Beslist! Nieuwsbrief van Medische Besliskunde Leids Universitair Medisch Centrum
In dit nummer:
Informeren en
De betekenis van
Eerste uitgave
beslissen in de
risicoinformatie voor
van Beslist!
2
spreekkamer
4
volstaat echt
Anti-RSI lamp
En verder: Publicaties 2002
Medische Besliskunde
Voortaan op de
2003
tiende
6
verdieping van het
Column Verrekijker 9
7
Landelijk Forum 3
9
LUMC de zee zien? 12
de zelfbeschikking van de patiënt
Eén keer bestralen
Jaargang 1, nummer 1, juli 2003
8
10
Kan ik vanaf de 10de
Aankondiging
5
Agenda 2003
11
Voor u ligt de eerste uitgave van Beslist!, de nieuwsbrief van de Leidse Medische Besliskunde. Onze multidisciplinaire onderzoeksgroep bestaat al vele jaren. In deze nieuwsbrief maken wij u deelgenoot van onze onderzoeks- en onderwijsactiviteiten, waarbij we lezenswaardigheid belangrijker vinden dan volledigheid.
Eerste uitgave van Beslist! DOOR JOB
KIEVIT
Bert Molewijk (ethiek), en Sylvie van Osch (utiliteiten).
van de Medische Besliskunde externe input verkregen
Meer en meer zal bij dit onderzoek actieve samen-
van diverse gasthoogleraren, onder wie de Amerikaanse
werking worden gezocht met zowel medisch weten-
besliskundigen Frank Sonnenberg en Mark Roberts
schappelijke verenigingen als patiëntengroepen, zodat
Medische Besliskunde is eind jaren zeventig ontstaan
kiezen en waarom die keuzes vaak zo weinig rationeel
(Boston), de psycholoog Frank Yates (Ann Arbor) en
ook zij direct kunnen profiteren van, en andersom,
uit de wens om de klassieke ‘impliciete’ manier
lijken, gepionierd door Danielle Timmermans
meer recent de besliskundige en onderwijskundige
weer nieuwe impulsen kunnen geven aan, het lopende
van beslissen te verbeteren. Hulp werd gezocht in
(nu: EMGO, VU, Amsterdam), en later voortgezet en
Arthur Elstein (Chicago).
onderzoek en de verworven kennis.
het utilitarisme van Jeremy Bentham (1748-1832) en
uitgebouwd door Wilma Otten.
John Stuart Mill (1806-1873, foto), waarin keuzes
2
tonele gevoerde vaste staf. Allereerst is sinds het begin
Daarnaast is de productiviteit intern mede bepaald
In de komende nummers hopen wij u deelgenoot te
worden bepaald door ‘the greatest good for the
In de jaren negentig vormde het Ontwikkelings-
door promovendi en postdoc onderzoekers, die samen
maken van ons onderzoek en onderwijs. Met als doel
greatest number.’ Dit vertaalde zich in de Medische
geneeskunde programma van de Ziekenfondsraad een
met onderzoeksassistenten in diverse projecten veel
u te enthousiasmeren, en, wie weet, daarmee
Besliskunde naar keuzes op basis van het verwachte
krachtige stimulans voor kostenonderzoek en kosten-
van het praktische werk invullen. Anno 2003 zijn dat
misschien nieuwe bruggen te slaan en met u nieuwe
nut, ‘expected utility’.
effectiviteitonderzoek in de geneeskunde.
Mandy van de Brink (TME-studie en kosteneffectiviteit),
initiatieven te ontplooien. Wij houden ons aanbevolen
Econometrist Wilbert van den Hout zorgde voor de
Cathrien Jacobi (borstkankerscreening en –follow-
voor uw reacties en commentaren, en wensen u bovenal veel leesplezier.
Ook in Leiden begon medio jaren tachtig het beslis-
nodige lokale econometrische en mathematische
John Stuart Mill
up), Sylvia Jansen en Monique Baas-Thijssen (patiënt-
kundig onderzoek zo, ‘prescriptief’ gericht met de
expertise. Meer en meer werden naast de Heelkunde
(1806-1873)
preferenties), Perla Marang-van de Mheen en
werkgroep Medische Besliskunde. Met onderwerpen
en de Oncologie ook andere klinische vakgebieden
als oncologische follow-up, testiskanker, en aneurysma-
verkend, waaronder de klinische genetica,
chirurgie. Leidse pioniers van het eerste uur waren
de longziekten en de reumatologie. Truuske de Bock,
statistici Jo Hermans en Hans van Houwelingen,
epidemioloog bij de Huisartsgeneeskunde, stapte in
chirurg Job Kievit, radiotherapeut Jan Willem Leer,
2000 geheel over naar de Medische Besliskunde en
en klinisch informatiekundige Bertie Zwetsloot.
legde zich toe op de klinisch toegepaste genetische
Het was de tijd dat simpele beslisbomen wereldwijd
oncologie. Thea Vliet Vlieland stapte over van de
werden uitgerekend met behulp van door bevlogen
Reumatologie naar de Medische Besliskunde, om haar
amateurs gemaakte software zoals SMLTree en
epidemiologische expertise te verbreden, en sloeg de
Patiënten met pijnlijke
Radiotherapie is een effectieve manier om de pijn te
Van den Hout berekende samen met collega’s van
Decision Maker. In 1986 werd in Leiden de European
brug tussen het reumatologisch en besliskundig
uitzaaiingen van kanker in
bestrijden van patiënten met uitzaaiingen van kanker
binnen en buiten het LUMC zo nauwkeurig mogelijk
Society for Medical Decision Making opgericht door
onderzoek in het LUMC. Dat samenwerkingsverband
de botten zijn evenveel
in de botten. Dat kan in een enkele sessie of in meer-
wat de totale kosten voor de samenleving waren bij
Job Kievit, Ton Casparie (destijds BMG, EUR,
werd door haar opvolger Jaap Sont verder uitgebouwd
gebaat bij een enkele
dere sessies, waarbij minder straling per keer wordt
de twee vormen van behandeling. Dus ook de niet-
Rotterdam) en Titus Vissers (destijds Min. van WTC).
(onder meer met kosteneffectiviteitonderzoek van
grote dosis straling als bij
gegeven. Enkele jaren geleden bleek uit de Dutch
medische kosten: ‘Dan moet je bijvoorbeeld denken
Bij de klinische toepassing van de besliskunde
stamceltransplantatie bij ernstig reuma), terwijl Jaap
een behandeling met zes
Bone Metastasis Study, een groot gerandomiseerd
aan reiskosten, de kosten van opname in het zieken-
ontstond er onvrede over de simpele wijze waarop
daarnaast met zijn expertise op het gebied van astma
kleinere doses, maar de
onderzoek, dat beide methoden in effectiviteit niet
huis en het geld dat gemoeid is met extra thuiszorg.’
gezondheidsuitkomsten in de besliskunde getalsmatig
zorg droeg voor een intensieve samenwerking tussen
eerste optie is goedkoper.
voor elkaar onderdoen bij het bestrijden van de pijn.
Het was een hele berekening, blijkt uit het resulterende
werden gewaardeerd. Met verbazing werd geconsta-
Besliskunde en Longziekten.
Dit blijkt uit onderzoek
Beide groepen patiënten leefden na de behandeling
artikel dat in het Journal of the National Cancer
van Nederlandse radio-
nog ongeveer even lang met een vergelijkbare
Institute is verschenen. De uitkomst: één keer stevig
kwaliteit van leven.
bestralen is inderdaad goedkoper dan zes keer met een
teerd dat het vele goede onderzoek naar kwaliteit van
Nanny van Duijn-Bakker (complicatieregistratie),
Eén keer bestralen volstaat echt DOOR
ELMAR VEERMAN (UIT CICERO, NUMMER 2, 7 FEBRUARI 2003)
leven, dat door psychologen en andere sociale weten-
Vanuit de wens om een brede bijdrage te leveren aan
logen en medisch beslis-
schappers werd verricht, nauwelijks was doorge-
een transparante, rechtvaardige en kwalitatief goede
kundigen. De behandeling
drongen in de besliskunde. Om een brug te slaan
zorg, en met name aan de verstandige keuzes die daar-
dient om de pijn te
Het lijkt logisch dat enkelvoudige bestraling daarnaast
verdient. Voor behandelaars sprak dat tot dusverre niet
tussen deze gescheiden disciplines werden de psycho-
voor noodzakelijk zijn, breidde het onderzoek van de
bestrijden bij patiënten
ook goedkoper is, maar dat spreekt niet vanzelf, aldus
vanzelf, want, schrijven de auteurs, ‘gedurende de
logen Hanneke de Haes (nu: Medische Psychologie,
Leidse Medische Besliskunde zich verder uit. Recente
die niet meer genezen
medisch besliskundige dr. Wilbert van den Hout.
studie leken radio-oncologen moeite te hebben de
UVA, Amsterdam) en Wennie Kiebert (nu: Pfizer,
voorbeelden van die verbreding zijn ethiek en patiënt-
kunnen worden.
‘De medische kosten zijn maar ongeveer een kwart
eenmalige bestraling als een betrouwbare behandel-
Inc.) aangetrokken, evenals de epidemioloog Anne
autonomie, fundamenteel onderzoek naar patiënt-
lager, doordat een groot deel van de kosten niet
methode te zien.’ Daarom ook het hogere percentage
Stiggelbout en de wiskundige Peter Wakker (nu:
preferenties, wachtlijstprioritering (in samenwerking
afhangt van het aantal keren dat je bestraalt.
herbehandelingen, niet omdat de patiënten meer
CREED, UVA, Amsterdam). Door hun aller onderzoek
met onder meer Eurotransplant) en complicatieregi-
Bovendien is bij de enkelvoudige methode vaker een
klaagden over een terugkeer van de pijn.
werden waarderingen voor gezondheidsuitkomsten
stratie. Ten aanzien van complicatieregistratie wordt
herbehandeling nodig. Daarnaast zijn er andere
meer en meer ‘evidence based’.
een belangrijke bijdrage geleverd aan de initiatieven
kosten, en die zouden best hoger kunnen uitvallen.’
van de Nederlandse Vereniging voor Heelkunde en de Intussen bleken patiënten en artsen zich toch niet altijd
Orde voor Medisch Specialisten.
te houden aan de utilitaristische spelregels. Uit die ervaring ontstond het ‘descriptief besliskundige onder-
De historie van de Leidse Medische Besliskunde is
zoek’, dat exploreerde waarom mensen kiezen zoals ze
zeker niet alleen geschreven door de hierboven ten
lagere dosis en dus is dit de methode die de voorkeur
3
moeten aangeven bij welke grens (in een percentage)
twee overzichtsartikelen over risicoperceptie en
ze een mortaliteitsrisico ten gevolge van een behande-
communicatie in de medische setting; de een meer
ling wel of niet zouden vertellen aan een patiënt.
theoretisch en de ander meer gericht op de klinische
Men beargumenteert de gekozen grens. Vervolgens
praktijk. Vragen over de artikelen zijn gericht op de
leest men een uitspraak van het tuchtcollege
mogelijke ‘fouten’ en ‘vuistregels’ bij risico-inter-
aangaande informatieplicht bij risico’s uit Medisch
pretatie en het contrast tussen risico’s gebaseerd op
Onder bovenstaande titel verzorgt Medische
Contact en artikel 448 uit de WGBO. Doel is om de
groepsgegevens en de toepassing daarvan op de indi-
Besliskunde een keuzeblok in het nieuwe curriculum
term ‘redelijkerwijze’ uit artikel 448 lid 2 ‘hetgeen de
viduele patiënt. Inhoudelijk wordt de eerste week afge-
van de Leidse opleiding Geneeskunde. Twee thema’s
patiënt redelijkerwijze dient te weten’ te concretiseren.
sloten met het onderwerp Beslissingsondersteuning,
Informeren en beslissen in de spreekkamer Een handreiking voor het communiceren van risico’s DOOR WILMA
OTTEN
waarin zowel besluitvorming als risicocommunicatie
staan centraal: gezamenlijke besluitvorming en risicoDe numerieke weergave van risico’s wordt in twee
communicatie.
terugkomen.
volgende ZSO’s aangevuld met de verbale en In hun opleiding kiezen studenten vier keuzeblokken
grafische weergave van risico’s. De verbale en nume-
In het keuzeblok wordt de thematiek ook een paar
uit een aanbod van 32 keuzeblokken die zij aan het
rieke weergave worden geïllustreerd door een vragen-
maal geïllustreerd met voorbeelden uit de praktijk.
eind van het tweede en derde studiejaar volgen.
lijstonderzoek dat de studenten zelf uitvoeren. In dit
In de eerste week wordt een video getoond over de
Een keuzeblok duurt drie weken en resulteert in een
onderzoek wordt respondenten gevraagd om percen-
keuze van Sylvia Millecam die het behandelingsadvies
literatuurstudie die mondeling en schriftelijk gepresen-
tages te geven bij tien verschillende kanswoorden voor
van haar artsen naast zich neerlegde. Deze video wordt
teerd wordt. Ongeveer twintig studenten volgen een
de kans op griep en de kans op hersenvliesontsteking.
nabesproken met een oncoloog. In de tweede week
keuzeblok. In het keuzeblok ‘Informeren en beslissen
De resultaten van dit onderzoek geven de grote
vertelt een klinisch geneticus over genetische counse-
in de spreekkamer’ wordt in de eerste week de student
variatie in numerieke interpretatie van kanswoorden
ling en een chirurgisch oncoloog over de behandeling
bekend gemaakt met het onderwerp aan de hand van
aan en de mate waarin een percentage verbaal
van borstkanker; twee specialismen waarin risico-
zelfstudie-opdrachten (ZSO), werkgroepen en illustra-
verschillende geëvalueerd kan worden. Men maakt
communicatie en besluitvorming een belangrijk aan-
ties uit de praktijk. De week wordt besloten met het
kennis met de grafische representatie door verschil-
dachtspunt vormen. Op de laatste dag van het keuze-
formuleren van vraagstellingen die door de gevormde
lende voorbeelden hiervan in artikelen te bestuderen
blok vindt een Generale Discussie plaats met
en vragen hierover te beantwoorden.
verschillende artsen en onderzoekers over het thema
duo’s in de volgende twee weken worden beantwoord. 4
Om risico’s te kunnen communiceren moet eerst
van dit keuzeblok, toegespitst op de beslissing over de
risicoinformatie voorhanden zijn, besloten worden of Het keuzeblok start met een introductiewerkgroep
deze risico’s verteld worden, of risico’s in een bepaalde
De interpretatie van risico’s wijst op het belang van
behandeling van een asymptomatisch aneurysma aorta
waarin fragmenten uit de video ‘Het derde kind.
vorm moeten worden weergegeven, en tot slot rekening
risicoperceptie en mogelijke vertekeningen hierin.
abdominalis.
Dagboek van een zwangerschap.’ worden vertoond en
houden met de interpretatie van risico’s. Vanuit dit
De studenten maken opgaven die deelnemers aan
bediscussieerd. De keuzes rondom prenatale
idee is het vervolg van de eerste week opgebouwd.
onderzoeken naar risicoperceptie moesten beant-
Indien u meer informatie wilt over de opzet van dit
diagnostiek en erfelijkheid zijn het onderwerp van de
Deze verschillende thema’s worden uitgewerkt via
woorden, waarin ondermeer de representativiteits-
keuzeblok, dan kunt u altijd contact opnemen met de
video en illustreren zodoende de centrale thema’s van
ZSO’s en vervolgens in werkgroepen nabesproken.
heuristiek wordt geïllustreerd. Daarnaast leest men
ontwikkelaars: Wilma Otten en Anne Stiggelbout.
het keuzeblok. De besluitvorming in de arts-patiënt-
De ZSO betreffende risico-informatie is gericht op het
relatie wordt vervolgens verder uitgediept door het
internet. Men leest literatuur over de betrouwbaarheid
bestuderen van artikelen over dit onderwerp, waarin
van gezondheidsinformatie op het internet en keur-
ondermeer de paternalistische, gezamenlijke en geïnfor-
merken van websites. Om een idee te krijgen van de
meerde besluitvorming aan bod komen. De student
informatie waarmee patiënten kunnen komen, bezoekt
maakt een begrippenschema waarin beschreven staat
men het portaal ‘www.gezondheidskiosk.nl’ en
welke verschillende arts-patiëntrelaties in de literatuur
zoekt informatie over statines. Men bezoekt ook
te onderscheiden zijn, op welke visies deze gebaseerd
websites waarop geïndividualiseerde risico’s berekend
zijn, en op welke kenmerken deze arts-patiëntrelaties
kunnen worden.
Aankondiging Postdoctorale Cursus Medische Besliskunde
Website in de besliskunde en ‘medical technology assessment’ rond de volgende thema’s: patiëntenpreferenties, gezamenlijke
van elkaar verschillen of juist met elkaar overeenkomen.
De website van Medische Besliskunde vindt u op www.lumc.nl/2050/
In twee volgende ZSO’s wordt ingegaan op praktische
Tot slot wordt op basis van een artikel ingegaan op de
In het voorjaar van 2004 zal er door de
besluitvorming, kwaliteit van leven,
belemmeringen bij het werken volgens een bepaald
verschillende manieren waarop frequentistische risico’s
afdeling Medische Besliskunde een meer-
beslissingsanalyse en kosteneffectiviteits-
Op onze website vindt u o.a. een overzicht
arts-patiëntmodel en de (impliciete) normatieve
numeriek kunnen worden weergegeven (risicoverschil,
daagse postdoctorale cursus Medische
analyse.
van alle medewerkers, contactgegevens,
aspecten van de arts-patiëntrelatie. Dit thema wordt
relatief vs. absoluut risico, number to treat; frequenties
Besliskunde worden georganiseerd.
afgesloten met een werkgroep waarin de verschillende
vs. percentages; aantal genezen vs. aantal overleden)
ZSO’s worden nabesproken en bediscussieerd.
en de invloed daarvan op de besluitvorming.
De cursus beoogt inzicht te geven in de
Besliskunde (zie ook voorkant deze
De keuze om risico’s al dan niet te vertellen aan een
basisbegrippen, nieuwe ontwikkelingen
nieuwsbrief) en nog veel meer.
patiënt is vormgegeven in een ZSO, waarbij studenten
projectomschrijvingen, een foto van Info: Jaap Sont (
[email protected])
het kunstwerk gemaakt door Medische
5
Landelijk Forum Medische Besliskunde 2003 DOOR
De betekenis van risicoinformatie voor de zelfbeschikking van de patiënt
SYLVIA JANSEN
Medische besluitvorming bij een levensbedreigende ziekte Op 4 april jl. vond de wetenschappelijke dag van het
ernstige COPD. De derde presentatie behandelde de
Landelijk Forum Medische Besliskunde (LFMB)
effecten van een ‘shared decision making’ interventie
plaats. Het programma bestond uit presentaties over
bij vrouwen met een BRCA1/2 mutatie. Tot slot van
De groeiende beschikbaar-
Het ging om patiënten met een abdominale aneurysma
enerzijds, en het feitelijk functioneren daarvan in de
lopend onderzoek op besliskundig gebied en er was
deze sessie volgde een presentatie over de impact van
heid van Evidence Based
(=uitgezette zwakke plek in de buikslagader). Deze
klinische praktijk anderzijds.
een speciale sessie over ‘distributive justice, equity
het aanbieden van geïndividualiseerde en ‘evidence-
risicoinformatie voor de
patiënten ervaren aan den lijve het dilemma tussen het
and priority setting’.
based’ risico-informatie op de perceptie en evaluatie
patiënt, roept de psycholo-
risico van het hebben van een aneurysma en het risico
Tijdens een inventariserende studie werd onderzocht
van artsen en patiënten met een aneurysma, op het
gische, maar ook morele
van een zware buikoperatie. Het vijf jaar durende onder-
welke verwachtingen de betrokken artsen en patiënten
besluitvormingsproces en op de uiteindelijke beslissing.
vraag op, in hoeverre het
zoek werd uitgevoerd door de Afdelingen Medische
hadden ten aanzien van de informatie-overdracht, de
verstrekken van dit soort
Besliskunde, Medische Ethiek en Vaatchirurgie van het
patiëntparticipatie in de besluitvorming en het respect
De ochtend begon met lezingen op het gebied van de wachtlijstproblematiek. Er werd een praktijkmodel
6
DOOR
BERT MOLEWIJK
gepresenteerd waarbij patiënten op de wachtlijst meer
Na de lunch werd aandacht besteed aan het onderwerp
informatie getuigt van
Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en vond
voor de autonomie van de patiënt. In een vergelijkend
of minder prioriteit krijgen op basis van verschillen in
‘distributive justice, equity and priority setting’ (even-
respect voor de autonomie
plaats in Leiden en Den Haag. Het onderzoek werd
onderzoek werd nagegaan in hoeverre het verschaffen
aard van de ziekte, ernst, behandeling en prognose.
redige en rechtvaardige verdeling van zorg). De eerste
van de patiënt dan wel
gesubsidieerd door de Nederlandse organisatie voor
van geïndividualiseerde, expliciete en kwantitatieve
Daarna werd een model gepresenteerd om verschillende
presentatie had betrekking op de sociale interpretatie
diens autonomie bevor-
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) in het kader van
informatie aan patiënten en chirurgen, bij beslissingen
toewijzingsmethoden van donorharten met elkaar te
van ‘equity’: moet bij de verdeling van zorg rekening
dert. In een empirisch-
het onderzoeksprogramma ‘Ethiek en Beleid’.
over de behandeling van een levensbedreigende ziekte,
kunnen vergelijken.
worden gehouden met de ernst van de ziekte, met het
ethisch onderzoek werd
recht van iedereen om een bepaalde hoge leeftijd te
het functioneren van de
De laatste drie decennia valt er een toename waar te
patiënt. Deelnemende patiënten met een abdominaal
Vervolgens werden onderzoekers die een poster
bereiken (bv. 70 jaar, ‘fair share of life’) of met een
informatieoverdracht
nemen van de participatie van de patiënt in de medi-
asymptomatisch aorta aneurysma krijgen door middel
presenteerden in een plenaire sessie in de gelegenheid
combinatie van beide? De tweede lezing ging dieper in
binnen het besluitvormings-
sche besluitvorming. Gezondheidsethici achten
van loting een Algemene of een Persoonlijke Risico
gesteld om hun poster vooraf mondeling kort toe te
op de invloed van leeftijd bij de verdeling van zorg.
proces onderzocht tegen
‘respect voor autonomie’ een nastrevenswaardige
Informatie Folder alvorens zij en de vaatchirurg een
lichten. De behandelde onderwerpen waren: 1) de
Hierna werd het thema ‘equity’ verder toegelicht en
de achtergrond van het
norm binnen de arts-patiëntrelatie. In het algemeen
behandeling kiezen voor hun aneurysma.
evaluatie van een nieuwe ‘decision aid’ om studenten
uitgediept door de gastspreker, Prof. dr. Alan Williams.
ideaal van de autonomie
tracht men deze norm in de medische praktijk te
tandheelkunde te helpen bij het beoordelen van cariës,
Zijn presentatie werd gevolgd door een forumdiscussie
van de patiënt.
benaderen door A) de patiënt zo goed mogelijk te
De Algemene folder bestaat uit globale informatie
2) de validatie van een Monte Carlo-Markov model
met als onderwerp: ‘QALYs and Equity: A Happy
informeren, B) de patiënt toestemming te laten geven
over ruptuurkansen, operatiemortaliteit, mogelijke
om de impact van risicofactoren voor cardiovasculaire
Marriage?’ De vraag die hier aan de orde kwam was of
voor een behandeling, en C) waar mogelijk de patiënt
operatiecomplicaties en overlevingskansen.
aandoeningen te onderzoeken, 3) de vraag hoe biases
kwaliteitsaangepaste levensjaren (QALYs) aangepast
een actieve rol te geven in het besluitvormingsproces.
De Persoonlijke folder bestaat uit geïndividualiseerde
bij Time Trade-off en Standard Gamble metingen
zouden dienen te worden aan factoren zoals ernst van
gecorrigeerd zouden moeten worden, 4) de vraag of de
de ziekte, leeftijd, geslacht, etc.
mate van verandering samen met het niveau van
een positief effect heeft op de autonomie van de
risicoinformatie en een vrijblijvend behandeladvies Binnen het huidige gezondheidsrecht functioneert het
dat door een computer wordt berekend. Dit computer-
vereiste van een ‘Informed Consent’ als een mogelijke
beslismodel is in de afgelopen jaren ontwikkeld door
long-functioneren meer informatie geeft over de kans
Na de theepauze volgde de laatste sessie van de
waarborg voor het respect van de autonomie van de
Prof. dr. J. Kievit van deze afdeling. Het model is
op een verergering van astma dan het niveau van long-
bijeenkomst met als thema: studiedesign en besluitvor-
patiënt. Binnen de Wet op de Geneeskundige
gebaseerd op resultaten uit internationaal wetenschap-
functie alleen, 5) de vraag welke determinanten
ming. De eerste presentatie had betrekking op het
Behandelingsovereenkomst (WGBO) wordt in dat
pelijk onderzoek met aneurysmapatiënten. Het model
bijdragen aan de kwaliteit van leven bij matig ernstige
modelleren van een simulatiestudie naar de kosten-
verband verwezen naar het zelfbeschikkingsrecht.
berekent met behulp van persoonlijke patiëntkenmerken
COPD, 6) onderzoek naar dosis-effect relatie bij
effectiviteit van 72 verschillende behandelingsmethoden
Tot nu toe is binnen de toegepaste ethiek nog weinig
(sekse, leeftijd, aneurysma diameter, conditie hart,
radiotherapie voor prostaatcarcinoom, en tot slot, 7)
voor dyspepsie. De tweede presentatie ging dieper in
bekend over de mate waarin, en de manier waarop,
longen en nieren) de diverse geschatte risico’s per
het ontwikkelen van een vragenlijst om de motieven te
op de waarde van een informatieanalyse om het
Informed Consent bijdraagt aan de autonomie van de
behandelstrategie. Uiteindelijk zal, aan de hand van
onderzoeken die ten grondslag liggen aan de preferen-
verwachte nut van een medische trial te onderzoeken
patiënt. Onduidelijk is bijvoorbeeld hoe wenselijk
opvattingen van de betrokken artsen en patiënten
ties van patiënten voor adjuvante chemotherapie.
en richtte zich op het gebruik van MRI bij onderzoek
(volgens wie, om welke redenen en tot op welke hoogte)
(verkregen uit vragenlijsten en interviews), de relatie
naar trauma van de knie.
een volledige informatie-overdracht en een actieve rol
onderzocht worden tussen deze vormen van informatie-
Na de koffiepauze volgde een sessie over ‘shared
van de patiënt in het besluitvormingsproces zijn.
overdracht enerzijds, en verschillende vormen van de
decision making’. Onderwerpen die in deze sessie aan
Tijdens de afsluitende borrel werd verder gediscussi-
Verder is nog weinig onderzoek gedaan naar oorzaken
autonomie van de patiënt anderzijds.
bod kwamen waren onderzoek naar welke factoren
eerd over de presentaties en werd met tevredenheid
van de mogelijke discrepantie tussen ideale vormen
van invloed zijn op: 1) het ondergaan van prenatale
teruggekeken op een geslaagde dag.
van informatie-overdracht en een actieve patiënt-
screening en 2) het aanbieden van ademhalingsondersteuning, dan wel palliatieve zorg bij patiënten met
participatie binnen het besluitvormingsproces Voor info over het LFMB:
[email protected]
7
Medische Besliskunde
Anti-RSI lamp DOOR
CATHRIEN JACOBI
Boven vlnr
Helaas niet op deze foto:
Truuske de Bock, Bert
Mandy van den Brink,
Zoals bij de meeste lezers
Wij bewonen hier een heel bijzondere afdeling, name-
goed bij binnenkomst: het licht gaat aan. Maar wat
Molewijk, Perla
Sandra van Dijk, Lennie
bekend, zijn wij aan het
lijk een flexibele afdeling. Dat klinkt natuurlijk heel
blijkt. Werken aan de computer is geen geschikte
Marang-van de Mheen,
van Hanegem, Jaap Sont,
begin van dit jaar
raar, en soms voelt het ook raar. Onze muren zijn
bezigheid (dat wisten we natuurlijk al). Na 20 minuten
Cathrien Jacobi, Han
Reiny Sterenborg,
verhuisd. We zitten nu op
namelijk beweeglijk. En dan bedoel ik niet beweeglijk
typen, lezen of nadenken valt het licht uit. Of je nu
Marinus, Jacqueline Kas,
Marloes Tijnagel,
de 10de verdieping van
in de zin van ‘vouwbaar’ zoals papier, maar beweeglijk
alleen zit of met z’n tweeën, het mag niet baten.
Wilbert van den Hout,
Dagmar Verbaan en
het LUMC en kijken uit
in de zin van ‘makkelijk-te-verplaatsen’. Het idee hier
Wel vijf of zes keer per dag zit je ineens in het donker.
Nanny van Duijn-Bakker
Martine Visser.
naar de zee.
achter is dat voortaan het afbreken van muren bij
en Job Kievit.
nieuwe bewoning niet meer nodig zal zijn. Is er een
De storingsdienst reageert heel laconiek: ‘het is gewoon
grotere kamer nodig, dan tillen we er een muur uit.
een anti-RSI-lamp’. Het effect is inderdaad dat wij
Onder vlnr
Willen we minder kamers, dan plaatsen we de muren
geen RSI zullen ontwikkelen. De sensor zit bij de deur
Anne Stiggelbout, Wilma
gewoon wat verder uit elkaar. Zo simpel is het (in
en wij zitten bij het raam. Heel hard zwaaien met je
Otten, Sylvia Jansen,
theorie in ieder geval). Alleen de muur naar de gang
armen is soms voldoende om het licht weer aan te
Sylvie van Osch en
staat op een vaste plek.
krijgen. Een vliegtuig gevouwen van een A4 werkt soms ook; een sleutelbos heeft te weinig vliegvermogen
Monique Baas-Thijssen. Deze flexibele opbouw van de kamers heeft ook geleid
voor het gewenste effect. Vliegtuigen van A5 formaat
tot het gebruik van andere mooie snufjes. Zo hebben
doen het werk ook al niet. Wat nu…? Is dit nu werke-
wij geen lichtknopjes meer, maar een bewegingssensor.
lijk besparing? TL-balk aan, TL-balk uit, TL-balk aan,
Deze sensor reageert op je bewegingen en zorgt er zo
TL-balk uit... Die starters van het TL-licht zullen het
voor dat het licht aan gaat wanneer je de kamer
vast snel begeven.
binnenkomt, waarbij dit mechanisme ook gekoppeld is 8
Voortaan op de tiende! DOOR
aan de werking van de verwarming. Het idee hier-
Gelukkig helpen de bouwmedewerkers van het LUMC
achter is ‘besparing’; besparing van elektriciteit en
ons graag. Alle sensoren worden verplaatst richting het
besparing van warmte. Deze sensor reageert inderdaad
raam. Misschien kunnen we dan nu weer rustig werken.
MONIQUE BAAS
De sectie Medische Besliskunde is in de afgelopen
Medio 2002 werden de plannen concreet om de hele
zeven jaar verdubbeld. Na verloop van tijd werd het
onderzoeksgroep op de tiende etage te huisvesten.
steeds duidelijker dat de beschikbare werkruimte op
Een flinke verbouwing was nodig en tijdelijk vond een
de zesde etage onvoldoende was om alle medewerkers
aantal medewerkers onderdak in portakabins.
te huisvesten. Dat de kasten noodgedwongen op de
Column Verrekijker DOOR
SYLVIE VAN OSCH
gang stonden, was tot daar aan toe. Maar structureel
Eind januari namen we onze intrek op de tiende etage,
op de patio werken, dat ging te ver.
die een complete metamorfose had ondergaan. Waar
Ik zag ze staan vanuit mijn ooghoeken in de
zee wel of niet te zien was vanuit onze
woorden bonden me vast. Samen liepen ze
eerst patientenkamers waren met een onaangenaam
verte, twee mensen verstrengeld tien
ramen, heb ik een verrekijker op mijn bureau
verder als een hoopje ellende.
Een jaar of twee geleden werden leegstaande patiën-
geurende badkamer, zijn nu mooie, lichte kantoor-
verdiepingen lager achter de parkeergarage.
staan, wachtend op uitermate helder weer.
Ik heb ze met mijn verrekijker gevolgd tot
tenkamers op de tiende etage provisorisch ingericht als
ruimtes, spreekkamers en een pantry gecreëerd en
Ik pakte mijn verrekijker, zijn het liefdes-
De meest wiskundige van de afdeling had
aan de hoek waar ze samen naar rechts
kantoorruimtes. Dat bood voor vijf medewerkers enige
wordt plaats geboden aan de héle onderzoeksgroep
knuffels of troostknuffels, vroeg ik mij af. En
uitgerekend dat, gezien de hoogte van het
liepen. Ik kan de zee nog steeds niet vinden.
uitkomst; er was plaats voor een bureau, eigen com-
Medische Besliskunde en ondermeer aan onderzoekers
aangezien het coderen van mijn kwalitatieve
LUMC gebouw, kromming van de aarde etc.,
puteraansluiting (alhoewel dat niet van een leien dakje
van andere afdelingen.
data nou ook weer niet de leukste activiteit is,
de zee bij een duinhoogte lager dan 21 meter
zette ik de verrekijker aan mijn ogen.
te zien was. Nu nog de duinhoogte...
ging) en daglicht op hun werkplek. Prettig was de afstand niet! Om post te halen of een kopie te maken
Buiten het feit dat de onderlinge contacten sneller en
Het waren twee vrouwen. De een wiegde de
Het wiegen was voorbij. Het rode gezicht van
moest men vier etages naar beneden en een half
directer te leggen zijn, zijn er nog twee andere voor-
ander zachtjes heen en weer. Haar schouders
de ene vrouw keek de ander aan.
ziekenhuis door. Met jaloerse blikken keken de ‘tiende
delen op te noemen; de groep is nu dichter bij artsen
schudden en soms keek ze op en maakte ze
Ik fantaseerde haar woorden ‘dokter, tumor,
etage-medewerkers’ naar de stepjes die in gebruik
en patiënten gelokaliseerd én we hebben een wijde
hulpeloze, maar rustige gebaren. Vanuit het
haaruitval, de kinderen, chemo… ’
waren bij de facilitaire dienst.
blik naar buiten. De toekomst zal het leren, maar wij
ziekenhuis hebben wij na een interne
Iets in mij knaagde, moest ik dat ding eigen-
zijn in ieder geval voornemens ons te laten inspireren
verhuizing een mooi uitzicht vanaf de tiende
lijk niet neerleggen en het ze samen uit laten
(Voor precieze berekeningen en de uiteinde-
door dit plezierige werkklimaat.
verdieping. Sinds de discussie startte of de
praten. Echter de troostende non-verbale
lijk gevonden duinhoogte zie pagina 12.)
9
Publikaties 2002 Assendelft WJJ, de Bock GH.
Marinus J, Leentjens A, Visser M,
Tijhuis GJ, Zwinderman AH, Hazes JM,
25-27 augustus
21 - 23 september
Gerandomiseerd klinisch onderzoek in de
Stiggelbout AM, van Hilten J. Evaluation of
van den Hout WB, Breedveld FC, Vliet
SPUDM-19 Biannual Conference on
Risk Perception and Risk Communication
huisartspraktijk. Hoe goede van slechte te
the hospital anxiety and depression scale in
Vlieland TP. A randomized comparison of
Subjective Probability, Utility and
SYNERGY, annual three-day workshop
onderscheiden in de tijd van evidence-based
patients with Parkinson’s disease.
care provided by a clinical nurse specialist,
Decision Making
Kos, Griekenland
health care. Bijblijven. 2002;18:5-14.
Clin.Neuropharmacol. 2002;25:318-24.
an inpatient team, and a day patient team in
Zurich, Zwitserland
www.ehps.net/synergy/1024/index.html
rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum.
www.uns.umnw.ethz.ch/spudm/
De Bock GH, Beusmans G, Hinloopen R,
Marinus J, Ramaker C, van Hilten J,
Roelfsema W, Wiersma T. NHG-standaard
Stiggelbout AM. Health related quality of life
diagnostiek van mammacarcinoom. Huisarts
in Parkinson’s disease:
Wet. 2002;45:466-72. De Kluijver J, Grunberg K, Sont JK,
2002;47:525-31.
19 - 22 oktober 29 augustus
SMDM 25th Annual Meeting of the Society
Van Asperen C, van Dijk S, Zoeteweij M,
2nd Tilburg Symposium on Psychology and
for Medical Decision Making
a systematic review of disease specific
Timmermans DR, de Bock GH, Meijers-
Economics: Games and Decisions.
Chicago (IL), Verenigde Staten
instruments. J.Neurol.Neurosurg.Psychiatry.
Heijboer EJ, Niermeijer MF, Breuning MH,
Tilburg
www.smdm.org
2002;72:241-8.
Kievit J, Otten W. What do women really
Voor info:
[email protected]
Hoogeveen M, van Schadewijk WA, de Klerk
10
Agenda 2003
want to know? Motives for attending familial
10 -11 november
Colofon
EP, Dick CR van Krieken JH, Sterk PJ.
Marinus J, Visser M, Stiggelbout AM, Raby
breast cancer clinics. J Med Genetics.
2-4 september
SJDM Annual meeting of the Society
Rhinovirus infection in nonasthmatic
JM, Bonucelli U, Kraus PH, van Hilten J. An
2002;39:410-4.
2nd International Shared Decision Making
for Judgment and Decision Making
Beslist! is een jaarlijkse
subjects: effects on intrapulmonary airways.
activity-based diary for Parkinson’s disease.
Conference
Vancouver (BC), Canada
uitgave van de Leidse
Eur.Respir.J. 2002;20:274-9.
Clin.Neuropharmacol. 2002;25:43-50.
Van den Hout WB, van den Brink M,
Swansea, Groot Brittannië
www.sjdm.org/index.shtml
Stiggelbout AM, van de Velde C, Kievit J.
www.extraweb.swan.ac.uk/sdm_conference/
Medische Besliskunde van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC).
Jansen SJT, Stiggelbout AM. De patiënt
Mileman PA, van den Hout WB. Comparing
Cost-effectiveness analysis of colorectal
helpen beslissen. Een overzicht naar voor-
the accuracy of Dutch dentists and dental
cancer treatments. Eur.J.Cancer.
3-5 september
ISOQOL International Society for
Voor kosteloze toezending of
keuren van oncologische patiënten aanzien
students in the radiographic diagnosis
2002;38:953-63.
Meeting on Small Group Decision Making:
Quality of Life Research
verwijdering uit het adressen-
van de besluitvorming rondom de behande-
of dentinal caries. Dentomaxillofac.Radiol.
Motivation and Cognition
Praag, Tsechië
bestand kunt u contact
ling. Nederlandse Behavioral Medicine
2002;7-14.
Van Maarle MC, Stouthard MEA, Marang-
Amsterdam
www.isoqol.org
opnemen met het secretariaat
van de Mheen PJ, Klazinga NS, Bonsel GJ.
www.fmg.uva.nl/ao/ao_onderzoek_temp.cfm
Federatie Nieuws. 2002;13:9-13. Otten W, Stiggelbout AM. Gezamenlijke
Follow up after a family based genetic scree-
12-15 november
van Medische Besliskunde, mevrouw J. Kas.
11 december
Jansen SJT. ‘Dokter wat vindt ú?’ De patiënt
besluitvorming. Wat bespreek ik met de
ning programme for familial hypercholeste-
18 september
Symposium HTA technologie
Secretariaat
helpen beslissen. Cursusboek behorende bij
patiënt en hoe? Blokboek Keuzeblokken
rolaemia: screening alone is not enough.
Najaarssymposium
Den Haag
T 071 526 4574
Boerhaave cursus ‘Kanker bij de oudere
Zorg & Cultuur, Geneeskunde LUMC 2000-
British Medical Journal. 2002;324:1367-8.
Evaluatieonderzoek in de pers
www.NVTAG.nl
of
[email protected]
patiënt: wat is er anders?’ 2002:21-36.
2001. Dienst Onderwijs en Studentenzaken LUMC, juni 2002.
Kievit J. The effect of treatment delay on the
Amsterdam Verburg R, Stiggelbout AM, Sont JK, van Laar J. A study of treatment preference in RA
F 071 526 6838
www.NVTAG.nl Eindredactie S. van Osch
prognosis of breast cancer patients.
Post PN, van Baalen JM, Kievit J, van Bockel
patients and rheumatologists regarding
Ned.Tijdschr.Geneeskd. 2002;146:1031-4.
JH. A decision-analytic approach to obtain
high dose chemotherapy and hemapoietic
evidence-based vascular follow- up practices.
stem cell transplantation. J.Rheumatology.
Vormgeving
Eur.J.Vasc.Endovasc.Surg. 2002;24:186.
2002;29:1653-8.
Van GOG, Amsterdam
Kievit J. Follow-up of patients with colo-
(
[email protected])
rectal cancer: numbers needed to test and treat. Eur.J.Cancer. 2002;38:986-99.
Post PN, Kievit J, van Baalen JM, van den Hout WB, van Bockel JH. Routine duplex
Correspondentieadres Leids Universitair Medisch Centrum,
Marang-van de Mheen PJ, ten Asbroek AH,
surveillance does not improve the outcome
Medische Besliskunde,
Bonneux L, Bonsel GJ, Klazinga NS. Cost-
after carotid endarterectomy: a decision and
J10-S, Postbus 9600,
effectiveness of a family and DNA based
cost utility analysis. Stroke. 2002;33:749-55.
2300 RC Leiden
screening programme on familial hypercholesterolaemia in The Netherlands. Eur.Heart
Ramaker C, Marinus J, Stiggelbout AM,
J. 2002;23:1922-30.
van Hilten J. Systematic evaluation of rating
Bezoekadres J10, kamer 81, Albinusdreef 2, Leiden
scales for impairment and disability in Parkinson’s disease. Movement Disorders.
Internet
2002;17:867-76.
www.lumc.nl/2050/
11
Kan ik vanaf de 10de verdieping van het LUMC de zee zien? DOOR
WILBERT VAN DEN HOUT
1. De begane grond van het LUMC ligt op zeeniveau. Dit blijkt uit de hoogte aangegeven op de regiokaart van Leiden. 2. De 10de verdieping van het LUMC ligt 40 meter boven zeeniveau. Onderstaand linker schetsje toont de parkeergarage en het LUMC. Vanuit de 10de verdieping (punt a) langs een geodriehoek onder een hoek van 45º naar beneden glijdend kom je tot aan het beginpunt van het zebrapad naar de parkeergarage (punt b). Vervolgens is het 132 dertig-dertig tegels terug tot aan de zijkant van het LUMC (punt c). Vanwege de 45º hoek is de afstand a-c gelijk aan de afstand b-c. De hoogte van de 10de verdieping is daarom H = 132 x 0,30 = 40 meter. Einder
LUMC φ
a
6400km ψ
45º
b
c
3. De afstand van de 10de van het LUMC tot de einder is 23 kilometer. Bovenstaand rechter schetsje toont de aardbol. Vanuit het middelpunt is de afstand tot 12
zeeniveau gelijk aan R = 6.400 kilometer. De afstand tot de 10de verdieping van het LUMC is nog eens 40 meter extra. De hoek tussen de einder en het LUMC is φ = arccos (R / (R + H)) = 0,20º. De afstand van het LUMC tot de einder is daarom E = 2πR x (φ / 360º) = 23 kilometer. 4. De afstand van het LUMC tot de duinen is 6 kilometer. Op de regiokaart van Leiden heeft ieder hokje een grootte van 1 kilometer. De dichtstbijzijnde duinen zijn die bij Katwijk en die bevinden zich op D = 6 kilometer afstand. 5. De kritische duinhoogte is 21 meter. De hoek tussen de einder en de dichtstbijzijnde duinen is ψ = φ x (E - D) / E = 0,15º. De maximaal toegestane hoogte van de duinen waar nog net overheen gekeken zou kunnen worden is M = R / cos(ψ) - R = 21 meter. 6. Vanaf de 10de is de zee niet te zien. Uit de hoogten aangegeven op de regiokaart van Leiden blijkt dat de hoogte van de toppen van de dichtstbijzijnde duinen varieert van 29 tot 35 meter.
40 meter
