Duisternis onderzoek Groningen

Duisternis onderzoek Groningen Onderzoek van een aantal verschillende aspecten van de licht en duisternissituatie in de provincie Groningen. In opdracht van de provincie Groningen Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen september 2013 en april 2014. April 2014

Voorpagina: hemel boven Westendorp

Voorpagina: Leek noord

Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 2

Inhoudsopgave 1

Samenvatting ................................................................................................................................... 4

2

Opdracht .......................................................................................................................................... 5

3

De nacht bekeken ............................................................................................................................ 7

4

5

3.1

Het verlicht worden .................................................................................................................. 7

3.2

Het zien van verlichting ............................................................................................................ 7

3.3

Duisternis, het oplichten van de hemel ..................................................................................... 8

Verlichting ....................................................................................................................................... 9 4.1

Openbare verlichting................................................................................................................. 9

4.2

Bebouwing en overige verlichting .......................................................................................... 11

De duisternis .................................................................................................................................. 15 5.1

6

7

8

Welk licht tast de duisternis aan?............................................................................................ 15

Hemelhelderheidskaart provincie Groningen ................................................................................ 17 6.1

Methodiek ............................................................................................................................... 17

6.2

Resultaten................................................................................................................................ 18

6.3

Opmerkingen .......................................................................................................................... 20

6.4

Hoe de kaart te interpreteren ................................................................................................... 21

6.5

Vergelijking duisternis Provincie Groningen met andere provincies ..................................... 22

6.6

All sky opnamen ..................................................................................................................... 23

Conclusies en aanbevelingen ......................................................................................................... 26 7.1

Natuur en duisternis ................................................................................................................ 26

7.2

Provinciale wegen ................................................................................................................... 29

7.3

Gemeentelijke wegen .............................................................................................................. 29

7.4

Sportvelden ............................................................................................................................. 29

7.5

Aanstraling gebouwen ............................................................................................................ 30

7.6

Bedrijven................................................................................................................................. 30

7.7

Verlichting aan de horizon ...................................................................................................... 30

Literatuur ....................................................................................................................................... 32 Bijlage 1 Overige Lichtbronnen ........................................................................................................ 33 Bijlage 2 Meetmethode hemelhelderheid .......................................................................................... 44 Bijlage 3 All sky opnamen ................................................................................................................ 49 Bijlage 4 Begeleidende tekst bij hemelhelderheidskaart Groningen ................................................. 51 Bijlage 5 Hemelhelderheidskaart provincie Groningen .................................................................... 52 Bijlage 6 Hemelhelderheidsmetingen provincie Groningen ............................................................. 53 Bijlage 7 Kaart Overige verlichting provincie Groningen ................................................................ 54


Pagina 3

1 Samenvatting Tussen september 2013 en april 2014 is onderzoek uitgevoerd naar de situatie van de visuele kwaliteit van de nacht op het grondgebied van de provincie Groningen. In de hele provincie is de hemelhelderheid in kaart gebracht. De hemelhelderheid is een maat voor de mate van duisternis. Dit beantwoordt de vraag: hoe donker is de nacht in Groningen. Tevens zijn de grotere lichtbronnen in kaart gebracht. In een onderzoek dat tegelijkertijd liep is een inventarisatie van de verlichte melkveestallen uitgevoerd. Dat wordt in een apart rapport behandeld. Als er geen directe verlichting in de buurt is, bepaalt de nachtelijke hemel de mate van duisternis. De hemel wordt opgelicht door omhoog stralend licht van een stad of kas vanuit een gebied met een straal van ongeveer 20 kilometer. Om de mate van dit oplichten in kaart te brengen is op ruim 200 locaties in de provincie Groningen de helderheid van de hemel in het punt recht omhoog (zenit) gemeten, als maat voor de ‘duisternis’. Deze gegevens zijn verwerkt in een hemelhelderheidskaart. De gemeten kaart wordt vergeleken met vergelijkbare kaarten van provincies als Overijssel, Gelderland en Friesland. Ook zijn op ongeveer 60 locaties zogenaamde all sky foto’s gemaakt waarop de hele hemel in die locatie afgebeeld is. Er zijn ruim 250 locaties opgenomen in de lijst van grotere lichtbronnen. Deze zijn in een lijst geordend per gemeente, per categorie verlichting. Tevens wordt een kaart van deze bronnen gepresenteerd. In de provincie Groningen is bijna de helft van het grondgebied (42%), donker of erg donker en op driekwart van het grondgebied is de Melkweg nog te zien. De provincie Groningen is alleen vergelijkbaar met Friesland. Friesland scoort qua duisternis net wat beter. Nederland is één van de meest verlichte landen ter wereld; er blijkt echter een grote verscheidenheid binnen Nederland te bestaan. De donkerste gebieden in Groningen, aan de Waddenzee gelegen en het gebied ten zuiden van de Dollard, kunnen zich qua sterrenpracht meten met de beste laagland locaties van Europa. Zo is Westerwolde in zijn geheel vergelijkbaar met de duisternis op de Veluwe. Binnen de provincie valt vooral de stad Groningen op met een grote invloedssfeer, die bijna een derde van de provincie beslaat. De belangrijkste verlichtingsbronnen zijn een aantal kassen die verlichten bij Hoogezand-Sappemeer. De hemelhelderheidskaart zou digitaal op de website van de provincie geplaatst moeten worden, in samenhang met de 60 all sky foto's. Er wordt bekeken hoe de hemelhelderheidskaart en de geïnventariseerde verlichtingsbronnen zich verhouden tot de natuurgebieden in de provincie. Tevens worden de twee, door de provincie aangewezen, aandachtsgebieden voor stilte en duisternis nader bekeken. Er worden mogelijke maatregelen voor verschillende toepassingen van verlichting voorgesteld. Tenslotte wordt er een voorstel gedaan voor het monitoren van de duisternis in het Lauwersmeergebied als eventueel toekomstig Dark Sky park.


Pagina 4

2 Opdracht De landelijke interesse voor kunstlichtgebruik en de daarmee verdwijnende donkere nacht neemt de laatste jaren toe. Dit is ook bij de provincie Groningen het geval. In verschillende beleidsterreinen wordt aandacht geschonken aan duisternis. In 2008 heeft de Milieufederatie van de provincie Groningen de publicatie 'Flûster en dûster' uitgebracht. Hierin is een zogenaamde lichtbronnenkaart en een daaruit berekende lichtkaart opgenomen die samengesteld is aan de hand van bijna 2000 waarnemingen van burgers. Deze kaarten zijn een waardevolle bijdrage aan de kennis over de nachtelijk situatie. In het Provinciaal Omgevingsplan van de provincie voor de jaren 2009-2013 is de duisternis veelvuldig opgenomen, als één van de kernkarakteristieken van de provincie net als stilte. Deze kernkwaliteiten wil de provincie ook in samenwerking met andere overheden en maatschappelijke organisaties beschermen en waar mogelijk verbeteren. Op bladz. 90 staat het volgende: Duisternis We nemen maatregelen om de lichthinder en het energiegebruik door de openbare verlichting langs provinciale wegen te verminderen, rekening houdend met aspecten als sociale- en verkeersveiligheid. We hebben daarover afspraken gemaakt met de betreffende gemeenten. In vergunningen voor bedrijven en instellingen, waarvoor wij bevoegd gezag zijn, nemen wij zonodig voorschriften op voor de lichtuitstoot, bijvoorbeeld via een verlichtingsplan. Aan gemeenten en waterschappen vragen we om bij nieuwe plannen en vergunningverlening aandacht te besteden aan lichthinder. Dat geldt vooral voor de lichtuitstoot van agrarische bedrijven met ligboxenstallen. Wij verwachten in de komende jaren een sterke toename van nieuwe ligboxenstallen die voor lichthinder kunnen zorgen. Daarom hebben wij in de omgevingsverordening regels opgenomen om deze ontwikkeling te beperken (artikelen 2.3 en 4.21)." In het uitvoeringsprogramma die bij het POP hoort is versterking van de duisternis niet verder opgenomen, afgezien dat er aandacht is voor de lichtuitstoot van melkveestallen. In december 2012 heeft de provincie het thema duisternis opgepakt in het zogenaamde Provinciaal Lichtmastenplan 2013-2015. Hierin geeft de provincie het volgende aan in hoofdstuk 4.3.11: “Het ontbreekt aan actuele gegevens over duisternis in de provincie. Een hemelhelderheidskaart maakt het mogelijk om onze duisternis ambities in kaart te brengen." Een bijzonder status binnen de provincie heeft de Waddenzee waarbij de duisternis middels de Structuurvisie Derde Nota Waddenzee beschermd is. Situatie van verlichting en duisternis Groningen Aan Sotto le Stelle is gevraagd onderzoek te doen naar de situatie van verlichting en duisternis in de provincie Groningen. Dit onderzoek kan gebruikt worden als nulsituatie, als uitgangspunt voor diverse beleidsterreinen. De vorm waarin dit onderzoek plaats moet vinden is in de vorm van kaarten van de lichtbronnen en van de duisternis. De hemelhelderheidskaart kan gebruikt worden om eventueel gebieden aan te wijzen waar de duisternis behouden en of beschermd moet worden. Hij kan ook gebruikt worden om de bewustwording en discussie over dit onderwerp binnen de provincie te versterken. Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 5

Het is ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt, te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitord kunnen worden. Het onderzoek naar de duisternis in de provincie Groningen is op dezelfde manier uitgevoerd als eerder onderzoek in andere provincies van Nederland, zoals het aangrenzende Friesland, in de provincies Overijssel, Gelderland, Utrecht, Zeeland en Noord- en Zuid-Holland. De uitkomsten kunnen dan ook vergeleken worden met deze onderzoeken. Naast de hemelhelderheidskaart is er ook een inventarisatie gemaakt van locaties in de provincie waar gewoonlijk veel licht geproduceerd wordt: sportvelden, bedrijventerreinen, met name zijn grotere bronnen van licht. Melkveestallen zijn in een aparte opdracht ook geïnventariseerd. Het onderhavige rapport is het eindrapport van het werk van Sotto le Stelle waarin de resultaten worden belicht evenals de aanbevelingen. De donkerte kaart staat in een bijlage groot afgedrukt. Tevens is daarbij een korte samenvatting gegeven die als korte toelichting bij deze kaart kan dienen. De resultaten van het onderzoek zijn verzameld op een bijbehorende DVD. DVD gegevens:  Hemelhelderheid: de gegevens van de waarnemingen, het resultaat en de kaart  All sky opnamen: lijst van locaties en de foto’s, inclusief de 'raw opnamen'  Inventarisatie van de grotere lichtbronnen  Rapport: eindrapport en afbeeldingen uit het rapport.


Pagina 6

3 De nacht bekeken De opdracht om de duisternis in de provincie in kaart te brengen komt voort uit onderzoek en ervaringen, waarbij gebleken is dat kunstmatige verlichting en daarmee vermindering van de duisternis, invloed heeft op tal van processen zowel bij de mens als de natuur. Zie daarvoor bijvoorbeeld het rapport van het onderzoeksbureau Alterra: ‘Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778’. Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door de aanwezige verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan een drietal soort van beïnvloeding onderscheiden worden, waarbij het onderzoek zich vooral op het laatste aspect toespitst: 1. Het verlicht worden 2. Het zien van verlichting 3. Duisternis, het oplichten van de hemel 3.1 Het verlicht worden In de directe omgeving van verlichting veranderen interne processen onder invloed van licht bij zowel mens, planten als dieren. Bij sterke verlichting is het groeien van planten bekend; op een veel lager lichtniveau wordt de biologische klok van alle dieren inclusief de mens beïnvloed. Licht bij nacht brengt via hormonale beïnvloeding allerlei effecten met zich mee. Een bekend voorbeeld is het winterkoninkje dat in steden de hele nacht door blijft zingen; ook infectieziektes krijgen bijvoorbeeld een grotere kans. De recente vraag van de FNV om verpleegsters met borstkanker zich te melden, heeft hier ook mee te maken. Licht overdag is zeer gezond, maar 'snachts eerder ongezond. We zijn de afgelopen eeuw duidelijk minder gaan slapen. Het gebrek aan slaap is gerelateerd aan tal van medische problemen zoals overgewicht, depressies, kans op hartinfarcten en hogere sterftekans in het algemeen. Hoe 'light at night' daar precies een rol in speelt is niet geheel duidelijk, maar dat dit een duidelijke link heeft is wel duidelijk. 3.2 Het zien van verlichting Het zien van verlichting is een tweede vorm van beïnvloeding. Dit tweede verschijnsel treedt op veel grotere afstanden op. Veel diersoorten worden aangetrokken of juist afgestoten door verlichting. Aangezien de meeste diersoorten ‘s nachts in de schemering actief zijn, speelt de maan en kunstmatige verlichting een belangrijke rol in het gedrag. De 40 miljard insecten die per jaar in Nederland door verlichting gedood worden zijn een (niet meer) sprekend voorbeeld daarvan. Ook mensen worden op een bepaalde manier aangetrokken door licht; de ogen zijn de belangrijkste zintuig voor de meeste mensen en met de overvloed aan verlichting is het moeilijk om je ogen rust te gunnen. Het zien van licht speelt een belangrijke rol als landschappelijke aantasting. In Nederland is het nauwelijks mogelijk in het open veld geen verlichtingsbron te zien. Door de verlichting aan de horizon kun je je oriënteren in de nacht, maar het kan ook een storende factor zijn: ik loop hier terwijl daar ik in de verte de snelweg zie en die zorgt dat mijn plezier om hier te lopen vergald wordt; hij is zo nadrukkelijk aanwezig. Een lamp kan een positief effect hebben doordat je verbondenheid met je omgeving erdoor versterkt wordt: boer Piet is nog op, zijn licht is nog aan. De nacht wordt in Nederland voor de visueel ingestelde mens echter gekarakteriseerd door een overvloed aan dergelijke signalen en die doen vaak door hun veelheid juist afbreuk aan deze nachtelijke ervaring.


Pagina 7

3.3 Duisternis, het oplichten van de hemel Als er geen lichtbronnen in de buurt zijn wordt de mate van duisternis bepaald door de hemel. Als de maan aanwezig is komt het meeste licht van de maan. Als er geen maan boven de horizon is, komt het licht grotendeels van de hemel zelf en niet van de eventueel aanwezige sterren. Voor de landschappelijke kwaliteit is het oplichten van de hemel, de duisternis, van groot belang. Rust, stilte en ruimte worden als oerkwaliteiten van onze leefomgeving gezien, waar de meeste mensen, blijkt uit onderzoek, naar op zoek zijn als ze naar buiten gaan. Voor de nacht en avond hoort in dat rijtje ook duisternis thuis. Net zo min als men vanaf 10 kilometer nog het geluid van een snelweg wil horen, is het ook niet gewenst van 20 kilometer afstand de verlichting van een stad te kunnen zien. Om alle drie de aspecten te illustreren staat hieronder een foto, gemaakt bij Slegge op de Schaalbergerweg ten noorden van Ter Apel. De foto laat de hele horizon en de hemel zien op dit punt. Onder de foto staan de windrichtingen. Er is enig licht waarschijnlijk van auto's direct in de omgeving die de bomen rechts oplichten. In het noorden is aan de horizon een rij lampen te zien. Ze verlichten de locatie niet direct, maar zijn op grote afstand te zien. In het noordwesten is een grote lichtbron die sterk overstraalt, afkomstig van het industrieterrein bij Musselkanaal. De hemel wordt in die richting ook opgelicht, evenals naar het zuiden achter de bomen. In het noorden zijn laag aan de horizon nog enige bronnen te zien van waarschijnlijk een paar dorpen.

Zuid West Noord Oost Figuur 1 All sky opname Slegge (52, 54' 49.0535", 7, 5' 2.43102" E ) op 2 januari 2014 om 23:00


Zuid

Pagina 8

4 Verlichting De provincie Groningen beslaat 2300 vierkante kilometer, verdeeld over 23 gemeenten. Er wonen ongeveer 580.000 inwoners. Al deze mensen wonen, werken en produceren licht in en om hun huis, de wegen en op de locaties waar gerecreëerd en gewerkt wordt. De schatting is dat er voor elke Nederlander in de orde van één tot twee lichtpunten 'buiten' zijn. Dat zijn er dus voor de provincie Groningen meer dan 100.000. Elk lichtpunt zou in principe op de volgende zaken bekeken moeten worden: welk type lamp, in welk armatuur, hoogte paal, hoeveel uur per jaar dat de lamp ontstoken is. Ook speelt een rol hoe transparant de directe omgeving is en of er gedimd wordt en zelfs eventueel de reflectie eigenschappen van de grond eronder. Dit is binnen de opdracht niet uit te voeren en ook voor het doel van de provincie niet zinvol. Daarom is gekozen voor een quick-scan, waarbij de locatie en intensiteit van de belangrijkste verlichting geïnventariseerd wordt. Bijna alle vormen van verlichting zijn verbonden met wegen of gebouwen. Er zijn ruwweg 145.000 gebouwen (adressen) in het onderzochte gebied en ongeveer 100.000 lichtpunten van de openbare verlichting. De verlichting wordt hieronder behandeld, verdeeld in drie categorieën: openbare verlichting, huizen en overige verlichting zoals sportparken, industrieterreinen, kassen en recreatieterreinen. 4.1 Openbare verlichting De openbare verlichting in het onderzoeksgebied is de meest gereguleerde vorm van verlichting en er is het meest over bekend. Er is daarom naar de openbare verlichting geen apart onderzoek gedaan. In het onderzoek Fluuster en Duuster is dit al uitvoerig uitgevoerd. Bijna alle openbare verlichting in de provincie wordt beheerd door de gemeenten. Er is geen wet die gaat over de openbare verlichting. De regelgeving, die het meest gebruikt wordt, is van de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde NSVV, die tot 2011 de zogenaamde NPR 13201 uitgaf en na 2011 de Richtlijnen voor Openbare Verlichting , ROVL-2011. Hier staat hoe er verlicht kan worden. De meeste gemeenten in Nederland proberen deze richtlijn te volgen. In de noordelijke provincies doen veel gemeenten dit echter vaak anders en wordt er gestreefd naar een bepaald percentage van de licht hoeveelheden die in de ROVL aangeraden worden. In de regelgeving in de NPR en de ROVL, die de manier van verlichting in Nederland stuurt, is de verlichting in de bebouwde kom redelijk helder en eenduidig beschreven. Dat geldt niet voor het gebied buiten de bebouwde kom. Of en hoe het buitengebied in Nederland verlicht wordt, is vooral een kwestie van toeval: bijvoorbeeld heeft de gemeente geld beschikbaar gesteld voor meer openbare verlichting of zijn er subsidiemogelijkheden geweest. Er is lang gedacht dat bij een weg in principe verlichting hoort. Dus als er geld was, werd er meer verlichting geplaatst. Dit onuitgesproken principe is in de regelgeving in Nederland nu expliciet in de ROVL verlaten en er geldt nu dat een weg in principe niet verlicht is tenzij het nodig is.

4.1.1 Bevindingen openbare verlichting Er is op de openbare verlichting in grote lijnen gelet, maar deze is niet in een aparte lijst beschreven. Over het algemeen beschikken gemeenten zelf over de gegevens van hun openbare verlichting of zijn de gegevens opvraagbaar bij de beheerder van de verlichting. Op grond van de uitgevoerde inventarisatie wordt het volgende opgemerkt. Over het algemeen is de verlichting in de bebouwde kommen, gelijk aan die in de rest van Nederland. Het niveau is over het algemeen lager in de dorpen dan in de steden. Incidenteel


Pagina 9

werd er na een bepaald uur verlichting uitgeschakeld, waarbij vaak een patroon van om en om een lamp verlicht en een lamp gedoofd gevolgd werd. De verschillen tussen de gemeenten wat betreft de verlichting buiten de bebouwde kom, zijn zoals ook in de rest van Nederland, veel groter. In het buitengebied was over het algemeen in Groningen meer verlichting aanwezig dan in andere delen van Nederland. Met name geldt dit voor de op dezelfde wijze geïnventariseerde provincies Overijssel, Zeeland en Gelderland. Onderstaande vermelding wordt met enige terughoudendheid gepresenteerd. De uitspraken worden gedaan niet op grond van harde cijfers, maar op grond van een aantal nachten observatie. In het Westerkwartier viel op dat vele wegen in het buitengebied een vorm van verlichting kenden; er zijn vele wegen met verspreid voorkomende bewoning, waar meestal verlichting aanwezig was, zelfs vaak in de vorm van integrale verlichting (hierbij wordt een weg in zijn geheel verlicht met om de 30 tot 40 meter een lichtmast), soms meer oriëntatie verlichting (met alleen verlichting op cruciale punten). Er zijn weinig wegen zonder licht. In Westerwolde viel dit ook op. Vele wegen, ook waar geen huizen aan stonden waren verlicht, vaak zelfs integraal. De mate van licht was relatief beperkt maar het land wordt vaak doorsneden door rijen lampen. In het Lauwersland is veel minder verlichting. Daar zijn nauwelijks wegen in het buitengebied verlicht. Dat geldt ook voor het grootste deel van het Hoogeland. In Oldambt lijkt de openbare verlichting meer op die in Westerwolde. Ook een aantal fietspaden worden hier integraal verlicht. Op bijgaande foto is te zien hoe aan de horizon van dit uitgestrekte open land, de rijen openbare verlichting te zien zijn.

Zuid West Noord Figuur 2 Foto op de Hamer en Sikkellaan bij Beerta en Hongerige Wolf

Oost

Zuid

In de Veenkoloniën was dat relatief minder het geval, behalve misschien Stadskanaal. De indruk bestond dat in de Veenkoloniën weer terughoudender omgegaan werd met verlichting.


Pagina 10

Tenslotte viel ook de grote hoeveelheid masten op aan de noordoostkant van Groningen.

Figuur 3 Groningen van uit het oosten met zicht op het kruispunt Euvelgunn; foto gemaakt op de Driebondsweg bij de kruising met de N46.

4.2 Bebouwing en overige verlichting Alle huizen op het grondgebied van Groningen zijn een bron van licht. Er straalt altijd licht van binnen naar buiten, er is een lamp bij de voordeur of zelfs grote lichtinstallaties in de tuin of rondom het huis. De locaties van alle adressen zijn bij de provincie bekend en zijn niet nog eens extra in de verlichting kaart opgenomen. Voor de volledigheid hoort dit wel meegenomen te worden bij de inventarisatie van de verlichting.

4.2.1 Overige verlichting Het is gewenst om niet alle bebouwing over één kam te scheren: een psychiatrische inrichting of bedrijf produceert veel meer licht dan een gewoon woonhuis. Daarom is er gezocht naar een methode om snel deze grotere bronnen van verlichting te inventariseren. Via de ANWB topografische atlas van Groningen schaal 1:25.000, uitgave 2006, zijn alle locaties aangekruist, die potentieel een grote uitstoot van verlichting hebben. In totaal waren dit 302 locaties. Daarnaast is ‘s nachts het gebied bekeken en zijn er op die manier nog een aantal locaties toegevoegd, vooral verlichte kerken en reclamemasten. Bij de inventarisatie zijn ook een aantal locaties afgevallen; bijvoorbeeld een sportpark, dat bestond uit een zwembad of niet meer aanwezig was. In totaal zijn er 265 locaties in de inventarisatie opgenomen. In onderstaande tabel is de verdeling gegeven, samen met de selectiecriteria en attributen. Categorie Aanstraling

Selectie opvallende, ook binnen de bebouwde kom

bedrijventerreinen Alle, waarbinnen de opvallende verlichting Alle, alleen opgenomen die kassen verlicht waren recreatieterreinen buiten de bebouwde kom Sportparken alle Divers Totaal

Alle


Attributen Coördinaten, kwaliteit installatie

Aantal 11

Coördinaten, kwaliteit installatie

108

Coördinaten, afscherming

3

Coördinaten, kwaliteit installatie Coördinaten, aantal lampen, kwaliteit installatie Coördinaten, kwaliteit

14 119 10 265

Pagina 11

Hieronder staat de kaart met de overige verlichting. De huizen zijn niet opgenomen. Dit zou de kaart onnodig vol maken. In bijlage 1 is de hele lijst te vinden.

Figuur 4 Overige verlichting (voor grotere kaart zie bijlage 6)

4.2.2 Opmerkingen bebouwing en overige verlichting 

De kassen en bedrijfsterreinen werden ‘s nachts geïnventariseerd; de overige overdag. Uit ervaring blijkt dat dit de meeste informatie oplevert. Voor kassen spreekt dit voor zich zelf. Hoe bedrijfsterreinen of individuele bedrijven verlichten, is alleen ‘s nachts waar te nemen. De overige categorieën zijn overdag beter te beoordelen. ‘s Nachts zijn lampen vaak niet aan (sportterreinen); ook is het overzicht overdag over het terrein klein zodat onduidelijk is wat precies tot de locatie behoort.  De inventarisatie van de overige verlichting is moeilijk overal op dezelfde manier uit te voeren. Dit was vooral bij bedrijfsterreinen het geval. Op sterk verlichte terreinen valt de verlichting van een bedrijf minder op dan op een minder verlicht terrein. Ook is het best mogelijk dat er locaties gemist zijn aangezien terreinen vaak moeilijk te overzien zijn of zelfs onbereikbaar waren.  De verlichting op bedrijventerreinen is beoordeeld aan de hand van de volgende criteria. Elk adres straalt gemiddeld een hoeveelheid licht uit. Als een bedrijf, alleen op visuele waarneming, duidelijk meer dan het normale licht produceert, is het bedrijf opgenomen in de lijst. Dat kan bestaan uit terreinverlichting, reclameverlichting, aanstraling of lampen die veel licht omhoog stralen. Dat kan ook zijn doordat een lamp van erg ver te zien is of doordat hij sterk is of in een donker open gebied straalt. Als een bedrijf duidelijk sterkere terreinverlichting heeft dan de openbare verlichting, wordt de verlichting ‘sterk’ of ‘fel’ genoemd. Incidenteel is, als een verlichting sterk afweek van de openbare verlichting, dit overbelicht genoemd. Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 12

 Recreatieterreinen werden voor een klein deel verkend waarbij ingeschat werd of er veel lampen aanwezig waren.  Bij instellingen (ziekenhuizen en dergelijke) werd ook op deze manier te werk gegaan. Dit was vaak ingewikkelder aangezien de openbaarheid kleiner was. Ook was er minder goed aangegeven hoe groot de instelling was. Bij de opmerkingen is aangegeven als dit erg onzeker was.  Van sportvelden werden alle lampen op de velden geteld, waarbij de lampen op de parkeerterreinen en bebouwing niet meegenomen werden. De kwalificaties goed, redelijk, matig en slecht refereren aan de hoek waaronder de lampen met de horizontaal staan: goed: horizontaal of bijna horizontaal; redelijk tussen 10 en 30 graad: matig omstreeks 45 graad en slecht meer dan 45 graad. Over het algemeen is de kwaliteit van een sportveldverlichting aan dit criterium af te leiden.  Alleen de kassen die verlichten zijn opgenomen. Het is mogelijk dat er kassen gemist zijn, die normaal wel verlichten. Dit kan komen bijvoorbeeld doordat kassen bij teeltwisseling niet belichten of niet de hele nacht verlichten.  Alle reclame masten in het gebied zijn opgenomen. Aangezien deze niet op een kaart staan kunnen er masten gemist zijn.  Kerken en molens zijn niet systematisch als bron van licht geïnventariseerd. Als er een aangestraalde kerk opviel, werd hij opgenomen in de lijst.; dat kan ook zijn omdat opviel dat er terughoudend verlicht werd met aandacht voor de kwaliteit van de duisternis.

4.2.3 Bevindingen bebouwing en overige verlichting 

In het algemeen viel op dat relatief weinig huizen in het buitengebied buitenlicht hebben. Ook de nieuwere huizen, die vaak veel buitenverlichting hebben, zijn terughoudend hierin..  Sportparken worden over het algemeen redelijk verlicht. Er zijn 8 parken die als slecht beoordeeld werden, waar de armaturen meer dan 45 graad naar boven gericht waren. Dit zijn over het algemeen kleinere parken met 2 of 3 velden en 8 tot 12 masten. Daarnaast ook een aantal met zowel slechte als matig verlichting. Er waren 53 parken met in het algemeen de kwalificatie goed of redelijk.  Er zijn weinig echt grote recreatieterreinen en deze zijn terughoudend met verlichting.  De bedrijven verlichten zeer wisselend, van helemaal niets tot aan grote verlichte wanden of sterk verlichte bedrijfsterreinen. Dit hangt natuurlijk gedeeltelijk samen met het al of niet vol continu zijn van de bedrijven. Hoe groter een bedrijventerrein hoe meer er in het algemeen verlicht werd. Over de meeste terreinen in de dorpen was er weinig bijzonders te melden terwijl de grotere steden wat dat betreft meer opvielen. Daarnaast bestond de indruk dat bedrijven die bij elkaar in de buurt zitten elkaars verlichting overnemen. In een sterk verlichte omgeving zal een aanpalend bedrijf ook meer gaan verlichten; dat kan zowel aanstraling van een pand, een reclamebord of terreinverlichting zijn. Verder valt op dat de doe-het-zelf sector met verlichting de aandacht op zich probeert te vestigen. Incidenteel zijn metingen uitgevoerd van reclameborden van deze sector. Deze zijn veel sterker dan die in de overige detailhandel. Een bijzondere plaats nemen de 24 aardgaslocaties in. Via de kaart uit 2006 zijn alle opgenomen. In het veld bleken er toch ook een aantal nieuwe te zijn. Er is een grote kans dat er dus locaties gemist zijn. Ver weg de meeste zijn verlicht en de meeste op één en dezelfde wijze: het hele terrein wordt bijna integraal verlicht met hoge masten met goede horizontaal gestelde armaturen die weinig licht buiten het terrein stralen. Eén valt op bij


Pagina 13

Grootegast, waar een fakkel met veel geweld en lawaai brandde. Dit werd waargenomen in het begin van september 2013. Of deze fakkel altijd brandt is onbekend.  Wat betreft de kassen bij Hoogezand-Sappemeer viel op dat er relatief weinig kassen verlicht werden op de nachten die bekeken werd. Kassen verlichten zeer wisselend al naar gelang de ontwikkeling van de planten in de kas.  Er was een kas die al ver voor 12 uur zonder afscherming verlichtte, ondanks dat in dit in die periode wettelijk verboden is.


Pagina 14

5 De duisternis Uit het voorgaande hoofdstuk kan afgeleid worden dat de visuele kwaliteit van de nacht buiten de bebouwde kom, wordt bepaald door de twee laatst genoemde aspecten: de halve bol van de hemel boven je en de lampen aan de horizon. Wat de bijdrage van elk aan de totale kwaliteit is, is niet te bepalen maar voorlopig lijkt in open land een 50-50 verdeling niet onlogisch, met de nadruk in de directe omgeving op het aspect hemel en in de verte op de lampen aan de horizon. In de bebouwde kom is van een duisternis ervaring in Nederland eigenlijk geen sprake meer en speelt eigenlijk alleen het eerste aspect: het verlicht worden. Het contrast tussen de nacht binnen en buiten de bebouwde kom is daarom voor veel mensen die de stad gewend zijn, ook zo beangstigend of juist een nieuwe, inspirerende, ervaring. Buiten de bebouwde kom is de mate van duisternis een belangrijk gegeven, die dus bepaald wordt door de grijsheid van de hemel. In de directe omgeving van een persoon is dit van groot belang. Kan je iemand zien aankomen, weet je of het een man of vrouw is, of het Marian is en of ze een blauwe jurk aan heeft, wordt allemaal buiten de bebouwde kom bepaald door de hoeveelheid licht die de hemel geeft. Daar moet de hemelhelderheidskaart, zoals nu geproduceerd wordt voor de provincie, een antwoord op geven. Waar wordt de mate van grijsheid van de hemel door bepaald? Dat gebeurt door maan, sterren en de zogenaamde natuurlijke hemelhelderheid, maar in Nederland afgezien van de maan vooral door de hoeveelheid kunstmatig licht in de ruime omgeving. Dat is in droge woestijnachtige streken wel 100 kilometer. in Nederland zal het zich beperken tot of 30 tot 50 kilometer. Dat betekent dat het licht dat de stad Groningen uitzendt in bijna de gehele provincie gezien kan worden als een kleine toename van de hoeveelheid licht die van de hemel komt. Dichtbij Groningen natuurlijk meer en verder af minder. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor de stad Groningen, maar ook voor de andere steden en ook door licht van buiten de provincie zoals Drachten. 5.1 Welk licht tast de duisternis aan? Licht dat de hemel ingestraald wordt heeft twee componenten: direct en indirect licht. Direct licht is licht dat direct van een lamp omhoog gestraald wordt. Bij aanstralen van kerken wordt het meeste licht omhoog gestraald, bij openbare verlichting is dat tussen de 5 en 30 % en bij reclameverlichting meestal 50%. Het indirecte licht wordt eerst op een object, een weg of een ander object, gestraald en wordt gedeeltelijk (omstreeks 10%) omhoog weerkaatst en straalt zo ook de hemel in. Voor de openbare verlichting wordt aangenomen dat beide componenten, direct en indirect (10% van het eerst naar beneden gestraalde licht) , ongeveer een even groot deel uitmaken. Voor de aanstraling van een kerk is dat veel meer direct licht en bij kasverlichting juist 100% indirect licht. Het directe licht is te beïnvloeden, het indirecte veel minder. Het directe licht wordt uit een openbare verlichting armatuur over het algemeen omhoog gestraald met een kleine hoek ten opzichte van de horizontaal. Dit licht wordt in straten meestal tegengehouden door een huis en bereikt nooit de hemel. Echter in een open omgeving zoals de provinciale wegen in Groningen zal het licht waarschijnlijk vrij de hemel ingestraald worden. Dit horizontaal uitgestraalde licht legt een lange weg in de relatief dichte atmosfeer af en heeft een grote kans een deeltje tegen te komen en weer eventueel naar beneden afgebogen te worden en dit doet de hemel oplichten. Dit horizontaal uitgestraalde licht heeft een tien keer zo grote kans als een vertikaal uitgezonden lichtstraal om weer naar beneden verstrooid te worden. Om lichtvervuiling tegen te gaan is het dus van belang het directe horizontale licht te vermijden. Dit horizontale licht kan zich alleen verspreiden als de masten hoger zijn dan de Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 15

omliggende huizen of bomen. Dit is het geval in de bredere ruim opgezette wegen met hoge lichtmasten in steden, uit de kantoren in het centrum van de steden en de lichtmasten langs de open (fiets) wegen in het buitengebied. Dit verschijnsel is te zien aan de hand van de volgende foto gemaakt vanaf de Dom in Utrecht.

Figuur 5 Utrecht vanaf de Dom


Pagina 16

6

Hemelhelderheidskaart provincie Groningen

De opdracht is een hemelhelderheidskaart te maken van het grondgebied van de provincie Groningen. Donkerte, het ontbreken van licht is de belangrijkste eigenschap van de nacht. Duisternis ontstaat als de zon aan de andere kant van de aarde staat. We leven gedurende de nacht in de schaduw van de aarde. Op een groot deel van Nederland gaan we deze natuurlijke situatie tegen, door het plaatsen van openbare verlichting. Nederland bestaat voor ongeveer 15% uit bebouwde kom, waar de openbare verlichting bijna de gehele oppervlakte verlicht. Op het resterende deel van Nederland is er over het algemeen geen verlichting en wordt de hoeveelheid licht tijdens de nacht grotendeels bepaald door de hemel. Als de zon ondergaat wordt de hemel langzaam donkerder en de kleuren verdwijnen. De hemel geeft ook, als de zon onder is, door licht: maan, sterren en zonlicht verstrooid aan stof. Als de schemering voorbij is, bepaalt de maan als hij boven de horizon is de mate van duisternis. Als de maan onder de horizon is en de zon ook voldoende gedaald is dan blijven bij heldere hemel de sterren en de hemel zelf over. De hemel geeft van nature een beetje licht, veel meer licht dan alle zichtbare sterren samen. Bij heldere hemel dragen sterren maar 7% bij aan de verlichting, terwijl de bijdrage van de hemel zelf 93% bedraagt. De hemel omspant de helft van ons blikveld als een halve koepel boven ons. Dit licht van de nachtelijke hemel wordt veroorzaakt door niet zichtbare sterren, stof in ons zonnestelsel en een aantal andere bronnen. De nachtelijke hemel is daarom niet echt zwart. Dit heet de natuurlijke hemelhelderheid. Deze natuurlijke hemelhelderheid wordt in West Europa echter overschaduwd door een kunstmatig opgewekte hemelhelderheid. Deze wordt veroorzaakt door licht vanaf de grond, dat direct of indirect naar boven straalt en wordt verstrooid aan moleculen en deeltjes. Dit licht kan in een straal van ruwweg 50 kilometer weer naar beneden komen en daarmee de hemel helderder maken. De hemelhelderheid bepaalt ook het aantal sterren dat te zien is. De provincie Groningen wil meer weten over dit verschijnsel op haar grondgebied, ze wil inzicht in de mate van duisternis, wat de donkerte is op haar grondgebied. Ze wil een kaart waarop te zien is waar je ‘s nachts buiten een boek kan lezen, waar je elkaar ziet aankomen en waar je letterlijk geen hand voor ogen kan zien. 6.1 Methodiek Er is al wel een kaart van de hemelhelderheid van Nederland, inclusief Groningen, uit de zogenaamde wereldatlas van de hemelhelderheid. Dit werk is uitgevoerd door de Italiaanse astronomen P. Cinzano en F. Falchi samen met de Amerikanen D. Elvidge en K. Baugh. Deze wereldatlas is een berekende kaart aan de hand van Amerikaanse satellietopnamen en wordt international veel gebruikt. Voor het doel van de provincie is de methode Cinzano c.s., waarbij de hele wereld onderzocht wordt, te grof. Deze biedt te weinig precieze informatie om daadwerkelijk in een gebied de ontwikkeling, zowel in tijd als in ruimte, van de hemelhelderheid, als maat voor de donkerte, te kunnen monitoren. In het onderzoek dat nu uitgevoerd is, is gebruik gemaakt van een directe meetmethode vanaf de grond. De methode lijkt op lichthinder metingen van bijvoorbeeld de aanstraling van een gebouw. Daarbij wordt met een luminantiemeter de helderheid van het oppervlak van het gebouw gemeten. De hemel wordt op precies dezelfde manier gemeten. Het verschil is dat de hemel een erg lage luminantie heeft. Daarom moet er een wat ingewikkelder manier voor gekozen worden, maar de essentie van de meting is hetzelfde. Het hele grondgebied van de provincie is verdeeld in een raster van omstreeks 4 bij 4 kilometer. In elk vierkant is een locatie uitgekozen om een meting uit te voeren. In elk van deze 200 locaties is de helderheid van het zenit, het punt recht omhoog, gemeten. In totaal Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 17

zijn er 225 metingen op 203 verschillende locaties uitgevoerd tussen 4 september 2013 en 3 februari 2014 op 10 maanloze, heldere, nachten. De metingen zijn verwerkt volgens een methode, waarbij de sterren op de foto’s gebruikt worden als referentie. Er is bekend welke sterren dit zijn en hoe helder deze zijn. Daarmee kan dan ook de helderheid van de achterliggende hemel vergeleken en bepaald worden. De verwerkte metingen waarbij de hemelhelderheid in het zenit in elke meetlocatie bepaald is, is omgezet in een grid, waarbij van elk punt de hemelhelderheid berekend is aan de hand van de dichtstbijzijnde gemeten locaties. Een uitgebreide beschrijving van de methodiek en een verantwoording over de diverse keuzes is te vinden in bijlage 2. 6.2 Resultaten In de kaart, figuur 6, zijn de resultaten weergegeven1. De eenheid is milicandela per vierkante meter (mcd/m²), gekoppeld aan magnitude. In bijlage 6 staat de kaart met de metingen.

Figuur 6 Hemelhelderheid Groningen (zie voor een grotere afbeelding bijlage 5)

6.2.1 luminantie (helderheid) en eenheden De grootheid luminantie (helderheid) kent verschillende eenheden en die worden in de kaart ook weergegeven. De eenheid candela per vierkante meter, cd/m² , is de eenheid die verlichtingsdeskundigen gebruiken om te meten hoeveel licht er bijvoorbeeld op een kerk straalt of op een snelweg. De gebruikte eenheid mcd/m² is een duizendste cd/m². De eenheid magnitude wordt gebruikt door sterrenkundigen. De oude Grieken deelden de zichtbare sterren in 6 klassen in, waarbij de helderste sterren magnitude 0 kregen en de zwakste met het blote oog zichtbare sterren, magnitude 6. Moderne sterrenkundigen hebben dit geformaliseerd, waarbij elke magnitude 2,5 keer zo zwak is als de vorige en ze hebben 1

Kaart is vormgegeven door Personeel organisatie en informatievoorziening van de provincie Groningen


Pagina 18

deze ook uitgebreid naar decimalen en naar zwakkere sterren die alleen met kijkers zichtbaar zijn. Sterren zijn puntbronnen en om ook oppervlakken in hetzelfde systeem te kunnen verwerken, hebben ze ook magnitude per oppervlakte eenheid ingevoerd. Een magnitude 21,0 hemel betekent dat er van elke vierkante boogseconde het licht van een magnitude 21,0 ster komt. Hoe hoger het getal hoe donkerder, dat is dus omgekeerd als de eenheid cd/ m². De schaal van de kaart loopt van donkerblauw, <0,35 mcd/m² of > magn 21,25 met het donkerste deel van Groningen tot geel, >2 mcd/m² of <magn 19,35 van het centrum van Groningen en Hoogezand-Sappemeer.

6.2.2 Klassen De kaart heeft 6 klassen. Elke klasse geeft een bepaalde mate van duisternis weer, uitgedrukt in getallen. Getallen zeggen niet zoveel; daarom is voor elke klasse getracht een beschrijving te maken van de visuele ervaring, als je 'snachts in een gebied met die klasse staat. 1. Klasse 1 tot 0,35 mcd m² | magnitude hoger dan 21,25; Dit deel omvat 7,4% van het grondgebied; algemene karakteristiek: erg donker De sterrenhemel is overweldigend; details in de Melkweg zijn zomers zichtbaar, wolken zijn zwarte gaten aan de hemel; aan de horizon wat lichtere plekken; je kunt iemand alleen zien als silhouet tegen de hemel. 2. Klasse 2 van 0,35 mcd/m² tot 0,45 mcd/m² | magnitude 21,0-21,25 ; Dit deel omvat 35,8% van het grondgebied; algemene karakteristiek: donker De sterrenhemel is prachtig; De Melkweg is goed te zien, wolken aan horizon grijzig; omgeving is vaag zichtbaar. 3. Klasse 3 van 0,45 mcd/m² tot 0,7 mcd/m² | magnitude 20,5-21,0; Dit deel omvat 38% van het grondgebied; algemene karakteristiek: grijzig De hemel is niet meer zwart; Melkweg is alleen goed boven je hoofd zichtbaar; wolken zijn licht grijzig en de omgeving is redelijk te overzien. 4. Klasse 4 van 0,7 mcd/m² tot 1,0 mcd/m² | magnitude 20,1-20,5; Dit deel omvat 9,2% van het grondgebied; algemene karakteristiek: grijs De hemel is grijzig; Melkweg is bijna onzichtbaar, wolken grijzig; de omgeving krijgt details 5. Klasse 5 van 1,0 mcd m² tot 2,0 mcd/m² | magnitude 19,35-20,1; Dit deel omvat 8,5% van het grondgebied; algemene karakteristiek: licht De hemel is donkergrijs en de wolken zijn lichtere grijze vlekken; de omgeving is goed te overzien 6. Klasse 6 boven 2,0 mcd/m²; | lager dan 19,35; Dit deel omvat 1,1% van het grondgebied; algemene karakteristiek: behoorlijk licht De wolken zijn gelig, belangrijkste sterrenbeelden nog wel te zien; enige kleur in omgeving te zien.

6.2.3 Beschrijving van de kaart De laagste, donkerste waarden (steeds in mcd/m2 gedacht) bevinden zich aan de Waddenkust in het noordwesten van de provincie. Hier ligt een groot gebied naast het Lauwersmeergebied met een bijna ongerepte nachtelijke hemel. Een tweede, erg donker gebied, ligt ten zuiden van de Dollard. Opvallend is de grote driehoek gevormd door de Duitse grens, een lijn evenwijdig aan de grens met Drenthe tot aan de Pekela's, waar zich zonder heldere vlekken een aaneengesloten donker gebied bevindt. 80% van de provincie ligt in de drie donkerste klassen, waar de Melkweg nog goed te zien is.


Pagina 19

Rond de Eemshaven, de grotere steden zoals Groningen, Hoogezand, Winschoten en Veendam, maar ook rondom kleinere plaatsen als Marum en Zoutkamp bijvoorbeeld, is een cirkel te zien tot waar deze steden 'snachts invloed uitoefenen op de duisternis. Hoe groter de stad hoe groter de invloed. De cirkel rond Groningen heeft een straal van bijna 15 kilometer. De maximale waarden in de stad Groningen met bijna 200.000 inwoners ligt op 3,36 mcd/m²; Veendam met 20.000 inwoners op 1,09 mcd/m², Delfzijl 16.000 inwoners 1,49 mcd/m². Het verschil tussen deze laatste twee is wel opvallend. Dat kan komen door de keuze van de precieze locatie van het gekozen meetpunt, zoals hieronder uitgelegd, maar kan ook komen door de grote hoeveelheid chemische industrie die in Delfzijl gevestigd is. Hoogezand-Sappemeer is een aparte bron. In de stad was de hoogste gemeten waarde, 1,44 mcd/m². Vlak ten noorden van deze plaats liggen een aantal kassen die verlichten. De maximale waarden daar gemeten, was 9,85 mcd/m². Dit was de hoogste waarde die in de provincie voorkwam. Het lichte gebied tussen Grijpskerk en de grens valt op. Er is een meting uitgevoerd op een ruim een kilometer van het affakkelen van gas en deze geeft 1,59 mcd/m² aan, veel hoger dan de omliggende metingen. De gemiddelde waarde in de provincie Groningen is 0,50 mcd/m². 43% van het grondgebied is lager dan 0,45 mcd/m² en 90% van het grondgebied ligt onder 1,0 mcd/m². 6.3 Opmerkingen  De kaart is vormgegeven door de afdeling Personeel Organisatie en Informatievoorziening van de provincie; met deze afdeling is de ook de klassenindeling , eenheden en dergelijke doorgesproken om tot een goede weergave te komen van de visuele impressie van de Groningen nachten.  De kaart zoals die nu er ligt is het resultaat van berekeningen op de gemeten waarden op de afzonderlijke meetlocaties. Er zijn vele mogelijkheden in de precieze keuze van parameters bij de berekeningen. Door andere waarden voor deze parameters te kiezen verandert ook het aanzien van de kaart. De metingen veranderen daarmee niet, wel de eventuele aanblik van de kaart ( zie voor meer informatie de bijlage 1).  De metingen zijn uitgevoerd op 10 verschillende nachten. De atmosferische condities verschillen in deze nachten, ondanks dat ze alle zeer helder waren, toch aanzienlijk. De hoeveelheid vocht in de lucht bepaalt sterk de mate van transparantie van de atmosfeer en dus ook de verstrooiing van het opgaande licht. Elke nacht werd daarom de uitdoving gemeten van het licht, als het door een langer deel van de atmosfeer gaat en werd het Horizontale Zicht van het dichtstbijzijnde meteorologisch waarneemstation meegenomen. Met deze twee parameters kan de mate van transparantie van een nacht berekend worden en hiervoor is gecorrigeerd. Aan de hand van de meerdere metingen op dezelfde locatie in verschillende nachten, is de fout in de metingen berekend op 9%. Deze correctie is een eerste benadering en de verwachting is dat in de toekomst deze correctie verbeterd zal kunnen worden. Zie bijlage 2.  Er zijn een aantal pogingen gedaan om op de Waddenzee ook metingen te doen. Daarvoor is contact gezocht met het schip de Harder van Rijkswaterstaat. Helaas is het niet gelukt om dit daadwerkelijk uit te voeren. De afstemming van hun werkzaamheden op het ritme van maan en bewolking bleek net te ingewikkeld.  Voor 23 uur zal in het algemeen meer licht branden binnen in huizen en kantoren, dat gedeeltelijk naar buiten schijnt. 58 van de 225metingen zijn verricht voor 23 uur; de overige zijn na 23 uur uitgevoerd, met de laatste meting om half 7 ‘s ochtends. Met het verschil tussen voor en na 23 uur is geen rekening gehouden. De kaart zoals die nu er ligt is dus voor het grootste deel de situatie van na 23 uur.


Pagina 20

 In het centrum van de steden en grotere dorpen is vaak ook een meting uitgevoerd. Vaak staan daar kerken en andere gebouwen die van onderen verlicht worden en veel licht richting hemel stralen. Soms is de meting uitgevoerd als de kerk en andere gebouwen gedoofd waren, soms als ze verlicht werden. Met dit verschil is geen rekening gehouden. De mogelijke 'fout' in de bebouwde kom is daarom ook groter dan buiten de bebouwde kom, zeker in grotere steden waar de precieze locatie van meten sterk uitmaakt.  Het kassen gebied bij Hoogezand-Sappemeer is alleen op 4 januari 2014 bezocht en gemeten. Op die nacht na 12 uur waren drie kassen verlicht. Bij één van de kassen is vlakbij een meting uitgevoerd. Hoeveel kassen op andere nachten verlichten is niet te zeggen en de nu geschetste kaart in dat gebied is niet direct representatief voor alle nachten. 6.4 Hoe de kaart te interpreteren Hoe helderder de hemel, dus hoe hoger het getal in candela per vierkante meter, hoe meer licht er van de hemel komt. In een gebied waar in de directe omgeving geen lampen staan, bepaalt de hemelhelderheid de mate van duisternis: de hemel bepaalt of je een hand voor ogen kan zien, of je iemand kan zien aankomen, of zelfs kan zien welke kleur kleding hij of zij aan heeft. In de klassenbeschrijving is in woord geprobeerd weer te geven hoe donker het in het gebied is, dat je om je heen ziet. In de hemelhelderheidskaart is aangegeven hoe helder de hemel is recht boven je hoofd, het zenit, de luminantie. Eigenlijk zou je graag een kaart willen hebben waarop aangegeven staat hoeveel licht van de hele hemel komt (de verlichtingssterkte). Dit is echter zeer moeilijk te doen. Er zijn altijd wel bomen die een deel van de hemel blokkeren of plaatselijke lampen, die meegenomen worden in de meting. Daarom wordt er voor gekozen om niet de hele hemel te meten maar alleen het stuk recht boven je hoofd, het zenit. De kaart kan echter wel een goede indruk geven van hoe de hemel richting horizon er uit ziet.

Figuur 7 De hemel in alle richtingen in een locatie

In de rode punt in figuur 7, is de foto genomen, zoals die hierboven te zien is2. Het punt in het midden is recht naar boven, zenit, terwijl de windrichtingen aangegeven staan. De rand van de 2

Foto gemaakt op 2-10-2013 om 0:01:21 op de Valckelaan, de brug over de A7.


Pagina 21

cirkel is dus de horizon n alle richtingen. Op de foto kun je in het noordwesten de lichte gloed zien boven Groningen, terwijl de sterke gloed boven de kassen van Hoogezand-Sappemeer in het zuid oosten te zien is. Als je dus een willekeurig punt op de hemelhelderheidskaart prikt en een cirkel van ongeveer 20 kilometer diameter om dat punt trekt, dan geeft dat een beeld van hoe de hemel in alle richtingen eruit ziet. Hoe verder weg een bron ligt, hoe lager aan de hemel de hemel oplicht. Zo is op de kaart te zien dat het in de locatie waar deze foto genomen is naar het noorden aan de horizon donker zal zijn, aangezien daar alleen blauw gebied ligt. Dat klopt ook als je naar de foto kijkt. 6.5 Vergelijking duisternis Provincie Groningen met andere provincies De resultaten zijn goed te vergelijken met eerder onderzoek in de provincies Utrecht, Overijssel, Gelderland, Zeeland, Zuid-Holland en op het eiland Texel en vooral met de provincie Friesland. Hieronder is het deel van Nederland dat nu gemeten is, aangegeven. De indeling in klassen is anders om de verschillende delen in Nederland beter tot hun recht te laten komen. Er is alleen in de genoemde provincies gemeten. 3

Figuur 8 Hemelhelderheid Nederland; alle waarden in mcd/m²

De provincie Groningen is alleen met Friesland te vergelijken, wat betreft de duisternis. De gemiddelde waarde van Groningen ligt op 0,59 mcd/m², terwijl de gemiddelde waarde in 3

Ook deze kaart is vormgegeven door Personeel organisatie en informatievoorziening van de provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 22

Friesland op 0,50 mcd/m² ligt. De gemiddelde waarde van Overijssel ligt op 0,89 mcd/m², Gelderland 0,93 mcd/m² en Zeeland 0,90 mcd/m². Deze provincies zijn dus duidelijk lichter. Het erg donkere deel, klasse 1, in Groningen dat 7,4% van het grondgebied omvat en onder 0,35 mcd/m² ligt, komt alleen ook in Friesland voor. Waarschijnlijk zijn dit ook de enige locaties op het vasteland van Nederland met deze mate van duisternis. Ook kunnen deze gebieden wedijveren met de donkerste, laag gelegen, Europese gebieden; te denken valt aan Westhavellland in Duitsland en delen van Schotland (informatie uit de wereldatlas hemelhelderheid). Het donkere deel van Groningen, met luminantie lager dan 0,45 mcd/m², dat bijna de helft van de provincie omvat, is afgezien van delen van Friesland alleen te vergelijken met delen van de noord rand van Overijssel en het centrum van de Veluwe. De stad Groningen ligt met een maximale waarde van rond de 3 mcd/m², in lijn met een stad als Nijmegen 165.000 inwoners 4 mcd/m². Veendam (20.000 en 0,8 mcd/m²), Delfzijl (16.000 en 1,5 mcd/m²) en anderen zijn vergelijkbaar met bijvoorbeeld Hardenberg (18.000 en 1,7 mcd/m²) in Overijssel. 6.6 All sky opnamen Op 60 locaties werd tevens een zogenaamde all sky opname gemaakt waarvan de opname op de voorkant een voorbeeld is. Dezelfde foto staat hieronder nog eens, waarbij ook de hemelrichtingen aangegeven staan en de locatie. Alle all sky foto's worden op die manier aan de provincie aangeboden.

Figuur 9 All sky opname van Leek noord. De foto is gemaakt aan de N978 bij Pasop op 5 september 2013, om kwart voor 3 in de ochtend.

De gehele hemel, met de horizon rondom, is daarop te zien. Hieronder staat dezelfde opname nog eens, maar dan met de horizon onder.


Pagina 23

Zuid

West

Noord

Oost

Zuid

Figuur 10 All sky foto; Leek noord, uitgerekt.

Op de foto is in het oosten het oplichten van de hemel richting Groningen te zien. Naar het noordwesten Oldekerk en Grijpskerk en naar het noorden is de hemel boven Zuidhorn te zien. Achter de bomen licht de hemel op vanwege Leek. Alle 60 foto’s zijn op dezelfde manier gemaakt met precies dezelfde opname parameters om ze goed te kunnen vergelijken4, behalve Lutjegast_2 die slechts een halve minuut belicht is, aangezien de hemel al zo sterk oplichtte vanwege de gasvlam.

Figuur 11 Grijssloot, klasse 1 erg donker Figuur 12 Borgertange, klasse 2 donker Figuur 13 Gaarkeuken, klassen 3 grijzig

Op bovenstaande foto's is te zien hoe de hemel er in drie verschillende klassen uit ziet. In de lichtere klassen zijn niet van deze foto's gemaakt, aangezien dit vaak in de bebouwde kom was. Op de volgende kaart (figuur 14) is de locatie van alle genomen foto’s aangegeven. Zie voor de volledige lijst bijlage 3.

4

Canon D5 met Sigma 8 mm EX DG Fisheye lens. Er werd belicht 2 minuten met 1000 ASA, F 3.5. De foto’s zijn in Raw formaat opgenomen, tezamen met dark opnamen met dezelfde opname parameters. Verwerking tot jpeg formaat in ACDsee preset Groningen. Ook zijn aan de exif van de foto’s, de geografische coördinaten toegevoegd. Tenslotte zijn de vier windrichtingen en de naam toegevoegd. Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 24

Figuur 14 Kaart van de locaties van alle all sky foto's

Tot nu toe werd er door de provincies, die ook all sky foto gekregen hebben, weinig mee gedaan. Uit zestig losse foto's kun je moeilijk conclusies trekken. Zestig foto's, geordend op een liefst digitale kaart, is een veel nuttiger middel. Op zo'n kaart kan je het hele grondgebied van Groningen volgen aan de hand van de all sky foto's, zoals te zien is in de uitsnede rond de stad Groningen (zie figuur 15) en geven meerdere foto's geordend via een kaart extra informatie.

Figuur 15 Groningen en omgeving in all sky foto's


Pagina 25

7 Conclusies en aanbevelingen De verlichting is in kaart gebracht en tevens de tegenpool ervan de hemelhelderheid, als maat voor de duisternis. De verlichting is in kaart gebracht,waarbij de nadruk lag op verlichte bedrijfsterreinen en sportverlichting. In het buitengebied zijn zoveel mogelijk alle bronnen van verlichting in kaart gebracht. Wat leren we uit de gegevens van de verlichting en de hemelhelderheidskaart, wat weten we wel en wat weten we niet en wat kan de provincie Groningen ermee, zijn de logische vragen die we proberen op een rijtje te zetten in dit laatste afsluitende hoofdstuk. De hemelhelderheidskaart geeft aan waar de hemel oplicht; het is een nulsituatie van de visuele kwaliteit van de nachten in Groningen. Er zijn verschillende (politieke) keuzen mogelijk aan de hand van de kaart. Zo kan er aandacht geschonken worden aan juist de donkere gebieden. Deze zouden extra beschermd kunnen worden, aangezien er relatief weinig gebied in Nederland juist deze kwaliteit hebben. Er kan ook een heel andere consequentie getrokken worden: minimaal moeten alle bewoners van Groningen de Melkweg kunnen zien, wat zou betekenen dat juist de lichtere gebieden aangepakt zouden moeten worden om te zorgen dat geheel Groningen minimaal in klasse 3 komt. Er kunnen ook op kleinere schaal conclusies aan de kaart ontleend worden. Als Stadskanaal wil uitbreiden zou ook de hemelhelderheidskaart als informatie bron meegenomen kunnen worden. Als er een nieuw kasgebied komt met assimilatiebelichting kan er voor juist een donker of juist licht gebied gekozen worden. De kaart is natuurlijk wel op een schaal van heel Groningen gemaakt. Als steden op detailniveau er informatie uit willen halen, zouden meer metingen op een kleinere schaal uitgevoerd moeten worden. Hengelo en Amsterdam bijvoorbeeld hebben metingen om de 1,5 tot 2 kilometer laten uitvoeren. De kaart kan ook gebruikt worden om de verdere bewustwording en discussie over dit onderwerp binnen de provincie te versterken. Tenslotte is het ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt, te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitord kunnen worden. De Milieufederatie van Groningen heeft in 2008 al in een inventarisatie uitgebracht van lichtbronnen, die vergelijkbaar is met de door Sotto uitgevoerde inventarisatie. De uitkomsten zouden op de hemelhelderheidskaart gelegd kunnen worden. Echter de hemelhelderheidskaart is het resultaat van duizenden individuele lampen in de ruime omgeving. Aanpassing van enkele, lichthinder opleverende locaties, zal weinig of waarschijnlijk zelfs geen enkel effect hebben op de kaart. Om de duisternis van een deel van het grondgebied van Groningen echt te veranderen zijn maatregelen op relatief grote schaal nodig. De hemelhelderheidskaart is een tanker die moeilijk van zijn koers is te brengen. 7.1 Natuur en duisternis De provincie lijkt in haar Omgevingsplan de voorkeur te geven om in een aantal gebieden de duisternis te behouden en zelfs te versterken. Daarom concentreren we ons allereerst hierop en zullen we eerst de invloed op de natuur bespreken, daarna zal per categorie de resultaten langs gelopen worden en tenslotte zullen een aantal aanbevelingen gedaan worden. Hieronder is de hemelhelderheidskaart gecombineerd met de natuur in de provincie.


Pagina 26

Figuur 16 Hemelhelderheidskaart met in oranje de natuur in de provincie

De Waddenzee is het grootst aaneengesloten natuurgebied in Nederland en de duisternis is in het grootste deel ervan aanzienlijk. Ook het grootste deel van de waddenkust in Groningen straalt weinig licht uit. De grote uitzondering is natuurlijk de Eemshaven die aanzienlijke hoeveelheden licht naar de Waddenzee uitstraalt. Er zijn ook een aantal lampen gezien, die vooral in die richting schijnen. Een inventarisatie van deze lampen en deze anders richten zou een goede oplossing zijn, die weinig kosten met zich mee brengt. Er zijn een aantal natuurgebieden in de provincie rond waterwegen: Schildmeer en wateren eromheen, Ruiten Aa en het Reitdiep. De Ruiten AA ligt geheel in donker gebied terwijl de twee andere gedeeltelijk in respectievelijk de nachtelijk invloedsfeer van de kassen bij Hoogezand en de stad Groningen liggen. Het is erg moeilijk om de uitstoot van een hele stad te veranderen; wat betreft de kassen is dat al makkelijker. De verwachting is dat door verscherping van de wetgeving in de komende jaren, de kassen minder licht zullen uitstralen in de nabije toekomst en dat het probleem rond het Schildmeer op die manier kleiner wordt. Er zijn natuurgebieden rond Grootegast. Dichtbij liggen een aantal bedrijventerreinen bij Marum en een de aardgaslocatie die fakkelde. In figuur 17 is het detail ervan te zien met de metingen, ook die van Friesland. De metingen in Friesland stammen uit 2011 en waarschijnlijk brandde de fakkel in die tijd niet.


Pagina 27

Figuur 17 Gaslocatie bij Grootegast met metingen van de hemelhelderheid van Groningen en Friesland en natuur aangegeven

Bij het Reitdiep ligt één van de twee door de provincie aangewezen aandachtsgebieden voor stilte en duisternis. Hieronder is een detail van de zelfde kaart, met daarop ook de grotere bronnen van verlichting afgebeeld. Het grote aantal melkveestallen vallen vooral op langs de N982; langs het Reitdiep zelf zijn weinig grotere lichtbronnen en is het vooral de stad Groningen die zijn licht uitstraalt over het zuidelijke deel van het gebied.

Figuur 18 Kaart van Reitdiep, duisternis, natuur en grotere lichtbronnen


Pagina 28

Het andere door de provincie aangewezen gebied is de gemeente Vlagtwedde. Hieronder staat de detailkaart van dit gebied.

Figuur 19 Figuur 17 Kaart van Ruiten Aa, duisternis, natuur en grotere lichtbronnen

Hier zijn het geen melkveestallen in de omgeving maar sportparken. Toch zullen deze niet het feit veroorzaken dat dit gebied niet in de donkerste categorie valt. Waarschijnlijk is de relatief veel voorkomende openbare verlichting hier debet aan. Hierna wordt per categorie verlichting nagegaan wat de situatie is en hoe die eventueel te verbeteren is. 7.2 Provinciale wegen De provinciale wegen worden in het algemeen niet verlicht, behalve de rotondes en een aantal op en afritten. Waar deze wegen vaak hoog op dijklichamen liggen, zijn ze ver te zien. Hier en daar wordt ook al led verlichting toegepast en het enorme verschil in uitstraling naar de omliggende land is groot. De voorkeur zou zijn om vooral die verlichting in het open land als eerste te veranderen. 7.3 Gemeentelijke wegen Verreweg het grootse deel van de openbare verlichting in Nederland valt onder de gemeenten en wordt binnen de woonkernen geproduceerd. Volgens een eerste indruk zijn er (grote) verschillen hoe gemeenten in het buitengebied verlichten. Fietspaden zijn ook incidenteel verlicht. Vaak kon daarvoor om 2 uur ‘s nachts geen enkele reden gevonden worden. Verlichting van die paden zet de kwaliteiten van een donker landschap en natuur onder druk, terwijl verlichting op dat tijdstip voor de sociale veiligheid niet contra productief werkt. 7.4 Sportvelden In de meeste kleine dorpen was er relatief weinig verlichting op de sportvelden. Er waren ook echter grotere parken met veel lampen per veld. Een dorp waar de sportverlichting Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 29

ingeschakeld is, kan verdubbelen in lichtuitstoot. De indruk bestond dat dit relatief nieuwe parken waren, waar tegelijkertijd de verlichting ( door de gemeente?) aangelegd was. Hier waren vaak tussen 8 en 20 lampen per veld geplaatst zijn. Was vroeger 4 armaturen per veld de norm; nu zijn er velden met 20 lampen en is elk tennisveld met 4 lampen uitgerust. Ook al zijn de armaturen, modern en goed gericht, de totale reflectie op het veld zorgt ervoor ,dat er boven het terrein een lichtvlek hangt, alleen veroorzaakt door de reflectie op de velden. Voor hinder van sportvelden heeft de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde (NSVV) richtlijnen opgesteld voor maximale hinder voor omwonenden. Daarnaast zijn er voor sportterreinen wettelijke regels in het Activiteitenbesluit waar sportveldverlichting aan moet voldoen. Gemeenten zijn toezichthouder m.b.t. deze regels en richtlijnen en zouden zich actiever op kunnen stellen en hoven niet af te wachten tot omwonenden gaan klagen. De huidige nieuwe sportparken worden vaak aan de rand van de bebouwde kom gebouwd en om uitstraling naar het omliggende land te verminderen, wordt geadviseerd een bomensingel eromheen mee te ontwerpen. 7.5 Aanstraling gebouwen Er zijn een aantal kerken en molens in de kernen verlicht. De meeste bleven de hele nacht branden. Er is in de inventarisatie daar verder geen aandacht aan geschonken. Er zijn goede en slechte voorbeelden van deze vorm van verlichting gezien. Gewenst zou in ieder geval zijn dat deze verlichting 's nacht na een bepaald moment gedoofd wordt. 7.6 Bedrijven De industrie en bedrijven zijn gevestigd op diverse bedrijfsterreinen. Hier wordt op zeer verschillende manieren belicht. Van helemaal niet, met minimale belichting op een hoek, tot aan zeer uitgebreide verlichting die vooral als reclame verlichting beschouwd kan worden. Wat opvalt is dat de bedrijventerreinen onderling sterk verschillen. Het ene terrein wordt nauwelijks verlicht terwijl het andere terrein juist veel verlicht wordt, zowel het terrein als het gebouw. Apen bedrijven elkaar na? Roept licht nieuw licht op, aangezien de omgeving bij verlichting juist donker lijkt? Met de bedrijven zou overleg gevoerd kunnen worden over deze vorm van verlichting. Ook zou in het kader van energiebezuiniging, de toepassing van licht en de mogelijkheden om dit te dimmen en of uit te schakelen na een bepaald uur geregeld kunnen worden. Bedrijven moeten ook voldoen aan wettelijke regels in het zogenaamde Activiteitenbesluit waarin zorgplichten zijn opgenomen waaraan bedrijven moeten voldoen m.b.t. voorkomen van hinder en aantasting van omgeving. Onderdeel van die zorgplicht is het voorkomen van lichthinder en het beschermen van de duisternis en het donkere nachtlandschap als dit beschermd wordt via een beleidsstuk, zoals Groningen dat voor een groot deel van haar grondgebied gedaan heeft. 7.7 Verlichting aan de horizon De hemelhelderheidskaart is een goed hulpmiddel om een beeld te geven van de mate van duisternis. Er is een tweede punt dat niet in de hemelhelderheidskaart tot uiting komt en mede de visuele kwaliteit van het gebied buiten de bebouwde kom bepaalt, namelijk de verlichting in de verte aan de horizon. Het gaat daarbij om het tweede aspect van verlichting: het zien van verlichting. Groningen is grotendeels een open vlak weidelandschap en daar speelt dit verschijnsel sterk. Lichten in de verte kun je tot wel 15 kilometer zien en bepalen voor een deel de visuele kwaliteit. De gemaakte all sky foto’s geven een beeld in een groot aantal locaties hoe zowel de horizon als de hemel eruit ziet. De foto's zijn er niet speciaal voor gemaakt maar ze geven wel een Duisternis onderzoek Groningen

Pagina 30

redelijk beeld van de verlichting op de horizon. Als de provincie deze foto's gecombineerd met de kaart op de website zet, dan is dat een goed extra hulpmiddel voor de bewoners om hun eigen omgeving 'snachts te beoordelen. Om dit aspect nog beter te kunnen beoordelen wordt voorgesteld om onderzoek naar het licht aan de horizon in een aantal van de donkerste gebieden uit te voeren. Eerder onderzoek in een vergelijkbaar gebied in Schouwen-Duiveland leverde een lijst van objecten op die van verre te zien zijn en waar maatregelen relatief veel effect op de visuele kwaliteit hebben, aangezien hier een heel directe relatie te leggen is tussen oorzaak en gevolg: deze lamp verbeteren levert in een groot gebied directe winst op.

7.7.1 Dark Sky Park Lauwersmeer Tenslotte geven we voor het Lauwersmeergebied specifiek een suggestie. Sinds een aantal jaren bestaat het verschijnsel Dark Sky Park/ Reservaat/Community, een initiatief van de International Dark sky Association (IDA). Er bestaat nu een aantal in Europa en in verschillende landen lopen initiatieven. In Schotland was het Galloway Forest Park het eerste Europese dark sky park. Westhavelland een gebied 70 kilometer westelijk van Berlijn is eind 2013 als Reservaat erkend. Voor het Lauwersmeergebied is het initiatief genomen om ook daar te komen tot een Dark Sky Park. De eerste verkenningen zijn uitgevoerd. Uit de hemelhelderheidskaart blijkt dat de duisternis zeer donker of donker is. Er zijn slechts twee metingen in het gebied zelf uitgevoerd. Er zullen meer volgen waardoor beter te beoordelen is hoe de duisternis precies er uit ziet. Wenselijk zou zijn om niet alleen eenmalig metingen uit te voeren maar ook op één locatie, langdurig de ontwikkelingen te volgen. De hemel boven het Lauwermeersgebied wordt door een aantal grotere bronnen beïnvloed zoals de stad Groningen, Zoutkamp en Lauwersoog zelf en een meter, centraal in het gebied, zou de grootschalige ontwikkeling van al deze bronnen samen kunnen beoordelen gedurende meerdere jaren. Deze langdurige monitoring is ook een voorwaarde als het Lauwersmeergebied eenmaal een Dark Sky Park is. De ontwikkelingen betreffende de verlichting en de duisternis moet namelijk elk jaar over gerapporteerd worden en een dergelijke monitoring is daarbij de aangewezen methodiek.


Pagina 31

8 Literatuur Alterra: ‘Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778’ Cinzano, P. e.a. The first world atlas of the night sky brightness Falchi F., Cinzano, P. CCD measurement of night sky brightness Schmidt W. Het meten van lichthinder. Zenit oktober 2005 Sotto le Stelle, Licht in Nederland, 2005 Sotto le Stelle Meten duisternis versie 2 , 2011


Pagina 32

Bijlage 1 Overige Lichtbronnen Nummer

Naam 1 recreatieterrein Ekenstein 2 bedrijventerrein Fivelpoort 3 sportpark

X Coordinaat

Y Coordinaat

Categorie

Gemeente

249675,5

593227,0 recreatieterrein

Appingedam

252604,9

592065,7 bedrijventerrein Appingedam

Aantal Opmerkingen onderzoeker - na 12 uur redelijk verlicht, van verre witte huis te zien Bollegraaf: sterke lampen die ver over land uitstralen, Fivelingo: groot terein verlicht met nette lampen; Fivelpoort 10 vreemd verlicht gebouw, geen eigenaar, terrein integraal met mooie led - verlichting, veel openbare verlichting op lege wegen

253200,7

593139,9 sportpark

Appingedam

38 20 redelijk op hoofdveld, 8 matig op bijveld, 6 matig op achterste veld, 2 slecht op oefenveldje

4 sportpark Bedum 5 bedrijventerrein Bedum 6 bedrijventerrein Bedum 7 sportpark Onderdedam 8 sportpark VV Noordwolde 9 molen Onderdendam 10 Molen Onderdendam 11 aardgaslocatie

235223,4

591507,2 sportpark

Bedum

52 12 zijn matig en sommige redlijk, er is ook nog led verlichting

235599,6

590343,8 bedrijventerrein Bedum

- geen bijzonderheden

235799,4

592167,7 bedrijventerrein Bedum

- Friesland Campina: sterk verlicht terrein, veel helderder dan openbare verlichting

234759,1

594939,2 sportpark

Bedum

234663,5

587654,4 sportpark

Bedum

4 redelijk

235103,4

594980,5 aanstraling

Bedum

- van onderen verlicht, redelijk gedaan

235161,1


Bedum

- verlicht

266743,1

568853,0 bedrijventerrein Bellingwedde

12 sportpark Blijham 13 sportpark Wedde

268337,3

569950,8 sportpark

Bellingwedde

18 goed

268584,4

566162,6 sportpark

Bellingwedde

Weddermeer

268230,6


Bellingwedde

Suyderoogh 16 jachthaven 17 haven 18 parkeerplaats

210055,5


De Marne

10 goed en matig veel bollen als verlichting, vooral op hoofdstraat; als verlichtingsysteem slecht, geen sterke - lampen moeilijk te overzien, er lijken aardig wat lampen te staan, relatief slechte armaturen, niet hele - sterke lampen, restaurant veel licht

209100,4


De Marne

209100,5

602690,9 divers

De Marne

208711,2

602748,9 divers

De Marne

19 kop van haven 20 Lauweroog dorp

208807,8

603002,1 divers

De Marne

209912,0


De Marne

- normale verlichting woonwijk

21 Robbenoord 22 recreatieterrein

210298,5


De Marne

- normale verlichting woonwijk

210298,5


De Marne

- bij ingang wat licht, op terrein geen licht gezien

213141,7

597891,2 bedrijventerrein De Marne

- hele terrein met sox verlichting, geen hoog niveau, maar wel groot terrein

221349,1

600644,8 sportpark

6 matig; alleen licht op oefenveld, geen lampen op wedstrijdvelden

14 15

23 Defensieterrein Kazerne 24 sportpark Ulrum, VVSV

De Marne

12 matig

- terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen

- veel kleine lichten, weinig licht vooral licht langs de haven en op bedrijfs terreinen, schip laadt twee sterke lampen die - verblindend de haven in schijnen 3 een paar lampen bij ingang 45 ouderwetse armaturen hoge druk natrium, 15 tot 20 lux redelijk veel voor ov

25 bedrijventerrein Leens 26 sportpark FC Leo Leens 27 Verhulsum

220455,5


221223,3

597303,3 sportpark

De Marne

221661,3

597914,0 divers

De Marne

- verlicht, niet overdreven

218188,7

600068,9 divers

De Marne

- niet bijzonders

221489,7

600616,8 sportpark

De Marne

8 matig; er zijn er meer, maar niet bereikbaar

224136,0


226564,1


- geen bedrijven; alleen boeren

226227,9

597812,8 sportpark

De Marne

6 matig en slecht

227682,8

601879,9 sportpark

De Marne

2 niet in gebruik en slecht

215884,9


- een groot bedrijf, Heiploeg, terrein verlicht, netjes uitgevoerd

216218,7

595263,9 sportpark

De Marne

6 matig; licht op 2 trainingsvelden

215127,1


De Marne

- niet een grote schaduw op de hemel, wel lampen omhoog gericht

37 kerk Kloosterburen 38 sportpark Godlinze

222024,4


De Marne

- ruim 1 cd/m2, mooi gedaan

249583,8

599516,1 sportpark

Delfzijl

6 slecht

39 compressorstation 40 sportpark Spijk

253240,5

603761,0 bedrijventerrein Delfzijl

251763,2

601052,8 sportpark

41 aardgaslocatie 42 bedrijven Herttery

254929,1


253570,4


43 sportpark Holwierde 44 sportpark Wagenborgen 45 sportpark Delfzijl

253721,1

598051,7 sportpark

Delfzijl

12 matig

257829,2

586040,3 sportpark

Delfzijl

6 matig

256801,9

594785,0 sportpark

Delfzijl

26 tennis goed, op velden 6 matig en redelijk op atletiekveld

46 sportpark Delfzijl 47

256314,6

593431,7 sportpark

Delfzijl

Farmsumerpoort

256853,0


Farmsum

258058,5


260044,9


14 redelijk Sander Niesten: sterk verlicht bord, Fitring: groot terrein overbelicht sterk uitstralend; Karwij: twee sterk verlichte borden; Draca: groot terrein, veel licht bij poort en aantal erg sterke witte - lampen, verblindend Opvallend sterke ver uitstralende lampen aan noord kant zeekanaal, de schepen hebben alle - sterke verlichting erg groot terrein met chemische industrie; het gehele terrein en alle installaties zijn verlicht, - terwijl er geen mens te zien is

261428,1


- aantal bedrijven: PPG en Siniat relatief wat minder licht dan in terrein Oosterhorn

260515,5


- North refinery: sterk verlichte parkeerplaats, ESD SIC: erg sterke hoge masten met ver

28 Westerhorn 29 sportpark Kloosterburen, Westerklooster 30 bedrijventerrein Wehe de Hoorn 31 bedrijven Mensingerweer 32 sportpark Eenrum 33 sportpark Westernieland 34 bedrijventerrein Zoutkamp 35 sportpark Zoutkamp, Toercamp 36 molen vierhuizen

48 49

Oosterhorn 50 Aluminiumfabriek 51 leeg terrrein

Delfzijl


- de Marne en Marnefort: twee bedrijven met sterke witte reclame; weinig terreinverlichting 12 redelijk

- geen opvallende bedrijven, erg klein

- relatief sterke witte lampen van verre te zien 26 2 slecht, 12 matig, 6 goed, 12 redelijk - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen - weinig licht

Pagina 34

uitstralende sterke lampen, JPB en NAM: beide relatief weinig licht 52 aardgaslocatie 53 sportpark

256063,2



256610,5

590486,9 sportpark

2 slecht

54 aardgaslocatie 55 bedrijventerrein 56 sportpark Woldendorp 57 sportpark Delfzijl

254190,8


254781,3


- redelijk veel licht, terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen Delft: grote verlichte borden, zwembad leeg parkkerterrein verlicht, opvallend donker plein met - winkels om 3 uur

264864,9

588758,0 sportpark

Delfzijl

6 redelijk

255792,3

596019,9 sportpark

Delfzijl

58 Aviko 59 Sportpark Breedenburg TC Warffum 60 Voetbalvereniging Warffum 61 sportpark Usquert

230850,6

601489,5 bedrijventerrein Eemsmond

- twee lampen aan westkant, verder weinig licht

231727,7

600493,5 sportpark

Eemsmond

8 goed

232825,8

601405,1 sportpark

Eemsmond

16 matig

236438,8

602652,4 sportpark

Eemsmond

6 redelijk

62 sportpark Kantens 63 sportpark Uithuizen Mencke 64 sportpark Uithuizermeeden Heracliden 65 bedrijventerrein Uithuizermeeden 66

237741,8

598082,8 sportpark

Eemsmond

- redelijk

240410,2

602671,7 sportpark

Eemsmond

243438,6

603778,4 sportpark

Eemsmond

244629,5


250311,7


242036,2

603649,5 sportpark

223038,9

584293,3 bedrijventerrein Groningen

230164,6


231745,6


231638,0


231479,8

581913,5 sportpark

Groningen

- geen licht, maar wel vreemd verlichte brug met sterk witte aangestraalde opervlakken City Box: reclamebord, max 160 cd/m2, ongeveer 30 bij 5 meter; Gamma reclamebord, max - 310 cd/m2; Saniform sterke reclame; Vesta gebouw veel witte reclameborden Leen Bakker: erg witte reclame, verder opvallend sterke openbare verlichting in nieuwe led - verlichting slecht te overzien, 6 redelijk, 16 matig en 16 op erg lage mastjes redelijk, maar hoe kunnen die 38 hele veld bestrijken?

231206,3

584566,3 sportpark

Groningen

68 in het midden 16 goed overige redelijk, aan noordkant daarnaast led verlichting

233075,5

584228,3 sportpark

Groningen

30 goed, erg lage masten

233266,1


bedrijventerrein Eemsmond 67 sportpark 68 bedrijventerrein Hoogkerk 69 bedrijventerrein 70 bedrijventerrein Peizerweg 71 bedrijventerrein 72 sportpark 73 sportpark universiteit 74 sportpark 75 bedrijventerrein

Delfzijl

Eemsmond


24 8 goede, 2 slecht, 6 matig en 8 matig

24 goed en slecht 7 matig en daarnaast de ijsbaan met lichten - geen bijzonderheden Wagenborg: groot verlichte wand; Orange terminal: twee erg slecht gericht op de waddenzee gerichte lampen op verder leeg terrein; op terrein met materiaal veel licht; Theo Pauw: sterk verlicht parkeerterrein; RWE: lage op de weg schijnende fel witte lampen bij een soort cabines, verder erg veel lampen op de torens op elke etage; GDF: volledig leeg groot parkeerterrein - verlicht met sox om 1 uur snachts 8 goed LCW: sterke lampen aan westkant op gebouw van vere te zien; Suikerunie: groot verlichte - toren

- openbare verlichting is onevenwichtig: sommige gedoofd , sommige soxlampen, sommige te

Pagina 35

sterke led lampen; ook flats met te veel licht op gaanderijen; dieseltanks met relatief sterke tl verlichting 76 bedrijventerrein 77 bedrijventerrein 78 bedrijventerrein Driemond 79 bedrijventerrein Euvelgunne 80 sportpark 81 sportpark 82 sportpark 83 bedrijvenpark Groningen zuid oost 84 sportpark Coendersborg 85 Eemskanaal noord 86 sportpark 87 bedrijventerrein A7 Groningen Rozenburglaan 88 Strandheem 89 sportpark Opende 90 bedrijventerrein Legolaan Grootegast 91 sportpark Grootegast 92 bedrijventerrein Rondweg Grootegast 93 sportpark Niekerk 94 sportpark Esserberg 95 sportpark GCSC 96 sportpark De Koepel 97 sportpark Glimmen 98 sportpark Noordlaren

234680,9



235187,8


236242,5


236399,3


- geen bijzonderheden Gamma: is open met erg sterk terreinverlichting gemiddeld 100 lux, ook reclame, wel mooie - armaturen; Been: een lamp recht de lucht in; Mitsubishi: sterk binnenverlichting Geagenco: de hemel belicht door sterke lampen; Kroon: sterk verlicht terrein; Oosterberg: naar hemel gerichte lampen; van Hoek: sterk verlicht terrein; Hooghoudt: twee van onderen verlichte reclameborden; Jorritsma: te sterke reclame; Boels: sterk verlicht pand; Macro: erg groot terrein - verlicht, winkel nog open; Kumy: te felle lampen gericht op weg

239440,9

580943,0 sportpark

Groningen

232513,6

579571,5 sportpark

Groningen

232004,5

579681,4 sportpark

Groningen

237004,8


236118,9

579501,5 sportpark

235051,5


27 goed Ikea terrein: 28 lux, dat is erg hoog; drie reclame masten, die van Interbest stralen veel licht de - hemel in

229902,6

580762,4 sportpark

32 goed, een paar aan de oostkant zouden nog iets naar beneden kunnen

230869,3


Atos: bollampen aan voorkant, verder weinig opvallend netjes verlicht aan snelweg; Vevida: te - sterke lampen aan voorkant

208809,8


Grootegast

- verlicht alleen op de wegen met bollen; minimaal; ook ingang weinig verlicht

209247,5

576878,5 sportpark

Grootegast

213973,9

581121,3 bedrijventerrein Grootegast

213437,3

580231,8 sportpark

214779,6

580905,4 bedrijventerrein Grootegast

218979,7

582096,7 sportpark

Grootegast

- geen bijzonderheden 4 armaturen op tennisvelden, goed; 6 armaturen voetbal, matig; 4 armaturen bij hockey, goed, 17 3 armaturen op oefenveld, matig

235430,5

578689,1 sportpark

Haren

18 goed

236511,8

577657,0 sportpark

Haren

56 goed tot en met matig, mooie armaturen, maar niet alle goed gesteld

237391,7

575924,5 sportpark

Haren

38 goed

238129,7

573669,1 sportpark

Haren

26 tennis goed; vv Glimmen redelijk/matig

240298,8

571299,6 sportpark

Haren

Groningen

Groningen

Grootegast


14 redelijk en matig zuidwestkant: 8 goed, 8 redelijk, 16 matig, 8 slecht; middenwest: 32 goed, 24 matig, 178 noordwestkant 24 goed; oostkant 56 goed 36 atletiek 16 goed; veld 14 goed; training 6 slecht Ganzewinkel: slecht gerichte verlichting; Coatinc: erg slecht gerichte verlichting, verblindend - voor verkeer; Honden africhtlocatie: sterke, slecht gerichte lampen, verblindend voor verkeer

20 4 op tennis, redelijk; 4 op oefenveld, redelijk; 12 op voetbalvelden, matig - Helmhold: vervelende lamp die verblindt voor verkeer 6 goede, 6 matig, aangevuld met groot aantal bouwlampen; ziet er erg vreemd uit; 2 matig op 14 een oefenveld

6 matig

Pagina 36

99 bedrijventerrein 100

sportpark 101 bedrijventerrein Foxhol Avebe 102 Meerwijck 103 bedrijventerrein 104 sportpark Martenshoek 105 sportpark de Kalkwijck 106 bedrijventerrein 107 recreatie 108 aardgaslocatie 109 kassen 110 sportpark Kiel Windeweer 111 Werf 112 bedrijventerrein Hoogezand 113 Kuil banden 114 bedrijventerrein Hoge en lage Traan Leek 115 bedrijventerrein Leeksterhout Leek 116 sportpark Rodenbuirg Leek 117 bedrijventerrein Industriepark Leek 118 sportcentrum Leek 119 bedrijventerrein Diepswal Leek 120 sportpark Gaveborg Oostwold 121 sportpark

HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer HoogezandSappemeer

Fiberglas: erg groot terrein armaturen met veel licht naar omgeving; ook sterke lampen op de naam gericht, recht de hemel in; De Hoop: sterke lampen bij schepen, ook gericht op weg; - APW: terrein leeg en toch verlicht

241903,1

577188,7 bedrijventerrein

242055,5

577869,0 sportpark

243622,4


243673,3


244574,1


244875,5

575955,0 sportpark

247065,2

574924,4 sportpark

249896,8


248994,4


249449,1


250454,8

576222,9 kas

248132,0

570581,8 sportpark

239338,4


252855,1


239896,1


220792,2

578541,5 bedrijventerrein Leek

221186,9


220865,9

576354,9 sportpark

221096,4


17 8 matig; 9 redelijk Hunter Douglas: enige irritante verlichtingsbronnen op terrein; onevenwichtig qua sterkte en - kleur; Leen Bakker: erg sterk wit reclamebord, groot parkeerterrrein verlicht om 22:40.

220658,4

574808,8 sportpark

16 goed

220401,4


225281,1

579781,2 sportpark

Leek

16 goed

219161,4

570824,3 sportpark

Leek

14 4 op veld goed; 4 op tennis goed; 6 op training slecht

Leek

Leek


5 redelijk erg groot terrein, niet overbelicht, veel typen armaturen, ook lage druk natrium die veel licht - rondstralen, moeilijk te overzien terrein - min of meer normale woonwijk; wel redelijk wat particuliere verlichting Holthausen: sterk verlicht terrein, wel met goede mooie armaturen, er wordt ook gewerkt; - Ergels (moeilijk te lezen): groot leeg terrein verlicht met sterke maar goede armaturen - niet te overzien, ik zie vier lampen 76 redelijk matig, relatief veel lampen voor aantal velden Nijburg: moderne led lampen aan wand maar slecht gericht; GLT: erg groot verlicht terrein, - matige armaturen die van ver te zien zijn - lijkt weinig licht te genereren - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen - éen kas verlicht lijkt wel voor 12 uur aan 4 redelijk - erg sterke lamp over het water en over het land van verre zichtbaar Van der valk: verlichte reclame zuil met licht dat naar boven straalt; verder netjes verlicht - terrein; Eurohal erg slechte led verlichting te fel en naar open land uitstralend - erg groot vlak belicht, niet overbelicht - Schmeding: felle reclame; Telecom service groep: felle reclame Abiant: felle reclame; Divoza: sterke terreinverlichting en omhoog schijnend; KFM Tradin: sterke gele lampen die op de weg schijnen, sterker dan OV; Slaapwarenhuis: grote verlichte - vlakken


Pagina 37

Zevenhuizen 122 bedrijventerrein Zevenhuizen Hoofddiep 123 bedrijventerrein Kakswijk Zevenhuizen 124 Labor pallet 125 sportpark 'Zandt 126 bedrijventerrein Zijldijk 127 Blijkheerd, Landjuweel 128 bedrijventerrein Middelstum, Boerkamp 129 sportpark Middelstum 130 sportpark Stedum 131 sportpark Loppersum 132 bedrijventerrein Garrelsvree 133 kerk Stedum 134 sportpark De Wilp 135 bedrijventerrein De Wilp 136 bedrijventerrein Kornhorn 137 sportpark Noordwijk 138 bedrijventerrein Parallelweg Marum 139 bedrijventerrein Noorderringweg Marum 140 bedrijventerrein Friesland foods Marum 141 sportpark Marum 142 sportpark Marum 143 bedrijventerrein Kruisweg Marum 144 sportpark Niebert

219653,3



219357,7



238035,2

596393,7 bedrijventerrein Loppersum

- twee grote felle lampen staan wel erg schuin omhoog

247149,9

599051,0 sportpark

8 redelijk

246263,6



245214,9


- lelijke ver uitstralende lampen, van verre te zien

238583,0



238577,9

595931,0 sportpark

Loppersum

16 redelijk en matig

241859,5

593540,2 sportpark

Loppersum

10 redelijk en matig

246080,9

595301,1 sportpark

Loppersum

22 goed bij tennis, redelijk en matig op de velden

247479,5


241991,8


Loppersum

212936,7

570197,7 sportpark

Marum

212917,3

570561,6 bedrijventerrein Marum

212685,1


- geen bijzonderheden groot terrein met lage druk natrium lampen. Stralen dus ver over het open land uit; terrein is niet - overbelicht

213137,6

576111,4 sportpark

2 goed; niet in gebruik zo te zien

213603,2


- Frapaan: erg sterke reclameverlichting

213767,9


- Dies: erg sterke aangestraald wit gebouw, groot vlak

212959,2


213255,5

573057,3 sportpark

Marum

213214,2

573339,1 sportpark

Marum

214603,9



217834,3

575147,7 sportpark

4 goed

Loppersum

Marum

Marum


- geen bijzonderheden gevonden, moeilijk bereikbaar - rond 0,5 cd/m2, om half 12 verlicht, mooi 12 4 tennis goed; 8 veld redelijk

- om 21 uur wordt er gewerkt, geen bijzondere verlichting 16 8 matig; 8 redelijk 6 tennis redelijk

Pagina 38

145 sportpark Boerakker 146 verlichte kerk Marum 147 sportpark Muntendam 148 bedrijventerrein, Veendam ten noorden van N366 149 sportpark Meede, de Bouwte 150 sportpark Noordbroek 151 aardgaslocatie

217853,8

578198,0 sportpark

Marum

2 redelijk

213065,1


Marum

- alle bomen rondom de kerk staan ook vol in het licht; veel licht gaat langs de kerk

254396,0

572691,4 sportpark

Menterwolde

255920,8

572919,1 bedrijventerrein Menterwolde

- 3 slecht en verder led verlichting, zes masten op een veld 4359 Meilofs: sterke lampen over de weg, overbelichte reclame; 4348 Olderburger: overbelicht terrein, vreemde lamp schijnt over de weg heen; 4353 Reym: te sterke lampen bij ingang en op het terrein ; 4426 Reym: slecht afgeschermde lampen op terrein; Broekema: sterke lampen - slecht afgericht

258122,9

573130,9 sportpark

Menterwolde

12 slecht

254611,9

579762,4 sportpark

Menterwolde

4 matig

254075,6


254909,3


- groot terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen Zuidbroek: een veel te sterke slecht gerichte lamp; Coop en Nieborg: erg felle verlichting; Hopsacase: verlicht pand niet bovenmatig maar wel langs pand naar de hemel; brandweer: - sterk verlicht terrein; Mammoet: sterk verlicht terrein, maar wel met kwalitieitsverlichting

153 kassen 154 sportpark Uiterburen 155 aardgaslocatie

252072,6

575758,4 kas

Menterwolde

- waarschijnlijk slechts een kas verlicht; deze was al om 23:15 aan

253950,4

577113,0 sportpark

Menterwolde

252827,4



156 aardgaslocatie 157 aardgaslocatie

253073,3


- erg groot terrein, terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen

254810,1



158 Station zuidbroek 159 kartonfabriek

253888,6

575758,5 divers

- erg fel en sterk uistralende armaturen

258696,1

566004,5 bedrijventerrein Pekela

260263,6

567013,6 sportpark

268819,5


262231,9


32 6 slecht, 12 redelijk en 14 matig Van den Hende:verblindende lampen op terrein; bedrijf ertegenover leeg met erg sterke lampen - op bedrijf; Dijker: straalt veel licht naar buiten om 23:30 Smurfit kappa: groot terrein, relatief weinig licht, alleen aan achterkant sterke gele lampen die - over land schijnen; verder leeg terrein met veel openbare verlichting

263364,1

570171,0 sportpark

26 redelijk

264787,5


258534,1

561935,5 sportpark

Pekela

274801,7

581521,6 sportpark

Reiderland

3 slecht

268361,3

579182,8 sportpark

Reiderland

15 slecht

269081,1

577226,8 sportpark

Reiderland

9 slecht

276437,7

578647,7 bedrijventerrein Reiderland

152

bedrijventerrein Gulden Driehoek

160 sportpark Burg Bokhovenpark 161 bedrijventerrein Pekelwerk 162 bedrijventerrein kartonfabriek 163 sportpark Pekela 164 bedrijventerrein Aa stroom 165 sportpark Boven Pekela, Rutger Olderboom 166 sportpark Drieborg 167 sportpark Finsterwolde 168 sportpark Beerta, Thos 169 bedrijventerrein

Menterwolde

Pekela

Pekela


18 redelijk

- Smurfit Kappa: terrein verlicht, ook sox die ver uitstralen, verder matige heoveelheid verlichting

- geen bijzonderheden 14 6 matig en 8 redelijk

- Smurfit Kappa: relatief weinig licht; kuuroord: veel slecht hoog gerichte sterke lampen

Pagina 39

170 sportpark Nieuwe Schans 171 aardgaslocatie

276886,5

579289,9 sportpark

Reiderland

4 goed

277002,9


- slechte en wijd uitstralende verlichting

172 Nieuwe Staten 173 bedrijventerrein Finsterwolde 174 aardgaslocatie

276518,3

584327,1 divers

- sluis met sterke groene lampen

267982,7


258478,7

580686,4 bedrijventerrein Scheemda

175 sportpark 176 sportpark Oostwold

258833,4

582163,7 sportpark

Scheemda

266062,2

580466,6 sportpark

Scheemda

177 aardgaslocatie 178 sportpark Scheemda 179 aardgaslocatie

257035,7


260953,3

578545,0 sportpark

259912,5



180 sportpark Niesoord 181 aardgaslocatie

264428,4

578995,1 sportpark

8 redelijk en matig

264350,3



262368,4


- Virol: sterke lampen rondom het gebouw, verblindend vanaf weg

264431,6

578994,5 sportpark

Scheemda

261717,5

574198,1 sportpark

Scheemda

Blauwe stad 186 aardgaslocatie 187 sportpark

265430,1

579002,9 divers

Scheemda

246401,9

588695,7 bedrijventerrein Slochteren

242915,2

582143,5 sportpark

Slochteren

188 Grunostrand 189 aardgaslocatie

240188,1


Slochteren

241943,6



190 aardgaslocatie 191 sportpark Scholdwolde 192 sportpark Siddeburen 193 bedrijventerrein Siddeburen 194

246823,8



250071,2

583710,0 sportpark

Slochteren

253499,3

585404,7 sportpark

Slochteren

255151,4


bedrijventerrein 195 kasgebied 196 aardgaslocatie

245070,3


- Niestijl: vreemd geplaatste verblindende lamp Reining: sterk uitstralende armaturen aan wand en te fel; op terrein erg hoge mast met goede armaturen maar te sterk; Wagenborg: sterke lampen aan wand die fel uitstralen; Eekels: groot terrein verlicht; Batech: sterk omhoog stralende terreinverlichting; KPN terrein sterk overbelicht, - wel mooie led lampen maar wel erg sterk

248884,3

577488,3 kas

- een kas aan, relatief weinig licht

248267,3


- relatief weinig licht

197 aardgaslocatie

246227,3



182 bedrijventerrein Eextahaven 183 sportpark Heiligerlee 184 sportpark Westerlee 185

Reiderland

Scheemda Scheemda

Slochteren


- PKF post: groot verlicht reclamevlak 15 cd/m2; Jan Musch: idem - zo te zien geen licht, verboden om er in de buurt te komen 12 op veld goed, anderen matig 4 matig - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 10 matig slecht

9 matig 14 matig weinig licht in Blauwe stad zelf, maar vooral veel openbare verlichtign in het open land - eromheen, Winschoten verlicht alles - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 32 tennis goed, velden matig - weinig licht kegels, ouderwets

13 tennis redelijk en velden matig tennis 10 goed, veld 8 matig, veld 4 slecht, veld 12 redelijk, veld 8 matig en erachter veld met 54 12 van onduidelijke kwaliteit, te grote afstand

Pagina 40

198 sportpark 199 sportpark Henk Bruins Sappemeer 200 aardgaslocatie 201 recreatieterrein

247812,9

579707,9 sportpark

Slochteren

18 slecht

248932,2

576818,1 sportpark

Slochteren

256063,2


14 4 goed, rest slecht meerdere terreinen, terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen, met erg - groene extra sterke lampen die over de weg stralen

251573,0


202 Aardgaslocatie 203 sportpark Stadskanaal Noord 204 sportpark Stadskanaal Pagedal 205 sportpark Alteveer

251002,3


259146,1

558021,6 sportpark

Stadskanaal

30 goed en redelijk

222434,5

587870,4 sportpark

Stadskanaal

16 8 goed op bijveld en 8 masten in vliegenmepper opstelling

263563,6

563900,6 sportpark

Stadskanaal

6 redelijk

265554,0

562068,6 sportpark

Stadskanaal

261780,4

555288,0 bedrijventerrein Stadskanaal

8 redelijk Qbuzz: sterke terreinverlichting, veel sterker dan openbare verlichting; verder veel bedrijven - met weinig icht

262065,4

553800,4 sportpark

Stadskanaal

264425,6

551268,0 sportpark

Stadskanaal

- zwembad en sporthal

266374,0

553356,0 sportpark

Stadskanaal

14 10 goed en 4 redelijk

265096,2

549949,9 sportpark

Stadskanaal

30 8 goed, 6 redelijk en 16 matig

244714,0

590752,9 bedrijventerrein Ten Boer

- Reinders: omhoog stralende verlichting

244729,9

591113,5 sportpark

Ten Boer

8 matig

214 sportpark Ten Boer 215 sportpark Woltersum 216 bedrijventerrein Winneweer 217 sportpark

242450,2

588433,1 sportpark

Ten Boer

28 8 tennispark redelijk; 20 op velden matig

244476,3

588227,9 sportpark

Ten Boer

10 redelijk

245114,4

592356,9 bedrijventerrein Ten Boer

- geen opvallende zaken

239261,3

585472,9 sportpark

6 goed

218 aardgaslocatie 219 sportpark Borgercompagnie 220 sportpark Veendam 221 sportpark Veendam Wildervanckhal 222 bedrijventerrein Veendam ten zuiden van N 366 223 sportpark

250091,8

568151,5 bedrijventerrein Veendam

257043,3

568615,6 sportpark

Veendam

253901,9

570428,6 sportpark

Veendam

254007,9

567641,1 sportpark

Veendam

255625,8


257044,0

568615,6 sportpark

206 sportpark Onstwedde 207 bedrijventerrein Vleddermond 208 sportpark Stadskanaal 209 sportpark Musselkanaal 210 sportpark Mussel 211 sportpark Musselkanaal 212 bedrijventerrein Ten Post 213 sportpark Ten Post

Slochteren

Ten Boer

Veendam


- ouderwetse bollen, weinig licht - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen

10 4 redelijk, 6 matig

- terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 8 matig lage masten oude armaturen slecht gericht; daarnaast het oude hoofdveld van FC Veendam 22 met vliegenmeppers 30 redelijk en matig nr 4778: veel te sterke gele lampen die deels op weg gericht zijn; 4506 Paramelt: erg groot verlicht verlicht vlak en sterk verlicht terrein met mooie armaturen, kan minder licht; Boels: te - sterk verlicht gebouw 8 matig

Pagina 41

Zuidwending 224 bedrijventerrein Ommelanderwijk 225 sportpark Barelveld 226 De Barlage 227 sportpark Veelerveen 228 bedrijventerrein Musselkanaal 229 sportpark Jipsingboertange 230 De Barkhoorn 231 sportpark Sellingen 232 bedrijventerrein

255947,4



252826,5

563670,1 sportpark

Veendam

8 matig

271363,7


Vlagtwedde

- relatief weinig licht, minder dan een normale wijk

272253,3

563335,8 sportpark

Vlagtwedde

266193,9

549909,4 bedrijventerrein Vlagtwedde

8 redelijk terein waar ov niet nodig is, zoveel licht is er; veel verblindende terreinverlichting, terrein bij ingang met sterke en verblindende verlichting; Wegman: te sterke verblindende lamp, ook voor mensen op terrein zelf verblindend; Hulzebos: sterke terrein lamp; Avebe: groot terrein met veel typen lampen, kantoren wegen torens; drie opvallend lelijk sterke witte lampen aan achterkant, - verblindend richting woonhuizen

270486,8

554526,5 sportpark

Vlagtwedde

8 matig

272215,5


Vlagtwedde

272567,2

552562,6 sportpark

Vlagtwedde

265957,5


267057,8


268084,9

545641,0 sportpark

Vlagtwedde

40 32 goed en 8 matig

265816,8

574729,0 sportpark

Winschoten

266464,5

574773,6 bedrijventerrein Winschoten

30 meeste redelijk Cordail: er hangt een grote waas van licht boven, niet goed te zien waar vandaan; Kroon: te witte reclame, Winpac: groot wit verlichte wand, Splash: achter een groot terrein sterk verlicht - met lampen die ver uitstralen

266654,8


266869,5


264098,6

573558,8 sportpark

Winschoten

266464,1


Winschoten

- hoge mast van verre zichtbaar, met veel verlichte borden en erg helder

230441,8

597812,7 sportpark

Winsum

5 redelijk

230080,9

598366,3 sportpark

Winsum

4 goed

226774,1

591704,6 sportpark

Winsum

9 matig

229169,4

594620,2 sportpark

Winsum

229686,3

594957,6 bedrijventerrein Winsum

6 goed Formido: grote reclame op open land gericht; Sennema erg sterke verlichting gericht op de provinciale weg met 35 cd/m2; Welkoop: idem; Autocenter heeft vreemde blauwe lampen - gericht op de weg

233 bedrijventerrein 234 Sportpark ter Apel 235 sportpark Winschoten 236 bedrijventerrein Reiderland 237 bedrijventerrein Rensel 238 bedrijventerrein Hoogebrug 239 sportpark st Vitusholt 240 Reclamemast 241 sportpark Baflo, Rood zwart 242 sportpark Baflo tennis 243 sportpark Feerwerd 244 sportpark Winsum 245 bedrijventerrein Winsum


- groot terrein, weinig verlichting 26 matig - erg groot terrein, zo te zien van Avebe, kan er niet bij, ziet er van afstand netjes uit Karwij: sterke reclame; Teuben: redelijk verlicht terrein, vreemde verlichting op gebouw; Baas: sterke verlichting op terrein; Stanneveld: erg sterke terreinverlichting, verblindend, Vision food: - veel te sterke terrein verlichting, erg verblindend op de weg maar ook voor mensne op terrein

- Synergon: veel te sterke lamp gericht op weg, parkeerplaats ernaast sterk verlicht Philips: verlicht met slecht afgeschermde armaturen, witte sterke lampen aan achterkant, ver uitstralend; Huuskes: te sterke slecht afgeschermde lampen; Borent: sterke omhoog gerichte - lampen op gebouw, 150 cd/m2, veel te sterk; van der Flier: sterk verlicht gebouw 28 redelijk

Pagina 42

246 sportpark Winsum Viboa 247 sportpark Winsum Schilligeham 248 bedrijventerrein Winsum 249 sportpark Sauwerd De Lange twee 250 sportpark Adorp t Stee 251 Kerk Ezinga

229778,2

594626,9 sportpark

Winsum

10 slecht tennis 12 armaturen redelijk; vv Hunsingo 6 armaturen goed; 4 armaturen matig; velden zuid 12 34 armaturen goed

229847,7

594183,6 sportpark

Winsum

231211,7

594567,6 bedrijventerrein Winsum


231760,6

590498,0 sportpark

Winsum

8 4 armaturen op tennisvelden, redelijk; 4 armaturen op veld, matig

231794,5

588313,6 sportpark

Winsum

8 slecht, lage masten, horizontaal gesteld

225176,3


Winsum

- verlichte kerk, toren niet, op kerkgebouw 2,1 cd/m2, redelijk uitgevoerd

252 aardgaslocatie 253 tennisvelden Oldehove 254 sportpark Grijpskerk 255 bedrijventerrein Rieslanden Grijpskerk 256 bedrijventerrein van Starkenborghkanaal noord Zuidhorn 257 sportpark Zuidhorn

216362,5

588023,8 divers

Zuidhorn

- hoge mast met kleine vlam, veel lampen die ver uitstralen

222244,6

591032,4 sportpark

Zuidhorn

216532,6

586045,0 sportpark

Zuidhorn

216331,2

587064,4 bedrijventerrein Zuidhorn

- diverse bedrijven: aan de weg enige grote verlichte vlakken

222125,5


- Koopman: groot terrein, niet bovenmatig maar wel met slecht afgeschermde armaturen

222166,1

585236,0 sportpark

Zuidhorn

258 sportpark Aduard 259 bedrijventerrein Aduard 260 bedrijventerrein Zuidhorn 261 Molen Oldehove

226364,0

586445,4 sportpark

Zuidhorn

226741,8



223329,5



222233,1


Zuidhorn

- van beneden verlicht; sterke uitstraling op hemel

262 Molen Oldehove 263 sportpark Oldehove, OKVC 264 station Zuidhorn

222330,6


Zuidhorn

- van beneden verlicht; sterke uitstraling op hemel

222669,5

591163,3 sportpark

Zuidhorn

2 alleen op een oefenveldje

223060,5

585076,4 divers

Zuidhorn

- slecht afgeschermde armaturen met felle tl buizen

265 kerk Zuidhorn 266 gaslocatie

223137,0


Zuidhorn

- kerk Zuidhorn in de regen is te zien dat de lamp aan zuidkant naast de kerk gericht is

212780,0



8 netjes horizontaal gestelde armaturen; hoge masten VV Grijpskerk: 12 armaturen op veld redelijk goed, 2 armaturen op trainingsveld redelijk; tennis 28 8 armaturen goed en 6 armaturen op veld in het zuiden matig

35 26 op velden goed; 9 op training slechter - 6 armaturen op grote veld, matig; Abdijrollers: 3 armaturen, matig; tennis 8 armaturen, goed

grote fakkel, die begin september 2014 aantal nachten brandde; ongeveer 30 meter hoge vlam

Pagina 43

Bijlage 2 Meetmethode hemelhelderheid

8.1.1 Hemelhelderheidskaart en hemelhelderheidskaart De mate van donkerte wordt bepaald door de totale hoeveelheid licht van de hemel. Het totale licht van de hemel is niet goed te meten aangezien er altijd wel bomen en of lichtbronnen aanwezig zijn. Daarom wordt er voor gekozen om niet de hele hemel te meten maar een klein stuk, recht boven je hoofd, het zenit, en de hoeveelheid licht van dat kleine stuk te meten. Dit is een goede maat voor het totaal aan licht van de hemel uit alle richtingen. Daarom spreken we voor de duidelijkheid niet over een hemelhelderheidskaart maar over een hemelhelderheidskaart.

8.1.2 Helderheden meten Meten hoe helder de nachtelijke hemel is, is niet eenvoudig. De helderheden zijn erg laag waardoor erg gevoelige apparatuur gebruikt moet worden. Deze apparatuur is meestal alleen te gebruiken in gestandaardiseerde laboratorium condities. Bij het meten van hemel is dit nu juist niet mogelijk. Ook moet de procedure simpel zijn om binnen de gegeven tijd voldoende metingen te kunnen doen. Een luminantiemeter is het geijkte instrument om de helderheid van objecten te meten. De meest gevoelige luminantiemeter, die in het veld toepasbaar is, heeft een minimum waarde van 0,1 mcd/m². De natuurlijke hemelhelderheid ligt volgens de literatuur tussen 0,2 en 0,25 mcd/m² (hangt vooral af van de zonneactiviteit). Het is duidelijk dat zelfs deze meter aan de ondergrens zit van zijn meetbereik en de fout in zijn metingen daarom relatief groot zal zijn. Verder is de hoek waaronder hij meet erg groot, n.l. 3 graden. In het beeldveld zullen vele sterren meegenomen worden en kan er niet alleen de hemel gemeten worden. Er is daarom gezocht naar andere methodes. Deze nieuwe methodes maken alle gebruik van lichtgevoelige chips die gebruikt worden in digitale fototoestellen en die na ijking gebruikt kunnen worden om kleine lichthoeveelheden te meten. De gevoeligheid van deze chips is tegenwoordig dermate hoog dat binnen een korte tijd veel signaal gemeten kan worden. Dezelfde methodiek is eerder toegepast in de provincies Zeeland, Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland. Deze methode is door Sotto le Stelle overgenomen van P. Cinzano en F. Falchi. De methode is grotendeels ontleend aan het werk van deze beroepsastronomen en de praktische uitwerking is met hen doorgenomen. (zie daarvoor de publicatie op internet beschikbaar ‘CCD measurements of night sky brightness’). Ook is het werk dat een andere sterrenkundige J. Hollan uit Tsjechië uitgevoerd heeft naar de effecten van extinctie op de hemelhelderheid meegenomen. Zijn methode om de extinctie in sterk verlichte landen zoals Nederland te verwerken is integraal overgenomen. Zie website: http://amper.ped.muni.cz/light. Deze methodiek zoals die in De provincie Groningen toegepast is wordt ook gebruikt door de astronoom Hähnel in Osnabruck om het Ruhrgebied in kaart te brengen. Voor een uitgebreide beschrijving van de methodiek zie: http://www.sotto.nl/artikelen/Artikel%20%20Meten%20duisternis%20versie%202.pdf Bovenstaande wil niet zeggen dat hiermee het laatste woord over het meten van de hemel gezegd is. Het aantal mensen dat hiermee bezig is, is gering en ook de ontwikkeling van de meetapparatuur gaat snel. Er is dus grote kans dat de methodiek nog wel aangepast gaat worden. De data zoals die nu verzameld zijn vormen echter het best denkbare dat op dit moment uitvoerbaar is.

8.1.3 Meetcondities De hemelhelderheid verschilt al naar gelang de bewolking. Hoe lager en dichter de bewolking hoe meer licht er vanaf de wolk gereflecteerd wordt en hoe hoger de hemelhelderheid is. Om niet elke nacht verschillende waarden te krijgen kan daarom alleen gemeten wordt op heldere nachten zonder bewolking. Andere voorwaarden zijn dat de zon meer dan 18 graden onder de horizon staat (astronomische duisternis) en de maan onder de horizon staat. Ook al was het op deze nachten onbewolkt, toch verschilt de mate waarin het licht uitgedoofd wordt door de atmosfeer. Dat heet extinctie. Elke nacht is op minimaal één locatie een zogenaamde extinctiemeting uitgevoerd waarmee de extinctie van die nacht bepaald wordt. Extinctie treedt op als licht zich door de atmosfeer beweegt. Een deel van het licht wordt tegengehouden, geabsorbeerd of verstrooid. Als licht precies verticaal door de atmosfeer gaat dan passeert hij de dikte van de hele atmosfeer. Licht dat meer horizontaal door de atmosfeer beweegt zal een langere weg afleggen in de atmosfeer en dus ook meer uitdoven, meer geabsorbeerd of verstrooid worden. Door elke nacht de absorptie en verstrooiing aan sterren laag aan de horizon te meten kan de mate waarin ook het licht van de grond uitgedoofd wordt bepaald worden. Op deze manier kunnen de metingen van verschillende nachten met elkaar vergeleken worden. Ook is het zicht en andere meteorologische condities vastgelegd, zoals dat bijgehouden wordt door veel weermeetstations in Nederland. De weersomstandigheden waren in de herfst van 2013 zeer wisselend. Er is veel begin september 2013 gemeten en daarna was het lange tijd onmogelijk door het ongunstige weer. In de eerste dagen van januari en februari 2014 waren de condities juist weer stabiel en waren de metingen daarom ook zeer betrouwbaar en consistent.


Pagina 45

8.1.4 Metingen Er zijn op 10 verschillende nachten in totaal 225 metingen verricht op ruim 203 verschillende locaties Nacht datum

Aantal Kwaliteit metinge n

IJking

R²

Nacht 1

4 op 5 september 2013

21

stabiel helder weer. Na 2 uur enige mistvorming. zicht 5 tot 10 km; gemiddeld extinctie, betrouwbaar

y=0,3579x + 14,939

R² = 0,92

Nacht 2

5 op 6 september 2013 28 op 29 september 2013

25

stabiel helder weer.15 graad, geen mist; 30 kilometer zicht; goede extinctie, betrouwbaar stabiel helder weer.8 graad, geen mist; 30 kilometer zicht; goede extinctie, erg betrouwbaar

y=0,2294x + 15,052 y=0,2217x + 15,117

R² = 0,87

Nacht 4

29 op 30 september 2013

22

y=0,1884x + 15,088

R² = 0,95

Nacht 5

23

y=0,2455x + 15,142

R² = 0,99

y=0,2492x + 15,058 y=0,3951x + 15,124

R² = 0,95

Nacht 7

30 september op 1 oktober 2013 1 op 2 oktober 2013 2 op 3 januari 2014

Nacht 8

4 op 5 januari 2014

16

y=0,4229x + 15,031

R² = 0,97

Nacht 9

28 op 29 jan 2014

19

y=0,4837x + 15,227

R² = 0,94

Nacht 10

2 op 3 feb 2014

32

stabiel helder weer, geen enkele vorm van mist, sterke oostenwind; 3 graad meer dan 40 kilometer zicht;erg lage extinctie en zeer betrouwbaar stabiel helder weer, geen enkele vorm van mist, 3 tot 5 graad, 30 kilometer zicht; goede extinctie, erg betrouwbaar stabiel helder weer, geen enkele vorm van mist; 2 graad, > 30 kilometer zicht; goede extinctie, erg betrouwbaar redelijk weer, flarden bewolking; tussen 12 en half 2 overtrekkende wolken; na 3 uur minder; 4 graad; ongeveer 20 kilometer zicht ; matige extinctie, minder betrouwbaar hele nacht toch enige flarden bewolking. Na 4 uur wordt het sterker; 3 graad; ongeveer 20 kilometer zicht; matige extinctie, betrouwbaar koud helder oostenwind geen grondmist; na half 2 opeens mist; nNa 4 uur wordt het betrouwbaar, rond vriespunt, meer dan 40 km zicht; matige extinctie, betrouwbaar Begin van de nacht nog wolken; trokken weg om 22 uur. Rond 12 uur weer overkomende flarden en daarna volledig helder, geen mist; rond vriespunt, tussen 10 en 20 km zicht; gemiddeld extinctie, erg betrouwbaar

y=0,2795x + 15,044

R² = 0,98

Nacht 3

Nacht 6

17

24 26


R² = 0,98

R² = 0,57

Pagina 46

Op elk meetpunt is de volgende procedure gevolgd:  Locatie is met behulp van een GPS vastgelegd;  Een foto van tussen de 60 en 180 seconde van het zenit gemaakt;  Een zogenaamd dark frame met dezelfde belichtingstijd gemaakt (hierbij wordt wel belicht, maar kan geen licht de chip bereiken door de dop op de lens te houden).  Meting met een de Sky Quality Meter uitgevoerd 8.1.4.1 Verwerking Alle foto’s zijn omgezet tot een fit file (softwareprogramma Iris). Dit is het gebruikelijke formaat voor astronomische waarnemingen. Alle metingen werden gekalibreerd met de dark frame gemaakt op dezelfde locatie en met flatframes (software programma AIP). Hiermee worden de fouten zoals ruis, vignettering van het toestel zoveel mogelijk opgeheven. In het middelste deel van de foto werden 6 stukken van 15 bij 15 pixels uitgekozen waar geen sterren te zien waren en de ‘mean of the median half’ werd bepaald. Deze maat wordt beschouwd als de meest geschikte manier om de ‘pixelvalue’ van de hemel te verkrijgen. Er is in de foto’s namelijk een grote signal to noise ratio en met deze methode wordt alleen het middelste deel van de pixels meegenomen en daar weer het gemiddelde van bepaald. De gevonden pixelvalue werd via een Excel tabel omgezet in magnitudes en in milicandela per vierkante meter. Tevens werd van elke nacht de extinctie bepaald aan de hand van de foto’s genomen met de extinctiemeting. De extinctie op de nachten verschilde tussen 0,18 en 0,48 magnitude per airmass. Om de meetresultaten van de verschillende nachten te kunnen vergelijken en samen te kunnen presenteren, zijn de gemeten magnitudes van de hemel geschaald op een gemiddelde heldere nacht met een extinctie van 0,33 magnitude per airmass. Dit is de internationaal gehanteerde norm, ook bijvoorbeeld gebruikt bij de ‘Wereldatlas van de hemelhelderheid’. 8.1.4.2 Nauwkeurigheid De waarden zoals die in Groningen gemeten zijn, zijn nauwkeuriger dan de waarden verkregen via de satelliet. De nauwkeurigheid van de wereldatlas is 300%, deze waarden liggen waarschijnlijk dus tussen 3 maal de waarde en 1/3 ervan. De metingen zoals die nu in Groningen uitgevoerd zijn, zijn veel beter, maar ook binnen deze metingen is een zekere mate van onzekerheid. In de grafiek m,et de ruwe waarden zijn de dubbele metingen weergegeven. De hoogte van de staafjes bij elke dubbele meting geeft de hemelhelderheid weer en hoe groter het verschil tussen n de twee staafjes hoe groter het verschil tussen de twee nachten waarop gemeten is. De belangrijkste reden is dat de metingen op verschillende nachten uitgevoerd worden. Elke nacht heeft andere atmosferische condities, waardoor het licht op verschillende manier verstrooid wordt. Om deze verschillen te kunnen vastleggen en ervoor corrigeren, wordt elke nacht een extinctiemeting uitgevoerd, wat een maat is voor de mate van transparantie van de atmosfeer. Er wordt tevens het horizontaal zicht opgevraagd van het dichtst bijzijnde weerstation. Er zijn totaal op 19 locaties meerdere metingen uitgevoerd op verschillende nachten. Hieronder staan deze metingen met de waarden op verschillende nachten. Het gemiddeld verschil was 13%. Dat is veel minder dan gebruikelijk. De 10 nachten waarop gemeten was, waren relatief van zeer goede kwaliteit en de variatie in uitkomsten daarom klein. Door een correctie toe te voegen kon deze onzekerheid teruggebracht worden naar 9%. De essentie van de correctie is dat water en stof in de atmosfeer dichtbij een lichtbron het licht op korte


Pagina 47

Milicandela/m2

afstand verhogen en op grote afstand uitdoven. Dus hoe slechter de transparantie hoe groter dit effect. 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30

Ruwe waarden

Nacht 1 Nacht 2 Nacht 3 Nacht 4 Nacht 5 Nacht 6 Nacht 7 Nacht 8

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

Dubbele metingen

Nacht 9 Nacht 10

Milicandela/m2

Door een correctie toe te passen waarbij zowel extinctie als zicht meegenomen werden konden de verschillen teruggebracht worden tot 9%. De grafiek van de nieuwe waarden staat hieronder. Te zien is dat de verschillen in waarden nu kleiner zijn. De methodiek is op alle metingen uitgevoerd en daarmee kon de waarschijnlijke fout teruggebracht worden tot rond de 10%. 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30

Gecorrigeerde waarden

Nacht 1 Nacht 2 Nacht 3 Nacht 4 Nacht 5 Nacht 6 Nacht 7 Nacht 8

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Dubbele metingen

Nacht 9 Nacht 10

8.1.4.3 Eindresultaat Door de afdeling Personeel organisatie en informatievoorziening van de provincie Groningen is van de ruim 200 metingen de kaart gemaakt. Daarbij is de volgende interpolatie toegepast Gebruikte software ArcGIS 10; IDW; output cellsize 25 meter; power 2,5; search radius variable, number of points 5. Er zijn meerdere versies geproduceerd met verschillend aantal klassen. In overleg is besloten die met 6 klassen te kiezen, aangezien Friesland dezelfde klassenindeling gebruikte en de kaart goed de verschillende gebieden in de provincie doet herkennen.


Pagina 48

Bijlage 3 All sky opnamen Locatienaam Breedte

Lengte

Opname tijdstip

53, 3' 31.8899" 53, 5' 58.5247"

6, 59' 50.7578" 7, 8' 6.68748"

Boertange west

53, 0' 24.7757"

7, 9' 35.0587"

Borgertange Den Ham Den Hom Eenrum Gaarkeuken Garsthuizen Glimmen

52, 56' 26.8784" 53, 16' 12.6922" 53, 13' 26.8469" 53, 20' 35.4229" 53, 15' 13.9179" 53, 21' 29.854" 53, 8' 42.082"

7, 6' 41.6778" 6, 25' 57.9094" 6, 26' 17.6848" 6, 28' 29.3147" 6, 21' 15.4921" 6, 41' 19.857" 6, 36' 5.53134"

Grijssloot

53, 22' 27.1732"

6, 23' 14.4535"

Grootegast Hongerige Wolf Jipsinghuizen bij grens Kiel-Windeweer Kolhol Kommerzijl Lauwersmeer noord

53, 12' 18.0158" 53, 14' 15.0751" 52, 58' 24.9935"

6, 17' 35.1819" 7, 8' 2.88576" 7, 11' 48.2336"

53, 6' 50.0923" 53, 23' 33.3388" 53, 17' 22.342" 53, 23' 26.519"

6, 45' 17.5507" 6, 46' 48.9032" 6, 20' 0.4074" 6, 18' 24.3114"

Lauwersmeer

53, 21' 47.7195"

6, 15' 0.06864"

Leek noord Lutjegast_2 Lutjerijp Marum noord Marum zuid Meerstad Midwolda Musselkanaal Nieuw Beerta Nieuw Scheemda Nieuwe Statenzijl Nieuwolda-Oost Noordpolderzijl

53, 12' 3.5796" 53, 14' 23.4429" 6, 47' 42.0957" 53, 9' 37.8463" 53, 6' 59.1798" 53, 13' 47.7144" 53, 12' 48.5077" 52, 57' 34.7596" 53, 11' 43.2914" 53, 12' 25.8829" 53, 13' 51.396" 53, 14' 18.4173" 53, 26' 38.1209"

6, 23' 14.7625" 6, 14' 6.30432" 6, 47' 42.0957" 6, 13' 33.5513" 6, 16' 55.0131" 6, 40' 8.12142" 7, 1' 2.40822" 7, 3' 32.1421" 7, 8' 53.9609" 6, 56' 58.8251" 7, 12' 22.9676" 7, 2' 19.0225" 6, 38' 1.53012"

Oldehove Oostwold Oude Schans

53, 18' 38.9758" 53, 11' 55.0744" 53, 8' 0.18186"

6, 24' 10.6897" 6, 27' 40.2884" 7, 5' 49.8047"

29-1-2014 0:36:04 28-1-2014 22:30:29 28-1-2014 21:07:55 2-1-2014 21:49:13 6-9-2013 0:25:27 5-9-2013 23:59:14 29-9-2013 0:11:37 6-9-2013 1:26:47 30-9-2013 1:05:04 1-10-2013 21:50:52 28-9-2013 23:29:24 5-9-2013 23:00:17 3-2-2014 2:53:59 28-1-2014 20:26:31 4-1-2014 0:56:47 1-10-2013 0:13:48 6-9-2013 2:11:21 28-9-2013 22:59:28 28-9-2013 22:17:50 5-9-2013 2:48:08 5-9-2013 5:09:41 1-10-2013 1:44:35 4-9-2013 23:47:49 4-9-2013 23:32:35 2-10-2013 0:43:57 3-2-2014 0:39:18 2-1-2014 22:49:02 3-2-2014 1:55:13 3-2-2014 0:12:22 3-2-2014 2:37:27 3-2-2014 3:32:41 29-9-2013 23:34:28 6-9-2013 2:39:48 2-10-2013 4:27:16 28-1-2014

Alteveer Bellingwolde


Pagina 49

Oudeschip

53, 25' 25.7881"

6, 49' 33.67"

Overschild Sappemeer noor Sauwerd Selwerd Sint Annen Slegge Solwerd Stitswerd Surhuisterveen 't Zandt Ten Post Termunten Tinallinge Tussenklappen Valom

53, 16' 30.8906" 53, 11' 10.6352" 53, 17' 12.737" 53, 14' 53.5849" 53, 18' 1.67928" 52, 54' 49.0535" 53, 19' 32.3936" 53, 22' 12.0985" 53, 11' 17.856" 53, 21' 59.0237" 53, 18' 47.6614" 53, 17' 56.5377" 53, 21' 41.6346" 53, 8' 52.4502" 53, 27' 22.8288"

6, 47' 49.9171" 6, 47' 48.338" 6, 31' 55.4114" 6, 32' 52.071" 6, 39' 27.4645" 7, 5' 2.43102" 6, 52' 59.6888" 6, 35' 58.2556" 6, 12' 41.3319" 6, 45' 46.7509" 6, 42' 49.8629" 7, 2' 55.1252" 6, 33' 11.423" 6, 51' 11.0357" 6, 40' 17.3151"

Veendam oost Wagenborgen Warffum

53, 6' 28.577" 53, 14' 38.9809" 53, 23' 43.747"

6, 54' 48.5651" 6, 56' 15.5392" 6, 34' 41.7991"

Wessinghuizen

53, 3' 35.4182"

7, 4' 20.1974"

Wessingtange Winsum oost

52, 54' 36.3086" 53, 19' 23.4223"

7, 8' 30.2539" 6, 34' 13.6213"

Zevenhuizen Zomerdijk Zuidbroek

53, 7' 49.9856" 53, 16' 37.113" 53, 10' 6.00342"

6, 19' 4.48014" 6, 57' 51.4928" 6, 54' 18.1075"


23:19:21 30-9-2013 23:33:05 30-9-2013 2:06:25 4-1-2014 3:27:14 6-9-2013 3:42:10 2-10-2013 2:36:12 6-9-2013 4:23:55 2-1-2014 22:03:12 1-10-2013 2:47:55 30-9-2013 0:26:25 5-9-2013 4:33:47 1-10-2013 1:03:09 30-9-2013 1:30:08 3-2-2014 4:05:15 29-9-2013 1:54:54 4-1-2014 2:22:19 30-9-2013 22:27:24 4-1-2014 1:40:56 3-2-2014 5:23:51 29-9-2013 23:01:49 28-1-2014 21:49:52 2-1-2014 21:20:14 29-9-2013 22:15:05 5-9-2013 1:30:53 3-2-2014 4:36:36 2-2-2014 22:48:09

Pagina 50

Bijlage 4 Begeleidende tekst bij hemelhelderheidskaart Groningen Al jaren nemen lichtvervuiling en lichthinder in onze samenleving toe en de donkerte van de nacht af. Er zijn drie belangrijke argumenten om met dit gegeven aan de slag te gaan:  Verlichting kan verstoring opleveren van mens en dier  Duisternis is een te beschermen oerkwaliteit, vergelijkbaar met stilte  Lichthinder en lichtvervuiling gaan vaak gepaard met energieverspilling De provincie Groningen heeft bureau Sotto le Stelle opdracht gegeven om onderzoek uit te voeren hoe de nachten in de provincie Groningen beïnvloed worden door de aanwezige verlichting. Een belangrijk resultaat van het onderzoek is de hemelhelderheidskaart van de provincie Groningen. Dit memo geeft een korte toelichting op het onderzoek en de resultaten. Nachten in Groningen Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan een drietal soorten van beïnvloeding door licht onderscheiden worden wat zowel geldt voor mensen als dieren en planten: 1. Verlicht worden Dit is het effect van nabije verlichting. Het kan bijvoorbeeld leiden tot hinder voor de mens wanneer een lantaarnpaal de slaapkamer in schijnt, tot vroegere bloei van flora en tot beïnvloeding van de biologische klok van mens en dier. 2. Zien van verlichting Dit treedt op grotere afstand van de lichtbron op. Afstoting en aantrekking van dieren, maar ook vervuiling en verrommeling van nachtelijk landschap vallen in deze categorie. 3. Oplichten van de hemel Duisternis is een oerkwaliteit, vergelijkbaar met rust en stilte. In onze omgeving is de hemel nooit meer echt donker. Hierdoor zijn sterren niet of slecht zichtbaar, maar wordt ook de beleving van de nacht aangetast en het contrast met de dag verminderd. In de bebouwde kom gelden alle drie de aspecten, terwijl daarbuiten vooral de laatste twee gelden. Als we naar de mens kijken praten we in plaats van effecten vooral over de visuele kwaliteit. De nachten in Nederland worden buiten de bebouwde kom visueel bepaald door de lichten in de omgeving en de hemel boven je. De hoeveelheid licht van de hemel bepaalt of je je omgeving kan zien (kun je iemand aan zien komen), terwijl de lichten in je omgeving je oriëntatie bepaalt (waar ben je). De hemelhelderheidskaart Van de drie genoemde effecten is alleen het oplichten van de hemel geschikt om een kaart van te maken. Het ophelderen van de hemel geschiedt door alle lichten in de omgeving en geeft dus een algemeen beeld van de nacht. De hemelhelderheidskaart is een handige manier om in een oogopslag te zien wat de visuele kwaliteit is van de nachten in de provincie Groningen. De hemelhelderheidskaart geeft aan hoe donker de hemel recht boven een locatie is, op een heldere nacht zonder maan. De kaart is gebaseerd op uitgebreide fotografische metingen op ruim 200 locaties op het hele grondgebied van de provincie. De waarden op de tussenliggende punten is door de computer uitgerekend. Uit de kaart blijkt dat de hemelhelderheid in onze provincie varieert van erg donker tot redelijk licht. In het donkerste gebieden zijn er nog ongeveer 2000 sterren te zien terwijl in de centra van de steden hoogtuit nog 500 te zien zijn. Uit de kaart kan de volgende zaken afgeleid worden: 1. De kaart geeft aan wat de helderheid is van de hemel recht boven je hoofd. 2. De kaart geeft inzicht in de totale hoeveelheid licht van de hemel door te kijken hoe de hemel in alle richtingen er uit ziet. 3. De kaart geeft een algemeen beeld van de visuele kwaliteit van de nacht in een locatie. Voor meer informatie is het rapport over het onderzoek te verkrijgen bij de afdeling Afdeling Omgeving & Milieu van de provincie Groningen.


Pagina 51

Bijlage 5 Hemelhelderheidskaart provincie Groningen


Pagina 52

Bijlage 6 Hemelhelderheidsmetingen provincie Groningen


Pagina 53

Bijlage 7 Kaart Overige verlichting provincie Groningen


Pagina 54

Duisternis onderzoek Groningen

Recommend Documents