Diabetes en zwangerschap - Engels Diabetes and pregnancy
Diabetes en zwangerschap
Diabetes and pregnancy
Bij diabetes mellitus is er te veel glucose in uw bloed: de bloed
If you have diabetes mellitus, you have too much glucose in your
glucosewaarde is te hoog. Diabetes kan al bestaan voordat u zwanger
blood: the blood glucose level is too high. Diabetes type 1 or 2 may
bent, diabetes type 1 of 2. Ontstaat er tijdens uw zwangerschap
be present before you are pregnant. If diabetes develops during your
diabetes, dan gaat het meestal om zwangerschapsdiabetes.
pregnancy, this is usually gestational diabetes.
Diabetes kan gevolgen hebben voor de zwangerschap en/of de
Diabetes may influence the pregnancy and/or delivery and may affect
bevalling, zowel voor uzelf als voor uw baby. Het is belangrijk dat de
both you and your baby. It is important to control the blood glucose
bloedglucosewaarden onder controle worden gehouden. Daarom
levels. That is why you will be under the care of a gynaecologist,
wordt u begeleid door de gynaecoloog, de internist, de diabetes
an internal medicine specialist, a diabetes specialist nurse, an
verpleegkundige, de oogarts en eventueel door de diëtiste. De
ophthalmologist, and possibly a dietician. The treatment will consist of
behandeling bestaat uit een dieet met eventueel insuline-injecties.
a diet and, if necessary, insulin injections. This brochures discusses
In deze brochure wordt ingegaan op de vormen van diabetes, op
the types of diabetes, screening and treatment of diabetes, and special
onderzoek en behandeling ervan, en op zwangerschap en bevalling bij
considerations during pregnancy and childbirth if you have diabetes.
diabetes.
Wat is diabetes?
What is diabetes? If your pancreas cannot produce enough insulin or if your body has
Wanneer er in de alvleesklier (pancreas) geen of te weinig insuline
an increased need for insulin, the level of glucose in your blood will
wordt aangemaakt of wanneer de insulinebehoefte (te) hoog is,
rise. This means you have diabetes mellitus. Insulin is a hormone that
leidt dat tot verhoogde bloedglucosewaarden. Men spreekt dan
controls the level of glucose in the blood. If there is a lack of insulin,
van diabetes mellitus. Insuline is een hormoon dat de hoogte van
the blood glucose level remains too high: the body will try to lower the
het glucosegehalte in het bloed regelt. Is er te weinig insuline, dan
glucose level by removing the excess via the kidneys: you will start to
blijft de bloedglucosewaarde te hoog: het lichaam zal proberen de
urinate more frequently, become thirsty and drink a lot.
glucosespiegel te verlagen door de overmaat via de nieren af te voeren: u gaat veel plassen, krijgt dorst en gaat veel drinken.
1
Als de bloedsuikerspiegel langere tijd te hoog is, kan er schade
If the blood sugar level remains too high for too long, this may damage
aan onder andere de bloedvaten ontstaan. Daardoor kan weer
blood vessels, among other things. In turn, this may cause other
verdere schade ontstaan, bijvoorbeeld aan nieren en ogen. Als de
damage, for example to your kidneys or eyes. If a mother’s blood
bloedglucosewaarde bij de moeder tijdens de eerste weken van de
glucose level is too high during the first weeks of the pregnancy, this
zwangerschap te hoog is, kunnen bij de baby aangeboren afwijkingen
may cause congenital defects in the baby. Elevated levels later in the
ontstaan; te hoge waarden later in de zwangerschap kunnen ertoe
pregnancy may result in the baby becoming too heavy.
leiden dat de baby te zwaar wordt.
Vormen van diabetes
Types of diabetes There are several types of diabetes:
Er bestaan verschillende vormen van diabetes:
• diabetes mellitus type 1
• diabetes mellitus type 1
• diabetes mellitus type 2
• diabetes mellitus type 2
• gestational diabetes.
• zwangerschapsdiabetes. Diabetes type 1 Diabetes type 1
In type 1 diabetes (insulin dependent diabetes) there is an absolute
Bij diabetes type 1 (insuline-afhankelijke diabetes) is er een absoluut
insulin deficiency. This develops before the age of 50. Symptoms
tekort aan insuline. Dit treedt op vóór vijftigjarige leeftijd. De klachten
appear relatively suddenly.
ontstaan relatief acuut. Diabetes type 2 Diabetes type 2
In type 2 diabetes there is a relative insulin deficiency. Affected groups
Bij diabetes type 2 is er een relatief tekort aan insuline. Dit is bijvoor
include elderly people and, increasingly, young people who are obese.
beeld het geval bij ouderen en steeds vaker tegenwoordig ook
Symptoms usually appear gradually, while the underlying problem
bij jonge mensen met overgewicht. De klachten ontstaan veelal
has been developing for some time. Initially, symptoms mainly involve
geleidelijk, terwijl het probleem zich al enige tijd ontwikkelt. In eerste
moments of elevated blood glucose levels (peaks). At a later stage,
instantie zal er meer sprake zijn van momenten met verhoogde bloed
there will be an overall increase in the blood glucose level. This is
glucosewaarden (pieken). Later zal de bloedglucosespiegel over het
reflected in an elevated fasting glucose level.
geheel verhoogd zijn. Dit uit zich dan in een verhoogde nuchtere waarde.
2
3
Zwangerschapsdiabetes
Gestational diabetes
Ontstaat tijdens de zwangerschap diabetes, dan gaat het meestal
If diabetes develops during the pregnancy, this is usually gestational
om zwangerschapsdiabetes. Veelal ontstaat zwangerschapsdiabetes
diabetes. Gestational diabetes commonly develops between the
tussen de 24e en 28e zwangerschapsweek. Ook bij deze vorm van
24th and 28th week of pregnancy. This type of diabetes also involves
diabetes is de behoefte aan insuline gestegen, net zoals bij diabetes
an increased insulin requirement, as in the case of type 2 diabetes.
type 2. Meestal hebt u hierbij geen klachten, omdat de periode van
Generally, you do not have any complaints, because the period in
ontwikkelen van het probleem nog te kort is om er zelf klachten van
which the problem develops is too short to start experiencing any
te ondervinden. Vaak gaat het dan ook nog enkel om pieken in het
symptoms. Often there will only be peaks in blood glucose levels.
verloop van de bloedglucosewaarden. Het is echter wel belangrijk de
However, it is important to keep the blood glucose at a normal level as
bloedglucosewaarden zo normaal mogelijk te houden met het oog op
much as possible with a view to the development of the unborn child.
de ontwikkeling van het ongeboren kind. You are at an increased risk of developing gestational diabetes if U hebt een grotere kans op zwangerschapsdiabetes als er in uw
diabetes runs in your family, if any previous children had a high birth
familie diabetes voorkomt, als uw eerdere kinderen een hoog
weight, and if you suffered from gestational diabetes during a previous
geboortegewicht hadden, en wanneer u bij een vorige zwangerschap
pregnancy. If one of your children died before birth, you should also
zwangerschapsdiabetes had. Ook wanneer een van uw kinderen al
take account of the possibility that during a next pregnancy gestational
voor de geboorte is overleden, is het bij een volgende zwangerschap
diabetes may develop. The risk of gestational diabetes also increases
verstandig rekening te houden met het mogelijk ontstaan van
if you are overweight.
zwangerschapsdiabetes. De kans op zwangerschapsdiabetes is ook
In most cases, the increased insulin requirement decreases again after
groter als u overgewicht hebt.
the pregnancy. However, there is a 50% or greater chance that you will
In de meeste gevallen neemt na de zwangerschap de verhoogde
develop type 2 diabetes as you grow older.
behoefte aan insuline weer af. Wel bestaat er een kans van 50% of meer dat er op oudere leeftijd alsnog diabetes type 2 ontstaat.
4
5
Onderzoek
Screening
Om de bloedglucosewaarde te onderzoeken zijn er verschillende
Various tests are available to measure blood glucose levels. These
testen. Deze worden gebruikt om te bepalen of u diabetes heeft, en als
are used to determine if you have diabetes and, if you do, to check
u diabetes hebt om te controleren of een behandeling goed aanslaat.
whether a certain treatment is successful. If you are at an increased
Hebt u een hogere kans op zwangerschapsdiabetes, dan vindt zo’n
risk of gestational diabetes, this blood test will routinely take place
bloedonderzoek routinematig plaats tussen de 24e en de 28e week
between the 24th and 28th week of pregnancy.
van de zwangerschap.
Glucosedagcurve
Blood sugar curve Blood glucose levels vary during the day. After meals, the supply
De bloedglucosewaarde wisselt gedurende de dag. Na de maaltijd
of glucose increases. If the insulin level does not increase
ontstaat een groter aanbod van glucose. Wanneer de insulinespiegel
correspondingly, the blood glucose level will rise. After a while this
dan niet voldoende volgt, stijgt de bloedglucosewaarde. Vaak vereffent
usually smoothes out, slowly declining to a normal level.
dit zich over wat langere termijn, waardoor er langzaam een daling tot
In order to assess whether you have a glucose regulation problem,
een normale waarde optreedt.
blood glucose levels are measured once or several times a day.
Om te onderzoeken of er bij u een probleem in de glucosehuishouding
Particular attention is paid to the time before you have eaten anything
zich voordoet, wordt daarom één of meerdere malen per dag de bloed
(in the morning on an empty stomach) and one to two hours after
glucosewaarde gemeten. Daarbij wordt vooral gelet op het tijdstip dat
a meal. When you are pregnant, blood glucose levels should stay
u nog niet gegeten hebt (’s ochtends, nuchter) en het tijdstip één tot
between 3 and 7 (mmol/l) as much as possible. This screening is
twee uur na de maaltijd. De bloedglucosewaarden moeten, in geval
called making a blood sugar curve. In general, the patient can do this
van een zwangerschap, zo veel mogelijk tussen de 3 en 7 (mmol/l)
herself (at home) using an easy-to-use blood glucose meter for self-
blijven. Dit onderzoek heet het maken van een glucosedagcurve. Dit
testing.
kan over het algemeen door de patiënt zelf (thuis) gedaan worden met behulp van een handzame bloedglucosemeter voor zelfcontrole.
HbA1c HbA1c is a substance in the blood. The level of this substance is an
HbA1C HbA1C is een stof in het bloed. De waarde van deze stof geeft een
indicator of the average blood glucose level in the past six to eight weeks.
indruk van de gemiddelde bloedglucosewaarde van de laatste zes tot acht weken.
6
7
Behandeling
Treatment
De behandeling is afhankelijk van de waarden die bij het onderzoek
The treatment depends on the levels found during the screening.
zijn gevonden. Soms zijn deze waarden slechts licht gestoord en hebt
Sometimes these levels are only slightly disturbed, which means no
u geen behandeling nodig of vindt er later nogmaals controle plaats.
treatment is needed or screening will be repeated at a later stage.
Het is van groot belang voor de normale ontwikkeling en groei van het
It is crucial for the normal development and growth of the child to keep
kind om de bloedglucosespiegels zo veel mogelijk binnen de normale
the blood glucose level within the normal levels as much as possible.
waarden te houden.
Te hoge waarde (hyperglycemie)
Excessively high levels (hyperglycaemia) If your blood glucose levels are excessively high, your doctor may
Is de bloedglucosewaarde echt te hoog, dan kan de arts u adviseren
advise you to lose weight, take more exercise, or follow a no-sugar,
af te vallen, meer te bewegen of een dieet zonder suiker en met weinig
low carbohydrate diet. Meals should be spread evenly throughout
koolhydraten te volgen. Hierbij moeten de maaltijden zo gelijkmatig
the day as much as possible. If such a diet has insufficient effect, you
mogelijk over de dag worden verdeeld. Als zo’n dieet te weinig effect
will need insulin. You can learn how to give yourself subcutaneous
heeft, hebt u insuline nodig. U kunt leren uzelf onderhuidse injecties
insulin injections. The amount of insulin required depends on the blood
met insuline te geven. De hoeveelheid insuline is afhankelijk van de
glucose levels. You will learn to measure these yourself with a blood
bloedglucosespiegels. Deze leert u zelf meten met een bloedsuiker
glucose meter and a finger prick test.
meter en een prik in de vinger.
Lage waarde (hypoglycemie)
Low levels (hypoglycaemia) Low levels are less dangerous, but they can make you feel sick or
Lage waarden zijn minder schadelijk, maar zij kunnen ervoor zorgen
dizzy or even make you faint. It then helps to eat or drink something
dat u zich akelig voelt, draaierig wordt of zelfs flauwvalt. Het helpt dan
sweet, such as dextrose (15 to 20 grams of carbohydrates).
om iets zoets te eten of te drinken, zoals bijvoorbeeld druivensuiker
N.B. Taking too many carbohydrates can easily lead to excessively
(15 tot 20 gram koolhydraten).
high blood glucose levels.
NB: Het nemen van (te) veel koolhydraten leidt gemakkelijk tot te hoge bloedglucosewaarden.
8
9
Zwangerschap
Pregnancy
Als u zwanger wilt worden
If you want to become pregnant
Hebt u diabetes mellitus type 1 of 2, dan is het verstandig om vóór de
If you have type 1 or 2 diabetes mellitus, it is advisable to keep your
bevruchting de bloedglucosewaarden zo stabiel mogelijk te houden
blood glucose levels as steady as possible before conception, with an
met een HbA1C lager dan 7%. Wanneer er bij de bevruchting sterke
HbA1c of less than 7%. If there are sharp fluctuations in blood sugar
schommelingen in de bloedsuikerwaarden zijn, is de kans namelijk
levels around the time of conception, your baby will be at a higher risk
groter dat uw baby aangeboren afwijkingen krijgt. Met de internist
of developing congenital defects. It is advisable to discuss your safest
en/of de gynaecoloog kunt u bespreken bij welke bloedglucose
blood glucose and HbA1c levels for conceiving with your consultant
waarden en HbA1c u het veiligst zwanger kunt raken.
and/or gynaecologist.
Tijdens de zwangerschap mag u insuline spuiten. Gebruikt u echter
During you pregnancy you can continue to inject insulin. However, if
bloedglucoseverlagende tabletten voor de diabetes, dan moet u daar
you use blood glucose lowering tablets to manage your diabetes, you
mee al vóór de bevruchting stoppen. Deze tabletten kunnen bij de
should stop taking these before you conceive, because these tablets
baby afwijkingen in het skelet veroorzaken.
may cause abnormalities in the baby’s skeleton.
Patiënten met diabetes mellitus type 1 of 2 staan onder jaarlijkse
Patients with type 1 or 2 diabetes mellitus are examined by an
controle bij een oogarts. Bij een zwangerschap gaan ze rond de 20e
ophthalmologist every year. If you are pregnant, you should visit
week van de zwangerschap voor een extra controle naar de oogarts.
the ophthalmologist around the 20th week of your pregnancy for an additional eye check-up.
De zwangerschap Bij diabetes type 1 en 2 weet u zelf meestal al goed hoe u moet
The pregnancy
omgaan met de schommelingen in de bloedglucosewaarden. In de
If you have type 1 or 2 diabetes, you are usually familiar with how to
zwangerschap neemt de behoefte aan insuline toe, vooral tussen
deal with fluctuations in your blood glucose levels. During pregnancy,
de 16e en de 35e week. De hoeveelheid insuline die u nodig hebt,
your insulin requirement rises, especially between the 16th and 35th
moet dan ook steeds worden aangepast. Na de 35e week neemt
week. So you will need to adjust the amount of insulin you need
de behoefte aan insuline weer af en kunnen er vaker (te) lage
continually. After the 35th week, your insulin requirement will drop
bloedglucosewaarden ontstaan.
again and you may develop (excessively) low blood glucose levels more frequently.
10
11
Bij hoge bloedglucosewaarden kunnen beschadigingen ontstaan aan
High blood glucose levels may damage your blood vessels, kidneys or
de bloedvaten, de nieren of de ogen, en bestaande beschadigingen
eyes, and existing injuries may worsen. It is therefore vital to ensure
kunnen ernstiger worden. Een goede regeling is dus belangrijk, ook
proper blood glucose level control, also during pregnancy.
tijdens de zwangerschap.
If you have gestational diabetes, you usually have only a few
Bij zwangerschapsdiabetes hebt u meestal zelf weinig tot geen
symptoms or none at all, but you are at a slightly higher risk of
klachten. De kans is wat groter dat u een hoge bloeddruk krijgt.
developing high blood pressure.
Wat betekent diabetes voor uw baby?
How does diabetes affect your baby?
Diabetes type 1 en 2
Type 1 and 2 diabetes
Bij diabetes type 1en 2 bestaat er een verhoogde kans op aangeboren
In type 1 and 2 diabetes there is a higher risk of congenital defects,
afwijkingen, overlijden van het kind voor de geboorte, en loslaten van
stillbirth or of the placenta becoming detached.
de moederkoek (placenta). Congenital defects
12
Aangeboren afwijkingen
If the HbA1c is too high at the time of conception and in the beginning
Als het HbA1c tijdens de bevruchting en in het begin van de zwangers
of the pregnancy, there is an increased risk of congenital defects
chap te hoog is, is er een grotere kans op aangeboren afwijkingen
affecting the heart, kidneys, urinary tract or spine. If the HbA1c
van het hart, de nieren, de urinewegen en de rug. Bij een HbA1c meer
exceeds 10%, the chance of developing such defects is as high as
dan 10%, is de kans op zo’n afwijking zelfs 28 procent. Is het HbA1c
28 percent. If the HbA1c is normal at the time of conception, the risk
ten tijde van de bevruchting normaal dan is de kans op aangeboren
of congenital defects is lower, though it is still higher than in a normal
afwijkingen lager maar is nog steeds groter dan in de normale situatie.
situation.
Tussen de 18e en de 20e zwangerschapsweek kan er een speciale
Between the 18th and 20th week of pregnancy, a special ultrasound
echo worden gemaakt om eventuele aangeboren afwijkingen te
scan may be performed to detect any congenital defects (see
ontdekken (zie structurele echo).
structural ultrasound scan).
Overlijden voor de geboorte
Stillbirth
Bij diabetes 1 en 2 gebeurt het vaker dat de baby onverwacht in de
If you have type 1 or 2 diabetes, it is more common for the baby to die
baarmoeder overlijdt. De oorzaak hiervan is niet bekend, maar er lijkt
unexpectedly in the uterus. The cause of this is unknown, but there
wel een verband te bestaan met pieken van de bloedglucosewaarden.
seems to be a connection with blood sugar peaks.
13
Loslaten van de moederkoek
Detached placenta
Er bestaat ook een verhoogd risico op het plotseling loslaten van
There is also an increased risk that the placenta, or a part of it,
(een gedeelte van) de moederkoek (placenta). Hierdoor krijgt de baby
suddenly becomes detached. As a result, your baby will receive less
minder bloed en kan snel komen te overlijden. Alleen een spoed
blood and may die rapidly. In these circumstances, the only way to
keizersnede kan in zo’n situatie de baby soms nog redden.
save the baby’s life may then be an emergency Caesarean.
Alle vormen van diabetes
All types of diabetes
Bij diabetes type 1 en 2 en bij zwangerschapsdiabetes kan er een
In type 1 and 2 diabetes and gestational diabetes there may be an
hogere kans bestaan op een hoog geboortegewicht en verminderde
increased risk of a high birth weight and delayed lung maturation.
longrijping. High birth weight (macrosomia) Hoog geboortegewicht (macrosomie)
If you have prolonged high blood glucose levels, the baby is more
Als uw bloedglucosewaarde langdurig hoog is, kan het geboorte
likely to have an above-average birth weight. This may affect the
gewicht van de baby hoger worden dan gemiddeld. Dit kan gevolgen
course of labour.
hebben voor het verloop van de bevalling. Delayed lung maturation Verminderde longrijping
If blood sugar levels fluctuate considerably, the baby’s lungs may
Bij sterke schommelingen in de bloedsuikerwaarden kan de rijping van
mature at a slower rate.
de longen bij de baby langzamer verlopen.
14
15
Rondom de bevalling
During childbirth
De bevalling
The delivery
In verband met de beschreven risico’s zal de bevalling doorgaans
Given the risks described above, labour will generally be started prior
vóór de uitgerekende datum gestart worden. Tijdens de bevalling kan
to the calculated due date. During childbirth, your blood glucose levels
de bloedglucosewaarde sterk schommelen. Dit wordt gecontroleerd
may fluctuate considerably. You or your partner will monitor this, or,
door u zelf of door uw partner; als dat niet mogelijk is, wordt het door
if this is not possible, the nurse will do so. You may be given a drip
de verpleegkundige gedaan. Soms krijgt u een infuus met glucose en
containing glucose/insulin. During labour, the baby’s condition will be
insuline. De conditie van de baby wordt tijdens de bevalling gecon
monitored by means of a heart rate monitor (cardiotocograph, CTG).
troleerd door bewaking van het hartritme (cardiotocogram, CTG).
Na de bevalling
After childbirth Since glucose levels may drop significantly after birth, your newborn
Omdat de glucosewaarde na de geboorte sterk kan dalen, wordt na
baby’s blood sugar level will be measured several times. If these blood
de bevalling bij uw baby de bloedsuikerwaarde verschillende keren
glucose levels are too low, the paediatrician will give a glucose drip
bepaald. Bij te lage bloedglucosewaarden geeft de kinderarts een
and your baby will be admitted to the paediatric ward. If your baby’s
infuus met glucose en wordt uw baby opgenomen op de kinder
lungs have not yet fully matured, it may be difficult for your baby to
afdeling. Als de longen van uw baby nog niet helemaal rijp zijn, kan de
start breathing.
ademhaling moeilijk op gang komen.
There is no objection to breastfeeding.
Er bestaat geen bezwaar tegen borstvoeding. In type 1 diabetes, it is important for you to monitor your own blood Bij diabetes type 1 is controle van de bloedglucosewaarden bij u zelf
glucose levels after birth as they may fluctuate. Before childbirth, your
na de bevalling van belang omdat de waarden kunnen schommelen.
internal medicine specialist or diabetes nurse will give you instructions
U krijgt voor de bevalling instructies van de internist of diabetes
on what to do. If you have gestational diabetes which is treated with
verpleegkundige wat u moet doen. Bij zwangerschapsdiabetes die
insulin, you can nearly always stop taking insulin and your blood
behandeld wordt met insuline, kan de insuline vrijwel altijd worden
glucose level will be checked at around six weeks after childbirth.
gestopt en wordt de bloedglucosewaarde ongeveer zes weken na de bevalling gecontroleerd.
16
17
Tot slot De combinatie van diabetes en zwangerschap vraagt speciale voor
The combination of diabetes and pregnancy requires special
zorgsmaatregelen en controles. Controle van de bloedglucosewaarden
precautions and checks. It is vital to monitor the blood glucose levels.
is erg belangrijk. Hebt u diabetes en bent u zwanger, dan begeleidt
If you have diabetes and you are pregnant, you will be looked after
de gynaecoloog u bij uw zwangerschap en bevalling, samen met de
during your pregnancy and childbirth by the gynaecologist, together
internist, de diabetesverpleegkundige, de oogarts, de kinderarts en
with the internal medicine specialist, diabetes nurse, ophthalmologist,
eventueel de diëtist. Hebt u diabetes type 1 of 2, dan is het verstandig
paediatrician and possibly the dietician. If you have type 1 or 2
uw zwangerschap zo goed mogelijk voor te bereiden en ervoor
diabetes, it is advisable to prepare for your pregnancy as best as you
te zorgen dat de bloedglucosewaarden al vóór de bevruchting zo
can and to make sure that your blood glucose levels are as normal
normaal mogelijk zijn.
and steady as possible before conception.
Hebt u naar aanleiding van deze brochure nog vragen, aarzel dan
If you have any further questions after reading this brochure, please
niet om die met uw gynaecoloog te bespreken. Het kan handig zijn
do not hesitate to discuss them with your gynaecologist. It may be
uw vragen van tevoren op papier te zetten. Daarnaast bestaat de
a good idea to write down your questions before your appointment.
mogelijkheid om de website van de Nederlandse Vereniging voor
In addition, you can visit the website of the Nederlandse Vereniging
Obstetrie en Gynaecologie en van andere gezondheidsorganisaties te
voor Obstetrie en Gynaecologie (Dutch Society for Obstetrics and
raadplegen. De gegevens vindt u hieronder.
Gynaecology). Contact information is given below.
Isala klinieken
18
In conclusion
Isala klinieken
Locatie Sophia
Locatie Sophia
Polikliniek Gynaecologie/Verloskunde
Gynaecology/Obstetric Outpatient Clinic
Dokter van Heesweg 2
Dokter van Heesweg 2
Postbus 10400
P.O. Box 10400
8000 GK Zwolle
8000 GK Zwolle
t (038) 424 56 04
t (038) 424 56 04
www.isala.nl/verloskunde
www.isala.nl/verloskunde
19
www.nvog.nl, rubriek ‘voorlichting’
Diabetesvereniging Nederland www.diabetesvereniging.nl
Nederlandse Diabetes Federatie www.diabetesfederatie.nl
ZwangerWijzer
www.nvog.nl, section Voorlichting (information)
Diabetesvereniging Nederland www.dvn.nl
Nederlandse Diabetes Federatie www.diabetesfederatie.nl
ZwangerWijzer
(voor preconceptioneel advies)
(for pre-conceptional advice)
www.zwangerwijzer.nl
www.zwangerwijzer.nl
Verantwoording
20
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG)
Credits The copyright and responsibility for the content of this brochure remain
Het copyright van en de verantwoordelijkheid voor deze brochure
with the Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
berusten bij de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en
(Dutch Society for Obstetrics and Gynaecology), NVOG) in Utrecht.
Gynaecologie (NVOG) in Utrecht. De tekst is aangepast door de
The text has been amended by the Department of Gynaecology/
vakgroep Gynaecologie/ Obstetrie in samenwerking met de stafdienst
Obstetrics in conjunction with members of staff from the Group
Concerncommunicatie van de Isala klinieken.
Communication Department of the Isala klinieken.
5703 / 0210
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG)
21
www.isala.nl
