De geologie van Uluru (Ayers Rock), Kata Tjuta (de Olga's) en Kings Canyon

De geologie van Uluru (Ayers Rock), Kata Tjuta (de Olga's) en Kings Canyon Northern Territory, Australië door Theo Kloprogge en Marloes Pronk

G e e n t o e r i s t k a n z e g g e n d a t hij e c h t n a a r A u s t r a l i ë is g e w e e s t a l s hij g e e n b e z o e k heeft g e b r a c h t a a n A y e r s R o c k en d e Olga's, t e g e n w o o r d i g beter b e k e n d o n d e r h u n a b o r i g i n a l n a m e n U l u r u e n K a t a T j u t a . A f b . 1. O o k d e m i n d e r b e k e n d e K i n g s C a n y o n is m e e r d a n d e m o e i t e w a a r d o m e e n of m e e r d a g e n te v e r t o e v e n . E n d a t terwijl e e n g r o o t d e e l v a n d e A u s t r a l i ë r s zelf n o o i t v a n h u n l e v e n d e z e n a t u u r w o n d e r e n in l e v e n d e n lijve z u l l e n z i e n . E c h t e r a l s g e ë m i g r e e r d e N e d e r l a n d e r s e n g e o l o g i s c h g e ï n t e r e s s e e r d e n k o n d e n wij natuurlijk d e reis v a n u i t B r i s b a n e n a a r het c e n t r u m v a n A u s t r a l i ë niet a a n o n s v o o r b i j laten g a a n . H e t feit d a t je het e e n en ander v a n g e o l o g i e afweet maakt een b e z o e k alleen maar bijzonderder.

Afb. 1. Kata Tjuta (de Olga's) vanuit een helikopter gezien: bergen met flauw hellende lagen van grof conglomeraat.

D e reis brengt je n o r m a a l g e s p r o k e n allereerst per v l i e g tuig naar A l i c e S p r i n g s (alhoewel er t e g e n w o o r d i g e e n mogelijkheid is o m d o o r te vliegen naar het v a k a n t i e o o r d Yulara nabij Uluru). Z i e het kaartje (afb. 2). D e reis per auto of b u s v a n A l i c e S p r i n g s naar Uluru vormt e e n grote reis d o o r d e tijd. J e rijdt d o o r e e n v a n d e o u d s t e l a n d s c h a p p e n o p a a r d e met resten v a n b e r g e n die e e n s d e m a t e n h a d d e n v a n d e R o c k y M o u n t a i n s . D e afgeronde h e u v e l s ten n o o r d e n v a n A l i c e S p r i n g s b e s t a a n uit d e A l i c e S p r i n g s G r a n i t e met een o u d e r d o m v a n o n g e v e e r 1800 miljoen jaar, wat het e e n v a n d e o u d s t e g e s t e e n t e s in d e w e r e l d maakt. Vanuit A l i c e S p r i n g s leidt d e route allereerst naar E r l d u n d a v i a d e Stuart H i g h w a y o m v e r v o l g e n s v i a d e L a s s e t e r H i g h w a y naar Yulara te rijden. D e L a s s e t e r H i g h w a y loopt eigenlijk d o o r een groot d a l , g e v u l d met g r i n d , z a n d en klei. H a l v e r w e g e E r l d u n d a en Uluru kun je d e L a s s e t e r H i g h w a y verlaten o m v i a d e Ernest Gilles R o a d naar K i n g s C a n y o n in het W a t a r r k a National P a r k te rijden. Dit park v o r m t d e westelijke rand v a n d e G e o r g e Gilles R a n g e . W a t a r r k a is aboriginal v o o r d e U m b r e l l a B r u s h ofwel d e paraplustruik, Acacia ligulata. E e n w a n d e l i n g over d e z o ' n 100 m h o g e kliffen v a n K i n g s C a n y o n is a d e m b e n e m e n d , z e k e r als je d e klim net v o o r z o n s o p g a n g

begint. A f b . 3. D e belangrijkste afzetting v o r m t d e 3 5 0 miljoen jaar o u d e M e r e e n i e S a n d s t o n e . D e z e wittige z a n d s t e e n is afgezet o p e e n m e e r r o o d tot lichtbruinachtig g e k l e u r d e C a r m i c h a e l S a n d s t o n e , die o n g e v e e r 4 4 0 miljoen jaar g e l e d e n w e r d afgezet. B e i d e afzettingen w e r d e n in e e n o n d i e p e z e e g e v o r m d en v o o r a l d e C a r m i c h a e l S a n d s t o n e vertoont regelmatig s p o r e n v a n trilobieten. D e M e r e e n i e S a n d s t o n e vertoont regelmatig s p o r e n v a n b e w e g i n g v a n het z a n d langs d e b o d e m in d e v o r m v a n fossiele ribbels en v a n s c h e v e g e l a a g d h e d e n . A f b . 4. E r o s i e langs d i a k l a z e n heeft a a n d e t o p v a n d e c a n y o n g e z o r g d v o o r t y p i s c h e afgeronde, bijenkorf-achtige rotsformaties. A l s g e v o l g v a n d e b e s c h e r m d e ligging in d e c a n y o n is het het rijkste g e b i e d a a n planten v a n d e g e h e l e aride z o n e v a n A u s t r a l i ë , met m e e r d a n 6 0 0 p l a n t e n s o o r t e n . D a a r n a a s t v i n d e n w e er m e e r d a n 100 v o g e l s o o r t e n , m e e r d a n 60 s o o r t e n reptielen en d i v e r s e k a n g a r o o - s o o r t e n z o a l s d e r o c k - w a l l a b y , d e euro e n d e rode k a n g a r o e Z i e o o k afb. 1 1 . Het belangrijkste t o p o g r a f i s c h e h o o g t e p u n t is het fossiele L a k e A m a d e u s s y s t e e m . Z o ' n 14 miljoen jaar g e l e d e n w a s het e e n z o e t w a t e r - s y s t e e m dat zijn w a t e r afvoerde v i a d e F i n k e River.

Afb. 2. Kaartje van een deel van Northern Territories (Australië), met de ligging van de besproken plaatsen.

128

Uluru als K a t a Tjuta b e v i n d e n z i c h belangrijke aboriginal b a s i s k a m p e m e n t e n v a n d e Pitjantjatjara- en d e Yankuntjatjara-volken, Veel karakteristieken v a n Uluru en K a t a Tjuta v o r m e n e e n integraal d e e l v a n hun cultuur; s o m m i g e p l a a t s e n zijn heilig en k u n n e n alleen d o o r d e a b o r i g i n a l s b e z o c h t w o r d e n . T j u k a r p a is het aboriginal w o o r d v o o r wat b e s c h r e v e n wordt als d e wetten die b e t e k e n i s en o r d e g e v e n a a n het leven. Het bevat d e uitleg v a n d e o o r s p r o n g v a n het leven, d e l e v e n d e en d e d o d e natuur.

Afb. 3. Loodrechte wanden bij het eind van Kings Canyon, waar zich nog de originele brug bevindt.

T e g e n w o o r d i g is het m e e r e e n g r o t e n d e e l s w e g g e k w i j n d z o u t meer, dat echter n o g s t e e d s e e n belangrijke t o p o g r a f i s c h e bijzonderheid vormt, zelfs o p continentale s c h a a l . S a t e l l i e t b e e l d e n t o n e n a a n dat het huidige langgerekte m e e r n o g s t e e d s e e n lengte heeft v a n z o ' n 5 0 0 k m , met e e n totaal o p p e r v l a k v a n ruim 1 7 5 0 k m . Het s y s t e e m ontvangt zijn water v a n e e n g e b i e d v a n bijna 1 0 0 . 0 0 0 k m . Z i e afb. 2. 2

2

N a o n g e v e e r 150 k m k o m je l a n g s een soort v a n tafelberg g e n a a m d M o u n t C o n n e r . Veel m e n s e n die hier v o o r het eerst k o m e n verwarren d e z e berg met Uluru. M o u n t C o n n e r bestaat uit bijna horizontaal l i g g e n d e z a n d s t e e n l a g e n , afgezet d o o r s m e l t water v a n een gletsjer o n g e v e e r 7 5 0 miljoen jaar g e l e d e n , t o e n e e n groot d e e l v a n A u s t r a l i e o n d e r e e n ijskap lag als g e v o l g v a n d e positie dichtbij d e n o o r d p o o l in d i e tijd. M o u n t C o n n e r w o r d t w e l als e e n m e s a b e s c h r e v e n , m a a r in werkelijkheid is hij k o m v o r m i g en loopt af naar het z u i d e n in een serie ravijnen. A f b . 5.

Afb. 5. De tafelberg Mount Conner. Een harde bovenlaag verhinderde verdere erosie; het omringende gesteente is wel weggevoerd.

D e eerste E u r o p e a a n die ooit M t . O l g a z a g w a s Ernest G i l e s o p 13 o k t o b e r 1872, t o e n hij z o ' n 100 kilometer ten n o o r d o o s t e n o p een h o g e richel k l o m en naar het z u i d w e s t e n keek. A f b . 6. H e l a a s w a s d e w e g naar M t . O l g a v e r s p e r d d o o r wat nu b e k e n d staat als L a k e A m a d e u s , e e n groot zoutmeer. Hij gaf het d e z e n a a m s a m e n met d e n a a m M t . O l g a naar d e t o e n regerende k o n i n g e n koningin v a n S p a n j e . E e n jaar later, bij zijn t w e e d e expeditie, k w a m hij w e l bij M t . O l g a , o m d a a r tot d e o n t d e k k i n g te k o m e n dat d e o n t d e k k i n g s r e i z i g e r W . C . G o s s e h e m t w e e m a a n d e n v o o r w a s g e w e e s t . O o k G o s s e w a s vanuit het n o o r d e n g e k o m e n , m a a r hij w a s langs d e oostzijde v a n L a k e A m a d e u s

De ontdekking A r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k heeft a a n g e t o o n d dat al z o ' n 2 2 . 0 0 0 jaar g e l e d e n in het g e b i e d m e n s e n w o o n d e n , a l h o e w e l d e eerste v e s t i g i n g waarschijnlijk n o g b e d u i d e n d o u d e r is. Z o w e l rond

Afb. 6. Kata Tjuta (de Olga's) volgens een oude tekening van E. Giles.

Afb. 4. Kings Canyon: golfribbels op het oppervlak van een lagenpakket.

gea

d e c e m b e r 1999, nummer 4

g e g a a n . In zijn a a n t e k e n i n g e n s c h r e e f hij: "Ik k o n ... M t . O l g a zien e n e e n heuvel ten o o s t e n e r v a n , e v e n e e n s met e e n m i n of m e e r v l a k k e top, die ik M t . C o n n e r g e n o e m d heb". O p dat m o m e n t realiseerde hij z i c h n o g niet h o e a d e m b e n e m e n d d e v o l g e n d e d a g z o u w o r d e n . Die d a g s c h r e e f hij: "de heuvel die ik t o e n b e n a d e r d e h a d e e n uiterst bijzonder v o o r k o m e n , het b o v e n s t e g e d e e l t e w a s b e d e k t met holen en grotten. A f b . 7. Toen ik uit d e z a n d h e u v e l s k w a m en n o g m a a r o p z o ' n 2 mijl afstand w a s en d e heuvel v o o r d e eerste keer in zijn g e h e e l k o n zien, w a s ik z e e r v e r b a a s d te zien dat het e e n i m m e n s blok g e s t e e n t e w a s , dat z e e r abrupt uit het land oprijst. D e holen die ik h a d g e z i e n w a r e n v e r o o r z a a k t d o o r water dat in s o m m i g e

129

p l a a t s e n e n o r m e grotten heeft g e v o r m d " . Hij n o e m d e d e z e berg A y e r s R o c k , naar S i r Henry A y e r s , d e t o e n m a l i g e premier v a n S o u t h A u s t r a l i a . G o s s e b e k l o m d e R o c k e n s c h r e e f er het v o l g e n d e over: "dit is e e n e n o r m g r a n i e t l i c h a a m , w a a r v a n het o p p e r v l a k het uiterlijk v a n e e n honingraat heeft e n blootstaat a a n verwering..." Toen G i l e s e e n jaar later d e R o c k b e z o c h t , s c h r e e f hij: "het grote v e r s c h i l met M t . O l g a is het g e s t e e n t e , w a n t dit b e s t a a t alleen uit graniet e n v o r m t e e n g e d e e l t e v a n het o o r s p r o n k e l i j k e g e s t e e n t e dat z i c h heeft g e v o r m d uit d e o o r s p r o n k e l i j k e g e s m o l t e n staat, terwijl M t . O l g a o m h o o g g e g o o i d is vanuit d e d i e p t e (!). M t . O l g a is m e e r fantastisch e n grotesk, M t . A y e r s is m e e r d e o u d e e n s u b l i e m e " . G i l e s w a s e c h t e r g e e n g e o l o o g e n hij h a d het v o l l e d i g verkeerd met zijn graniet. In werkelijkheid b e s t a a t A y e r s R o c k uit e e n t y p e z a n d s t e e n dat b e k e n d staat a l s a r k o s e . G i l e s ' o o r spronkelijke beschrijving v a n M t . O l g a w a s w e l correct. O p 14 September 1 8 7 3 schreef hij: "deze bestaat uit verschillende afgeronde b l o k k e n v a n r o o d g e k l e u r d g e s t e e n t e , e e n soort v a n c o n g l o m e r a a t , b e s t a a n d e uit ontelbare h o e v e e l h e d e n a f g e r o n d e s t e n e n , g e m e n g d a l s krenten in d e p u d d i n g . . . " A f b . 8.

Afb. 7. Oude tekening van W.C. Gosse, voorstellende Uluru (Ayers Rock). Hierop zijn de hooggelegen grotten te zien.

T e g e n w o o r d i g , s i n d s 1985, is Uluru (Ayers R o c k - M t . Olga) National P a r k w e e r e i g e n d o m v a n d e o o r s p r o n k e l i j k e b e w o n e r s en is het g e b i e d in h a n d e n v a n d e Uluru K a t a Tjuta L a n d Trust. D e trust heeft e c h t e r het park w e e r t e r u g g e l e a s d a a n d e Director of the Australian National P a r k s & Wildlife S e r v i c e v o o r d e k o m e n d e 9 9 jaar. Bij d e t e r u g g a v e w e r d a f g e s p r o k e n d a t er e e n gezamenlijk m a n a g e m e n t z o u k o m e n e n d a t er d e v o o r k e u r a a n w o r d t g e g e v e n o m d e o o r s p r o n k e l i j k e a b o r i g i n a l (Anangu) n a m e n te g e b r u i k e n in plaats v a n d e E u r o p e s e n a m e n .

De geologische geschiedenis Z o ' n 9 0 0 tot 6 0 0 miljoen jaar g e l e d e n lag het g r o o t s t e g e d e e l t e v a n centraal Australie r o n d of o n d e r z e e n i v e a u . Dit g e d e e l t e

Afb. 9. Het Amadeus Bekken met de Petermann Ranges erlangs, waaruit de alluviale puinwaaiers afkomstig zijn.

b e s t o n d t o e n a l s e e n grote d e p r e s s i e , beter b e k e n d a l s het A m a d e u s B e k k e n . Rivieren v o e r d e n klei, z a n d e n grind a a n , w a a r d o o r d i k k e lagen s e d i m e n t in het b e k k e n w e r d e n afgezet. D e z e afzettingen k w a m e n niet o v e r a l in het b e k k e n v o o r e n o p de plaatsen zonder deze sedimenten accumuleerden c h e m i s c h e afzettingen, d i e w e nu a l s k a l k s t e e n e n d o l o m i e t t e r u g v i n d e n . S o m s raakten g e d e e l t e n v a n het b e k k e n a f g e s c h e i d e n v a n d e z e e e n k o n d e n er z i c h e v a p o r i e t e n v o r m e n . E r zijn o o k bewijzen v o o r afzettingen o n d e r z e e r k o u d e k l i m a a t o m s t a n d i g h e d e n : s o m m i g e s e d i m e n t e n zijn afgezet d o o r gletsjers. Vergelijkbare g e s t e e n t e s zijn o o k te v i n d e n in d e F l i n d e r s e n d e M o u n t Lofty R a n g e s in het z u i d e n v a n Australie, wat e r o p wijst dat er z o ' n 7 0 0 miljoen jaar g e l e d e n e e n belangrijke ijstijd o p t r a d in Australie. D e daling v a n het A m a d e u s B e k k e n hield o n g e v e e r gelijke tred met d e afzetting v a n d e s e d i m e n t e n , a a n g e z i e n het m e e s t e v a n het 3 tot 4 k m d i k k e s e d i m e n t is afgezet in z e e r o n d i e p water. Geleidelijkaan w e r d e n d e z a n d e n o m g e z e t in z a n d s t e e n , d e m o d d e r in s c h a l i e , e t c . D e a f g e e r o d e e r d e resten v a n vele v a n d e z e s e d i m e n t a i r e formaties v o r m e n n u d e s p e c t a c u l a i r e r u g g e n van d e Macdonnell Ranges ten oosten en ten westen van Alice S p r i n g s e n M o u n t C o n n e r t e n o o s t e n v a n Uluru. O n g e v e e r 5 5 0 miljoen g e l e d e n , in het C a m b r i u m , b e g o n het zuidwestelijke g e d e e l t e v a n het A m a d e u s B e k k e n z o d a n i g o m h o o g te k o m e n d a t d e w i j d v e r s p r e i d e s e d i m e n t a t i e tot s t i l s t a n d k w a m . Dit w a s het b e g i n v a n d e P e t e r m a n n R a n g e s O r o g e n e s e met sterke plooiing v a n d e g e s t e e n t e s e n het o p t r e d e n v a n v e l e b r e u k e n . D e z e g e b e r g t e v o r m e n d e fase b e i n v l o e d d e het g e h e l e g e b i e d t e n w e s t e n e n z u i d e n v a n Uluru tot v e r in het w e s t e n e n z u i d e n v a n Australie. In d e latere f a s e s v a n d e z e o r o g e n e s e w e r d het g e h e l e g e b i e d o p g e h e v e n e n k w a m dit v e r v o l g e n s bloot te s t a a n a a n snelle erosie, w a t l e i d d e tot d e h u i d i g e b e r g e n d i e w e nu n o g zien: d e P e t e r m a n n R a n g e s . D e s e d i m e n t a i r e g e s t e e n t e s v a n Uluru e n K a t a Tjuta zijn d e p r o d u k t e n v a n d e z e snelle erosie. H o e w e l d e g e s t e e n t e s o p v e r s c h i l l e n d e l o c a t i e s duidelijk v e r s c h i l l e n d k u n n e n zijn, zijn zij t o c h a l l e m a a l o n d e r d e e l v a n alluviale f a n - (puinwaaier-)afzettingen. Het g e v o l g hiervan is dat d e z e s e d i m e n t e n e e n z e e r s l e c h t e sortering vertonen met e e n grote variatie in korrelgrootte. Dit in tegenstelling tot d e m e e s t e z a n d s t e n e n d i e afgezet w o r d e n a a n het s t r a n d of in z e e . D e structuren in d e s e d i m e n t e n wijzen o p e e n z e e r snelle afzetting. Het verschil t u s s e n Uluru e n K a t a Tjuta k a n het b e s t verklaard w o r d e n d o o r verschillen in d e alluviale fan-afzettingen. D e alluviale fan-afzettingen w a r e n z e e r dik. Bij Uluru v o r m e n d e lagen e e n d i k t e v a n o p zijn minst 2,5 k m , w a t e e n duidelijke aanwijzing is dat het g e b e r g t e geleidelijk

Afb. 8. Een brok van het conglomeraat van Kata Tjuta.

130

o v e r e e n vergelijkbare afstand o m h o o g g e k o m e n is. Dit wil echter niet z e g g e n dat d e b e r g e n o o k daadwerkelijk 2,5 k m b o v e n d e alluviale afzettingen h e b b e n uitgetorend. D e fans b e g o n n e n z i c h direct te o n t w i k k e l e n t o e n d e opheffing en d e d a a r o p v o l g e n d e erosie v a n het g e b e r g t e inzette. Tegelijkertijd b e g o n het g e b i e d w a a r i n d e fans w e r d e n afgezet te d a l e n , waarschijnlijk met m a a r een paar c e n t i m e t e r s per jaar. M a a r o v e r e e n lange p e r i o d e v a n vele d u i z e n d e n jaren l e i d d e dit tot een aanzienlijke dikte v a n d e afgezette s e d i m e n t e n . Het c o n g l o m e raat bij K a t a Tjuta is zelfs n o g dikker, m i s s c h i e n w e l z o ' n 6 k m in totaal. D e z e dikte en d e grofheid v a n het c o n g l o m e r a a t g e v e n a a n dat dit c o n g l o m e r a a t veel d i c h t e r bij d e e r o d e r e n d e bergen is afgezet. Het g e b e r g t e is hier m i s s c h i e n w e l h o g e r g e w e e s t en het w a t e r dat d e b r o k s t u k k e n afvoerde ( s o m m i g e tot w e l 1,5 meter) m o e t z e e r s n e l s t r o m e n d g e w e e s t zijn. Dit c o n g l o m e r a a t staat b e k e n d als het M o u n t C u r r i e C o n g l o m e r a a t (goede o n t s l u i ting v a n dit c o n g l o m e r a a t is o o k te v i n d e n bij M o u n t Currie, z o ' n 3 5 k m ten n o o r d w e s t e n v a n K a t a Tjuta).

Afb. 11. In een klein stukje tropisch oerwoud: The Valley of Eden, staan palmen die hier 40 miljoen jaar geleden ook groeiden. De bomen zijn eucalyptussen; deze boomgroep gaat maar 2 miljoen jaar in de geschiedenis terug. Kings Canyon.

E e n bijzondere kleirijke s e d i m e n t a i r e laag, b e k e n d als d e H o r n Valley Siltstone, bevat e e n grote h o e v e e l h e i d en e e n grote v a r i a tie a a n f o s s i e l e n . Olie en g a s die z i c h in d e z e afzetting v o r m d e n a c c u m u l e e r d e n later in d e P a c o o t a S a n d s t o n e . Ten z u i d w e s t e n v a n A l i c e S p r i n g s v i n d e n w e hierin t e g e n w o o r d i g het M e r e e n i e olieveld e n het P a l m Valley g a s v e l d , die v o o r z i e n in e e n groot d e e l v a n d e e n e r g i e v o o r z i e n i n g v a n d e N o r t h e r n Territory. Afb. 10. Uluru. Een recht afgebroken rotsblok geeft zicht op de verticaal staande sedimentlagen.

D e voornamelijk uit a r k o s e b e s t a a n d e alluviale fan v a n Uluru lag vrij vlak, geleidelijk a f l o p e n d naar het n o o r d e n o v e r een afstand v a n e n k e l e tientallen kilometers. A f b . 9. Het o p p e r v l a k w e r d niet, wat m e n d o o r g a a n s w a a r n e e m t , d o o r s n e d e n d o o r grote kreken of rivieren, m a a r a a n het o p p e r v l a k b e v o n d e n z i c h grote netwerken v a n o n d i e p e k a n a l e n v a n g e m i d d e l d m i n d e r d a n 1 meter diepte. H e v i g e regenval in d e b e r g e n z o r g d e regelmatig v o o r plotselinge o v e r s t r o m i n g e n , die z w a a r b e l a d e n met s e d i m e n t over d e fan u i t s t r o o m d e n . Hierbij w e r d e n grote h o e v e e l h e d e n z a n d afgezet als e e n e n k e l e c e n t i m e t e r s d i k k e laag over vele kilometers. D e M o u n t Currie C o n g l o m e r a a t alluviale fan bij K a t a Tjuta w a s waarschijnlijk n o g veel groter en s p e c t a c u l a i r d e r d a n d e a r k o s e fan bij Uluru (afb. 9). Het m e e s t e v a n d e z e afzetting is e c h t e r w e g g e e r o d e e r d , w a a r d o o r er alleen m a a r resten zijn o v e r g e b l e v e n langs d e originele flanken van de oude Petermann Ranges.

Ten tijde v a n het Siluur, o n g e v e e r 4 3 0 miljoen jaar g e l e d e n , h a d d e z e e z i c h w e e r v o l l e d i g t e r u g g e t r o k k e n uit het A m a d e u s B e k k e n , en er w e r d d o o r d e w i n d g e t r a n s p o r t e e r d z a n d afgezet. Dit z a n d staat b e k e n d als d e h i e r b o v e n al g e n o e m d e M e r e e n i e S a n d s t o n e , die z e e r p o r e u s is en grote h o e v e e l h e d e n water k a n v a s t h o u d e n . Dit v o r m t d e belangrijkste bron v o o r z o e t water in A l i c e S p r i n g s . D a a r n a a s t vormt het t e g e n w o o r d i g d e w a n d e n v a n d e K i n g s C a n y o n (ongeveer 150 k m ten n o o r d w e s t e n v a n Uluru). B o v e n d e z e z a n d s t e e n zijn silt en klei afgezet g e d u r e n d e het D e v o o n , r u w w e g 3 9 0 miljoen jaar g e l e d e n . R o n d d e z e tijd b e g o n er e e n n i e u w e p e r i o d e v a n opheffing, deformatie en plooiing o v e r e e n veel groter g e b i e d d a n dat wat indertijd w e r d b e s t r e k e n d o o r d e P e t e r m a n n R a n g e s O r o g e n e s e .

N a d a t d e erosie v a n d e P e t e r m a n n R a n g e s afnam, n a m o o k d e o p b o u w v a n d e alluviale fans af. R o n d 5 0 0 miljoen jaar g e l e d e n w e r d het g e b i e d w e d e r o m b e d e k t d o o r e e n o n d i e p e z e e en d e alluviale fanafzettingen w e r d e n geleidelijk b e d e k t d o o r z a n d , klei en kalk. Ten n o o r d e n v a n Uluru w e r d e n g i g a n t i s c h e v o l u m e s z a n d afgezet l a n g s d e t o e n m a l i g e kust, later g e v o l g d d o o r m e e r kleirijke afzettingen. Veel dieren die in d i e tijd in d e o n d i e p e z e e leefden b l e v e n in d e z e afzettingen als fossielen b e w a a r d .

Afb. 12. Kata Tjuta uit de woestijn opdoemend, gedeeltelijk overschaduwd door een zeldzame regenwolk.

gea

d e c e m b e r 1999, nummer 4

131

Afb. 13. De schijnbaar gladde wanden van Kata Tjuta vertonen horizontale lagen, in sommige daarvan zitten verticale, spleetvormige holen.

Australie v i n d e n . D e a a n w e z i g h e i d v a n b e u k e n in centraal A u s t r a l i e duidt o p e e n veel v o c h t i g e r klimaat d a n het t e g e n w o o r d i g e . D a a r n a a s t v i n d e n w e pollen v a n d e uitgestorven leden v a n d e Proteaceae, d e grote familie waartoe d e banksia's en d e grevillea's b e h o r e n . Er zijn o o k pollen g e v o n d e n v a n t y p i s c h e r e g e n w o u d p l a n t e n uit d e familie Myrtaceae. D e b e k e n d s t e huidige l e d e n zijn d e e u c a l y p t u s s e n , m a a r die k w a m e n d a a r in die tijd niet voor: alleen d e r e g e n w o u d - familieled e n k w a m e n t o e n in centraal A u s t r a l i e voor. D e g o m b o m e n (ook e e n e u c a l y p t u s s o o r t ) g i n g e n het A u s t r a l i s c h e l a n d s c h a p p a s veel later d o m i neren, waarschijnlijk p a s s i n d s d e laatste 2 miljoen jaar.

D e z e p e r i o d e d u u r d e r u w w e g v a n 4 0 0 miljoen jaar g e l e d e n tot, zij het met e n k e l e o n d e r b r e k i n g e n , 100 miljoen jaar g e l e d e n e n staat b e k e n d als d e A l i c e S p r i n g s O r o g e n e s e . G e d u r e n d e d e z e orogenese werden de arkose- en conglomeraat-afzettingen van Uluru en K a t a Tjuta, die b e d e k t lagen o n d e r h o n d e r d e n tot d u i z e n d e n m e t e r s jonger A m a d e u s B e k k e n - s e d i m e n t , sterk g e p l o o i d en d o o r s n e d e n d o o r b r e u k e n ; d e oorspronkelijk horiz o n t a l e lagen bij Uluru roteerden naar e e n n a g e n o e g verticale orientatie. Dit is te zien o p afb. 10 en 14. Het M o u n t C u r r i e C o n g l o m e r a a t bij K a t a Tjuta w e r d m i n d e r b e i n v l o e d , het duikt nu w e g o n d e r e e n h o e k v a n 1 5 ° naar het z u i d w e s t e n . Z i e afb. 1. Er v o r m d e n z i c h b r e u k e n langs d e zuidelijke rand en d e afzetting e n d u i k e n langs d e breuk o n d e r e e n a n d e r e h o e k w e g , wat e r o p duidt dat d e afzettingen g e d u r e n d e d e b e w e g i n g l a n g s d e breuk m e e o m h o o g g e s l e u r d w e r d e n . D e opheffing g e d u r e n d e d e A l i c e S p r i n g O r o g e n e s e luidde e e n n i e u w e p e r i o d e v a n erosie in v o o r een groot d e e l v a n centraal Australie. Het g e b i e d dat nu Uluru National P a r k vormt is naar alle waarschijnlijkheid s i n d s die tijd b o v e n d e z e e s p i e g e l v e r h e v e n g e b l e v e n . Aanvankelijk w a s het o p p e r v l a k veel h o g e r d a n d e huidige t o p p e n v a n Uluru en K a t a Tjuta. Terwijl d e erosie v o o r t zette v o r m d e n Uluru, K a t a Tjuta en M o u n t C o n n e r een d e e l v a n d e w a t e r s c h e i d i n g met L a k e A m a d e u s ten n o o r d e n en d e rest v a n het land ten z u i d e n . Z o ' n 70 miljoen jaar g e l e d e n h a d er z i c h e e n brede, o n d i e p e vallei g e v o r m d t u s s e n Uluru en K a t a Tjuta, waarbij b e i d e d e flanken v o r m d e n . Het is niet duidelijk of z e al e e n v o r m h a d d e n die vergelijkbaar is met d e huidige. D e vallei v u l d e z i c h geleidelijk met s e d i m e n t , afgezet d o o r w a t e r s t r o m e n in m o e r a s s e n . In d e z e m o e r a s s e n a c c u m u l e e r d e plantaardig materiaal dat o m g e z e t w e r d in turf en uiteindelijk in d u n n e lagen ligniet (bruinkool). D e m o e r a s s e n en d e w a t e r s t r o m e n w a r e n e e n o n d e r d e e l v a n e e n o u d riviersysteem dat naar het o o s t e n in d e richting v a n d e h u i d i g e F i n k e River afwaterde. S o m m i g e v a n d e z e b r u i n k o o l l a g e n bevatten fossiele pollen en s p o r e n v a n d e l a n d p l a n t e n uit d i e tijd. D e z e planten, of familie v a n d e z e planten, groeien t e g e n w o o r d i g o n d e r veel nattere condities. D e o u d s t e bruinkool is o n g e v e e r 6 5 - 7 0 miljoen jaar o u d en bevat veel pollen v a n zuidelijke coniferen, Podocarpus, wat e e n a a n d u i d i n g is v o o r veel regen. D a a r n a a s t zijn o o k s p o r e n v a n v a r e n s heel g e w o o n . Er zijn o o k pollen v a n e e n plant g e n a a m d Gunnera. D e m o d e r n e e q u i v a l e n t e n v o r m e n e n o r m e k r u i d a c h t i g e planten met prikkelige, rabarber-achtige b l a d e r e n . Alle groeien t e g e n w o o r d i g in e e n z e e r nat klimaat, voornamelijk in d e r e g e n w o u d e n v a n N i e u w - G u i n e a en centraal en zuidelijk Z u i d - A m e r i k a . D e j o n g s t e pollen zijn o n g e v e e r 4 0 miljoen jaar o u d en zijn vergelijkbaar met pollen die g e v o n d e n zijn in het g e h e l e g e b i e d rond A l i c e S p r i n g s . E e n belangrijke plant in d e z e tijd w a s d e Nothofagus, ofwel d e zuidelijke b e u k of mirte-beuk, d i e w e t e g e n w o o r d i g in T a s m a n i e en langs d e kust v a n oostelijk

132

E e n z e e r klein d e e l v a n d e z e r e g e n w o u d v e g e t a tie heeft het in K i n g s C a n y o n tot h e d e n ten d a g e overleefd in e e n g e d e e l t e dat b e k e n d staat als d e Valley of E d e n . Afb. 11. R o n d Kings C a n y o n vinden w e z o ' n 600 verschillende p l a n t e n s p e c i e s , w a a r v a n er z o ' n 6 0 uiterst z e l d z a a m zijn of hier alleen n o g m a a r als e e n relict v o o r k o m e n . D e grote v e r s c h e i d e n heid w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r d e o v e r l a p p i n g v a n drie floraregio's, te w e t e n d e westelijke woestijnen, d e M a c D o n n e l l R a n g e s en d e S i m p s o n Desert.

Afb. 14. Uluru vanuit een helikopter. De grotten in de flanken en de verticale stand van de gesteentelagen zijn duidelijk te zien.

O n g e v e e r 5 0 0 . 0 0 0 jaar g e l e d e n b e g o n het klimaat d r o g e r te w o r d e n e n dit p r o c e s is d o o r g e g a a n tot d e d a g v a n v a n d a a g , a l h o e w e l het is o n d e r b r o k e n d o o r d i v e r s e ietwat nattere p e r i o d e s . D o o r d e w i n d afgezette s e d i m e n t e n v o r m d e n g l o o i e n d e v l a k t e s met s y s t e m e n v a n onregelmatige, netwerk v o r m e n d e of parallelle d u i n e n met stabiele flanken.

De vorm van Uluru en Kata Tjuta D e fantastische v o r m e n v a n Uluru en K a t a Tjuta zijn het produkt v a n miljoenen jaren v a n v e r w e r i n g en erosie. D e o o r s p r o n g v a n d e d i a k l a z e n w a a r l a n g s d e belangrijkste d a l e n v a n K a t a Tjuta z i c h h e b b e n g e v o r m d ligt in d e g e b e u r t e n i s s e n d i e plaats v o n d e n tijdens d e A l i c e S p r i n g s O r o g e n e s e . A f b . 12. D e z e d i a k l a z e n o n t s t o n d e n als g e v o l g v a n d e b e w e g i n g e n v a n het M o u n t C u r r i e C o n g l o m e r a a t , w a a r d o o r dit brak met o n g e v e e r rechte h o e k e n ten o p z i c h t e v a n d e o o r s p r o n k e l i j k e g e l a a g d h e i d . D i a k l a z e n verschillen v a n b r e u k e n d o o r d a t er eigenlijk g e e n v e r p l a a t s i n g v a n het g e s t e e n t e a a n w e e r s z i j d e n v a n d e d i a k l a a s plaatsvindt. R e g e n w a t e r sijpelde in d e z e d i a k l a z e n en l a n g z a a m w e r d het g e s t e e n t e aan w e e r s z i j d e n v a n d e d i a k l a a s korrel v o o r korrel a f g e b r o k e n . Dit g i n g miljoenen jaren voort en resulteerde in d e

c a n y o n s die w e h e d e n ten d a g e k u n n e n z i e n . Kleinere verticale d i a k l a z e n , beperkt tot individuele lagen in K a t a Tjuta, zijn g e deeltelijk uitgeerodeerd en vergroot, z o d a t z e nu kleine grotten v o r m e n die e e n beetje lijken o p d e s p l e e t a c h t i g e r a m e n in k l a s s i e k e kastelen. A f b . 13. Toen het o m r i n g e n d e en het b o v e n l i g g e n d e g e s t e e n t e w e g e r o d e e r d e v e r m i n d e r d e d e druk o p het o n d e r l i g g e n d e g e s t e e n t e . H i e r d o o r w e r d e n g e b o g e n b r e u k e n g e v o r m d , die b e k e n d s t a a n als topografische diaklazen. D e z e k u n n e n bijvoorbeeld w o r d e n g e z i e n rond d e t o p p e n v a n s o m m i g e d o m e s (afgeronde b e r g t o p pen) v a n K a t a Tjuta en langs d e K a n g a r o o Tail of N g a l t a w a d d i . Het g e s t e e n t e b o v e n d e z e d i a k l a z e n verdwijnt uiteindelijk als g e v o l g v a n erosie en n i e u w e d i a k l a z e n w o r d e n g e v o r m d . D e erosie v a n K a t a Tjuta is, tot o p z e k e r e h o o g t e , d o o r d e z e t o p o g r a f i s c h e d i a k l a z e n b e p a a l d , w a a r d o o r d e karakteristieke, afgeronde d o m e s o n t s t o n d e n (afb. 12 en 13). E e n groot g e d e e l t e v a n het redelijk v l a k k e o p p e r v l a k v a n K a t a Tjuta snijdt d w a r s d o o r d e afgeronde b l o k k e n in het c o n g l o m e raat. D e z e b l o k k e n s t a k e n in eerste instantie uit het o p p e r v l a k w a a r het u i t s t e k e n d e g e d e e l t e e x p a n d e e r d e en w e e r i n k r o m p als g e v o l g v a n d e v e r a n d e r i n g e n in temperatuur, terwijl z e b e n e d e n het o p p e r v l a k veel m e e r b e s c h e r m d w a r e n . G r o t e , w i s s e l e n d e interne s p a n n i n g e n in d e b l o k k e n w a r e n het g e v o l g , w a a r d o o r z e uiteindelijk r u w w e g evenwijdig met het o p p e r v l a k b r a k e n . D e erosie d e e d d a a r n a d e rest wat betreft d e afvoer v a n het a f g e b r o k e n materiaal en d e v o r m i n g v a n het uiteindelijke g l a d d e oppervlak. In Uluru v i n d e n w e d a l e n die g e v o r m d zijn d o o r d e e r o d e r e n d e w e r k i n g v a n water, w a a r d o o r d e iets z a c h t e r e lagen preferent w e g g e s l e t e n w e r d e n - v a a k d e z e l f d e verticale strata aan b e i d e zijden v a n Uluru. A f b . 14. D i a k l a z e n h e b b e n g e e n grote rol g e s p e e l d in d e v o r m g e v i n g v a n Uluru. R e g e n w a t e r dat v a n d e rots afliep heeft steile d a l e n g e v o r m d met s o m s series v a n gaten en grotten en s o m s z e e r fraaie w a t e r p o e l e n . D e orientatie v a n d e z e d a l e n is n a g e n o e g evenwijdig a a n d e oorspronkelijke, nu verticaal s t a a n d e , s e d i m e n t a i r e lagen. Het o p p e r v l a k v a n Uluru is eigenlijk b e d e k t met d u n n e platen g e s t e e n t e als g e v o l g v a n verw e r i n g d o o r w a t e r en d o o r zuurstof uit d e atmosfeer, die z o r g e n v o o r c h e m i s c h e afbraak v a n mineralen aan het o p p e r v l a k . D e karakteristieke r o o d a c h t i g e roestkleur is het g e v o l g v a n d e o x y d a t i e v a n ijzer aan het o p p e r v l a k tot m a x i m a a l o n g e v e e r 5 c m d i e p . Het g e s t e e n t e zelf is grijsachtig v a n kleur. Verwering heeft o o k g e z o r g d v o o r parallelle uitstekende ribben of richels evenwijdig a a n d e oorspronkelijke g e l a a g d h e i d . D e z e zijn waarschijnlijk het g e v o l g v a n kleine v e r s c h i l l e n in d a n w e l d e s a m e n s t e l l i n g v a n d e a r k o s e , d a n w e l d e korrelgrootte, dan wel de graad van cementatie van de arkose. S o m m i g e w e t e n s c h a p p e r s h e b b e n v e r o n d e r s t e l d , dat d e s c h u r e n d e w e r king v a n z a n d s t o r m e n e e n grote invloed heeft g e h a d o p d e uiteindelijke v o r m v a n Uluru. In d e woestijnen rond Uluru wordt het z a n d echter nooit h o g e r o p g e b l a z e n d a n e n k e l e meters, z o d a t dit eigenlijk alleen invloed k a n h e b b e n rond d e b a s i s v a n Uluru. Daarnaast z o u deze schurende werking de hierboven besproken platen o p het o p p e r v l a k v a n Uluru s n e l h e b b e n verwijderd. O p dit m o m e n t is d e c o n s e n s u s , dat d e s c h u r e n d e w e r k i n g v a n z a n d m a a r z e e r b e p e r k t e invloed heeft g e h a d o p d e v o r m g e v i n g v a n Uluru en K a t a Tjuta en d a n alleen m a a r g e d u r e n d e d e laatste 5 0 0 . 0 0 0 jaar t o e n het klimaat d r o g e r b e g o n te w o r d e n .

vlak. V o c h t , g e v a n g e n t u s s e n d e z a n d k o r r e l s net o n d e r het o p p e r v l a k , z o u h e b b e n g e h o l p e n in d e c h e m i s c h e c o r r o s i e v a n het g e s t e e n t e en d e v o r m i n g v a n d e grotten, die nu a a n d e buitenlucht zijn b l o o t g e s t e l d als g e v o l g v a n het d o o r erosie zakkende landoppervlak.

Geraadpleegde literatuur * Chen, X.Y., Bowler, J . M . en Magee, J.W. (1991) Aeolian landscapes in central Australia: gypsiferous and quartz dune environments from Lake A m a d e u s . Sedimentology, 38, 519-538. * Forman, D . J . (1965) Ayers Rock, Northern Territory, 1:250.000 Geological Series. Bureau of Mineral Resources. Australia. Explanatory Notes. 12 pp plus kaart. * Forman, D . J . (1966) The geology of the south-western margin of the Amadeus Basin, central Australia. Bureau of Mineral Resources, Australia, Report 87, 54 pp. * Harris, W.K. en Twidale, C . R . (1991) Revised age for Ayers Rock en The Olga's. Transactions of the Royal Society of South Australia, 115, 109. * J a c o b s o n , G . , Lau, G . C . , M c D o n a l d , R S . en J a k o w s k i , J . (1989) Hydrogeology and groundwater resources of the Lake A m a d e u s and Ayers Rock region, Northern Territory. Bureau of Mineral Resources, Australia, Bulletin 230, 77 pp. * Korsch, R . J . en Kennard, J . M : (editors) (1991) Geological and geophysical studies in the A m a d e u s Basin, central Australia. Bureau of Mineral Resources, Australia, Bulletin 236, 594 pp. * Oilier, C D . en Tuddenham, W . G . (1962) Inselbergs of central Australia. Zeitschrift fur Geomorphologie, 5, 257-276. * van Oosterzee, P. (1998) A field guide to Central Australia. J . B . B o o k s Pty. Ltd., Marleston S A . 184 pp. * Shaw, R.D., Etheridge, M . A . en Lanbeck, K. (1991) Development of the late Proterozoic to mid-Paleozoic, intracratonic A m a d e u s Basin in central Australia: a key to understanding forces in plate interiors. Tectonics, 10, 688-721. * Twidale, C . R . (1978) O n the origin of Ayers Rock, Central Australia. Zeitschrift fur Geomorphologie, Supplement Band 31, 177-206. * Wells, A T . , Forman, D . J . , Ranford, L . C . en Cook, P.J. (1970) Geology of the A m a d e u s Basin, central Australia. Bureau of Mineral Resources, Australia, Bulletin 100, 222 pp. * White, M . E . (1994) After the greening. The browning of Australia. Kangeroo Press Pty. Ltd, Kenthurst NSW, 288 pp.

D e z e e r dicht bij elkaar l i g g e n d e kleine grotten h o o g o p d e noordoostelijke en westelijke flanken v a n Uluru v o r m e n h o n i n g raat- of breinachtige g r o e p e n (afb. 14). H u n o o r s p r o n g is n o g s t e e d s o n d e r w e r p v a n d i s c u s s i e . E e n theorie gaat ervan uit dat z e het g e v o l g zijn v a n d e p l a a t v o r m e n d e v e r w e r i n g die a a n het o p p e r v l a k p l a a t s v i n d en die z i c h in d e z a c h t e r e lagen voortzet. B e g i n n e n d bij kleine kuilen of oneffenheden zorgt v e r w e r i n g v o o r s t e e d s d i e p e r e g a t e n . D e v o r m i n g v a n d e platen is intenser a a n d e m e e r in d e s c h a d u w l i g g e n d e b i n n e n - en bovenzijde, met als g e v o l g dat z e naar d e d i e p t e en naar b o v e n groeien, z o d a t er e e n grot ontstaat. E e n a n d e r e theorie stelt v o o r dat d e grotten z i c h oorspronkelijk h e b b e n g e v o r m d o n d e r het o u d e l a n d o p p e r -

gea

d e c e m b e r 1999, nummer 4

133