bezighoudt met de agro-industrie. Charoen Pokphand Foods is gevestigd in Bangkok, Thailand, en is actief in grootschalige veeteelt, met varkens, kuikens, legkippen, eenden, garnalen en vis als de belangrijkste producten. De veehouderijen en fokkerijen waar het bedrijf eigenaar van is bevinden zich in verschillende provincies van Thailand.42 Naast de eigen boerderijen, is CPF ook actief in het ondersteunen van kippen-, vleeskuikens- en varkenshouderijen door het ter beschikking stellen van de eigen gefokte dieren, voedsel, medicijnen en technologische kennis aan onafhankelijke boerenbedrijven.43 Charoen Pokphand Foods is behalve in Thailand ook actief in Turkije, Rusland, Laos, Taiwan, het Verenigd Koninkrijk, Maleisië, India, China, Cambodja, Vietnam en de Filippijnen. In de volgende van deze landen is Charoen Pokphand Foods (naast Thailand) via dochterondernemingen actief in de veehouderij:44
China (voornamelijk varkens en kippen) 45 Filipijnen (voornamelijk vleeskuikens en varkens) India (voornamelijk vleeskuikens) Laos (voornamelijk varkens, vleeskuikens en legkippen) Maleisië (voornamelijk varkens) Rusland (voornamelijk varkens) Taiwan (voornamelijk vleeskuikens en varkens) Turkije (voornamelijk vleeskuikens en legkippen) Vietnam (voornamelijk varkens, vleeskuikens en legkippen)
CPF is een beursgenoteerd bedrijf en wordt verhandeld op de Stock Exchange of Thailand. Figuur 3 toont de gesimplificeerde bedrijfsstructuur van CPF. Het bedrijf is zoals eerder vermeld actief in Thailand en internationaal. Behalve CPF zelf zijn ook de internationale dochterbedrijven in Taiwan en Vietnam beursgenoteerd (listed). De dochterbedrijven in de overige landen zijn niet beursgenoteerd (non-listed).
-17-
Figuur 3 Bedrijfsstructuur Charoen Pokphand Foods
Bron: Charoen Pokphand Foods, “Annual Report 2012”, Charoen Pokphand Foods, 2013.
Recentelijk heeft CPF nog 99.99% van de aandelen van een bedrijf uit Maleisië gekocht dat actief is in de varkenshouderij.46 Tevens is CPF bezig met het opzetten van nieuwe varkensboerderijen in China.47 CPF genereerde in het financiële jaar eindigend op 31 december 2012 een opbrengst van € 9,2 miljard, wat resulteerde in een winst van € 460,4 miljoen. De totale activa in bezit van CPF hadden eind 2012 een waarde van € 7,6 miljard.48 Figuur 4 toont een aantal foto’s van de door Charoen Pokphand Foods gehouden diersoorten.
-18-
Figuur 4 Overzicht van gehouden dierensoorten
Bron: Charoen Pokphand Foods, “LIvestock”, website Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/cpd/en/page/product/breed_livestock.aspx), bezocht in juli 2013.
4.2
Nederlandse investeerders
Er zijn verschillende relaties tussen de (dochterondernemingen van) Charoen Pokphand en Nederlandse financiële instellingen gevonden. 4.2.1
Leningen
De volgende door Nederlandse banken sinds januari 2010 verstrekte leningen zijn gevonden: In september 2011 sloot Charoen Pokphand Indonesia een kredietfaciliteit af van US$ 250 miljoen (€ 184,95 miljoen) bij een syndicaat van banken. Deze lening was opgedeeld in twee delen: een US$ 125 miljoen (€ 92,48 miljoen) vijfjarige LIBOR+275.000bps lening en een US$ 125 miljoen (€ 92,48 miljoen) driejarige LIBOR+275.000bps lening. De kredietfaciliteit werd gebruikt voor de herfinanciering van bestaande schulden, voor kapitaaluitgaven aan nieuwe voederfabrieken, fokkerijen en pluimvee verwerkende fabrieken en als werkkapitaal.49 De volgende Nederlandse financiële instelling maakte deel uit van het syndicaat van in totaal 13 banken die de lening verstrekten:50 -19-
Rabobank
€ 12,33 miljoen
In december 2012 sloot CP Pokphand Company een vijfjarige US$ 410 miljoen (€ 310,99 miljoen) kredietfaciliteit af bij een syndicaat van banken. Deze kredietfaciliteit werd gebruikt voor algemene bedrijfszaken, als werkkapitaal en voor nieuwe projecten/uitbreiding van bestaande projecten51. De volgende Nederlandse financiële instelling maakte deel uit van het syndicaat van in totaal 6 banken die de lening verstrekten:52 Rabobank 4.2.2
€ 37,94 miljoen
Aandelen
Tabel 11 toont de belangen van de Nederlandse financiële instellingen in Charoen Pokphand Foods en tevens de belangen in Charoen Pokphand Indonesia, welke actief is in de agroindustrie in Indonesië. Indien de gegevens niet uit de Thomson ONE Banker database zijn gehaald, wordt een aparte bron vermeld. Tabel 11 Nederlandse aandeelhouders Charoen Pokphand Foods en Charoen Pokphand Indonesia Investeerder
Land
# aandelen
% van aandelen
Nederland
2.692.034
0,02
Waarde Rapportagedatum (€ mln)
Aegon Aegon Investment Management Totale waarde Aegon
1,50
31 maart 2013
1,50
ING ING Investment Management
Nederland
870.336
0,01
0,66
31 maart 2013
ING Investment Management Asia Pacific
Hong Kong
3.747.610
0,04
2,16
31 maart 2013
ING Investment Management Korea
Korea
243.700
0,00
0,14
31 maart 2013
1.372.537
0,02
0,63 31 december 2012
ING Securities Investment Taiwan & Trust Co. Totale waarde ING
3,59 Bron: Thomson ONE Banker, “Share ownership”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), bekeken in juli 2013.
-20-
4.3
Megastallen
De Charoen Pokphand Group (Tia Chai Group in China) is bezig met het opzetten van 13 nieuwe boerderij-projecten in China. Deze projecten vinden plaats in Jiangxi, Jiangsu, Hebei, Anhui, Shandong, Jilin, Guangdong, Xinjiang, Zhejiang, Jiangsu, Hubei, Shandong en Beijing. Voor in ieder geval vier van deze projecten zijn overeenkomsten met de Chinese overheid gesloten. Met deze overeenkomsten wil de Chinese overheid de armoede bestrijden en de technologie in de agro-industrie verbeteren. Charoen Pokphand is bij elk van de projecten voor minstens 15% aandeelhouder. De interesse van de Charoen Pokphand Group voor megastallen in China is te verklaren vanuit het beleid van de groep om verder te groeien in de Chinese markt.53 Over één project in China, het Pinggu 3-million Layer Chicken Project - Charoen Pokphand Group, is meer specifieke informatie gevonden. Eén van de projecten van de Charoen Pokphand Group in China waarover reeds in 2009 overeenstemming met de Chinese overheid is bereikt, is de legkipfaciliteit in het dorp Xifan Gezhuang, sub-district van Yokou, Pinggu district, provincie Beijing. Het project bestrijkt 522.044 m2 aan grond. Inmiddels is de bouw van het project afgerond en bestaat de faciliteit uit een kippenboerderij, voerfabrieken, 18 gesloten opvangfaciliteiten voor moederdieren die jaarlijks 3 miljoen hennen kunnen produceren, en uit verwerkingsfabrieken. Deze faciliteit wordt door Charoen Pokphand beschouwd als de grootste en meest geavanceerde legkipfaciliteit in Azië, en is de eerste van zijn soort die op zo’n grote schaal in één keer is opgezet. Charoen Pokphand is samen met de Chinese overheid voor 30% eigenaar van het project. De overige 70% is in handen van een boerencoöperatie bestaande uit 1.608 families. 54 Met een productie van 3 miljoen hennen op één locatie kan hier dus gesproken worden over een megastal. Figuur 5 geeft een overzicht van de faciliteit in het Pinggu-district. Figuur 5 Faciliteit in Pinggu-district
Bron: Charoen Pokphand Group, “China government & charoen pokphand group employs ‘4-in-1’ model to boost modern agriculture in china. Asia’s largest and most advanced fully integrated 3-million layer chicken project worth usd 114 million luanched in china”, website Charoen Pokphand Group (http://www.cpthailand.com/Default.aspx?tabid=68&articleType=ArticleView&articleId=757), bezocht in juli 2013.
-21-
Afgezien van de faciliteit in Pinggu zijn er in 2009 ook overeenkomsten gesloten om soortgelijke projecten te ontwikkelen in Dehui, provincie Jilin (3 miljoen legkippen per jaar / 1 miljoen varkens per jaar / 100 miljoen kippen voor vleesconsumptie), Zhanjiang, provincie Guandong (1 miljoen varkens per jaar / 100 miljoen kippen voor vleesconsumptie) en Cixi, provincie Zhejiang (mix tussen dieren en tuinbouw). Deze faciliteiten zijn voor zover bekend reeds operationeel.55 In totaal bestaan er vijf geïntegreerde pluimveebedrijveni van Charoen Pokphand in China.56
4.4
Dierenwelzijn
In de volgende alinea’s wordt ingegaan op de minimale eisen in de Chinese wet- en regelgeving (het project is immers gesitueerd in China), het bedrijfsbeleid voor dierenwelzijn en het beleid van de gevonden Nederlandse investeerders. 4.4.1
Wet- en regelgeving in China
Het project van Charoen Pokphand in China zal aan de Chinese wet- en regelgeving moeten voldoen. De Wageningen Universiteit schrijft dat de welzijnsstandaarden voor legkippen in China zeer laag zijn.57 Een quick scan van de website van de Chinese overheid leverde geen relevante wet- of regelgeving op over de voorgeschreven criteria.58 Tijdens een conferentie van de World Animal Health Organisation (OIE) werd de stand van zaken betreffende dierenwelzijn in Chinese wetgeving besproken. In 2006 is een wet voorgesteld door het Chinese Ministerie van Landbouw, maar het is onduidelijk of dit is aangenomen. Deze Animal Husbandry Law gaat over de omstandigheden tijdens het houden van landbouwhuisdieren (artikel 42) en transport (artikel 53). De wet volgt daarbij de richtlijnen van de OIE. Het voorstel voor wet- en regelgeving in China mist echter nog regels over zwerfdieren en transport en slacht van landbouwhuisdieren. In China is een discussie op gang gekomen dat het maken van wetgeving rondom dierenwelzijn verder kan stimuleren. Er worden rapporten over dierenwelzijn gepubliceerd en er zijn gerenommeerde Engelse rapporten en boeken over dierenwelzijn vertaald naar het Chinees (waaronder Long Distance Transport and Welfare of Farm Animals van de WSPA).59 Op de website van het China Farm Animal Welfare Network (een netwerk van onderzoeksinstituten) staat een ontwerp voor de China Animal Protection Law.60
i
Volgens de Amerikaanse National Chicken Council een systeem waarbij verticaal geïntegreerde bedrijven binnen een productketen zijn verenigd via een gezamenlijke eigenaar. Elk onderdeel binnen de keten levert een halffabricaat aan die uiteindelijk een eindproduct oplevert – in dit geval een het vlees van een vleeskuiken.
-22-
Volgens een rapport van het Chinese Ministerie van Landbouw is de pluimveehouderij in China de afgelopen 20 jaar in steeds grotere mate geïndustrialiseerd. Waar kippen eerst alleen op kleine boerderijen en in de achtertuin gehouden werden voor eigen gebruik is er nu sprake van meer variatie in grootte en structuur. Naast de kleine boerderijen zijn er middelgrote en zeer grote intensieve veehouderijen, vergelijkbaar met pluimveehouderijen in de Verenigde Staten, bij gekomen. Toch is het grootste deel van de boerderijen (34,2 miljoen of 98,6%) nog steeds klein met een jaarlijkse output van 1,000 tot 2.000 vleeskuikens. Ongeveer 360.000 boerderijen (1% van het totaal) heeft een productie 2.000 tot 10.000 vleeskuikens. De 110.000 (0,3%) boerderijen die meer dan 10.000 vleeskuikens produceren vertegenwoordigen echter bijna 50% van de totale productie in China. De legpluimveesector vertoont een vergelijkbaar beeld. Door gebruik van moderne technologie op het gebied van rasselectie, voeding en huisvesting, is de productie in deze sector efficiënter en intensiever geworden. De verwachting is dat steeds meer huishoudens de productie in de achtertuin zullen opgeven en dat er steeds meer grote (met een productie van meer dan 2.000 vleeskuikens) bedrijven komen.61 In de snelgroeiende varkenshouderij in China zijn de varkens niet evengoed of beter af dan in de EU. Uit een rapport van Wageningen Universiteit blijkt dat er ook voor varkens geen (verplichte) regels voor welzijn bestaan in China, en dat het welzijn van varkens in de Chinese varkenshouderij achterblijft bij dat van Nederland. Ook blijkt uit dit rapport dat het aantal ziekte-uitbraken de laatste jaren schrikbarend toeneem.62 4.4.2
Beleid Charoen Pokphand
Charoen Pokphand Group vermeldt in haar jaarverslag en de website niets over beleid voor dierenwelzijn. Op de website van dochterbedrijf Charoen Pokphand Foods (CPF) wordt verwezen naar de Five Freedoms (zie paragraaf 1.3.3) en de “Good Manufacturing Practices standard of the Ministry of Agriculture and Cooperatives”. Volgens CPF is het bedrijf de eerste buiten de Europese Unie die is gecertificeerd volgens the Assured Chicken Production (ook wel bekend als de Red Tractor Assurance), “de uit Groot-Brittannië afkomstige en meest vergaande standaard binnen de pluimvee-industrie aangaande het welzijn van kippen.” 63 Voor welke boerderijen of toeleveranciers dit geldt is niet duidelijk. Evenmin is duidelijk of het gaat om certificering van leghennen- of vleeskuikenhouderijen. Verder meldt CPF dat het bedrijf strikte procedures en standaarden voor dierenwelzijn hanteert in de veehouderij, tijdens transport en verwerking. Er zijn eigen dierenartsen aanwezig om dieren te controleren. Ventilatie en voedingssystemen worden geregeld middels gecontroleerde, computergestuurde omstandigheden om te zorgen voor optimale condities, aangepast aan de behoeften van de diersoort. 64 “Charoen Pokphand Foods streeft ernaar om goede kwaliteit pluimvee te produceren en te verwerken rekening houdend met dierenwelzijn” en “om kippen tijdens het vangen, transporteren en slachten altijd op humane en barmhartige wijze te behandelen”. Deze praktijk wordt in alle stappen van de keten gevolgd: in de broederij, op de kippenhouderij, tijdens het transport en bij de slacht.65 De eisen ten aanzien van huisvesting worden niet gespecificeerd. Ook is onduidelijk of CPF deze eisen ook toepast bij de bedrijven in het buitenland. In een presentatie licht CPF toe wat de standaardprocedures zijn voor dierenwelzijn, gezondheid en hygiëne voor ondernemingen in Thailand. Hieruit blijkt onder andere dat Charoen de elektrische waterbadmethode gebruikt voor het verdoven van vleeskuikens voor de slacht, een methode die in Nederland sinds 2013 verboden is omdat de dieren onvoldoende verdoofd worden. 66
-23-
Op de website van Charoen Pokphand Foods staan promotievideo’s die laten zien dat leghennen worden gehouden in de legbatterijkooien die in Nederland en de EU inmiddels verboden zijn. 67 Ook voor de in paragraaf 4.3 beschreven megastal in de provincie Pinggu in China (3 miljoen legkippen op één locatie) bestaat een promotievideo waarop legbatterijen te zien zijn.68 De Chinese vestiging van dierenwelzijnsorganisatie IFAW bevestigt per email dat het hier gaat om kooien met een oppervlak van ¾ A4 (467 cm2) per kip.69 In de eisen voor het houden van pluimvee van Assured Food Standard, waaraan Charoen zich zegt te houden, staat dat kippen niet in kooien gehouden mogen worden. 70 In recente promovideo’s zijn zowel vlees- als legkippen in kooien te zien. Figuur 6 Promotievideo CPF: leghennen in legbatterij
CP, “Charoen Pokhphand Group ontwikkelt lekkere en veilige eieren: van de boerderij tot op tafel”, Charoen Pohkphand, 13 november 2013, beschikbaar op http://v.youku.com/v_show/id_XNjM4MTU3MjA4.html.
CPF laat in verschillende promotievideo’s uit diverse Aziatische landen zien hun zeugen in zeugenboxen worden gehouden.71 Ook toont een promotievideo biggen die op een volledige roostervloer gehouden worden, iets wat in de EU verboden is.72
-24-
Figuur 7 Promotievideo CPF: zeugenboxen en volledige roostervloer
CP, “Charoen Pokhphand Foods”, YouTube, 27 November 2012, beschikbaar op https://www.youtube.com/watch?v=-1zo1pr2V0E; CP, “CP Group TL”, YouTube,
13 november 2011, beschikbaar op https://www.youtube.com/watch?v=5lrqXwxvOGA
4.4.3
Beleid investeerders
Voor de Nederlandse financiële instellingen die in Charoen Pokphand geïnvesteerd hebben, is de volgende informatie gevonden over criteria op het gebied van dierenwelzijn in hun investeringsbeleid: Rabobank heeft een apart beleidsstuk voor dierenwelzijn opgesteld. Er is beleid voor het gebruik van proefdieren, wilde dieren en landbouwhuisdieren. Dit is gebaseerd op de gezondheidscode voor landdieren van de Wereldorganisatie voor diergezondheid (OiE), de Europese Overeenkomst inzake de bescherming van dieren, de richtlijnen inzake dierenwelzijn van de Europese Unie, en de publicatie Good Practice Note: Animal Welfare in Livestock Operations van de International Finance Corporation (IFC). Het beleid is ook gebaseerd op de vijf vrijheden van dieren zoals gedefinieerd door de FAWC. Ten aanzien van huisvesting zegt Rabobank het volgende: “Het stalsysteem komt tegemoet aan de gedragsbehoeften van de dieren met betrekking tot beweging, functionele gebieden, omgevingsverrijking en zowel rustgewoontes als sociale gewoontes. De behuizing dient de dieren tegen verwonding en ongemak te beschermen. Rabobank ondersteunt initiatieven van bedrijven ter verbetering van de stalsystemen".73 De schaalgrootte van een agrarisch bedrijf wordt hierin niet beperkt. Aegon wil niet beleggen in bedrijven die proefdieren gebruiken voor het testen van cosmetica en in bedrijven die bont produceren of verwerken. 74 ING Bank wil geen leningen verstrekken aan bedrijven die proefdieren gebruiken voor het testen van cosmetica en aan bedrijven die bont produceren of verwerken. Deze criteria gelden niet voor de beleggingen van ING Groep.75
4.5
Conclusies
De Thaise Charoen Pokphand Group is actief in China en betrokken bij de ontwikkeling van verschillende agro-industriële projecten. Een van deze projecten, Pinggu 3-million Layer Chicken Project, bouwt faciliteiten om jaarlijks 3 miljoen leghennen te produceren. Hier zullen dus dieren worden gehouden op een schaalgrootte die in Nederland niet zou worden geaccepteerd.
-25-
Het beleid van de Charoen Pokphand Group is vooral gericht op diergezondheid en de specifieke eisen ten aanzien van huisvesting zijn onduidelijk. De eisen van het certificeringsschema dat Charoen zegt te gebruiken zijn wel duidelijk over huisvesting en in lijn met Europese richtlijnen. Maar deze zijn strijdig met beeldmateriaal dat CPF online heeft gezet. Promotievideo’s van het bedrijf vertonen leghennen in legbatterijen en zeugen in zeugenboxen, beide in Nederland verboden vanwege de slechte omstandigheden voor dieren. Rabobank is als kredietverstrekker bij Charoen Phokphand betrokken. Vermogensbeheerders binnen Aegon en ING hebben belegd in aandelen en/of obligaties van dit bedrijf. Behalve Rabobank stelt geen van de financiële instellingen voorwaarden aan het welzijn van dieren in de vee-industrie. Hoewel Rabobank in het beleid heeft opgenomen dat huisvesting tegemoet moet komen aan de behoeften van het dier, zijn er geen concrete eisen gesteld aan de huisvesting en is er geen maximum aan het aantal dieren per vierkante meter of per complex gesteld.
-26-
Hoofdstuk 5 5.1
Marfrig Alimentos – Brazilië
Bedrijfsprofiel
Marfrig Alimentos is een internationaal bedrijf met activiteiten in de voedsel- en voedselservicesector in Brazilië en 15 andere landen in de wereld. Het bedrijf is gevestigd in São Paulo, Brazilië, en de activiteiten van Marfrig Alimentos zijn voornamelijk gericht op de productie, verwerking, verkoop en distributie van runderen, varkens, lammeren en pluimvee. Het bedrijf heeft een verticaal geïntegreerd bedrijfsmodel voor pluimvee en varkens in Brazilië (Seara Alimentos), Europa (Moy Park Holdings Europe) en de Verenigde Staten (Keystone Foods Holdings). In andere regio’s koopt Marfrig Alimentos pluimvee en varkens in bij externe leveranciers. Ook het rundvee wordt grotendeels van externe leveranciers verkregen.76 Momenteel heeft Mafrig Alimentos 183 verwerkingfabrieken, distributiecentra, “feedlots” (vetmesterijen) en kantoren in 17 landen in Zuid-Amerika, Noord-Amerika, Europa, Azië en Afrika. Het bedrijf heeft een dagelijkse slachtcapaciteit van 20.730 runderen, 3,7 miljoen kippen, 11.179 varkens, 41.000 kalkoenen en 11.900 lammeren. 77 Marfrig Alimentos is beursgenoteerd en wordt verhandeld op de beurs van São Paulo. Figuur 8 toont de gesimplificeerde bedrijfsstructuur van Marfrig Alimentos. Om de operationele efficiëntie te verbeteren is Marfrig Alimentos opgedeeld in twee segmenten: Seara Foods en Marfrig Beef. Seara Foods houdt zich bezig met activiteiten rond pluimvee, varkens en verwerkte producten in Brazilië, Europa (Moy Park) en andere wereldwijde activiteiten (Keystone). Marfrig Beef bestaat uit de rundvleesdivisies in Brazilië, Argentinië, Uruguay en Chili en uit de lammeren- en leer productdivisies. In juni 2013 verkocht Marfrig Alimentos Seara Brasil (onderdeel van Seara Foods, actief in pluimvee) aan JBS.78 Figuur 8
Bedrijfsstructuur Marfrig Alimentos
Bron: Marfrig Alimentos, “Operating structure – organization chart”, website Marfrig Alimentos (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/operacional.asp), bezocht in juli 2013.
-27-
Mafrig Alimentos ziet groeimogelijkheden in de Chinese markt. Vandaar dat het bedrijf twee joint ventures heeft opgezet via dochterbedrijf Keystone. Eén van de deze joint ventures, Keystone-Chinwhiz, is bezig met het opzetten van een verticaal geïntegreerde productieketen voor pluimvee in China. In 2012 is deze joint venture begonnen met het verwerken van ongeveer 200.000 pluimveedieren per dag.79 Marfrig Alimentos genereerde in het financiële jaar eindigend op 31 december 2011 een opbrengst van € 9,1 miljard, wat resulteerde in een verlies van € 308,6 miljoen. De totale activa in bezit van Marfrig Alimentos hadden eind 2011 een waarde van € 9,9 miljard.80
5.2
Nederlandse investeerders
Er zijn verschillende relaties tussen de (dochterondernemingen van) Marfrig Alimentos en Nederlandse financiële instellingen gevonden. 5.2.1
Obligatie-uitgiftes
De volgende obligatie-uitgifte waarbij Nederlandse banken hebben geassisteerd sinds januari 2010 is gevonden: In januari 2011 bracht Marfrig Alimentos nieuwe obligaties met een totale waarde van BRL 538,20 miljoen (€ 240,24 miljoen) op de markt. Deze obligatie-uitgifte was opgedeeld in twee delen: een deel bestaande uit BRL 300 miljoen (€ 133,91 miljoen) vierjarige obligaties met variërende rente en een deel bestaande uit BRL 238,2 miljoen (€ 106,33 miljoen) vierjarige 9,500% obligaties. De opbrengst van deze obligatie-uitgifte werd gebruikt voor algemene bedrijfszaken. De volgende Nederlandse financiële instelling was de enige bank die assisteerde bij de uitgifte:81 Rabobank 5.2.2
€ 240,24 miljoen
Leningen
De volgende door Nederlandse banken sinds januari 2010 verstrekte leningen zijn gevonden: In juni 2011 sloot Marfrig Alimentos een vier en een half jarige LIBOR+550.000bps US$ 225 miljoen (€ 156,35 miljoen) kredietfaciliteit af bij een syndicaat van banken. Deze lening werd gebruikt voor transacties gerelateerd aan handel. De volgende Nederlandse financiële instellingen maakten deel uit van het syndicaat van in totaal 6 banken die de lening verstrekten:82 ABN AMRO ING
€ 17,36 miljoen € 24,39 miljoen
In maart 2013 vernieuwde Keystone Foods, een dochterbedrijf van Marfrig Alimentos, een bestaande kredietfaciliteit van US$ 600 miljoen (€ 468,78 miljoen) bij een syndicaat van banken. Deze lening was opgedeeld in twee delen: een US$ 100 miljoen (€ 78,13 miljoen) zevenjarige LIBOR+225.000bps lening en een US$ 500 miljoen (€ 390,65 miljoen) vijfjarige LIBOR+200.000bps lening. De kredietfaciliteit werd gebruikt voor algemene bedrijfszaken. De volgende Nederlandse financiële instellingen maakten deel uit van het syndicaat van in totaal 16 banken die de lening verstrekten:83 ING Rabobank
€ 62,50 miljoen € 62,50 miljoen -28-
5.2.3
Obligaties
Tabel 12 geeft weer dat een vermogensbeheerder binnen ING Groep middels een obligatie een belang heeft van € 0,38 miljoen in Marfris Alimentos. Tabel 12 Nederlandse obligatiehouders Marfrig Alimentos Investeerder
Land
% van obligaties
Waarde (€ mln) Rapportagedatum
ING ING Investment
Verenigde Staten
0,01
Totale waarde
0,38
Maart 2013
0,38 Bron: Bloomberg Database, “Aggregated holdings”, Bloomberg database, bezocht in juli 2013.
5.3
Megastallen
Er zijn twee voorbeelden voor de betrokkenheid van Marfrig Alimentos bij de exploitatie van megastallen gevonden. Deze voorbeelden worden in de volgende twee secties beschreven. 5.3.1
Carroll’s Food in Diamantino en Petrovina
In 2008 heeft Marfrig Alimentos via dochterbedrijf Frigoríficos Mabella 100% van de aandelen van Carroll’s Food do Brasil overgenomen voor de prijs van BRL 42,26 miljoen (€18,49 miljoen). Het bedrijf bestaat uit de grootste voederfabriek in de staat Mato Grosso en twee boerderijen in de steden Petrovina en Diamantino, tevens in de staat Mato Grosso. In totaal hielden deze varkensboerderijen 12.500 moederdieren en 160.000 varkens. Per dag werden er 1.200 biggen geproduceerd.84 In 2009 werd er bericht over een uitbreiding van deze boerderijen naar 22.000 moederdieren en een productie van 3.000 varkens per dag (ofwel 1,1 miljoen per jaar).85 De boerderij in de stad Diamantino omvat een gebied van 10 km2 en houdt daar ongeveer 125.000 varkens verdeeld over 76 stallen. De boerderij is de grootste varkensboerderij in Brazilië gesitueerd op één plek. Deze overname past in het beleid van Marfrig om een van de grotere varkensproducenten van Brazilië te worden.86 Figuur 9 geeft een overzicht van het boerderijcomplex van Marfrig Alimentos in Diamantino. De bovenste helft van de foto toont de stallen en de onderste helft de bijbehorende mestverwerkingsystemen. 87 Figuur 10 toont een panorama van de stallen in Petrovina.
-29-
Figuur 9 Panorama van het Diamantino complex
Bron: Clean Development Mechanism - The United Nations Framework Convention on Climate Change, “clean development mechanism project design document form (cdmpdd) version 03”, Clean Development Mechanism, 17 mei 2011.
Figuur 10 Panorama van het Petrovina complex
Bron: Wikimapia, “Granja Petrovina - Pedra Preta - Seara Marfrig Group”, website Wikimapia (http://wikimapia.org/#lang=en&lat=-16.926502&lon=54.062283&z=17&m=b&show=/19594535/pt/Granja-Petrovina---Pedra-Preta---SearaMarfrig-Group), bezocht in juli 2013.
-30-
5.3.2
Keystone-Chinwhiz Poultry Vertical Integration
Via dochterbedrijf Keystone Foods is Marfrig Alimentos in 2011 een joint venture aangegaan met het Chinese private bedrijf Chinwhiz (60% Keystone – 40% Chinwhiz). 88 Chinwhiz is een niet-beursgenoteerd bedrijf in Weifong (provincie Shandong) met ongeveer 90 dochterondernemingen waaronder boerderijen. Kernactiviteiten zijn productie van diervoeder, productie en slacht van pluimvee. 89 Het doel van deze joint venture, genaamd Keystone-Chinwhiz Poultry Vertical Integration, is het implementeren van een verticaal geïntegreerde pluimveeoperatie in China. In 2012 is de joint venture begonnen met het verwerken van ongeveer 200.000 vogels per dag. De pluimveeoperatie zal 50% van de benodigde toevoer voor de verwerkingsfabriek van Keystone in China leveren. Deze verwerkingsfabriek levert al aan 2.600 restaurants in China, Hong Kong en Japan. 90 In paragraaf 4.2 staat een kredietfaciliteit aan Keystone Foods beschreven. Deze faciliteit is in 2013 vernieuwd, maar dateert al van voor onze onderzoeksperiode (vanaf januari 2010). Deze faciliteit zou dus gebruikt kunnen zijn voor de financiering van de joint venture. De kosten van het van het project worden aan het eind van 2013 geschat op US$ 57 miljoen (€ 39,4 miljoen).91
5.4
Dierenwelzijn
Wat voor type huisvesting gehanteerd wordt in de gevonden projecten is niet beschreven in de gebruikte bronnen. Navraag bij het bedrijf heeft vooralsnog geen informatie opgeleverd. In de volgende alinea’s wordt ingegaan op Marfrig’s beleid voor dierenwelzijn en op het beleid van de gevonden Nederlandse investeerders. De minimale eisen voor dierenwelzijn en huisvesting van varkens en pluimvee in de wet- en regelgeving daarover worden beschreven in paragrafen 3.4.1 (Brazilië) en 4.4.1 (China). 5.4.1
Beleid Marfrig
Op de website pagina’s over duurzaamheid meldt Marfrig het onderwerp dierenwelzijn als één van de thema’s binnen ketenbeheer. “De Marfrig Groep beschouwt het als een morele plicht om onnodig lijden van dieren te voorkomen.” Het programma voor dierenwelzijn wil een goede behandeling van dieren garanderen middels intern opgestelde regels en regelmatig gecontroleerde procedures. Ook wordt er geïnvesteerd in moderne technologie waarmee dierhouderijen kunnen worden opgewaardeerd. Marfrig noemt daarbij onder andere nieuwe anti-slipvloeren en nieuwe manieren van transport (inclusief klimaatregeling). Aan producenten binnen en buiten de organisatie worden cursussen aangeboden over diervoeding en -verzorging. 92 In het jaarverslag wordt dierenwelzijn (well-being) genoemd als een van de prioriteiten van het bedrijf. Er wordt gebruik gemaakt van moderne faciliteiten met ondersteuning “zootechnicians, agricultural engineers, veterinarians and other professionals that ensure proper animal care”. Dit team is ook beschikbaar voor begeleiding en training van producenten ten aanzien van het behandelen van vee. Dierenwelzijn is tevens een van de drie criteria waarop de 300 boerderijen van Marfrig worden beoordeeld. Bij die beoordeling is aandacht voor “handling, feeding, biosafety, tracking, origin and age”.93 Marfrig vermeldt geen specifieke eisen ten aanzien van huisvesting.
-31-
5.4.2
Beleid investeerders
Voor de Nederlandse financiële instellingen die in Marfrig geïnvesteerd hebben, is de volgende informatie gevonden over criteria op het gebied van dierenwelzijn in hun investeringsbeleid: ING Bank wil geen leningen verstrekken aan bedrijven die proefdieren gebruiken voor het testen van cosmetica en aan bedrijven die bont produceren of verwerken. Deze criteria gelden niet voor de beleggingen van ING Groep.94 Over veehouderijen zegt ABN Amro in zijn kredietbeleid het volgende: “Klanten in de landbouw en veeteelt sector zouden: de toepasselijke lokale wet- en regelgeving met betrekking tot dierenwelzijn moeten naleven; (en) huisvesting moeten hebben dat het welzijn van vee garandeert.” 95 Rabobank heeft een apart beleidsstuk voor dierenwelzijn opgesteld. Er is beleid voor het gebruik van proefdieren, wilde dieren en landbouwhuisdieren. Dit is gebaseerd op de gezondheidscode voor landdieren van de Wereldorganisatie voor diergezondheid (OiE), de Europese Overeenkomst inzake de bescherming van dieren, de richtlijnen inzake dierenwelzijn van de Europese Unie, en de publicatie Good Practice Note: Animal Welfare in Livestock Operations van de International Finance Corporation (IFC). Het beleid is ook gebaseerd op de vijf vrijheden van dieren zoals gedefinieerd door de FAWC. Ten aanzien van huisvesting zegt Rabobank het volgende: “Het stalsysteem komt tegemoet aan de gedragsbehoeften van de dieren met betrekking tot beweging, functionele gebieden, omgevingsverrijking en zowel rustgewoontes als sociale gewoontes. De behuizing dient de dieren tegen verwonding en ongemak te beschermen. Rabobank ondersteunt initiatieven van bedrijven ter verbetering van de stalsystemen".96 De schaalgrootte van een agrarisch bedrijf wordt hierin niet beperkt.
5.5
Conclusies
Het Braziliaanse Marfrig Alimentos is actief in diverse landen. In Brazilië is het bedrijf betrokken bij een agro-industrieel complex in Diamantino die volgens de definitie van Alterra (zie paragraaf 1.3.1) een megastal is. Marfrig noemt dierenwelzijn in haar jaarverslag als een van de prioriteiten binnen het bedrijf. Ook beoordeelt het de 300 bij Marfrig aangesloten boerderijen op dierenwelzijn. Er is dan aandacht voor “handling, feeding, biosafety, tracking, origin and age”. De specifieke eisen ten aanzien van huisvesting, in het bijzonder bij de genoemde projecten, zijn onduidelijk. Rabobank, ING en ABN Amro zijn betrokken bij diverse leningen aan Marfrig Alimentos, Rabobank was ook betrokken bij een obligatie-uitgifte en ING bezit obligaties van dit bedrijf. Behalve Rabobank stelt geen van de financiële instellingen voorwaarden aan het welzijn van dieren in de vee-industrie, zoals bijvoorbeeld de EU-normen. Hoewel Rabobank in het beleid heeft opgenomen dat huisvesting tegemoet moet komen aan de behoeften van het dier is er geen maximum aan het aantal dieren per complex of per vierkante meter gesteld.
-32-
Hoofdstuk 6 6.1
Conclusies
Investeringen in de vee- en vleessector
In de periode januari 2010 tot september 2013 zijn wereldwijd 406 financieringsovereenkomsten gesloten tussen in totaal 270 verschillende financiële instellingen en 153 bedrijven in de mondiale vee- en vleessector. Het ging daarbij om leningen en om het onderschrijven van aandelen- en obligatie-uitgiftes. De betreffende financiële instellingen stelden de betreffende bedrijven daarmee kapitaal ter beschikking met een totale waarde van € 54 miljard. Van dit totale bedrag werd 64% aan de vee- en vleesbedrijven in de vorm van bankleningen ter beschikking gesteld. Van deze leningen is 88% op het moment van schrijven van dit rapport nog niet (volledig) terugbetaald. De banken die deze leningen verstrekten staan dus nog in directe relatie tot het bedrijf waaraan de lening verstrekt is. Het gaat vaak ook om langlopende leningen die vooral gebruikt worden voor uitbreidingsplannen, zoals de bouw en exploitatie van een agro-industrieel complex. Er moet worden benadrukt dat het hier gaat om schattingen maar ook dat er waarschijnlijk nog veel meer geld in deze sector wordt geïnvesteerd aangezien in dit onderzoek alleen de syndicated loans zijn bestudeerd, niet de bilaterale leningen tussen één bank en een bedrijf. Voor elke financieringsovereenkomst is - op basis van een vaste formule - geschat hoeveel elk van de betrokken banken eraan heeft bijgedragen. Ook is vastgesteld uit welke landen de moedermaatschappijen van de betreffende banken afkomstig zijn. Nederland blijkt een prominente rol te spelen in het verstrekken van deze investeringen. Na banken uit de Verenigde Staten (die 36% van de totale waarde van alle 406 financieringsovereenkomsten voor hun rekening nemen) hebben banken uit Nederland het grootste aandeel in de totale kapitaalverstrekking aan vee- en vleesverwerkende bedrijven: € 5,8 miljard (11%). Daarbij gaat het voor het overgrote deel om leningen (90%). Wanneer de individuele bijdrages van alle 270 banken die de afgelopen vier jaar financieringsovereenkomsten sloten met bedrijven in de mondiale vee- en vleessector op een rij worden gezet, blijkt de Nederlandse Rabobank de grootste kapitaalverstrekker. Met een totale waarde van € 4,2 miljard aan kapitaalverstrekkingen voert Rabobank een lijst aan van 16 banken die sinds begin 2010 meer dan een miljard euro aan kapitaal ter beschikking stelden aan de mondiale vee- en vleessector. Op deze ranglijst staan verder vooral banken afkomstig uit de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Canada. Op plaats negen staat ook de Nederlandse ING Bank (€1,4 miljard). De andere Nederlandse banken die op de lijst staan zijn ABN Amro, op de 51e plaats met € 225 miljoen en de Nederlandse Financieringsmaatschappij voor Ontwikkelingslanden (FMO, 182ste plek met €11 miljoen). Verder is uit de analyse af te leiden dat China (6%) en Brazilië (6%), na de Verenigde Staten (65%), belangrijke locaties zijn van de bedrijven waarin door Rabobank werd geïnvesteerd. Ook ING investeerde de afgelopen drie jaar veel in de Verenigde Staten (71%) en verder in Nederland (12%) en Oekraïne (7%). ABN Amro investeerde enkel in Nederland (90%) en Brazilië (10%). FMO investeerde alleen in Argentinië. De Nederlandse banken verstrekten de afgelopen vier jaar met name leningen aan bedrijven in de mondiale vee- en vleessector. Bankleningen worden deels met spaartegoeden gefinancierd, dus het is goed mogelijk dat deze banken Nederlands spaargeld hebben geïnvesteerd in bedrijven die gebruik maken van megastallen.
-33-
6.2
Nederlandse investeringen in drie cases
De analyse van de financieringsovereenkomsten die vee- en vleesbedrijven de afgelopen jaren gesloten hebben met banken geeft een overzicht van hoe banken wereldwijd betrokken zijn bij deze sector en hoeveel kapitaal daaraan wordt verstrekt. Daarmee kan nog niet worden gezegd of deze banken ook betrokken zijn bij de bouw en exploitatie van megastallen. Omdat het niet mogelijk was alle 153 bedrijven te bestuderen zijn er drie voor nader onderzoek geselecteerd: BRF, Charoen Phokphand en Marfrig Alimentos. Deze drie onderzochte bedrijven zijn duidelijk betrokken bij de bouw en exploitatie van megastallen. Zij houden grote aantallen dieren op één locatie. Het Braziliaanse bedrijf BRF is wereldwijd actief in de vleesverwerkende sector voor diverse diersoorten en heeft in Lucas do Rio Verde (Brazilië) een complex waar 500.000 kuikens en 10.000 biggen per dag worden geproduceerd. Charoen Pokphand Group is een Thais conglomeraat actief in verschillende landen. In China zet dochterbedrijf Charoen Pokphand Foods nieuwe boerderijen op in samenwerking met de Chinese overheid en lokale boerencoöperaties. Een van die projecten wordt aangeprezen in verband met zijn schaalgrootte. De bedoeling is dat er jaarlijks 3 miljoen leghennen worden geproduceerd. Marfrig Alimentos is een Braziliaans bedrijf met activiteiten in de voedsel- en voedselservicesector in Brazilië en 15 andere landen in de wereld. In Brazilië heeft het twee grote boerderijen in de staat Mato Grosso. Eén van die boerderijen, in Diamantino, houdt 125.000 varkens verdeeld over 76 stallen. Marfrig heeft ook joint ventures opgezet in China via dochterbedrijf Keystone. Daar bouwt het aan een verticaal geïntegreerd pluimvee bedrijf dat 200.000 kippen per dag zal verwerken. De Nederlandse banken Rabobank, ING Bank en ABN Amro Bank verstrekten leningen en assisteerden bij aandelen- en obligatieuitgiftes van BRF, Charoen Pokphand en Marfrig. De vermogensbeheerders binnen ING Groep en Aegon Groep kochten ook aandelen of obligaties. Tabel 13 Overzicht financiële relaties Nederlandse bankgroepen en drie cases BRF
Charoen Pokphand
Marfrig Alimentos
ABN Amro
-
-
lening
Aegon Groep
aandelen
-
aandelen
ING Groep
leningen, aandelen en obligaties
aandelen
leningen en obligaties
Rabobank
leningen en aandelen
leningen
obligatie-uitgifte
-34-
6.3
Dierenwelzijnsbeleid van de bedrijven en de financiële instellingen
De projecten die in dit onderzoek bij drie vleesverwerkende bedrijven zijn geïdentificeerd vertonen een schaalgrootte waar we ons in Nederland niets van kunnen voorstellen en wat we niet zouden accepteren. Op een enkele locatie wordt bijvoorbeeld ongeveer een vijfde van de gehele Nederlandse biggenproductie gerealiseerd. Gezien de discussie die er in Nederland gevoerd wordt is het opmerkelijk te noemen dat Nederlandse banken kapitaal verstrekken aan bedrijven die op deze wijze dieren houden. Een manier die mogelijk ook niet in lijn is met de standaarden voor dierenwelzijn die in Nederland en in Europa worden gehanteerd. Dit zou kunnen worden verklaard doordat Nederlandse financiële instellingen nauwelijks dierenwelzijnscriteria hebben opgenomen in hun financierings- of beleggingsbeleid. Dergelijk beleid is nodig tijdens de selectieprocedures en besluitvormingsprocessen omtrent investeringen in de veeteeltsector. De bedrijven waarin de financiële instellingen nu geïnvesteerd hebben zouden dan wellicht niet zijn geselecteerd. Als er eenmaal geïnvesteerd is in een bedrijf kan het beleid een leidraad bieden tijdens gesprekken met het bedrijf. Het beleid ten aanzien van dierenwelzijn van de grootste investeerder in dit onderzoek, Rabobank, is vrij uitgebreid, zeker in vergelijking met het beleid van de andere Nederlandse financiële instellingen. Het kent bepalingen ten aanzien van huisvesting, dat tegemoet zou moeten komen aan de behoeften van het dier, maar vertaalt deze niet naar concrete eisen voor de hoeveelheid ruimte per dier. Ook over de grootte van de locatie en het maximum aantal gehouden dieren op één locatie zegt dit beleid niets, evenals het beleid van de andere financiële instellingen. In de praktijk dragen zij dan ook bij aan het op grote schaal houden van kippen in kooien. ABN Amro zegt in haar kredietbeleid enkel dat de huisvesting van vee hun welzijn moet garanderen. Aegon en ING Bank hebben in hun beleid alleen aandacht voor het welzijn van proefdieren (maar deze criteria gelden niet voor de beleggingen van ING Groep). Als deze principes niet verder worden uitgewerkt in screeningscriteria die tijdens de aandelenselectie en kredietaanvragen kunnen worden gehanteerd zal het financiële instellingen niet helpen te voorkomen dat ze investeren in bedrijven met een in Nederland ongewenste schaalgrootte. Verder zijn financiële instellingen in hun keuze ook afhankelijk van de informatie die bedrijven ter beschikking stellen. In dit onderzoek werd ook duidelijk dat de drie bedrijven die verder zijn bestudeerd in hun beleid geen of slechts beperkt eisen stellen aan het maximum aantal te houden dieren. Deze bedrijven schrijven wel dat ze dierenwelzijn respecteren en procedures voor een goede behandeling van dieren hebben opgezet: BRF zegt te voldoen aan Europese wet- en regel voor dierenwelzijn en diergezondheid. Het bedrijf heeft daarvoor interne kwaliteitscontroles opgezet. Ook toeleveranciers moeten zich houden aan het inkoopbeleid en worden onder andere gescreend om de omgang met dieren. Ten aanzien van huisvesting houdt het bedrijf zich aan Braziliaanse criteria. Hoe dit zich verhoudt tot Europese en Nederlandse wetgeving is onduidelijk.
-35-
Charoen Phokphand zegt dat haar medewerkers bij het vangen, transporteren en slachten op een humane en barmhartige wijze omgaan met dieren. Het bedrijf zorgt voor gecontroleerde, computergestuurde omstandigheden te zorgen voor optimale condities. Voor de pluimveeproductie in Thailand zou het gecertificeerd zijn volgens de Assured Chicken Production. De specifieke eisen ten aanzien van huisvesting worden niet nageleefd, getuige de promotievideo’s van het bedrijf. Hierin is te zien dat vleeskuikens in kooien, legkippen in legbatterijen, en zeugen in zeugenboxen worden gehouden. Ook is onduidelijk of CPF de genoemde eisen ook toepast bij de bedrijven in het buitenland, in dit geval China. Voor Marfrig Alimentos is dierenwelzijn één van de thema’s binnen ketenbeheer. De boerderijen die door Marfirg gecontracteerd zijn worden gescreend op ‘handling, feeding, biosafety, tracking, origin and age’. Marfrig garandeert een goede behandeling van dieren middels intern opgestelde regels en regelmatig gecontroleerde procedures. De inhoud daarvan is niet publiek gemaakt. Of Marfrig regels heeft ten aanzien van dichtheid en maximum aantal dieren is dus niet bekend. De onderzochte bedrijven vermelden ten minste dat het onderwerp dierenwelzijn hun aandacht heeft. Maar over een specifieke onderwerpen als huisvesting, dichtheid en het maximum aantal dieren per complex is weinig tot geen informatie te vinden. Bij Charoen Pokphand Foods is uit de promotievideo’s af te leiden dat de huisvestingsnormen lager zijn dan Europese standaarden. Voor financiële instellingen biedt deze informatie onvoldoende grond voor een besluit om wel of niet te investeren en zal een financiële instelling contact moeten opnemen met het bedrijf om daar achter te komen. Of financiële instellingen dat doen is niet onderzocht. Maar het is niet aannemelijk, gezien de beperkte inhoud van hun beleid.
6.4
Conclusies
Terwijl de schaalgrootte van veehouderijbedrijven in Nederland onder druk van de publieke opinie wordt ingeperkt, groeien veehouderijbedrijven in andere landen juist door. Van de drie buitenlandse veehouderijbedrijven BRF, Marfrig Alimentos en Charoen Pokphand is in dit onderzoek aangetoond dat ze werken met megastallen. Ook kan er bij het bedrijf Charoen Pokphand Foods vanuit worden gegaan dat leghennen in de kooihuisvesting en zwangere zeugen in boxen worden gehouden, praktijken die in Europa niet zijn toegestaan. Toch zijn deze bedrijven door de Nederlandse financiële instellingen ABN Amro, Aegon, ING en Rabobank in de afgelopen jaren van kapitaal voorzien. Dierenwelzijn, passende huisvesting en de grootte van veehouderijbedrijven zijn nauwelijks een punt van zorg bij deze banken, getuige de beperkte aandacht voor deze onderwerpen in hun investeringsbeleid. Aangezien de Nederlandse banken gezamenlijk, na de Amerikaanse banken, de afgelopen vier jaar de belangrijkste kapitaalverstrekkers van de mondiale vee- en vleessector waren, is het aannemelijk dat Nederlandse financiële instellingen ook aan andere buitenlandse vee- en vleesbedrijven kapitaal verstrekt hebben dat gebruikt wordt voor de bouw en/of exploitatie van megastallen. Geconcludeerd kan worden dat Nederlandse banken een grote rol spelen in de opschaling van de massaproductie van vlees in het buitenland.
-36-
Bronverwijzingen 1
Gelder, J.W., “Aanbieders op Nederlandse markt voor betaal- en spaarrekeningen voor particulieren en bedrijven. Marktaandelen eind 2011”, Profundo, mei 2013.
2
Wakker Dier, “Megastallen”, website Wakker Dier (http://www.wakkerdier.nl/vee-industrie/megastallen), bezocht in augustus 2013.
3
Alterra, “Megastallen in beeld”, Alterra, november 2007.
4
FAWC, “Five Freedoms”, Farm Animal Welfare Council (www.fawc.org.uk/freedoms.htm), bezocht in augustus 2013.
5
Caspari, C. et al, “The Poultyr and Egg Sectors: Evaluation of the Current Market Situation and Future Prospects”, EP Directorate General For Internal Policies, 2010, beschikbaar op http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/join/2010/438590/IPOLAGRI_ET(2010)438590_EN.pdf.
6
Chemnitz, C. and S. Becheva, “Meat Atlas. Facts and figures about the animals we eat”, Friends of the Earth Europa / Heinricht Boll Foundation, januari 2014, beschikbaar op http://www.foeeurope.org/sites/default/files/publications/foee_hbf_meatatlas_jan2014.pdf.
7
OIE, “Terrestrial Animal Health Code”, World Organisation for Animal Health (OIE), Editie 22, 2013, Hoofdstuk 7.10.
8
Leenstra, F, et al, “Ongerief bij rundvee, varkens, pluimvee, nertsen en paarden”, Wageningen UR Livestock Research, rapport 456, december 2011, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/190225.
9
Caspari, C. et al, “The Poultyr and Egg Sectors: Evaluation of the Current Market Situation and Future Prospects”, EP Directorate General For Internal Policies, 2010, beschikbaar op http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/join/2010/438590/IPOLAGRI_ET(2010)438590_EN.pdf.
10
Leenstra, F, et al, “Ongerief bij rundvee, varkens, pluimvee, nertsen en paarden”, Wageningen UR Livestock Research, rapport 456, december 2011, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/190225.
11
Leenstra, F, et al, “Ongerief bij rundvee, varkens, pluimvee, nertsen en paarden”, Wageningen UR Livestock Research, rapport 456, december 2011, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/190225.
12
Caspari, C. et al, “The Poultyr and Egg Sectors: Evaluation of the Current Market Situation and Future Prospects”, EP Directorate General For Internal Policies, 2010, beschikbaar op http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/join/2010/438590/IPOLAGRI_ET(2010)438590_EN.pdf.
13
Leenstra, F, et al, “Ongerief bij rundvee, varkens, pluimvee, nertsen en paarden”, Wageningen UR Livestock Research, rapport 456, december 2011, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/190225.
14
Ellen, H. et al, “Vleeskuikenproductiesystemen in Nederland. Vergelijkende studie”, Wageningen UR Livestock Research, rapport 619, augustus 2012, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/222179; Leenstra, F, et al, “Ongerief bij rundvee, varkens, pluimvee, nertsen en paarden”, Wageningen UR Livestock Research, rapport 456, december 2011, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/190225.
15
Shields, S. and M. Greger, “Animal Welfare and Food Safety aspects of Confining Broiler Chickens to Cages”, MDPI, Journal Animals, 13 mei 2013, beschikbaar op www.mdpi.com 2076-2615 3 2 386 pdf.
16
BRF, “Corporate Profile”, website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=32308), bezocht in juni 2013; BRF, “Annual Report 2012”, BRF, 2013.
17
BRF, “September 2012”, BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/arquivos/BRF_Apres_Set2012_ENG_V2.pdf), bezocht in juni 2013.
18
BRF, “Corporate Profile”, website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=32308), bezocht in juni 2013; BRF, “Annual Report 2012”, BRF, 2013.
19
BRF, “Corporate Structure”, website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=32206), bezocht in juli 2013.
-37-
20
BRF, “Investments”, website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=32289), bezocht in juni 2013.
21
BRF, “Financial Statements 2012”, BRF, 15 maart 2013.
22
Thomson ONE Banker, “Tearsheet 2839521115”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), 26 april 2012.
23
BRF, “Reference Form 2012”, BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/arquivos/BRF_FRE2012_20120611_en.pdf), 2012; GPSkal, “BRF Complexo Frigorífico da Sadia - Lucas do Rio Verde”, website GPSkal (http://www.gpskal.com.br/case/complexo-frigorifico-da-sadia-lucas-do-rio-verde.gps), bezocht in augustus 2013.
24
BRF, “Reference Form 2012”, BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/arquivos/BRF_FRE2012_20120611_en.pdf), 2012; GPSkal, “BRF Complexo Frigorífico da Sadia - Lucas do Rio Verde”, website GPSkal (http://www.gpskal.com.br/case/complexo-frigorifico-da-sadia-lucas-do-rio-verde.gps), bezocht in augustus 2013.
25
Clayton, L.A., “Overview of Brazil's Legal Structure for Animal Issues”, Website Animal Legal & Historical Center (www.animallaw.info), bezocht in September 2013.
26
Horne, P.L.M., “Concurrentiekracht van de Nederlandse pluimveevleessector“, LEI Wageningen UR, mei 2013.
27
Bracke, M.B.M., “Animal Welfare in a Global Perspective - A Survey of Foreign Agricultural Services and case studies on poultry, aquaculture and wildlife“, Wageningen UR Livestock Research, september 2009.
28
Bracke, M.B.M., “Animal Welfare in a Global Perspective - A Survey of Foreign Agricultural Services and case studies on poultry, aquaculture and wildlife“, Wageningen UR Livestock Research, september 2009.
29
Caspari, C. et al, “The Poultyr and Egg Sectors: Evaluation of the Current Market Situation and Future Prospects”, EP Directorate General For Internal Policies, 2010, beschikbaar op http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/etudes/join/2010/438590/IPOLAGRI_ET(2010)438590_EN.pdf;
30
Dopharma, “Hittestress?”, Website Dopharma (www.dopharma.com), bezocht in mei 2014; MS Schippers, “Hittestress bij pluimvee”, Website MS Schippers (www.schippers.nl), bezocht in mei 2014..
31
Bracke, M.B.M., “Animal Welfare in a Global Perspective - A Survey of Foreign Agricultural Services and case studies on poultry, aquaculture and wildlife“, Wageningen UR Livestock Research, september 2009.
32
Roppa, L. , “Pig Production in Brazil: export, production costs and future prospects”, pig333.com, 20 augustus 2009, beschikbaar op http://www.pig333.com/what_the_experts_say/pig-production-in-brazilexports-production-costs-and-future-prospec_1658/.
33
Zonderland, J.J., en J. Enting, “Varkenshouderij in Brazilië. Sterke integraties en stevige merken”, Wageningen UR Animal Sciences Group, PraktijkRapport Varkens 45, mei 2006, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/120595.
34
Weeghel, E. van, et al, “Mest- en urineergedrag van varkens. Welke eisen stellen varkens aan hun toilet?”, Wageninge UR Livestock Research, Rapport 441, april 2011, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/168968.
35
BRF, “Annual Report 2012”, BRF, april 2013, p. 51.
36
BRF, “Annual Report 2012”, BRF, april 2013, p. 48.
37
BRF, “Corporate Governance > Sustainability > Leveraging Sustainability In The Value Chain > Procurement policy”, Website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=32222&id=99375), bezocht in augustus 2013.
38
BRF, “Corporate Governance > Sustainability > Leveraging Sustainability In The Value Chain > Animal wellbeing”, Website BRF (http://www.brasilfoods.com/ri/siteri/web/conteudo_en.asp?idioma=1&conta=44&tipo=32222&id=99375), bezocht in augustus 2013.
39
ING, “ESR Framework”, ING Group, februari 2013.
-38-
40
Rabobank, “Dierenwelzijn”, Rabobank Groep, juni 2011.
41
Charoen Pokphand Group, “About Us”, website Charoen Pokphand Group (http://www.cpthailand.com/CPGROUP/Aboutus.aspx), bezocht in juli 2013.
42
Charoen Pokphand Foods, “About CPF : Operations : Farm”, website Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/cpd/en/page/about/farm_business.aspx), bezocht in juni 2013.
43
Charoen Pokphand Foods, “2012: Results Briefing”, Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/mtrl/CPD/download/investor/share/presentation_CPF2012.pdf), 26 february 2013; Charoen Pokphand Foods, “Livestock”, website Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/cpd/en/page/product/breed_livestock.aspx), bezocht in juni 2013.
44
Charoen Pokphand Foods, “Annual Report 2012”, Charoen Pokphand Foods, 2013.
45
Chicago Tribune, “FACTBOX-China's voracious appetite spurs farm expansion”, website Chicago Tribune (FACTBOX-China's voracious appetite spurs farm expansion), 19 april 2012.
46
Charoen Pokphand Foods, “Annual Report 2012”, Charoen Pokphand Foods, 2013.
47
Chicago Tribune, “FACTBOX-China's voracious appetite spurs farm expansion”, website Chicago Tribune (FACTBOX-China's voracious appetite spurs farm expansion), 19 april 2012.
48
Charoen Pokphand Foods, “Annual Report 2012”, Charoen Pokphand Foods, 2013.
49
Charoen Pokphand Indonesia, “Annual report 2011”, Charoen Pokphand Indonesia, 2012.
50
Thomson ONE Banker, “Tearsheet 2764631115”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), 26 september 2011.
51
CP Pokphand Co, “announcement pursuant to rule 13.18 of the listing rules”, CP Pokphand Co, 19 december 2012.
52
Thomson ONE Banker, “Tearsheet 2578804115”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), 19 december 2012.
53
Charoen Pokphand Group, “China government & charoen pokphand group employs ‘4-in-1’ model to boost modern agriculture in china. Asia’s largest and most advanced fully integrated 3-million layer chicken project worth usd 114 million luanched in china”, website Charoen Pokphand Group (http://www.cpthailand.com/Default.aspx?tabid=68&articleType=ArticleView&articleId=757), bezocht in juli 2013; Charoen Pokphand Group, “charoen pokphand group answers china’s call for modern agriculture”, website Charoen Pokphand (http://www.cpthailand.com/Default.aspx?tabid=68&articleType=ArticleView&articleId=189), bezocht in juli 2013.
54
Charoen Pokphand Group, “China government & charoen pokphand group employs ‘4-in-1’ model to boost modern agriculture in china. Asia’s largest and most advanced fully integrated 3-million layer chicken project worth usd 114 million luanched in china”, Website Charoen Pokphand Group (http://www.cpthailand.com/Default.aspx?tabid=68&articleType=ArticleView&articleId=757), bezocht in juli 2013.
55
Charoen Pokphand Group, “charoen pokphand group answers china’s call for modern agriculture”, website Charoen Pokphand (http://www.cpthailand.com/Default.aspx?tabid=68&articleType=ArticleView&articleId=189), bezocht in juli 2013.
56
Charoen Pokphand Group, “Investment in China”, website Charoen Pokphand Group (http://www.cpthailand.com/Globalnetwork/InvestmentinChina.aspx), bezocht in juli 2013
57
Bracke, M.B.M., “Animal Welfare in a Global Perspective - A Survey of Foreign Agricultural Services and case studies on poultry, aquaculture and wildlife“, Wageningen UR Livestock Research, september 2009.
58
P.R. China, “Law Databases Search”, Website Legislative Affairs of the State Council of the P.R. of China (http://www.chinalaw.gov.cn/article/english/#), bezocht in september 2013.
59
Lu, C.P., and Fei, R.M., “OIE animal welfare standards in the legislation: Experience of China”, Nanjing Agricultual University, Third Conference on Animal Welfare, Kuala Lumpur, 6-8 november 2012.
60
CFAW, “Beleid en regelgeving”, Website China Farm Animal Welfare Network (www.cfaw.net.cn), bezocht in september 2013.
-39-
61
Bingsheng, K. en Yijun, H., “Poultry sector in China: structural changes during the past decade and future trends”, Research Center for Rural Economy (RCRE), Ministry of Agriculture, China, 2007.
62
Hoste, R., Hu, D., en J. Tolkamp, “Investment and export opportunities in a sustainable pig supply chain in China”, LEI Wageningen UR, rapport 2013-018, januari 2013, beschikbaar op http://edepot.wur.nl/248674.
63
Charoen Pokphand Foods, “About CPF > Operations”, Website Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/cpd/en/page/about/farm_business.aspx), bezocht in augustus 2013.
64
Charoen Pokphand Foods, “About CPF > Operations”, Website Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/cpd/en/page/about/farm_business.aspx), bezocht in augustus 2013.
65
Charoen Pokphand Foods, “About CPF > Quality and Assurance”, Website Charoen Pokphand Foods (http://www.cpfworldwide.com/cpd/en/page/about/animal_welfare.aspx), bezocht in augustus 2013.
66
Payungsak S., “Best Practice On Animal Welfare; Broiler Chicken Integration in Thailand”, Charoen Pokphand Foods Public Company Limited, januari 2009, beschikbaar op http://ec.europa.eu/food/animal/welfare/seminars/docs/2021012009_conf_global_trade_farm_animal_wel_p resentation_tanagul.pdf.
67
CP, “Charoen Pokhphand Foods”, YouTube, 27 November 2012, beschikbaar op https://www.youtube.com/watch?v=-1zo1pr2V0E; CP, “CP Group TL”, YouTube, 13 november 2011, beschikbaar op https://www.youtube.com/watch?v=5lrqXwxvOGA.
68
CP, “Charoen Pokhphand Group ontwikkelt lekkere en veilige eieren: van boerderij tot op tafel”, Charoen Pohkphand, 13 november 2013, beschikbaar op http://v.youku.com/v_show/id_XNjM4MTU3MjA4.html.
69
IFAW, “Correspondentie met Wakker Dier”, IFAW, december 2013.
70
AFS, “Red Tractor Assurance for Farms. Poultry Standards – Broilers & Poussin”, Assured Food Standard, versie 2.0, 1 oktober 2011.
71
CP, “Charoen Pokhphand Foods”, YouTube, 27 November 2012, beschikbaar op https://www.youtube.com/watch?v=-1zo1pr2V0E
72
CP, “CP Group TL”, YouTube, 13 november 2011, beschikbaar op https://www.youtube.com/watch?v=5lrqXwxvOGA
73
Rabobank, “Dierenwelzijn”, Rabobank Groep, juni 2011.
74
Aegon, “Beleid Verantwoord Beleggen”, Aegon Nederland, augustus 2013.
75
ING, “ESR Framework”, ING Bank, februari 2013.
76
Marfrig Group, “Corporate profile and history”, website Marfrig Group (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/perfil.asp), bezocht in juni 2013.
77
Marfrig Group, “Corporate profile and history”, website Marfrig Group (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/perfil.asp), bezocht in juni 2013.
78
The Wall Street Journal, “Brazilian Meatpacker JBS to Buy Local Poultry Producer”, The Wall Street Jounal, 10 juni 2013.
79
Marfrig Group, “Corporate profile and history”, website Marfrig Group (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/perfil.asp), bezocht in juni 2013.
80
Marfrig Alimentos, “Annual Report 2011”, Marfrig Alimentos, 2012.
81
Thomson ONE Banker, “Tearsheet 2300092081 en 2350735081”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), 18 januari 2011.
82
Thomson ONE Banker, “Tearsheet 2738368115”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), 30 juni 2011.
83
Thomson ONE Banker, “Tearsheet 2954097115”, Thomson ONE Banker (www.thomsonone.com), 29 maart 2013.
84
Marfrig Alimentos, “Material Fact - MARFRIG Acquires Carroll’s Food do Brasil”, Marfrig Alimentos, 25 februari 2008.
-40-
85
Meat Trade Daily News, “Brazil - New pork processing facilities”, website Meat Trade Daily News (http://www.meattradenewsdaily.co.uk/news/070709/brazil___new_pork_processing_facilities.aspx), 7 juli 2009.
86
Clean Development Mechanism - The United Nations Framework Convention on Climate Change, “clean development mechanism project design document form (cdm-pdd) version 03”, Clean Development Mechanism, 17 mei 2011.
87
Clean Development Mechanism - The United Nations Framework Convention on Climate Change, “clean development mechanism project design document form (cdm-pdd) version 03”, Clean Development Mechanism, 17 mei 2011.
88
Marfrig Group, “Corporate profile and history”, Website Marfrig Group (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/perfil.asp), bezocht in juni 2013.
89
Moy Park Foodservice, “MARFRIG GROUP ANNOUNCES INVESTMENT IN CHINA”, Website Moy Park Foodservice (moyparkfoodservice.com),
90
Marfrig Group, “Corporate profile and history”, Website Marfrig Group (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/perfil.asp), bezocht in juni 2013.
91
Marfrig Alimentos, “Material Fact - Marfrig announces investment in China”, Perbericht Marfrig Alimentos, 11 april 2011.
92
Marfrig Group, “Sustainability”, Website Marfrig Group (http://ir.marfrig.com.br/eng/grupomarfrig/sustentabilidade.asp), bezocht in augustus 2013.
93
Marfrig Group, “Annual Report 2012”, Marfrig Group, 2013, p. 66.
94
ING, “ESR Framework”, ING Bank, februari 2013.
95
ABN Amro, “Agri Commodies Policy”, ABN Amro, juni 2012.
96
Rabobank, “Dierenwelzijn”, Rabobank Groep, juni 2011.
-41-
