Voor het Voortgezet Onderwijs HAVO/vwo page 01 - 09
art scene investigation
Door Mirelle Nunes en Floor Vlasblom
ART SCENE INVESTIGATION page 02
introductie Jullie gaan vandaag zelf een Art Scene Investigation-onderzoek uitvoeren voor een object dat met Scorel te maken heeft. Maar het is goed om eerst meer te weten over het leven van de Utrechtse schilder Jan van Scorel. Wie was Jan van Scorel en wat heeft hij zoal gedaan in zijn leven? Om dit te weten te komen staat op de volgende pagina een deel afgedrukt uit het “Schilder-Boeck” van Karel van Mander (1604). Hij schreef een biografie over Jan van Scorel. Het is heel bijzonder dat iemand uit die tijd een biografie heeft geschreven. Er waren 400 jaar geleden niet veel boeken die het werk en het persoonlijke leven van schilders beschreven. Van Mander sprak met mensen die Scorel nog hadden gekend en kreeg zo een goed beeld van wie Scorel was. Zonder dit boek hadden wij nu een stuk minder van de 16e eeuwse schilderkunst geweten!
JAN VAN SCOREL Middenpaneel van het Drieluik van de familie De Visscher van der Gheer, 1555
ART SCENE INVESTIGATION page 03 Karel van Mander Schilder-Boeck, 1604
wie was jan van scorel? Opdracht 1 Kijk naar onderstaand tekstdeel uit het “Schilder-Boeck”. Het is geschreven in Oud-Nederlands uit het begin van de 17e eeuw. De tekst in het Nederlands zoals we dat nu schrijven kun je vinden op de
Uit: Schilder-Boeck van Karel van Mander uit 1604 (Oud-Nederlands)
website van het Centraal Museum. Probeer te ontdekken waar en wanneer Jan van Scorel is geboren.
Hoe komt hij aan zijn achternaam?
Kun je ook uit de tekst halen welke hobby Scorel had?
Is Scorel naar school geweest? Zo ja, welke school was dat?
“Hy was geboren in ’t Jaer 1495. den eersten dagh van Ougst / in een Dorp by Alckmaer in Hollandt / gheheeten Schorel / t’welck hem den toenaem heeft toeghelangt.” “Jan van Schorel natuerlick soen van wylen Andries Ouckeyn priestere geprocieert aen wylen Diewer Aerntsdochter ongehuwde persoen.” “Jan van Schorel te Alckmaer naar school, alwaer hy tot zijnen veerthien Jaren leerende / was dapper in de Latijnsche spraeck toegenomen.” “altijt een sonderlinge ghenegentheyt tot de Teyckenconst / snijdende oock met het Penmes op witte hoornen inct-potten beeldekens van Menschen / Dieren / cruyden / en boomen / waer door hy van zijn mede Schooljonghers seer werdt bemint en gepresen.” “Jan van Schorel had bij Cornelis Willemsz zijn verplichte dry-jaerschen tijdt voldaan en nam oorlof aen desen Meester / en quam woonen t’Amsterdam / by een fraey en vermaert Meester / Iacob Cornelisz. Ghenoemt / die goet Teyckenaer / Schilder / en suyver in zijn verwen was.”
ART SCENE INVESTIGATION page 04
DE SCHILDER EN DE GEESTELIJKE
JAN VAN SCOREL Portret van Agatha van Schoonhoven, 1529
Jan van Scorel had een hoge productie, hij maakte veel schilderijen, mede dankzij de werknemers in zijn werkplaatsen. In totaal heeft hij twee werkplaatsen gehad, één in Haarlem en één in Utrecht. Helaas zijn veel schilderijen nooit meer teruggevonden. Jan van Scorel werd kanunnik bij het kapittel van St. Marie in Utrecht en hij woonde op het terrein van het kapittel (maar niet in een klooster, zoals een monnik). Een kapittel is een groep geestelijken (kanunniken) die een kathedraal, kerk of klooster bestuurt en de zielzorg (geestelijke zorg) van
Opdracht 2
de kerkgangers uitoefent. Een kapittel
Scorel was geestelijke/schilder en
bestaat uit kanunniken, deze staan midden
geestelijke/vader tegelijk, wat vind je
in de maatschappij en hebben dus veel
daarvan? Zou dat in deze tijd kunnen?
contact met andere mensen. De taken van een kanunnik liepen uiteen van het beheren van de landgoederen tot het aankopen van wijnen voor het kapittel. Het was niet zoals het hoorde, maar toch leefde Jan van Scorel samen met een vrouw: Agatha van Schoonhoven. Samen kregen zij 6 kinderen. Jan overleed op 6 december 1562. Hij werd 62 jaar oud; een uitzonderlijk hoge leeftijd voor die tijd.
ART SCENE INVESTIGATION page 05
WERKPLAATS
Lades met verfpigmenten in verschillende kleuren
In de werkplaatsen van Scorel werkten veel mensen samen met Scorel aan een schilderij. Vaak maakte Scorel de schets en belangrijke delen van het schilderij en deden leerlingen en assistenten de klusjes. De leerlingen maakten en mengden verf, bereidden het paneel voor (dit moest eerst geschuurd worden en er moest een onderlaag op aangebracht worden) en schilderden de minder belangrijke stukken van het schilderij in. Wanneer je kunstschilder wilde worden, moest je eerst in de leer gaan bij een al gevestigde schilder om het vak te leren. Deze leermeester was lid van een gilde. De leerling werd een gildeknaapje genoemd. Vaak waren deze gildeknaapjes ongeveer 12 jaar oud. Zij bleven dan een paar jaar bij hun leermeester in dienst en leerden van hem de fijne kneepjes van het
Opdracht 3
vak. Zo leerden ze bijvoorbeeld om zelf
Hoe denk je dat het maken van verf ging?
met de hand verf te maken van pigmenten.
Hoe lang denk je dat dat duurde?
Eerst werden de pigmenten (= kleurstoffen
Hoe gebeurt dat in onze tijd?
uit plantaardige vezels, stenen e.d.) gemalen. Hierna werden er vetten en oliën aan toegevoegd om de substantie ‘verf’ te krijgen. Verf van goede kwaliteit was erg belangrijk voor een schilder. Het kon namelijk gebeuren dat de kleuren vervaagden of verbleekten na verloop van tijd en dat moest natuurlijk voorkomen worden!
ART SCENE INVESTIGATION page 06
De kleur blauw werd gemaakt van een zeldzame en daarom kostbare steensoort: lapis lazuli. Deze werd gevonden in het
Jan van Scorel Maria met kind, 1527-1530
Midden-Oosten. De kleurstof werd vaak gebruikt voor de jurk van de moeder van Jezus: Maria. De schilder had dan maar een kleine hoeveelheid nodig. Maar lapis lazuli was erg duur en daarom werd vaak het goedkopere pigment ‘smalt’ gebruikt. Smalt is gemalen glas met een blauwe kleur, maar na verloop van tijd verdwijnt het blauw eruit waardoor de kleuren vervagen. Het resultaat kun je na twee eeuwen soms goed zien: de kleur blauw is dan veranderd in grijs of lichtgroen.
Bekijk bovenstaand schilderij. Denk je dat dit de oorspronkelijke kleuren zijn? En waarom? In welke kleuren wordt Maria meestal afgebeeld?
ART SCENE INVESTIGATION page 07
reis naar jeruzalem
Op de terugweg kwam hij langs Rome. In 1522 benoemde Paus Adrianus VI, een uit Nederland afkomstige paus (de enige Nederlandse paus in de geschiedenis!), Jan van Scorel tot beheerder van de kunstschatten van het Vaticaan, het
Jan van Scorel ondernam in 1518 een reis
huis van de Paus. Scorel zag hier de
naar Italië. Hij was toen 22 jaar. Hij
schilderijen van de grote Italiaanse
ontmoette onderweg een geestelijke uit
schilders zoals Michelangelo en Rafaël.
Delft, die hem overhaalde om mee te gaan
De schilderstijl van deze kunstenaars
op bedevaart naar het Heilige Land en
nam Jan van Scorel in 1524 mee terug
de stad Jeruzalem te bezoeken. Scorel
naar de Noordelijke Nederlanden. Dit
was katholiek en door deze reis kon hij
waren de ‘wetten van de anatomie’ en het
met eigen ogen de heilige plaatsen zien
‘perspectief’. Deze nieuwe manier van
die in de Bijbel beschreven worden. Hij
schilderen kenden de schilders uit de
maakte daar schetsen en thuis schilderde
Noordelijke Nederlanden nog niet. Hierdoor
hij deze precies na op zijn schilderijen.
veranderde de schilderkunst ook buiten
De overtocht van Venetië naar Jeruzalem
Italië en dat was heel bijzonder! Scorel
duurde vier tot zes weken. Iemand die
wordt dan ook gezien als de grondlegger
een dergelijke reis ondernam, werd
van de nieuwe schilderkunst in de
een ‘Jeruzalemganger’ genoemd. Scorel
Noordelijke Nederlanden. De periode van
maakte tijdens de reis schetsen van zijn
deze nieuwe schilderstijl noemt men de
medereizigers. Terug in Nederland maakte
Renaissance. Dat betekent ‘opnieuw geboren
hij hier een groepsportret van.
worden’.
Jan van Scorel Portretten van twaalf leden van de Utrechtse Jeruzalembroederschap, 1525-1527
ART SCENE INVESTIGATION page 08
Een paar algemene kenmerken van de
Welke verschillen zie je tussen de
Renaissance stijl zijn:
schilderijen? Kijk bijvoorbeeld goed
- De natuur zelf goed bestuderen en deze
naar de figuren op de voor- en op de
zo precies mogelijk naschilderen
achtergrond. Herken je de kenmerken
- Het zo goed mogelijk weergeven van het
van de Renaissance?
perspectief, waardoor een schilderij
Geef een aantal voorbeelden.
diepte krijgt - Het menselijk lichaam zo volmaakt
1.
mogelijk weergeven (bijvoorbeeld alle spieren van het menselijk lichaam) - Uitgebreid aandacht besteden aan de
2.
emoties en gezichtsuitdrukkingen van de figuren 3. Opdracht 4 Welk schilderij maakte Jan van Scorel voordat hij naar Rome ging?
Welk schilderij maakte hij toen hij weer in Nederland was?
Jan van Scorel Detail van Drieluik met de intocht van Christus in Jeruzalem, met heiligen en stichters uit de familie van Lokhorst
Jan van Scorel Detail van Obervellach triptiek
ART SCENE INVESTIGATION page 09
opdrachtgevers
(Kopie naar) JAN VAN SCOREL Paus Adriaan VI, 1625-1650
Om schilderijen te kunnen maken, had de schilder opdrachtgevers nodig. Het was dan ook belangrijk om goede contacten te hebben met de rijke, welgestelde mensen van een stad of streek en met de kerk. In die tijd van analfabetisme zorgde de kerk ervoor dat door middel van plaatjes; de schilderijen, het verhaal van de Bijbel werd verteld. Door zijn contact met paus Adrianus kreeg Jan van Scorel toen hij terug was in Nederland veel opdrachten voor schilderijen van vrienden en kennissen van de paus uit de hoogste kringen, die veel geld hadden.
Opdracht 5
Hoe denk je nu over de combinatie tussen
Wat was de invloed van Scorels contact met
zijn leven als kanunnik en als schilder?
de paus op zijn werk en opdrachten?
Wat waren de voor- en nadelen hiervan?
ART SCENE INVESTIGATION page 10
A.S.I. art scene investigation
LOKATIE:
Benodigdheden:
Centraal Museum, Utrecht
- Pen en potlood
Onderwerp: Objecten en schilderijen van
- Computer met internetverbinding
o.a. Jan van Scorel uit de 16e eeuw En evt.: Probleem:
- Mobiele telefoon met camerafunctie
Ze zien er niet meer uit zoals vroeger;
of digitale camera
kleuren zijn anders, soms missen er delen
- Vergrootglas voor de bronnen
of zijn er dingen bij gekomen...
- Witte jassen - Handschoenen
Hoofdvraag: Wat hebben mensen in de afgelopen 500 jaar aan deze schilderijen veranderd en waarom? Om deze veranderingen te kunnen ontdekken doen medewerkers van een museum technisch onderzoek vergelijkbaar met het oplossen van een moord of misdaad: de Art Scene Investigation. Jullie gaan nu zelf een Art Scene Investigation-onderzoek uitvoeren voor een object dat met Scorel te maken heeft. Aan de hand van bewijsstukken gaan jullie uitzoeken welke restauraties in de loop van de eeuwen aan dit object hebben plaatsgevonden. Deze bronnen kunnen afbeeldingen van de objecten zijn, maar ook foto’s en informatie van technisch onderzoek dat er is verricht en tekeningen en geschreven teksten uit boeken uit de 16e en 17e eeuw.
ART SCENE INVESTIGATION page 11
Stel eerst een onderzoeksteam samen en kies één van de onderstaande rollen: 1. Teamleider: stelt het onderzoeksteam
4. Fotograaf: legt de misdaad digitaal
samen en is woordvoerder bij de
tentoonstelling
2. Detective: onderzoekt het
vast en tekent de reconstructie
5. Tijdbewaker: zorgt dat de zaak op
tijd opgelost wordt
bewijsmateriaal
3. Journalist: noteert en beschrijft de
misdaad
OPDRACHT 01:
Opdracht 04:
Ga naar www.centraalmuseum.nl> Educatie>
Onderzoek de conditie (de huidige staat)
Voortgezet Onderwijs> Art Scene
van het object en vul hiervoor het
Investigation, hier staat een link naar
schaderapport in de Case File in.
de website van Art Scene Investigation. Jullie beginnen nu met het vooronderzoek
Opdracht 05:
van de misdaad. Belangrijk hierbij is
De fotograaf tekent de reconstructie
dat jullie je eigen veiligheid bewaken,
van het slachtoffer in jullie Case File.
dus trek je witte stofjas aan en zet je
Hoe zou het er oorspronkelijk uit gezien
plastic beschermbril op! Vergeet niet
hebben? En wat is eraan veranderd?
je handschoenen aan te trekken, zodat je geen vingerafdrukken achterlaat op het ‘slachtoffer’.
Opdracht 06: Formuleer nu het antwoord op de hoofdvraag en verbind er een conclusie aan. Vul dit
Opdracht 02: Open de door de docent aan jullie toegewezen Case en ga na wat er met het slachtoffer gebeurd is. Opdracht 03: De detective bestudeert de bronnen in de Case op de website en leest de informatie hierover, de journalist noteert de antwoorden op de bijbehorende vragen op de vragenlijst in jullie Case File. Door op een bron te klikken kunnen jullie deze tot in detail bekijken.
in in de Case File.
ART SCENE INVESTIGATION page 12
case closed De zaak is nu opgelost en jullie kunnen de Case File sluiten. Binnenkort gaan jullie met alle onderzoekteams uit jullie klas naar het Centraal Museum om de tentoonstelling “Scorels Roem” te bezoeken. Neem jullie Case File deze dag mee, zodat jullie de bevindingen van het onderzoek kunnen presenteren! De teamleider vertelt dan in ongeveer vijf minuten aan de andere groepjes uit de klas welk object jullie onderzocht hebben, hoe het er oorspronkelijk uit gezien heeft, wat er aan gerestaureerd is, wat de huidige conditie is en vooral wat er zo opvallend aan de Case is. Vervolgens zullen jullie ontdekken of jullie dezelfde conclusie hebben getrokken als de Art Scene Investigators van het Centraal Museum.
