DE SARDINE RUN IN ZUID-AFRIKA … surfen op de rug van een walvis !
Oost Afrika kent de jaarlijkse wereldvermaarde Serengeti-trek: een migratie waarbij miljoenen wilde dieren betrokken zijn, die bij de aanvang van het droogseizoen op gang komt. Met name kuddes gnoes, zebra’s, gazellen trekken dan door de wijde vlaktes west op zoek naar mals groen gras. Zij worden op de voet gevolgd door massa’s predatoren o.a. leeuwen, luipaarden, hyena’s, wilde honden, gieren, krokodillen (bij de oversteek van rivieren), enz. Wat tot voor enkele jaren nog niet zo bekend was, is dat Zuid-Afrika aan haar oostkust een gelijkaardige dierentrek kent maar dan nog grootser en bovendien onder water, genaamd de SARDINE RUN. Het is een van de grootste marine gebeurtenissen op onze planeet, waarbij enorme scholen van miljarden sardienen tijdens de (winter)maanden juni en juli door een koudwaterstroom vanuit het zuiden naar de kusten van Zuid-Afrika gedreven worden alwaar ze opgewacht worden door tienduizenden hongerige predators o.a. haaien, dolfijnen, walvissen, orca’s, zeehonden, pinguïns, Jan Van Genten, meeuwen, enz. Om een idee te geven over de grootte, vangt de Zuid-Afrikaanse visserijvloot dan alleen al ongeveer meer dan 100.000 ton sardienen, wat geen al te groot cijfer is. Men schat immers dat slechts 5% van alle lokale sardienen deelnemen aan de Sardine Run zelf. Vervolgens zou dit fenomeen wereldbekend worden ingevolge de prestigieuze en prijswinnende BBC film/documentaires Blue Planet - Deep Blue. De vermaarde Zuid-Afrikaanse marine- en haaienspecialist Mark ADDISON heeft dit spectaculaire hoofdstuk voor zijn rekening genomen, waarbij hij 4 jaar nodig had om al dat beeldmateriaal te schieten, wat de BBC daarna in een fantastisch epos heeft gegoten. Tijdens de trip naar Cocos Island vorig jaar (massa’s hamerhaaien), zat Steven van Wild Water, al met dit nieuwe project in zijn hoofd voor 2009. Voor Steven was ik geen vogel voor de kat maar wel een gemakkelijke sardien voor de haai door de volgende aantrekkingsfactoren:
•
• • •
Er zijn zoveel sardienen dat soms de achterste linie van de school, die kilometers lang kan zijn, eenvoudigweg stikt onderwater omdat daar al de zuurstof werd opgebruikt! Haaien spoelen dood aan op de kust, gewoonweg overeten. Wanneer men hun maag opensnijdt kan er voor ongeveer 150 kg aan verse sardienen uitvallen… Bekijk de BBC film en documentaires (ga tevens naar You Tube en tik Sardine Run) Mark ADDISON in hoogsteigen persoon zou ter plaatste gedurende 6 dagen onze eigen duikgids zijn
Met 4 voeten stevig op de grond schreven François en ik in. Steven had immers verwittigd dat de kans ook bestond dat we compleet niks te zien zouden krijgen. Dit bleek de perfecte tactiek zijn, want dit onderwateravontuur kon enkel en alleen maar meevallen, in plaats van grootse verwachtingen te koesteren en uiteindelijk geen enkele encounter te hebben.
Dit laatste was immers een zeer reële kans. Diverse factoren konden zulk rampscenario in de hand werken: • • • • •
Er zijn al enkele jaren geweest dat er geen enkele sardien te bespeuren viel De stroming en de watertemperatuur: sardienen vind men enkel terug als het water een temperatuur heeft tussen 14 en 20° C De weersfactor: in juni-juli is het winter in Zuid-Afrika De afwezigheid van dolfijnen: zij zijn diegenen die het schouwspel moeten opstarten door “baitballs” te creëren en de sardienen naar boven te jagen. Het zicht onder water kan zeer beperkt zijn
Op 20 juni 2009 wachtte in Zaventem British Airways ons op om naar Londen te vliegen (1 uur) vandaar zouden we dan de 11uur durende nachtvlucht naar Johannesburg nemen. Aldaar kwamen we de volgende morgen aan met een buitentemperatuur van amper 7° C. De lucht was wel staalblauw onder een stralende winterzon. De natuur zag er bruin verdord uit en de bomen bladerloos. De jetlag bleef gelukkig afwezig vermits Zuid-Afrika met ons geen uurverschil kent. Een vliegtuig van South African Airways bracht ons vervolgens na 1,5 uur naar onze eindbestemming East London. “Oos Londen” (in het Afrikaans zonder t) ligt in de provincie Ciskei op een 500-tal km ten zuiden van Durban en 300 km te noorden van Port Elisabeth. Het is een ongezellige en weinig mooie oude havenstad, die enkele decennia geleden in verval geraakte toen haar haven te ondiep werd voor de huidige moderne zeeschepen. De plaatselijke taal is Engels samen met één van de 10 andere Zuid Afrikaanse talen. Het “Afrikaans” wordt er niet gesproken maar diverse mensen begrijpen het wel passief en verstaan ons zeer goed wanneer we Nederlands spreken. Waarom werd er speciaal voor East London gekozen? Volgens Mark ADDISON bevindt zich aldaar op de kustlijn een zeer smalle flessenhals van slechts enkele kilometers breed waar alle sardienen door moeten richting noorden daar waar op de andere kustplaatsen de doorgang voor de sardienen vele kilometers breed is zodat ze daar veel moeilijker te lokaliseren zijn. Zijn duikcentrum “Blue Wilderness” logeert ons in de Fish Eagle’s Manor, iets buiten de stad in het groen gelegen, op 10 minuten rijden van de haven. Het betreft een bed & breakfast bij particulieren met in hun park een zwembad en een zestal mooi ingerichte bungalows in de vorm van een ronde hut. Uitzonderlijk voor ons wordt er die week
steeds een lekker en verzorgd avondmaal klaargemaakt, die de uitstekende reputatie van de Zuid-Afrikaanse keuken geheel bevestigt. Na het eerste avondmaal, een typisch Zuid-Afrikaanse “braai” (bbq), gaf Mark ADDISON een uitgebreide briefing over wat we allemaal zouden te zien kunnen krijgen en wat de Sardine Run juist inhield. Opvallend was wel dat hij over de veiligheid, de manier van duiken, snorkelen, de stroming, de confrontaties en reacties met de dieren, enz. redelijk stil bleef. Ik stelde hem dan ook meer specifiekere vragen over de veiligheid maar hij bleef zeer algemeen: armen zoveel mogelijk tegen het lichaam houden om de haaien niet te nieuwsgierig te maken, kalm blijven en geen rare bewegingen maken, uit de baitball zelf wegblijven, komt een haai te dicht dan hem met de hand tegen zijn zij zachtjes en niet te hevig wegduwen. De rest zouden we allemaal wel zelf ervaren en oplossen eens we erin zouden zitten. Het feit dat hij daarover zo makkelijk heenging ten opzichte van onze Zuid-Afrikaanse onervarenheid gaf ons een tweeledig gevoel: het gaf geen veiligheidsvertrouwen of juist het tegendeel: er kon ons absoluut niks overkomen? (slik!).
Verder wou Mark ADDISON als professioneel wel zo weinig mogelijk aan het toeval overlaten en de maximale kansen creëren op sardienes. Hij heeft hiervoor de volgende hulpmiddelen: • • • • • • • •
De locatie East London ingevolge haar flessenhalspositie Bijstand vanuit de lucht door een ULM-vliegtuigje Telefoonnummers van een hele reeks vissers langs de ganse kustlijn, die hem “action” en “activity” onmiddellijk kunnen signaleren Het internet voor de weersinfo Een infoboei op zee met o.a. thermometers op verschillende dieptes Een visdetectorinstrument aan boord van de zodiac Soms een 2de of derde zodiac met wie we in constante radioverbinding staan Het visueel zicht op zee voor het gedrag van de dolfijnen en de meeuwen
Met dit alles achter de hand startten we in de haven ’s morgens vroeg kort na zonsopgang (tussen 07u – 08u) met een 2 motorige zodiac door hem bestuurd. Aan boord naast hem een 2de freedivergids, zijnde een Engelse student in de marinebiologie genaamd Dan, en onze 10-koppige duikersploeg.
Er wordt gedoken met kleine stalen 12-literflessen. Een soms niet al te waterdichte maar wel goedgevulde frigobox zal onze middaglunch aan boord verzorgen vermits we gans de dag op zee zouden verblijven.
DAG 1 : De zee is een spiegel. Windstil en volle zon met een temperatuur rond 20°C. Het is zalig in de zodiac. De infoboei wordt gecontroleerd en de jacht kan beginnen. Watertemperatuur 17°C. Nu moet er uitgekeken worden naar dolfijnen en de “gannets” (Jan van Genten), welke laatsten 200 km zuidelijker een enorme broedkolonie hebben op het bekende Bird’s Island. Beiden laten evenwel verstek gaan. Het ULM-vliegtuigje welk om 09u opsteeg, heeft niks te rapporteren. De 2de zodiac evenmin net als de vissers. Volgens de visdetector zijn de sardienen aanwezig op een diepte van ongeveer 70 meter. Iets moet ze naar boven halen, stroming en/of dolfijnen. Zolang dit niet gebeurt, krijg je geen spektakel. Op dat punt zijn de gannets volledig afhankelijk van de dolfijnen. Zes uur brengen we die dag vruchteloos aan boord door. Ik hoor de sceptici al zeggen dat ze gelijk hadden door niet te zijn meegegaan en dat die 10 duikers beter hun reisgeld rechtstreeks aan een liefdadigheidsinstelling hadden geschonken. Het was inderdaad frustrerend maar dit hadden we ingecalculeerd. Bovendien hebben we die ganse dag door toch onverwacht waar voor ons geld gekregen: De bultrugwalvissen waren massaal aanwezig. Ze kunnen tot 17 m lang worden en 45 (vijfenveertig!) ton zwaar. In het totaal hebben we er die dag een 60-tal gezien, alleen, met 2 of in groepjes van 3 à 4. Indrukwekkend. We konden ze met de zodiac naderen tot op slechts een meter of 15. We besloten dan maar om met hen te gaan snorkelen maar het zijn bijzonder schuwe dieren, die onmiddellijk van koers veranderen dan wel onderduiken van zodra we naderden. Ook hadden we nog een ontmoeting met 2 pinguïns en een Kaapse zeerob. Toch eigenlijk al niet slecht voor een eerste dag als opwarmertje? Mark besloot terug naar de kust te varen om daar een duik te doen. Daar kwamen we ter hoogte van Nahoon Beach en vertelde hij dat vorig jaar een surfer op een golf werd aangevallen door 2 grote witte haaien. De surfer heeft het er toch levend kunnen van afbrengen doordat op het ogenblik dat ze hem hadden, de 2 haaien in volle snelheid tegen elkaar botsten. Enkele van onze duikers beaamden onmiddellijk dit verhaal daar het gefilmd werd en op You Tube staat. Op onze vraag waar we nu gingen duiken, antwoordde hij droog: hier natuurlijk. Slik! Dit was niet goed voor ons vertrouwen. Bovendien bleek het zicht heel beperkt te zijn (amper 5 meter). Dit gaf een echt spooky gevoel. Je kon niets zien afkomen, elk moment kon er een haai uit het niets verschijnen. Bovendien speelde de muziek van Jaws constant door mijn hoofd. De duikplaats deed mij aan de Middellandse Zee denken (het reservaat van La Gabinière?) maar nog veel intenser begroeid. De mauve kleuren overheersten op beige gele rotsen. Wolken vis, die mij niet zo bekend voorkwamen met grote ogen (een soort van soldaatvissen?). Grote tandbaarzen. Verder een soort dat al de bekvorm krijgt van een papegaaivis. Schorpioenvissen (een mauve). Alleszins geen echte tropische soorten. Na 50 minuten besloten François, Jan BAECKENS en ik om de duik te beëindigen. Het koele Castle beer (een uitstekende Zuid-Afrikaanse pils) wachtte op ons in de havenbar.
DAG 2 : De wind komt meer en meer op. De zee wordt onstuimiger. Na 20 minuten krijgt Mark een oproep van vissers: Aan Kaiser’s Place werd een reuzen baitball gesignaleerd! Op dat ogenblik moesten we met de zodiac een afstand overbruggen van 46 km! Volle gas ernaar toe over een zeer hobbelige zee (gedurende 1,5 uur?). Van ver konden we het massaspektakel zien opdoemen. Duizend cirkelende en duikende gannets in de helder blauwe lucht en +- 400 in cirkelformatie opduikende dolfijnen in het water. Ik moest denken aan de openingscène van de film The Gladiator (“At my sign, unleash hell” zegt Russel CROWE tegen zijn 2de in bevel van zijn Romeins legioen ). De BBC-documentaire Blue Planet liegt totaal niet met dat verschil dat we er nu middenin zitten. Evenwel is dit niet virtueel maar wel levensecht! Ter plaatse aangekomen ruik je onmiddellijk de weeë geur van visolie vrijgekomen van de verscheurde sardienen. De dolfijnen zijn alom aanwezig tot tegen de boot, geëxciteerd en enorm vraatzuchtig. Zij doen het water klutsen. Tot vlak naast de boot boren de gannets zich in het water als duikende Duitse Stuka bommenwerpers tegen een snelheid van 100 km/u. Met een verkeerde invalshoek de waterlijn raken, betekent onherroepelijk een gebroken nek. Op -10m diepte komen ze tot stilstand waarna ze verder tot -20m kunnen zwemmen en eten. De best bijhorende muziek bij deze veldslag zou volgens mij de Walküre van Wagner zijn met de even historische woorden van Robert DUVALL “I love the smell of sardineoil in the morning.” We maken ons klaar om de site eerst snorkelend te gaan verkennen. Wat een schouwspel: massa’s vluchtende sardienen (ze komen zelfs beschutting onder de snorkelaars zoeken), uitgehongerde dolfijnen, met een witte slipstream borende gannets (hoe is het mogelijk dat ze ons niet raken?!), zeehonden, pinguïns.Het piepend geluid dat de dolfijnen maken is bijna oorverdovend. François en Smartie bevinden zich op 20 m van de boot. Plots beginnen rond hen alle sardienen uit het water springen. Dan verschijnt er tussen hen een opduikende met wijd opengesperde bek van een bryde’s (of brutus) walvis, die toe klapt en terug ondergaat. De walvis (tot 14 meter en 25 ton) heeft hen beiden heel voorzichtig aangeraakt. Met één hap slokt dergelijke walvis 10.000 sardienen op. Onmiddellijk komen zij terug naar de zodiac, vliegen erin en zeggen simultaan totaal aangeslagen: “Nu moet ik toch eerst wat bekomen…” Op dat ogenblik meent Steven VANDEVOORDE onderwater dat onze zodiac gezonken is want hij ziet de enorm geribbelde grijze onderkant ervan vlak naast hem opduiken. Vreemd: deze zodiac is vele groter en schiet naar boven! Uiteraard is het een 2de bryde’s walvis die hem voorbij flitst. De kriek op de taart wordt evenwel gemist vermits het zicht hier ook amper 5 meter is. Aan duiken wordt er niet gedacht. Aan het oppervlak zien we trouwens geen enkele haai. Volgens Mark moet de sardienenbal zo groot zijn dat al de haaien beneden op diepte blijven eten. Normaal zijn dat dan koper-, zwarttip-, dusky-, stierkop- en grote witte haaien.
Pas nadien aan land meldt Dan ons dat hij ter plaatste een vrije duik naar -12m had gemaakt waar een reuze grote witte haai hem passeerde, die onder ons is komen doorzwemmen. Hij heeft ons dit niet onmiddellijk gesignaleerd omdat volgens hem anders niemand nog in het water zou gewild hebben! (slik!). Heel onze ploeg snakte inderdaad even naar adem bij dat bericht. Ondertussen is Mark van op de zodiac ons aanwijzingen aan het geven waar we naartoe moeten: “To the left! To the right! Get into the ball!” “What do you say Mark?” “Get into the ball!” Had hij eergisteren niet gezegd dat we daar juist uit moesten blijven?!!! Plots zie ik uit het water op 10m een derde bryde’s walvis recht op mij afkomen, vlak voor mij duikt hij onder en passeert mij in heel zijn lengte. Ik had makkelijk op zijn rug kunnen surfen wanneer ik mijn voeten had neergezet!!!!! Ik word overspoeld door een emotie van zaligheid maar ook van schrik, want ik had even erg en hard op mijn moeder kunnen roepen. Het Massacre zou in het totaal 2 uur duren. Op het laatst verdwenen de dieren. Overal in het water bleef er niets anders over dan duizenden glinsterende sardienenschubjes, die rond dwarrelden als sneeuwvlokken. Uitgeput van het vele en lange snorkelen alsmede het koude water maar compleet voldaan, zetten we terug koers naar East Londen. “You are priviledged people” zei Mark, dat wij eenvoudige stervelingen zo een unieke en wonderbaarlijke natuurgebeurtenis hebben mogen aanschouwen. Mark zelf was onder de indruk van de omvang baitball, die uitzonderlijk was waarbij volgens hem het ook de eerste keer was dat mensen (wij dus) zo dicht bij walvissen konden snorkelen. Ondertussen was de windsnelheid gestegen tot 80 km/u wat dus niets goeds voorspelde.De reis kon evenwel nu al niet meer stuk!
DAGEN 3 – 5 : Onze euforie van gisteren zou evenwel snel omslaan. De storm was effectief opgestoken met windkracht 9 en zou 3 dagen aanhouden. Bovendien was het de ergste van de laatste 5 jaar. De golven haalden hoogtes tot 9 meter (dus een niveauverschil van top tot beneden van 18m!) Wat een woest ontketend spektakel dat we van op het strand mochten aanschouwen. Er was geen ontkomen aan. Drie dagen op cafe dan maar. De aandelen van Castle Beer swingden de pan uit… Uit pure miserie brachten we een cynisch bezoek aan het Aquarium van Oost Londen. Ook gingen we een Township (een zwarte woonwijk) bezoeken. De beelden waren choquerend: de mensen wonen er in kleine vierkante barakjes opgetrokken uit plastiek, karton en hout. Geen of weinig water, elektriciteit en sanitair. Op de markt verkochten ze qua vlees enkel stinkend slachtafval. Op de hoek van de straat stonden vrouwen “smiley’s” op de bbq te roosteren, een delicatesse. Het zijn schapenkoppen, die zwartgeblakerd worden waardoor de lippen opentrekken zodat de kop zoprecies lacht, vandaar de naam.
Ik kon mijn ogen niet geloven dat zulke armoede in de 21ste eeuw nog mogelijk was. In een “shabin”, een locaal cafe bestaande uit dezelfde krotwoningelementen, werden we hartelijk ontvangen. Op een vuur stond een groot olievat te borrelen met zelfgemaakt bier van maïs en graan. Ernaast op de grond stonden 10 witte plastic emmers gevuld met schuimend bier, na fermentatie klaar voor consumptie. Ik moest kokhalzen en bedankte vriendelijk maar beleefd voor de slok, die ik aangeboden kreeg. Een apotheek/kwakzalverij met allemaal spullen, gedroogde dieren, kruiden enz. tegen ziektes en kwade geesten floreerde weelderig. In een kinderdagverblijf zagen we vele gelukkige en goedverzorgde zingende kinderen. De geur in de eetzaal was evenwel niet uit te houden.
DAG 6 : De wind was wat gaan liggen maar in de plaats kregen we regen (typisch). Onze moraal en vooral onze lever hadden een tik gekregen en we besloten om niet andermaal een volledige dag op cafe te door te brengen. Iedereen de zodiac in. De golven waren al kalmer geworden en gezakt tot slechts (!) 7m… De komende 6 uur op de boot zou een heuse waterhel worden. Om wat meer comfort te hebben zette ieder zijn duikbril op en tuba in tegen al dat overkomend water. Kletsnat, regen, koude (amper 12°C), golven, wind, een slaande zodiac, die alle lichaamsonderdelen constant dooreen sloeg, wat een enduro. Plassen was onmogelijk. Iemand kreeg zijn pak uiteindelijk op halve hoogte uit en kon zijn evenwicht amper bewaren maar riep dan verbijsterend: “Ik vind hem niet meer!” Je had eigenlijk geen andere keuze dan het bruisende sop te kiezen onder water… Het enige dat we alsdan te zien kregen waren verschillende orale baitballs, die François en Nico gedwongen achterlieten ondanks preventieve medicatie. Iedereen had met hen medelijden. De ogentaal tussen Jan BAECKENS en mezelf hield ons sterk met een imaginair glas whisky. Terug aan land spurtten we beiden naar het toilet en vervolgens de bar binnen waar de Heren Jack DANIELS en JAMESON ons hartelijk en warm verwelkomden. Yvan kwam ons snel vervoegen. In het hotel werden we opgewacht door een enorm langoestenbanket, vergezeld van oesters, gamba’s, zonnevis, pijlinktvis, krab, en Zuid-Afrikaanse jumbo mosselen (minstens even lekker als “onze” Zeeuwse), waar COUSTEAU en zijn boys opnieuw een puntje konden aan zuigen. Bovendien leken de weersverwachtingen voor de volgende dag eindelijk opnieuw en zelfs uitermate gunstig. Ingevolge het slechte weer hadden we van Mark een extra dag op zee gratis bekomen. Wel zou hij onze zodiac niet meer besturen vermits een filmploeg van een Japanse zender mee aan het avontuur ging deelnemen.
DAG 7 : Om 06u 15 het bed uit en om 07u30 zaten we al op zee. De zon was er, geen wind, en zeer kalme golven. De gannets waren uitgehongerd omdat ze 3 dagen niet hadden kunnen uitvliegen. De omstandigheden waren opnieuw optimaal.
Na 10 minuten was het al bingo! We komen aan op de laatste restanten van een baitball, die nog werd opgekuist door een bryde’s walvis. Vervolgens zitten er plots overal dolfijnen op zee, waar je ook kijkt. De sardienen lijken nu wijd verspreid zonder dat er nog van echte balls sprake kan zijn. Overal suizen de gannets het water in. De dolfijnen jagen ook apart. De andere zodiac heeft een ontmoeting met een makohaai. Tegen de middag is dit wrede vreetbanket gedaan, waarna de dolfijnen zich dicht bij elkaar gaan groeperen tot een heuse school, welke door Mark geschat werd op 1.200 dieren. Vermits er nergens baitballs te bespeuren waren (volgens de ULM, de vissers en de andere zodiac’s) besluiten we om de school te volgen. We steken ze telkens voorbij en gaan dan midden vooraan hen snorkelend opwachten. Zij razen ons rakelings voorbij tegen hoge snelheden. Geen ene raakt ons want dat zou voor serieus wat gebroken ribben kunnen zorgen. Wel zijn er velen, die vlak voor ons tot stilstand komen, ons even vriendelijk bekijken en dan weer wegstuiven. In het midden van de school zitten de kleintjes, volledig beschermd, die sardienen leren vangen nu ze van de moedermelk moeten overschakelen op ander voedsel. Na 5 uur met hen te hebben doorgebracht keren we voldaan en tevreden terug naar huis. De Bonte Avond kon beginnen en eindigde in een collectief Castledelirium met een vlucht lawaaimakende ibissen.
DAG 8 : Om 04u moesten we al uit bed –voor zij die hun bed al gezien hadden tenminste- om het vliegtuig naar Johannesburg te halen. Aldaar wachtte Cats Tours ons op om een dagje door te brengen met een rondrit op de Pilanesberg, een natuurpark van 55.000 hectaren tussen massa’s antilopen, gnoe’s, zebra’s, giraffen, krokodillen, 2 nijlpaarden, 1 olifant en 4 witte neushoorns. Een mooie afsluiter. Vervolgens bracht British Airways ons veilig en in één geheel met nog alle ledenmaten terug naar huis.
BESLUIT 1
We hebben veel geluk gehad maar ook tegenslag, door het slecht weer en zicht onderwater.
2
We hebben bijna alles gezien wat we volgens de filmkes konden zien
3
Het slechte zicht heeft ons 2 dingen verhinderd: een volledig zicht op de baitball en contacten met alle mogelijke haaien. Al de rest hebben we goed en close kunnen bewonderen.
4
Ondanks alles heeft deze trip toch mijn stoutste verwachtingen overtroffen (ik was van niks vertrokken) en is het een onvergetelijke natuurervaring geworden.
5
De Sardine Run noemt men naast “the greatest schoal on earth” ook de “greatest show”, die zijn geld dik waard is.
6
Op naar de “Once in a lifetime 2010”!
Tekst: Bert JANSSENS Foto’s : Blue Wilderness, Compass Travel
