Doorns
Evangelie Marcus opnieuw
Doorns Evangelie
Moderne theologen over het oudste evangelie
Alida Groeneveld, Stephan de Jong, René van der Rijst (red.)
De verhalen over Jezus... soms ontroerend mooi, vaak vreemd, niet zelden onbegrijpelijk. ‘Evangelie’ ofwel ‘goed nieuws’ heten die verhalen. Heeft het goede nieuws van gisteren vandaag nog iets te zeggen? Eerder verschenen de Doornse Catechismus en de Doornse Levenskunst. Nu lezen 21 predikanten van Op Goed Gerucht het oudste evangelie, dat van Marcus, opnieuw, in 52 korte hoofdstukken. Elk bevat twee commentaren: een bondige uitleg en een levenskunstige interpretatie met af en toe een knipoog.
NUR 700 ISBN 978 90 435 2277 9
9 789043 522779
kokBOdoornsevangelie0514.indd 1
Alida Groeneveld, Stephan de Jong, René van der Rijst (red.)
15-05-14 09:55
ALIDA GROENEVELD STEPHAN DE JONG & RENÉ VAN DER RIJST (RED.)
Doorns Evangelie
Marcus opnieuw
uitgeverij
© 2014 Uitgeverij Kok – Utrecht www.kok.nl Omslagontwerp: Garage BNO ISBN 978 90 435 2277 9 ISBN e-book 978 90 435 2278 6 NUR 700
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Woord vooraf
There are three books my daughter felt were the most important influences in her life: the Bible, her mother’s cookbook, and her father’s checkbook. – Joyce Mattingly (Volgens mijn dochter hebben drie boeken haar in grote mate beïnvloed: de Bijbel, het kookboek van haar moeder en haar vaders chequeboek.)
Het Doorns Evangelie sluit aan bij de Bijbel. Immers, chequeboekjes bestaan niet meer en een Op Goed Gerucht-kookboek is niet op korte termijn te verwachten. Toch zijn er ook overeenkomsten: over geld en geloof praten we niet gemakkelijk, en een goed recept blijft niet voor niets geheim! Waarom een boek over het evangelie naar Marcus uit de kring van ‘Op Goed Gerucht’? Zijn er al niet voldoende commentaren bij dit oudste en kleinste evangelie geschreven? Wat is de meerwaarde van een boekje van Op Goed Gerucht over het evangelie naar Marcus?
5
DOORNS EVANGELIE
Het Doorns Evangelie is geen gewoon commentaar waarin zeer gedetailleerd op de oorspronkelijke Griekse tekst wordt ingegaan. Het biedt een uitleggende hervertelling en een spirituele, praktische of levenskunstige uitwerking daarvan voor nieuwsgierige buitenstaanders, mensen op zoek naar een meer eigentijdse visie op de Bijbel en predikanten die een preek voorbereiden over Marcus. Het Doorns Evangelie nodigt uit tot onderling gesprek, in ieder geval als dit evangelie vanaf Advent 2014 volgens het Oecumenisch Rooster gelezen wordt, en ook in de jaren erna. Deze aanpak past bij de theologenbeweging Op Goed Gerucht die warm loopt voor de relatie tussen geloof en leven, theologie en cultuur. Al ruim dertien jaar brengt Op Goed Gerucht theologen samen op Landgoed Hydepark in Doorn om hierover na te denken. Dit Doorns Evangelie is de derde publicatie uit de kring van Op Goed Gerucht. In 2010 verscheen de Doornse Catechismus. Dit boekje probeerde puntige en moderne antwoorden te geven op oude geloofsvragen. In de Doornse Levenskunst (2012) hebben we met een zelfde aanpak oude levensvragen besproken. Het Doorns Evangelie biedt in 52 bijdragen een ‘Op Goed Gerucht-kijk’ op het evangelie naar Marcus. We
6
DOORNS EVANGELIE
hebben de twintig auteurs gevraagd kort en bondig te schrijven. Met dit aantal schrijvers beogen we de veelkleurigheid van Op Goed Gerucht te benadrukken. Ze hadden steeds tweemaal 250 woorden ter beschikking, waardoor ze keuzes moesten maken. Alida Groeneveld, Weesp & Driemond Stephan de Jong, Bussum René van der Rijst, Haarlem
7
Het evangelie volgens Marcus – Inleiding
De oudste geschriften uit het Nieuwe Testament zijn de brieven van Paulus. Die zijn geschreven tussen 50 en 56 na Christus. Het is opvallend dat voor Paulus het publieke optreden van Jezus niet zo belangrijk lijkt te zijn. Voor Paulus draait alles hierom dat Jezus heeft geleden voor onze zonden, is gestorven en is opgestaan. Dat Jezus mensen heeft genezen, gelijkenissen heeft verteld en het koninkrijk van God heeft verkondigd – Paulus noemt het niet eens. Voor Paulus is Jezus Gods belofte aan ons van een eeuwig leven na dit leven. In die vroegste dagen van het christendom circuleerden er naast deze brieven van Paulus ook al verhalen over Jezus en verzamelingen van uitspraken van Jezus, mondeling en schriftelijk. Uit deze bronnen hebben de ons bekende evangelisten geput, maar ook de schrijvers van latere evangeliën zoals die van Tomas, Filippus en Maria Magdalena. In deze boeken stond een veel aardsere Jezus centraal: een Jezus die als een wijsheidsleraar en ethisch voorbeeld de mensen begeleidt in dit leven.
9
DOORNS EVANGELIE
Wellicht is het in antwoord op deze twee uitersten dat er vlak na het jaar 70 iemand zich voor het eerst zet aan een nieuw project. Hij ijkt er in het eerste vers van zijn boek de naam ‘e vangelie’ voor: goed nieuws. ‘Evangelie’ was de term die werd gebruikt voor een overwinningsbericht. Dat zegt Marcus ook direct in het tweede vers van zijn boek: dit evangelie is net als de boodschap van de vreugdebode waarover de profeet Jesaja sprak. Je moet maar durven: vlak na de verwoesting door de Romeinen van Jeruzalem en de tempel, is voor Marcus de kern van zijn verhaal dat in Jezus Gods koninkrijk nabij is gekomen. Wie die schrijver was? We weten eigenlijk niets van hem. In de traditie heeft hij de naam ‘Marcus’ gekregen. Hij zou tolk van de apostel Petrus zijn geweest, hoewel hij ook wel eens is vereenzelvigd met ‘Johannes Marcus’, de reisgenoot van Paulus en Barnabas die in Handelingen wordt genoemd. Men vermoedt dat hij in Rome heeft gewerkt, hoewel ook dat niet zeker is. De evangelisten Matteüs en Lucas zullen een tiental jaren later dankbaar gebruikmaken van het werk van Marcus. Deze drie worden daarom ook wel de ‘synoptici’, ‘mensen met eenzelfde optiek’, genoemd, omdat ze veel verhalen met elkaar gemeen hebben. Matteüs
10
DOORNS EVANGELIE
en Lucas vullen Marcus vooral aan – Marcus biedt verreweg de kortste tekst. Het ontbreken van een kerstverhaal aan het begin én het sobere paasevangelie aan het slot zijn opmerkelijk. De vrouwen bij het graf moeten het bij Marcus doen met een leeg graf en een engel die hun zegt dat ze naar Galilea moeten gaan en daar Jezus zullen zien. Men veronderstelt dat Marcus zijn evangelie als een cirkel heeft geschreven: aan het slot word je weer terugverwezen naar het begin, naar Galilea. Van de opstanding krijgen we geen ander ‘bewijs’ dan de belofte dat we Jezus zullen ontmoeten in de verhalen over zijn leven. Dat zou Paulus zo nooit hebben gezegd.
11
1
Om te beginnen Marcus 1 : 1 - 15
I ‘Hoe zal ik beginnen?’ Je hoort Marcus denken. ‘Hoe kan ik mijn arme medechristenen hier in Rome bemoedigen, die in de gevangenis en zelfs voor de leeuwen worden geworpen? Kan ik hun in hun ellende een goed bericht brengen, evangelie?’ Begin van het goede gerucht over Jezus Messias, zoon van God. Ook aan dit begin gaat een verhaal vooraf, het verhaal van het volk Israël dat vol verlangen uitkeek naar de komst van Gods koninkrijk en de messiaanse koning. Voordat het zover is, had de profeet Jesaja gezegd, zal er iemand zijn die door de woestijn heen een weg zal banen voor de Messias. Die wegbereider heette Johannes. ‘Als je in Gods koninkrijk wilt komen, moet je breken met je oude leven,’ zei hij. ‘Je moet, zoals het volk Israël achter Jozua aanging, door je eigen woestijn heen trekken en door de diepte heen het beloofde land ingaan.’ Zo doopte hij de mensen in de Jordaan.
13
DOORNS EVANGELIE
Op een dag meldde zich een nieuwe Jozua, Jezus, bij hem. Op het moment dat Jezus kopje onder ging, scheurde de hemel open. Er was een duif en er klonk een stem uit de hemel: ‘Jij bent mijn geliefde zoon, in jou vind ik vreugde.’ Daarna ging Jezus zijn eigen woestijn in, veertig dagen lang, als een test. Honger, dorst en wilde dieren confronteerden hem met zichzelf en met zijn roeping. Jezus bij de leeuwen, Johannes even later de gevangenis in, maar dat kon het goede nieuws van Gods koninkrijk niet stoppen.
II In het apocriefe evangelie van Filippus staat dat Jezus zou hebben gezegd: ‘Als een parel in de modder wordt gegooid, wordt hij dan minder waard?’ De komst van de zoon van God op aarde is als een parel die in de modder wordt gegooid. Deze mens, Jezus, wordt bij Marcus prijsgegeven aan water en woestijn, aan wilde dieren en andere beproevingen. En toch is dit goed nieuws, want juist in de modder van dit aardse bestaan toont het mensenkind zijn waardevastheid. Alles van waarde…
14
DOORNS EVANGELIE
De film Life of Pi – en het boek waarop deze is gebaseerd – is in zekere zin één groot spiegelverhaal bij dit begin van het evangelie volgens Marcus. Pi groeit op in India in de dierentuin die zijn ouders bezitten – een duidelijke verwijzing naar het paradijs. Pi’s vader is uitgesproken atheïstisch, maar zelf ontmoet Pi naar eigen zeggen op een dag Christus. In het wat sprookjesachtige verhaal lijdt hij als een soort omgekeerde Noach schipbreuk met de dieren van zijn ouders, gaat kopje onder, maar overleeft de schipbreuk in een reddingsboot samen met een meeliftende tijger die hem danig op de proef stelt. Een doopverhaal van een jongen die in de beproeving ontdekt wie hij zelf is: een geliefd kind in wie God vreugde vindt. Een parel. Goed nieuws, dat een mens misschien pas ten diepste verstaat op de momenten dat hij of zij zelf oog in oog staat met tijgers, leeuwen en beren op de weg. En dit is nog maar het begin van het goede nieuws.
15
2
Jezus kiest vier volgelingen Marcus 1 : 16 - 20
I De gevangenneming van Johannes is voor Jezus het signaal terug te keren naar Galilea, een streek in het noorden van Israël. Volgens Marcus komt Jezus uit het dorp Nazaret en is hij vaak bij het meer van Galilea te vinden. In die omgeving begint zijn verkondiging dat het koninkrijk van God nabij is. Jezus verbindt daaraan de oproep om tot inkeer te komen en geloof te hechten aan dit goede nieuws. Het is niet ongebruikelijk dat een charismatische figuur volgelingen krijgt. Selina O’G rady vertelt in En de mens schiep God over een zekere Hanina ben Dosa, een Galileese prediker en wonderdoener. Grote groepen boeren en vissers lopen hem na. Het opvallende van Jezus is dat hij heel bewust een groep vertrouwelingen kiest. Van deze twaalf leerlingen verwacht hij meer dan het gewone. Vier van hen gaan de binnenkring vormen, zij worden als eersten geroepen. Dat begint als Jezus bij het meer van Galilea twee vissers aanspreekt. Het gaat om de broers Simon en Andreas, die daar hun netten uitwerpen. Jezus daagt
16
DOORNS EVANGELIE
hen uit hem te volgen en belooft van hen ‘vissers van mensen’ te maken. Wat dit betekent is niet meteen duidelijk, maar ontvouwt zich verderop in het evangelie. Jezus blijkt geen rattenvanger van Hamelen, maar wil mensen die kopje ondergaan in deze wereld opvissen en houvast bieden. Simon en Andreas sluiten zich bij hem aan, en even later doen de broers Jakobus en Johannes hetzelfde. De mensen met wie ze in hun boot aan het werk zijn, laten ze achter zich.
II Het lijkt erop dat deze vissers zomaar achter Jezus aangaan. Toch is de kans groot dat ze hem al langer kennen. Het evangelie van Johannes vertelt dat Simon en Andreas eerder, net als Jezus, volgelingen van Johannes de Doper waren. In werkelijkheid is hun roeping dus minder abrupt dan het lijkt. Marcus wil echter benadrukken dat navolging van Jezus een radicale keuze kan zijn. Dat gold zeker voor toen: vaak liet iemand die daarvoor koos veel, zo niet alles achter zich. Dat kan de vraag oproepen: is geloven iets dat we erbij doen, of mag het ook wat kosten? Het radicale van deze tekst heeft ook iets lastigs. Deze vissers laten niet alleen hun werk maar ook hun gezin en familie achter. Simon blijkt een schoonmoeder te hebben, en is dus getrouwd. Over de – niet
17
DOORNS EVANGELIE
al te enthousiaste? – reactie van zijn vrouw of kinderen horen we niets. Waar zo’n verhaal in handen valt van een manipulatieve sekte, kunnen er grote ongelukken gebeuren. Al te volgzame mensen zeggen zomaar hun baan op, breken met hun familie en raken later diep in de problemen. Dit fragment herinnert aan een anekdote. Op een stadsmuur staan de woorden ‘Jezus redt’ gekalkt. Door een evangelisch bevlogen mens? De volgende dag staat er echter: ‘Jezus redt het niet.’ Aangevuld door een cynische kerkverlater? Weer een dag later staat er opeens: ‘Jezus redt het niet alleen.’ Iemand die beseft dat Jezus volgelingen nodig heeft!
18
Doorns
Evangelie Marcus opnieuw
Doorns Evangelie
Moderne theologen over het oudste evangelie
Alida Groeneveld, Stephan de Jong, René van der Rijst (red.)
De verhalen over Jezus... soms ontroerend mooi, vaak vreemd, niet zelden onbegrijpelijk. ‘Evangelie’ ofwel ‘goed nieuws’ heten die verhalen. Heeft het goede nieuws van gisteren vandaag nog iets te zeggen? Eerder verschenen de Doornse Catechismus en de Doornse Levenskunst. Nu lezen 21 predikanten van Op Goed Gerucht het oudste evangelie, dat van Marcus, opnieuw, in 52 korte hoofdstukken. Elk bevat twee commentaren: een bondige uitleg en een levenskunstige interpretatie met af en toe een knipoog.
NUR 700 ISBN 978 90 435 2277 9
9 789043 522779
kokBOdoornsevangelie0514.indd 1
Alida Groeneveld, Stephan de Jong, René van der Rijst (red.)
15-05-14 09:55
