ER WAS EENS
DE GROTE VERHALEN VAN HET ENGAGEMENT
De onthulling van het individu, het spektakel en de waarheid binnen een turbulente media-maatschappij.
Inhoudsopgave
Voorwoord
4
1.
6
2. Engagement als kritiek en sociaal leidinggever
9
3. Engagement is inherent aan de kunsten
17
4. Engagement en de spektakelmaatschappij
20
5. Engagement en zijn onmogelijkheid
25
6. Engagement vanuit het individu
32
7. Engagement vs. Activisme
37
8. Engagement tegen beter weten in
42
9. De onthulling van het individu, het spektakel
Literatuurstudie / Sil de Reuver /
Engagement de definitie.
en de waarheid binnen een turbulente media-
maatschappij
48
Bronvermelding
52
Docent Beeldende Kunst en Vorming / April 2012 Begeleiding: Simone Rijs / Christianne Niesten
2
3
Voorwoord
Hoe komt het dat het engagement juist nu de kop op
In de musea, galeries, biënnales, filmzalen, en publicaties,
steekt? Wat is het engagement van nu en welke drijfveren
het wordt op veel plekken verkondigd: het engagement is
zitten hier achter? En in hoeverre speelt de historische
terug in de kunsten. Kunstenaars laten weer van zich horen,
ontwikkeling van het engagement mee in de vorm welke zij
het is weer tijd voor maatschappelijke betrokkenheid.
nu heeft aangenomen?
Maar hoezo, terug? Engagement is eigenlijk nooit echt weggeweest uit de kunst en misschien is kunst zonder engagement ook wel onmogelijk. Er zijn vele voorbeelden in de geschiedenis die het engagement in de kunsten aantonen. De mate waarin vooral het engagement in een bepaalde periode op de voorgrond treedt en de vorm die het aanneemt, verschilt nogal door de tijd heen. Engagement in de kunst is op allerlei manieren zichtbaar te maken. Een beeldend kunstenaar kan in een schilderij een visie verwerken op een bepaalde kant van de maatschappij zonder dat het werk een expliciete boodschap bevat of een participatief karakter heeft. Daarnaast zijn er kunstenaars die in en met hun werk sterk verankerd zijn met de context welke zij behandelen. Daar is het sociaal-maatschappelijke en participatieve karakter in hun werk vaak zeer duidelijk zichtbaar. Maar ondanks deze verschillen is er in beide gevallen sprake van engagement.
4
5
Engagement de definitie.
hier dus al aardig in de richting geduwd worden, stoort het woord verbintenis mij. Het impliceert een verhouding
Wat is engagement nou eigenlijk? Waar heeft het betrekking
waarbij er van beide kanten iets verwacht wordt en waar
op en welke definitie is in dit verband van toepassing?
de maatschappij zich dus ook zal moeten verhouden tot de artiest.
en•ga•ge•ment (het ~, ~en) 1 verbintenis van een artiest
Het letterkundig lexicon biedt wellicht een beter
2 het betrokken zijn bij maatschappelijke en culturele
uitgangspunt. Hier wordt engagement gedefinieerd als:
problemen 3 [scherm.] contact tussen de klingen
“Engagement duidt op de zelfopgelegde verplichting van de kunstenaar zich met zijn werk in dienst te stellen van
en•ga•ge•ren1 (ov.ww.) 1 (een artiest) tot bepaalde diensten
een politiek, sociaal, religieus of moreel ideaal en zo mee
verbinden 2 [scherm.] contact tussen de klingen herstellen
te werken aan de verandering van de samenleving om dat ideaal te verwezenlijken.”
en•ga•ge•ren2 (wk.ww., zich ~) 1 zich als artiest verbinden
In deze definitie liggen al wat meer punten waar we ons aan
2 zich verloven
vast kunnen houden. Hier wordt het verbond veranderd in het in dienst stellen van. De kunstenaar verplicht zich
Deze bovengenoemde definities zijn afkomstig uit de
er dus zelf toe, geleid te worden door de verschillende
Van Dale. Het biedt ons een kleine houvast. Ten eerste
idealen. Het woord ideaal is waarschijnlijk de essentie van
kunnen we hier uit opmaken dat we te maken hebben met
deze definitie. Er moet dus een ideaal aanwezig zijn om
een relatievorming. Er wordt een verbintenis tot stand
überhaupt tot engagement te komen. Zoals dadelijk zal
gebracht en het één zal zich logischerwijs met het ander
blijken, is dit waar het komen en gaan van engagement
moeten verhouden. Er wordt zelfs ingevuld welke twee
binnen het historisch perspectief mee samenvalt.
aspecten een relatie met elkaar aangaan. Een artiest tot
een maatschappelijk of cultureel probleem. Hoewel we
persoonlijke kwestie van de kunstenaar. Wanneer de kunst
6
7
Hiermee gezegd, wordt dus de kunst tot een
geëngageerd is, probeert het iets buiten zichzelf aan te
Engagement als kritiek en sociaal leidinggever
raken en te verbeteren. Hier schuilt een ideaal achter, dat door de kunstenaar nagestreefd wordt. Deze kunstenaar wil
Verlichting
niet alleen een esthetisch beeld maken, maar voornamelijk
Wanneer we terugkijken naar de definitie van engagement,
zijn betrokkenheid bij culturele of
zien we dat engagement voortkomt uit de idealen van de
maatschappelijke
problemen kenbaar maken en daarmee de maatschappij
kunstenaar zelf, oftewel de kunstenaar is autonoom.
bewust maken, vragen oproepen en tot discussie verleiden
Dit autonome begrip ontstaat in de 18de eeuw, waarin de
of zelf tot handelen aanzetten.
Duitse filosoof Baumgarten in 1750 het werk Aesthetica publiceerde. Hierin werd gesteld dat kunst geen praktisch nut nodig had, maar zij verleende haar waarde aan een functionaliteit die in zichzelf besloten lag. Daarnaast publiceerde Immanuel Kant het werk Kritik der Urteilskraft in 1790, met daarin de opvatting dat het smaakoordeel als belangeloos en schoonheid als doelmatigheid zonder doel bestempeld kon worden. Hier werd dus alles losgeweekt van de kunst wat er ooit aan vast gezeten had. Zij staat hier los van alles, zij is autonoom. Door deze ontwikkeling in autonomie, kan er een niet alleen een eigen invulling gegeven worden aan de esthetische, maar ook aan de sociale inhoud van het werk. Zij kunnen vanaf nu kritiek leveren vanuit een eigen idealistisch standpunt. (Zomer 2006: 30)
8
9
“Nog erger is het als de dood vergezeld gaat van spot en marteling. De partizaan op de voorgrond is uitgekleed en verminkt, maar om hem af te maken is hij aan een gepunte
Romantiek Onder andere met deze omwenteling ontstond de Romantiek,
hij,
waar de kunstenaar dit autonome gegeven van de grond
gelijk aan een braadspit, als
tilde. Hoewel door deze autonomie ook het extreem van
een afschrikwekkend voorbeeld
de ‘l’art pour l’art’ ontstaat, is er wel zeker een vorm van
te kijk hangt en de kraaien
maatschappelijke betrokkenheid. In Theorizing the Avant-
tak
geregen,
waaraan
aantrekt.” (Lecaldano 1975: 93) ▼
Garde omschrijft Richard Murphy hoe de esthetische dromen in de vorm van paradijselijke voorstellingen behalve als gevoelsmatige uitspattingen, ook gezien kunnen worden als de verbeelding van een nastreefbaar ‘utopia’. (Zomer 2006: 31) De romantici hebben met name kritiek op de rationaliserende maatschappij en leggen daarom de nadruk op het gevoelsleven.
Een goed voorbeeld hiervan is een hier afgebeeld werk
van Francisco Goya (1746), waarin een duidelijk een eigen standpunt naar voren komt. “El sueno de la razon produce monstruos” (De droom van de rede brengt monsters voort) staat duidelijk geschreven op een schrijfbureau, waar een man moedeloos overheen hangt.
In al zijn werken
schuilt duidelijk een verontrustend gevoel en een duidelijk terugkerende thematiek van geweld. Dit zie je bijvoorbeeld
Goya - Los desastres de la Guerra, 1818 - 1820
11
wanneer je kijkt naar de hier afgebeelde gravure uit de reeks Los desastres de la Guerra (De verschrikkingen van de Oorlog, 1810-1814), waarin Goya laat zien dat er geen morele winnaars kunnen zijn in deze Napoleontische oorlogen waar hij zelf getuige van is geweest. Goya gebruikt hier het afgebeelde niet uit sensatiezucht of om te shockeren, maar juist om het te veroordelen. (Freeland 2004: 30-34)
Goya was voorloper in een stijl, welke later het
‘sociaal realisme’ zou worden genoemd. Deze stijl waar onder andere ook Gustav Courbet (1819) en Vincent van Gogh(1853) toe behoorde zou de Franse socialist PiereeJoseph Proudhon(1809) tegenover de gedachte van het ‘l’art pour l’art’ zetten: “…het is niet waar dat het enige doel van de kunst genot is, want genoegen is geen doel; het is niet waar dat zij geen ander doel dan zichzelf heeft, want alles hangt samen, alles is verbonden, alles is samengevoegd, alles heeft een doel in de mensheid en in de natuur… De kunst heeft ten doel ons naar kennis van onszelf te voeren... Zij is ons niet gegeven om ons te voeden met mythen, om ons te bedwelmen met illusies...maar juist om ons te bevrijden van deze schadelijke illusies door deze aan de kaak te stellen.” ( Honour en Fleming 2009: 668)
van Gogh - De aardappeleters, 1885
13
Avant-Garde Het begrip ‘Avant-Garde’ ontstaat rond 1825 en wordt verbonden aan een groep kunstenaars welke zich inhouden met politiek en utopisch socialisme. De ‘Avant-Garde’ zou de wereld gaan verbeteren. De Franse hervormingsdenker Henri de Saint Simon (1760) beschreef in 1825 een dialoog tussen een kunstenaar en een wetenschapper: “Wij kunstenaars zullen jullie als avant-garde dienen [...] de macht van de kunst is het meest direct en rechtstreeks: als we nieuwe ideeën onder de mensen willen verspreiden, dan brengen we ze aan op marmer of op doek [...] Is er een mooiere bestemming denkbaar voor de kunsten dan om een positieve macht uit te oefenen over de samenleving , een waarlijk priesterlijke taak, en krachtig mee te marcheren in de voorhoede van alle intellectuele vermogens.“ (Zomer 2006: 40) In deze periode is de ‘Avant-Garde’ nog onlosmakelijk gekoppeld met de politiek en stond meer in dienst van deze, dan dat daadwerkelijk vanuit het denkkader van de kunstenaar de wereld verbeterd werd. Zoals de schilder Jacques-Louis David (1748), welke volledig gemengd was in de politieke strijd rond de Franse Revolutie en een icoon
14
David - Dood van Marat, 1793
schilderde gesommeerd door de Nationale Conventie, waar
Engagement is inherent aan de kunsten
ook hij deel van uitmaakte. Dit icoon was ‘De dood van Marat’. Een schilderij waarin een mede-revolutionair en
Een persoon welke zich verdiept heeft in de rol van de
vriend van David is afgebeeld. Mede door dit schilderij is
kunstenaar als criticus, is Theodor Adorno(1903), één
de afgebeelde Marat tot martelaar in de Franse Revolutie
van de prominenten binnen de Frankfurter Schule.
geworden. (Damme 2001)
De Frankfurter Schule ontstaat vlak na de Tweede
Pas in het begin van de twintigste eeuw, wanneer het
Wereldoorlog, welke van grote invloed is geweest op zijn
idee van een door de Verlichting ingegeven esthetische
bestaan. Deze geëngageerde filosofen en sociologen hielden
autonomie gemeengoed is geworden, kan de kunst los
zich bezig om met een herinterpretatie van het marxisme
komen van dit gebruik als politiek instrument. Wanneer
een kritische analyse op het kapitalisme te geven. Met de
vervolgens de rollen van de kunstenaar als sociaal-
term ‘Kritische Theorie’ omschreven zij welk verband
leidinggever en -criticus tot volle ontplooiing zijn gekomen
er tussen het wetenschappelijk kennen en het kritisch
kan de kunst meehelpen om de maatschappij te verbeteren.
handelen. Ze lieten zien hoe de media en de kunst niet los te zien zijn van de maatschappelijke context, waarin economische, politieke, levensbeschouwelijke, historische, psychologische en sociale factoren een rol spelen. Hoewel het postmodernisme toen nog lang niet in aantocht was en de echte mediarevolutie nog moest losbarsten kwamen de populaire cultuur, de massamedia en de consumptiemaatschappij tot ontwikkeling en ontstonden er hiermee ook vraagtekens over wat dit zou betekenen voor de kritische potentie van de kunst. (Zomer 2006: 61) De maatschappelijke binding van de kunsten is volgens
16
17
Adorno in samenspraak met de differentiatie van het
enkel ter weerspiegeling dient en enkel een bevestiging zou
kunstwerk, aangaande vorm, techniek, inhoud en functie.
zijn van het bestaande, ofwel een Utopia zou verbeelden
Deze differentiaties vervullen een bemiddelende rol tussen
en daarmee dus een onhaalbare schijnvertoning situeert,
maatschappij en kunst. Zoals in de werkelijke samenleving,
zou het zijn zin verliezen. Daarentegen is de kritiek een
moet ook de daarin ingebedde kunst rekening houden
reactie op de onontkoombare relatie en integratie met de
met zijn veranderlijke context. Waar de kunstenaar in de
maatschappij. De kritiek komt van binnenuit.
werken van zijn voorgangers deze differentiaties aantreft,
welke vervolgens historisch van toepassing zijn op het
zij autonoom en anderzijds is zij onlosmakelijk met haar
eigen werk, moet ook de band tussen kunst en samenleving
sociale context verbonden. Het kunstwerk kan alleen een
in het gevecht met deze differentiaties terug te vinden zijn.
relatieve autonomie tot stand brengen want het kunstwerk
Ter
gekeken
reageert op probleemstellingen die van buitenaf komen
wordt naar het materiaal van de kunstenaar, de concrete
en met de maatschappelijke context verbonden zijn. De
materialen
beschikbare
sociale uitingen van de kunst zijn geen weerspiegeling
technieken die het creëren van het kunstwerk beïnvloeden,
van het maatschappelijk totaal. De sociale bepaaldheid
is dit alles maatschappelijk bepaald en sijpelt door in het
is voor Adorno altijd op een bemiddelde wijze aanwezig,
kunstwerk zelf. Het is in deze zin dat Adorno kunstwerken
indirect, omdat kunst de onopgeloste tegenstellingen
als, ‘de onbewuste geschiedschrijving van hun tijdperk’
van de maatschappelijke werkelijkheid verbeeld door
omschrijft. In de visie van Adorno is kunst dus veroordeeld
de problemen aan te gaan in de vorm die haar eigen
tot de sociale maatschappelijke verhouding, doordat de
is.(Braembussche 1994: 231-235)
verduidelijking; welke
Wanneer
worden
bijvoorbeeld
gebruikt,
de
Kunst vertoont een paradoxaal karakter, enerzijds is
kunstenaar zich in de maatschappij begeeft en daar te allen tijde zijn bewegingen op baseert.
Daarnaast stelt Adorno, dat kunst in dit verband altijd
een kritische houding moet vertonen. Wanneer de kunst
18
19
Engagement en de spektakelmaatschappij Halverwege
de
twintigste
eeuw
komen
er
avant-
gardebewegingen op die menen dat het streven van de kunst om de wereld te veranderen tot dan toe altijd gefaald had. Deze richtte felle kritiek op de zelfgenoegzame wijze waarop eerdere kunststromingen zichzelf in het zadel hadden gehesen als de sociaal-leidinggever. Hoe kon de
“Het hele leven van de samenlevingen waarin de
kunstenaar ooit als sociaal-leidinggever functioneren,
moderne productieverhoudingen heersen, dient
wanneer hij zich tegelijkertijd opstelde als verheven
zich aan als een ontzaglijke opeenhoping van
persoon buiten de maatschappij? Een
van
deze
avant-gardebewegingen
is
de
Situationiste Internationale ( 1952-1972). In zijn artikel ‘Het podium van de betrokkenheid’ (2003) omschrijft
spektakels. Al wat direct werd geleefd, heeft zich in een voorstelling verwijderd.”
Jeroen Boomgaard hoe de revolutionaire ambities van deze groepering samengingen met de aantasting van de parameters van de kunst. Deze kunstenaars, schrijvers en activisten vonden kunst, ook in haar toenmalige avant-gardistische verschijningsvormen, niet toereikend. Hiervoor in de plaats moest een sociaal-politieke analyse van de wereld worden uitgevoerd. Het doel hiervan was om te onderzoeken op welke manier er ontsnapt zou kunnen worden aan de entertainmentmaatschappij waarin de mens
20
(Debord 1976: 5)
was verdoemd tot een rol van passieve consument.
Debord schreef:
Met het verminken, verdraaien en vernielen van bestaande kunstwerken gaven de situationisten hun afkeer van
“Er is wat wordt gedronken in de ochtenden, voor lange tijd was dat
de kunst aan. Het streven van de situationisten om hun
bier. In Cannery Row zegt een personage dat duidelijk een kenner
activiteiten vooral niet als kunst bestempeld te laten
is, dat er niets is als de smaak van het eerste biertje. Maar ik
worden, had als doel om zo vrij te blijven van opname
heb vaak op het moment van ontwaken een Russische wodka nodig
binnen ‘de spektakelmaatschappij’. Dit begrip was door
gehad. Dat is wat er bij de maaltijden wordt gedronken, en in de
Guy Debord (1931), een van de prominenten binnen de
middagen die er tussen de maaltijden in liggen. Op sommige avonden
Situationiste Internationale, in het leven geroepen om een
hoort er wijn bij, en daarna is bier prettig - waarvan een mens weer
bewoording te geven aan de schijnmaatschappij die ontstaan
dorst krijgt. En er is ook nog wat wordt gedronken op het einde van
is door overheersing van de beelden en boodschappen die
de dag , op het moment dat een nieuwe dag begint.”
de populaire cultuur verspreidt. De situationisten meenden zich te verzetten tegen de spektakelmaatschappij door
Het kroegslempen en nachtelijke dwalen door de stad ging
middel van doelloze zwerftochten met willekeurige routes
Debord dérive noemen en tot levenskunst bestempelen. De
door de stad waarbij er tijdelijke autonome zones werden
eindeloze dronkemanstochten kregen betekenis doordat ze
gevormd. Debord was overtuigd dat het leven kunst moest
voortaan op poëtische wijze een existentiële verwantschap
zijn. Daarbij verhief hij het drinken tot een artistieke, met
met plekken uit de stad blootlegden. (Pleij 2001)
rituelen beladen bezigheid. De drank maakt een poetische
gesteldheid los en kon op die manier dienen als een
om te voorkomen dat er een nieuwe vorm van spektakel
verhelderende blik.
geproduceerd werd (Debord 1976). De situationisten
Bij deze dérives was er nooit veel publiek aanwezig
creëerden zo moedwillig een onzichtbaarheid en vervulden hun missie om kunst te laten oplossen in het dagelijks leven. Echter, hun doelstelling ging in feite veel verder,
22
23
een
uiteindelijke
totale
revolutionairsering
van
het
Engagement en zijn onmogelijkheid
dagelijkse leven was wat zij voor ogen hadden. Er moest
een nieuwe klasseloze wereld tot stand komen waarin de
De intellectueel Jean Baudrillard (1929) en de filosoof
nomadische homo ludens(spelende mens), bevrijd van het
Jean-François Lyotard (1924), twee Franse denkers welke
te strak georganiseerde maatschappelijke systeem, zich kon
zich beiden hebben ontwikkeld tot toonaangevende
voortbewegen. Los van politiek-sociale belemmeringen
denkers over de ‘postmoderniteit’, hebben door middel van
zit de onhaalbaarheid van dit streven in hun doelbewuste
de ‘Hyper-Realiteit’ en ‘het einde van de Grote verhalen’,
weigering zich zichtbaar te maken. Met hun onzichtbaarheid
aan het eind van de twintigste eeuw de onmogelijkheid van
maakten ze hun verzet tegen het spektakel symbolisch
engagement geduid.
sterk, maar in praktisch opzicht ondermijnden ze hiermee juist hun revolutionaire ambities.
Baudrillard Baudrillard omschrijft deze postmoderne periode als een tijd van de ‘schijnvertoning’, van de illusie. Baudrillard gaat bij het postmodernisme uit van een nieuw soort maatschappij, één welke inherent is aan consumptie. Een consumptiemaatschappij welke wordt doordrongen met aanprijzingen van waren, welke tot een zo grote warencirculatie leidt, dat alles tot koopwaar zal worden. Een proces wat Karl Marx (1818) al omschreef als de ‘commodificatie’ in de maatschappij.
Door deze homogenisering van het alledaagse leven,
alles is immers te koop, wordt een ander proces in gang gezet, namelijk een ontdifferentiëring op het sociale
24
25
vlak. Ter verduidelijking; wanneer iemand een dure auto
buiten het pretpark. Echter, de beroemde karakters van
bezit, verbindt deze zich net zo aan de consumptie als
Disney (Mickey Mouse, Donald Duck) zijn personificaties
degene welke hem benijdt om deze auto. Eenieder is dus
van de overal in Amerika bezongen en beleefde American
veroordeeld tot een relatie met deze consumptie. Het
way of life. Ze belichamen de idealen die men in Amerika
verlangen van deze tweede persoon, zegt nog iets over de
zo cultiveert: ‘gewone’ mensen (verbeeld door dieren), die
object (de auto) binnen het postmoderne begrip. Zij geeft
helden worden. Disneyworld, zo concludeert Baudrillard,
een aanzien. Deze status kan zij niet ontlenen aan haar
is daardoor eigenlijk een stuk minder tegengesteld aan de
bestaan alleen, zij ontleent hem aan aanprijzing in de media.
wereld buiten het pretpark dan je op het eerste gezicht
De postmoderne samenleving is behalve een consumptie-
zou zeggen. Integendeel, aldus Baudrillard: welbeschouwd
ook een mediamaatschappij. In deze maatschappij staat
is Disneyworld net zo reëel als niet-Disneyworld. Want in de
niet langer de sociale interactie met mensen centraal, maar
wereld buiten het pretpark wordt de Amerikaan permanent
is het de interactie met het object wat regeert.
ondergedompeld in een zee van tekens, signalen, roadsigns
Wanneer je dit gegeven tegenover het medialandschap
en mediabeelden die ertoe dienen de illusie the American
zet, kan je je afvragen wat hierbinnen dan gepresenteerd
Dream in stand houden. De Amerikaan leeft te midden van
wordt. Er ontstaat namelijk een schijnvertoning van
een overvloed aan bezweringen dat de American Dream
de werkelijkheid, welke zo gemanipuleerd en gefilterd
echt bestaat. (Schilstra 2009)
wordt, dat de verkoopwaarde stijgt. Baudrillard benoemt
dit met de term ‘Hyper-Realiteit’. Hij schetst dit, door
realiteitscrisis goed aan het licht komt is de performance
de
Disneyworld
Real Snow White van en door Pilvi Takala, welke zich
te zetten. Disneyworld is een plek, die zich voordoet
afspeelt voor de ingang van Disneyland Parijs. Kinderen die
als een fantasiewereld: het is het domein van piraten,
het park bezoeken, komen enthousiast naar haar toegelopen
sprookjeskastelen, stripfiguren en alle mogelijke andere
voor een handtekening. Takala is immers verkleed als
exotica. Een droomwereld, tegengesteld aan de wereld
het Disneypersonage Sneeuwwitje. Dit enthousiasme
26
27
Amerikaanse
leefwereld
tegenover
Een goed voorbeeld uit performancekunst waar deze
wordt gauw de kop ingedrukt wanneer een bewaker haar
Snow White. So, that’s why.
aanspreekt en probeert te overtuigen het park te verlaten.
Only the real Snow White can dress like this, you can not
Ze pretendeert met haar uiterlijke vertoning de échte
do it.”
Snow White te zijn en bedriegt hierdoor de kinderen…
Takala: “Yeah, I didn’t think of this… I thought the real
Met haar performance wil Takala geen morele of politieke
Snow White is a drawing.”
boodschap meegeven maar de ambigue verhouding tussen
(Takala 2009)
fictie en realiteit blootleggen. Via deze publieke interventie brengt ze de vanzelfsprekendheid van de manier waarop
Door deze hyper-realiteit, waar vervolgens commodificatie
we de realiteit beschouwen aan het wankelen.
een
(Veraghtert 2011)
gedegradeerd tot louter ruilobject en wordt zo ontdaan
logisch
gevolg
van
is,
wordt
het
kunstwerk
van zijn waarachtige, symbolische en esthetische betekenis. Pilvi Takala - The Real Snow White, 2009
Deze werkelijke waarden van een kunstwerk worden alleen nog ingezet om als presentatie van het object te
Bewaker: “It’s about not to mix with the real… So, it’s not
fungeren wanneer deze geveild zal worden. Bij de koper
possible to enter in this kind of clothes” Takala: “So there
zal het niet uitmaken of dit nou een schilderij is of een
is another… there is a Snow White dressed like this?”
edelsteen, zolang het maar een status verhogende gevolgen
Bezoeker (tolk): “you cannot go to the park like this
heeft. Deze verdrukking van zijn authentieke waarde
because the children will think
wordt door Baudrillard esthetische indifferentie genoemd.
that you are Snow White.”
(Braembussche 1994: 298)
Takala: “So I’m too much like… there is a real Snow White
and then I am…”
Door de esthetische indifferentie vervalt ook de kracht
Bezoeker (tolk): “There is a real Snow White. There is a
van de kunst om enige vorm van engagement te kunnen
real Snow White in the park. My daughter thought you are
dragen. Alles vervalt in zichzelf, doordat het bekeken
28
29
Wat betekent dit voor het engagement in de kunst?
wordt door een financiele en materialistische bril, waardoor alleen nog de financiële waarde er toe doet en geenszins de maatschappelijk betrokken inhoud, welke nodig is voor geëngageerde kunst. Lyotard Begin jaren tachtig kondigt Lyotard het einde van de ‘grote verhalen’ aan.
Lyotard doelde hiermee op het
in twijfel trekken van de werkelijkheidsopvattingen en wereldbeelden, de zogeheten ‘ismen’, die voortgekomen zijn uit de Verlichting zoals het humanisme, liberalisme, marxisme, rationalisme en het communisme. Volgens Lyotard bracht het postmodernisme een bepaalde reflectieve houding met zich mee. Het gaat hier om een vorm van zelfkritiek welke een reactie is op het modernisme en als de bron van de grote verhalen gezien wordt en een afkeer om universalia te zoeken tot gevolg heeft. Voor de postmoderne mens is de waarheid onbereikbaar en zal dus moeten af zien van het beheersen van deze werkelijkheid. Aangezien dan alleen nog de mogelijkheid om de chaotische oncontroleerbare wereld te accepteren overblijft, slaat de apathie in de maatschappij toe. (Zomer 2006: 45)
Pilvi Takala - The Real Snow White, 2009
31
Engagement vanuit het individu
Inmiddels is het individu geaccepteerd. Het is volkomen vanzelfsprekend dat het individu bestaat, waardoor de
De individualisering van de samenleving is vandaag de dag
mogelijkheid om vanuit dit standpunt op de maatschappij
een veel gebruikte duiding, maar deze tendens begint al
te kijken ontstaat. Hoe manifesteert zich de individu binnen
aan het begin van de vorige eeuw. Deze bevestiging van
een groep. Het streven naar individuele rechten komt niet
het individu heeft niet allen veel invloed gehad op welke
meer op de eerste plaats en er ontstaat juist een behoefte
manier het engagement in de kunsten geproduceerd wordt,
aan ‘verbinding met een groep’.
maar zeer zeker ook hoe deze geconsumeerd wordt.
Door de existentialistische bewegingen in de jaren
zegt het nog explicieter: ‘We zijn het individu voorbij’: in
vijftig ontstaat er een radicale focus op het individu. Dit
het Westen is ‘het individu geen probleem, geen issue,
viel niet altijd te rijmen ‘met de betrokkenheid bij het lot,
geen strijdpunt meer’. Maatschappelijke en persoonlijke
de belangen of de strijd van anderen’. Het engagement van
vooruitgang werden lange tijd gelijkgesteld met de
die tijd was een kunstenaarsideologie: ‘Niet de inhoud van
Verlichting, emancipatie en bevrijding, ‘dat waren de
de rebellie of het verzet stond voorop, maar de rebellie
projecten waarmee men anticipeerde op een betere
of de verzetsdaad zelf. Je verzetten, rebelleren, opstandig
toekomst, die men zelf in de hand zou hebben, een
zijn hoefde niet extern te worden gemotiveerd, vanuit een
toekomst die maakbaar was’. Maar, stelt Boomkens, ‘op
constatering van de een of andere vorm van onrecht, maar
dit punt zijn de laatste jaren de grootste vraagtekens
was goed en mooi in zichzelf ’. Door dit individualisme,
geplaatst: juist de verabsolutering van de autonomie, de
raakt het engagement op de achtergrond.
maakbaarheid en de keuzevrijheid van dat o zo gevierde en
De theorieën van Debord, Baudrillard en Lyotard,
schijnbaar onaantastbare en onmisbare individu wordt van
schetsen een maatschappij, waarin het individu steeds meer
uiteenlopende kanten bekritiseerd en in twijfel getrokken’.
gezien wordt ten overstaande van anderen en waarin men
(Trieneken 2006: 15).
De Nederlandse Cultuurfilosoof René Boomkens(1954)
zich van elkaar moet onderscheiden.
32
33
Internet Met de opkomst van internet verschuift de focus van het individu. Waar eerst de samenleving, hoewel onderhevig aan de ‘Hyper-Realiteit’, het focuspunt was en waar mensen zich toe moesten verhouden, is er nu een geheel maakbare wereld ontstaan, waarin niet alleen de grens van het ‘spektakel’ vager wordt, maar waar dit ‘spektakel’ ook nog eens gedirigeerd wordt door het individu zelf. Je bepaalt zelf wat je aan jezelf presenteert (censuur buiten beschouwing gelaten) en creëert op deze manier een eigen waarheid.
Het internet heeft gezorgd voor een individualisering
van de communicatie, daarnaast heeft het zich, met de opkomst van blogs, fora en ‘social media’, opgeworpen als het medium voor groepsvorming, ook al gebeurt dit achter het gordijn van de ‘spektakelmaatschappij’. Kunstenaars als Sarah Maple maken gebruik van deze groepsvormingen en bereiken het publiek, doormiddel van Facebook of andere ‘social media’.
Naast
deze
individualisatie
van
de
presentatie,
verandert er een zeer fundamenteel gegeven in de media. Naast consumeren, kan er nu ook geproduceerd worden. Wanneer elk individu zonder reden of fundament een
34
Sarah Maple - Facebookpagina
proclamatie kan maken, vervalt daarmee de kracht van
Engagement vs. Activisme
de individuele uiting en is het ‘spektakel’ door zichzelf
Er is een duidelijke reden waarom ik engagement en
verzwolgen.
activisme hier naast elkaar plaats; ze zijn beide subversief.
Internet heeft met dit alles een duidelijke impact op
Deze subversie is niet gericht op woorden, maar op een
het engagement. Het creëert een nieuw, laagdrempelig,
tastbare machtsverhouding. Dit mag zich niet alleen
platform om het engagement ten toon te spreiden, maar
afspelen in het hoofd van activisten, maar moet ook als
zij valt daar meteen in een vergaarbak van meningen, welke
subversief ervaren worden door het grote publiek. Daar
ongefilterd door intellectuelen of putjesscheppers geuit
waar activisme het imago van toegankelijk en radicaal heeft
worden.
verkregen, kleeft aan de kunst nog altijd een in de tijd van het ‘l’art pour l’art’ verkregen imago van ontoegankelijk en elitair. Kunst die relevant wil zijn in een complexe en geglobaliseerde wereld moet zich inlaten met de problemen die ze wil beïnvloeden.
Kunst die zelf verwijzend blijft in de eenentwintigste
eeuw vindt nog altijd een plekje aan de muren van musea voor moderne kunst. Zoals bijvoorbeeld de kunstenaar Howerd Hodgkin (1932). De werken geven inzicht in de fysieke en emotionele lading van Hodgkins herinneringen. Dit weet hij te bereiken door zijn gebruik van schaal, zijn gevoeligheid voor licht en zijn vermogen om schilderkunstige equivalenten van diepte en sfeer te creëren. De kennis van de herinneringen zijn niet meer van belang in het eindwerk en het werk staat dan ook op
36
37
zichzelf. Hierdoor valt aan dit werk op geen mogelijkheid
Een subversieve artistieke stem laat zich niet horen om de
een politiek subversief kaartje te hangen.
overtuiging te verkondigen dat ‘mensen zoals wij’ gelijk
Dus wat kan kunst doen of betekenen als ze wil
hebben en de rest er helemaal naast zit: ze spreekt over een
meewerken aan de subversie van de heersende macht?
alternatieve hiërarchie van waarden en prioriteiten voor
Het verschil van kunst tegenover activisme is dat zijn
een ruimer publiek en laat ruimte voor een heel andere
stem uitgesproken cultureel is. Het machtsdomein waarop
menselijkheid waarbij absolutistische aanspraken op macht
artistieke subversie moet mikken is dus culturele macht: de
of verzet alle legitimiteit verliezen. Dit staat dus in een
macht om de context te bepalen waarin we de chaos rondom
duidelijk contrast met het activisme, waar we uitgaan van
ons moeten bekijken; de macht om waarden, standpunten
een persoon of groep welke de eigen overtuiging uitdragen
en gedrag te aanvaarden of te verwerpen; de macht om
als een aan te nemen betere werkelijkheid.(Goris 2010)
gezag te erkennen of te ontkennen. Het zet bijvoorbeeld
Een andere overeenkomst tussen engagement en activisme
op dit moment vraagtekens bij de ‘commodificatie’ van
is de persoonlijke fysieke inmenging van de idealist. Deze
menselijke activiteit tegen de achtergrond van een wereld
inmenging is onoverkomelijk doordat het inhoudelijke
die gedomineerd wordt door neoliberale ideologieën waarin
van het geproclameerde valt binnen het bestaan van de
vrijemarktwerking hoogtij viert.
kunstenaar of activist. Een goed voorbeeld daarvan is een
Als kunst erin slaagt de vraagtekens ten toon te
eerder werk van de Spaanse kunstenaar Santiago Sierra
spreiden, kan ze deze neoliberale wereldorde zelfs
(1966), welk laat zien hoe de kunstenaar op zoek is naar
omverwerpen. De grootste uitdaging is om invloed uit te
manieren om het contact van kunst met de dagelijkse
oefenen op lagen van de samenleving die er nog niet van
realiteit zo direct mogelijk te maken. Hij betaalde in 1999
overtuigd zijn dat het overheersende model onderdrukkend
dertig dollar aan iedereen in Havana die er in toestemde
is. Als subversie alleen gelijkgestemden of elites overtuigt,
een horizontale lijn op zijn rug te laten tatoeëren. Het
zal ze de bestaande structuren en machtsverhoudingen
resultaat was een rij van zes personen en een lijn van 250
alleen maar bevestigen en niet radicaal in twijfel trekken.
centimeter over hun ruggen als een soort ingegraveerde
38
39
armoedegrens. Een pijnlijk concrete weergave van de wil van arme mensen om hun lichaam op te offeren voor geld. Het werk van Sierra is een huiveringwekkend voorbeeld van de wijze waarop het engagement in de kunst zich vandaag de dag vormgeeft. Het gaat hier om kunst welke een doelmatigheid in zich heeft, maar waar tegelijkertijd een symbolische zeggenschap in ligt.
Er kan zeker niet gezegd worden dat Sierra’s
belangrijkste beweegreden was om de probleemsituatie direct aan te pakken. Zes mensen houden er behalve geld, ook een nare ervaring en een gruwelijk litteken aan over. Het gaat er bij dit werk duidelijk om dat er heel concreet wordt laten zien hoe ver de mensen gaan voor geld en hoe schrijnend de situatie dus is. (Zomer 2006: 26) In deze zin is kan je zeggen dat waar activisme een duidelijk einddoel heeft met daaraan concrete eindwaardes, geëngageerde kunst vragen probeert op te roepen en de ontvanger zelf tot een conclusie zal moeten komen.
40
Sierra, Línea de 250 cm tatuada sobre seis personas remuneradas, 1999
Engagement tegen beter weten in
de grote verhalen. Terug naar de natuur en geloof in de
Zoals we hebben gezien dat na het voorbijgaan van de
contemplatie worden weer opgepakt vanuit de Romantiek
ideologieën omtrent de grote verhalen, het gros van de
en in een door het postmodernisme gevormd jasje gegoten.
kunstenaars zich verscholen achter het individu en bang
Eliason: “Ik probeer de grondwetten van de natuur uit de
zijn om de niet bestaande waarheid in de ogen te zien.
natuur te halen en ze terug te geven aan de mensen, die zich
“Maar er is nu een nieuwe beweging gaande van mensen
in de natuur bevinden. De natuur mag niet dicteren wie we
die echt geglobaliseerd zijn, de post-postmodernen, die wel
zijn. Laten we de natuur gebruiken om te onderzoeken wie
stelling nemen. Het grote verhaal moet weer geschreven
we werkelijk zijn.” (Boijmans van Beuningen 2010)
worden. Maar dan wel een verhaal dat de lessen van de
Als eerst kan deze tendens gezien worden als reactie op
twijfel en de zelfkritiek in zich draagt, een verhaal met
het uitgeputte en lamleggende postmodernisme, waarin de
ruimte voor nuancering, zonder de arrogantie en agressie
metamodernisten wel het theoretische en praktische uit
van een dominante overtuiging. ”, aldus David van
postmoderne als gegeven beschouwen, maar de apathische
Reybrouck, de winnaar van de ako-literatuurprijs 2010.
houding van zich af schudden.
Dit post-postmoderne wordt door de twee jonge filosofen
Daarnaast en daarmee samenhangend, is de metamoderne
Robin van den Akker (1982, Promovendus wijsgerige
houding ontstaan door de sociaal-economische en sociaal-
antropologie) en Timotheus Vermeulen(1983, Docent
culturele ontwikkelingen van het afgelopen decennium.
cultuurwetenschappen
Radboud
Waar de postmoderne ervaringsruimte voornamelijk kan
Universiteit Nijmegen) betiteld als ‘Metamodernisme’. Dit
worden omschreven als een welvarende en (geo)politiek
metamodernisme, wil zich opnieuw aan de grote verhalen
stabiele
wagen, hoewel zij ook weet dat zo’n verhaal onmogelijk,
omschreven worden als zeer turbulent. Denk aan het
onwaar en in veel gevallen onheilspellend is.
prominente terrorisme en populisme, de klimaat- en
De Deens-IJslandse kunstenaar Olafur Eliasson (1967) is
kredietcrisis en de grote privacyvraagstukken. Bij al deze
zo’n voorbeeld van het aangaan van de confrontatie met
kwesties is er een hevig debat aanwezig, waardoor het
42
43
en
theorie
aan
de
tijdsperiode,
kan
het
afgelopen
decennium
morele en ethische midden steeds verder verdwijnt in het contrast van het debat en waar deze tegenstellingen een nieuwe voedingsbodem bieden voor het opkomende metamodernistische engagement. (Akker en Vermeulen 2011) Deze generatie zal tegen beter weten in opzoek gaan naar de grote verhalen, absolute waarheden en idealen. Gevormd door het verleden, waarin ze zichzelf is kwijt geraakt. Wanneer het spektakel doorzien wordt, het individu bestaat, de waarheid een illusie blijkt en het debat een mening afdwingt, zal je jezelf moeten definiëren en kunnen plaatsen binnen deze maatschappij. Deze zoektocht zit vol met contradicties en paradoxen en zal bevochten moeten worden in de naar apathie dragende postmoderne arena. Wanneer de apathie overwonnen wordt, zal het engagement opleven.
Olafur Eliasson - Beauty, 1993
45
Olafur Eliasson
a great potential; it not only encourages critical engagement, but
“I believe that art is a practice through which vital aspects of
also introduces a sense of responsibility in our engagement that
society and life may be examined, challenged, and renegotiated.
has political as well as social and ethical consequences.”
Cultural practices such as art are not driven by capitalistic
(Eliasson 2006)
values, but operate through ideas and reflections about the values that define sociality, about how experience and ethics are intertwined, and ultimately how subjectivity is defined. My interest in architecture, space, time, and art thus comes from a fundamental interest in human beings and in our potential to reevaluate the conditions that determine or influence our sense
of
subjectivity.
Our
ability
to
reevaluate
existing
structures and systems, such as the still prevalent Modernistic ideas about space and their value systems, requires a critical engagement with the world. The spatial language of dimensionality I have chosen to explore is clearly also a construction, but when waves and frequencies are understood as spatial principles, they become elements of this dimensional conception, which in its critical perspective function as possible models for the understanding and renegotiation of space. And it is the renegotiation of
the hegemonious values of
Modernist spaces that is
relevant to the times we live in. Therefore what we must do is challenge the ways in which we engage with our surroundings, and here, I believe, art has
46
47
De onthulling van het individu, het spektakel en de
De kunstenaar die gevoelsmatig reflecteert op onze wereld
waarheid binnen een turbulente media-maatschappij
ziet vaker aanleiding voor een toon van nihilisme, dan voor een optimistisch vooruitgangsgeloof.
Aan de hand van verschillende pijlers zijn de ontwikkeling
De sociaal realisten, zoals o.a. Courbet en van Gogh,
van het engagement aan het licht gekomen. Er is gebleken
wilden de samenleving een spiegel voorhouden met als
dat de autonomie van de kunsten zowel meegewerkt heeft
doel om bepaalde misstanden onder de aandacht brengen.
in de realisatie van het engagement, als wel het neerslaan
Kunstenaars van nu gebruiken deze spiegel in de vorm
van deze maatschappelijke betrokkenheid. De verschillende
van journalistiek activisme, maar zullen zich
geëngageerde rollen welke een kunstenaar heeft verworven
schikken als een druppel op een gloeiende plaat, door de
in de loop van de tijd, bieden een referentiepunt om de
overheersing van het spektakel.
bewegingen van de geëngageerde kunstenaar van nu te
moeten
In de jaren zestig probeerden de ‘Avant-Garde’ zich
kunnen volgen.
vrij te vechten van het institutionele kader van de kunsten.
De rol van sociaal leidinggever welke zich boven de
De fysieke afstand tussen de kunst en het dagelijks leven
maatschappij stelt, is een rol die nu alleen nog terug te zien
werd kleiner. Deze omwenteling werd in gang gezet door
valt in een vragende rol, waarbij de kunstenaar mensen wil
een zelf reflecterende houding van de kunsten, waardoor
prikkelen om na te denken over mogelijke alternatieven
de kunst binnenstebuiten werd gekeerd.
voor onze wereld. De kunstenaar wordt hierbij niet
In plaats van de verheven autonomie, welke de romantici
als verheven beschouwd, maar kan zijn autonomie wel
en de sociaal realisten deelden, gingen zij in verzet tegen
benutten, om van daaruit reflectie op de wereld mogelijk te
deze autonomie en gingen letterlijk in het dagelijks
maken. Deze reflectie is momenteel de enige weg, doordat
leven aan het werk, om zo de grens tussen kunst en het
het ‘utopia’ zijn onbereikbaarheid heeft benadrukt door de
leven op te heffen. Door het afleggen van het verkregen
gebeurde verschrikkingen en de vernietiging van de grote
onderkomen van musea als context verloor het ook zijn
waarheid.
houvast welke het label ‘kunst’ met zich mee draagt. Onder
48
49
andere het presentatiemiddel welk gebruikt kan worden
betekent dit niet dat we een apathische houding moeten
om aan te tonen dat het hier om (kritische) noten op en
vertonen. Waar de door het ‘spektakel’ verzwolgen en door
ideeën over de maatschappij gaat. De kunstenaar die op
internet verstomde geluid van het individu geen podium
straat opereert, zal zijn handeling uiteindelijk uitdragen
meer heeft en de professional niet meer onderscheiden
als zijnde kunst en zal hierdoor weer te aanschouwen zijn
kan worden van de leek, biedt de kunsten een kader, waar
binnen het oorspronkelijke kader van de kunsten.
datgene wat verdwijnt van de juiste context wordt voorzien.
Deze constructie, levert een hoop vrijheid op voor de
Hoewel het lijkt of
geëngageerde kunstenaar van nu. Doordat er een thuisbasis
maatschappelijk belang heeft, ben ik van mening dat het op
is, waar de kunstenaar gehoord kan worden binnen de juiste
dit moment eerder een individuele zoektocht is. Door de
context, ligt de rest van de wereld voor hem open Het
onzekerheid vandaag de dag zijn we onze plaatsing op de
is daarmee minder van belang of de kunstenaar zich daar
wereld kwijt geraakt. Hoewel dit met een afwezigheid van een
als kunstenaar presenteert, waarmee de persoonlijkheid
turbulente context, zoals in de overwegend welvarende en
waarin een kunstenaar zich verhoudt tot deze wereld een
politiek stabiele tijdsperiode van het postmodernisme, geen
element wordt binnen de inhoud van het werk. Dit maakt
vragen oproept, is de westerse wereld nu in opschudding
de persoonlijke inzet van de kunstenaar zelf tot een grote
en daar zullen we onszelf toe moeten verhouden. Dit zijn
factor van het kunstwerk. De kunstenaars leggen de nadruk
de vragen die behandeld worden binnen het engagement.
engagement een totaal sociaal
op hun individualiteit en het fysieke deel van hun persoon. Hiermee krijgen de werken een persoonlijk, kwetsbaar
Hoe sta ik tegenover de ander?
karakter en wordt er gebruik gemaakt van de suggestie
Wat is mijn Grote Verhaal?
van activisme. In plaats van de hoopvol gericht op grote
Wat is mijn waarheid?
veranderingen in de wereld inclusief utopische idealen, is de grondhouding van nu meer nuchter en pragmatisch. Ook al zou de wereld niet drastisch veranderd kunnen worden,
50
51
Bronvermelding
Dbnl. Letterkundig lexicon. 2002.
Akker, R. en Vermeulen, T. Twijfel: Metamodernisme,
- http://dbnl.nl/tekst/bork001lett01_01/
bork001lett01_01_0006.php#e053
Faculteitsblad Wijsbegeerte Erasmus Universiteit Rotterdam. Nr.1, 2011. 9-12.
Debord, G. De spektakelmaatschappij (La Société du
Spectacle, 1967). Vert. Kloosterman en Kraats. Dolle
- http://www.twijfel.nu/pdfs/2011-1-t.pdf
Hond, 2007 Boijmans van Beuningen. Notion motion weer te zien in het museum!. 2010. Schmidt-Garre, J. Olafur Eliasson
Eliasson, O. Your Engagement has Consequences. Lars
-Notion motion. 2005.
Müller Publishers, 2006.
- http://arttube.boijmans.nl/nl/video/
Notion_Motion_nl/?lang=nl.
Freeland, C. But Is It Art?. (maar is het kunst?). 2001. Vert. Visser, R. Prometheus, 2004. 30-34.
Boomgaard, J. Labs: ‘Het podium van de betrokkenheid’, Gerrit Rietveld Academie. 2004.
Goris, G. Rekto:verso: Hoe kan kunst nog subversief
zijn?. Rekto:verso Tijdschrift voor cultuur en kritiek.
- http://laps-rietveld.nl/wordpress/?p=590
Nr.43, 2010. Braembussche, A.A. van den. Denken over kunst.
Coutinho, 1994. 298-305
hoe-kan-kunst-nog-subversief-zijn
Damme, C. van, Rossem, P. van, Pirotte, P. Chambres
Honour, H. en J. Fleming. Algemene Kunstgeschiedenis.
séparées?: over hedendaagse kunst en macht. Academia
(A World History of Art, 2009). 7e ed. 14e druk. Vert. N.
Press. 2001.
van Maaren et. al. Meulenhof, 2009.
52
- http://www.rektoverso.be/artikel/
53
Lecaldano, P. Goya - I Disastri della Guerra. (Goya - De
Veraghtert, L. Mediamorfose. Masterproef voorgelegd
verschrikkingen van de oorlog). 1975. Vert. Kock, M.
aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Vakgroep
Amsterdam Boek B.V, 1976. 93.
Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen. Universiteit Gent, 2011.
Pleij, S. De Spektakelmaatschappij: de actualiteit van Guy
- http://search.ugent.be/meercat/x/all?q=mediamorfose
Debord. De Groene Amsterdammer. Nr.45, 2001.
- http://www.groene.nl/2001/45/
de-spektakelmaatschappij
Zomer, H. Engagement van nu: meer dan ooit. Doctoraalscriptie: communicatie- en informatiewetenschappen, specialisatie kunstbeleid en –
Schilstra, S. Inleiding kunstfilosofie: Postmodernisme
management. Universiteit Utrecht, 2006.
(deel2): Jean Baudrillard en de werkelijkheid. Koninklijke
Academie van Beeldende Kunsten, Den Haag. 2009.
student-theses/2006-0324-083509/UUindex.html
- http://igitur-archive.library.uu.nl/
- http://www.kabk.nl/docu/Baudrillard.pdf
Takala, P. Real Snow White. 2009.
- http://www.pilvitakala.com/realsnowwhite01.html
Trienekens, S. Cultuur + Educatie 17 2006: Kunst en sociaal engagement. Cultuurnetwerk Nederland, 2006.
- http://www.vscd.nl/cms_files/File/
cpluse17engagement. pdf
54
55
ER WAS EENS de Grote Verhalen van het engagement Sil de Reuver 2012 Sil de Reuver 2012
56
