Cover Page
The handle http://hdl.handle.net/1887/21984 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Clevis, Krien Title: Locvs : herinnering en vergankelijkheid in de verbeelding van plaats : van Italische domus naar artistiek environment Issue Date: 2013-10-17
Lijst van afbeeldingen
afb. 1 afb. 2 afb. 3 afb. 4 afb. 5 afb. 6 afb. 7 afb. 8 afb. 9 afb. 10 afb. 11 afb. 12 afb. 13 afb. 14 afb. 15 afb. 16 afb. 17 afb. 18 afb. 19 afb. 20 afb. 21
afb. 22 afb. 23
afb. 24 afb. 25
Halte –1 Giovanni Battista Piranesi, Carceri d’Invenzioni (1749 en 1761 ) Columbarium 1 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbarium 2 di Vigna Codini, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Columbaria Sepolcro Ostiense, Rome* Isola Sacra, Fiumicino, Rome* Isola Sacra, Fiumicino, Rome* De Sarcofaag van Simpelveld uit: Domus Æterna, bij het artikel van Ruurd Halbertsma, ed. K. Clevis, Uitgeverij Damon, Budel, 2000 Loculus met gebeeldhouwd kussen, Cerveteri* Uit: Domus Æterna, Krien Clevis, Domus Æterna (2000 ). Project ‘Domus Æterna’, (Rome – Steyl (L)). Installatie in kelder Missiemuseum, Steyl Duratrans Lichtbak, 7 (50 · 25 · 15 cm) Krien Clevis, Cappella della Memoria (2000 ), SS. Michele e Magno (Friezenkerk), Rome Krien Clevis, Cappella della Memoria (2000 ), Rome
Halte –2 afb. 26 Villa Barbaro, Maser, Italië (isometrische schets. Uit Pieper, 1984 ) afb. 27 Casa di Cecillio Giocondo, Pompeii, plaats van de genius* afb. 28 Casa di Cecillio Giocondo, Pompeii, genius* met daarnaast sculptuur uit: Pieter, 1984 afb. 29 Casa del Criptoportico, Pompeii, Lararium* afb. 30 Porta di Stabia, Pompeii* afb. 31 Krien Clevis, Plaats s103 (2009 -2012 ). Duratrans Light Box, 130 · 166 · 25 cm afb. 32 Hans Holbein’s Dode Christus in de tombe uit 1521 met daarboven in hetzelfde formaat een schilderij van Thierry de Cordier, getiteld H.H (1993 ) afb. 33 Krien Clevis: schema Environmental Levels, naar C. Norberg-Schulz (1980 ) afb. 34 De Linhof (foto R. Jelier) afb. 35 Het bankje van Villa Ada* afb. 36 Motel Villa dei Misteri, Pompeï* afb. 37 Pompeii* afb. 38 Casa Obilius Firmus, Pompeii, zicht vanuit de fauces in het atrium en achterliggende ruimtes* afb. 39 Uit: Vetruvius’ Handboek Bouwkunde: Boek 6 : Plattegrond van een atriumhuis afb. 40 Klassiek atriumhuis, Casa di Salutio, Pompeii*
238
afb. 41 Casa di Pansa, Pompeii, vestibulum* afb. 42 Casa di Menandro, atrium, zicht op het tablinum met links andron (doorgang naar de hortus)* afb. 43 Casa di Octavius Quartio, Pompeii, voormalig tablinum als andron naar nieuw peristylium* afb. 44 Casa di Octavius Quartio, Pompeii, halfdichtgemetselde ala* afb. 45 Casa di Octavius Quartio, Pompeii* afb. 46 Casa di Octavius Quartio, Pompeii, uitbreiding peristylium* afb. 47 Casa di Menandro, Lararium met voorouderbeeldjes* afb. 48 Casa Obilius Firmus, Lararium, hoek atrium* afb. 49 Lararium in fauces, atriumhuis (onbekend), Pompeii* afb. 50 Casa Larario del Sarno, Pompeii, Lararium in hortus* afb. 51 Casa del Principe di Napoli, Pompeii, Lararium in perystilium* afb. 52 Krien Clevis: Lararium van Antonius, uit de serie Domus Æterna (2000 ). Duratrans Light Box, 49,5 · 24 · 15,5 cm afb. 53 Casa della Caccia Antica, Pompeii, zicht op het vestibulum vanuit de Via della Fortuna* afb. 54 Casa della Caccia Antica, Pompeii, doorgang fauces naar atrium* afb. 55 Casa della Caccia Antica, Pompeii, zicht op het tablinum* afb. 56 Casa della Caccia Antica, Pompeii, fresco linkerwand tablinum* afb. 57 Casa della Caccia Antica, Pompeii, deur naar triclinium* afb. 58 Casa della Caccia Antica, Pompeii, triclinium* afb. 59 Casa della Caccia Antica, Pompeii, fresco achterwand ala* afb. 60 Casa della Caccia Antica, Pompeii, fresco achterwand cubiculum*(ix ) afb. 61 Casa della Caccia Antica, Pompeii, zicht vanuit het atrium in de ala, cubicula en voorzijde huis * afb. 62 Casa della Caccia Antica, Pompeii, raampje achterwand cubiculum* (viii ) afb. 63 Casa della Caccia Antica, Pompeii, raam noordoostzijde (Vicolo Storto)* afb. 64 Krien Clevis: afgeleid grondplan Casa della Caccia Antica Halte –3 afb. 65 Cimeterio di Porto Venere, Italië* afb. 66 Nicolas Poussin (1594 -1665 ), Et in Arcadia Ego (1637 -1638 ), olie op doek, 87 · 120 cm, Musée du Louvre, Parijs afb. 67 Guercino (Giovanni Francesco Barbieri (1591 1666), Et in Arcadia Ego (1618-1622), Museo Palazzo Barberini, Rome afb. 68 Villa Ada, Rome* afb. 69 Fresco Grande Colombario di Villa Doria Pamphilj, Museo Palazzo Massimo alle Terme, Rome* afb. 70 Casa di Salutio, Pompeii, zicht vanuit het atrium op het tablinum en daarachter hortus*
lijst van abeeldingen afb. 71 afb. 72
Necropoli della Bantitaccia, Cerveteri* Casa della Caccia Antica, Pompeii, zicht op het tablinum* afb. 73 Krien Clevis: afgeleid grondplan Casa della Caccia Antica afb. 74 Krien Clevis: maquette Familiehuis, schaal 1 :50 afb. 75 Krien Clevis: maquette, entree Familiehuis, zicht vanuit het parkeerdek –2 , locatie Metrohalte Rokin, Amsterdam afb. 76 Krien Clevis: coördinaten Pompeii – Amsterdam afb. 77 Ligging Casa della Caccia Antica, Pompeii afb. 78 Krien Clevis: artistieke correctie Casa della Caccia Antica in de coördinaten van Pompeii afb. 79 Casa di Salutio, Pompeii, tablinum, zicht naar de hortus* afb. 80 Casa della Caccia Antica, Pompeii, tablinum met daarin het doorzicht naar de hortus* afb. 81 Casa di Octavius Quartio, Pompeii, voormalig tablinum als doorgang naar nieuw peristylium* afb. 82 Casa di Octavius Quartio, Pompeii* afb. 83 Casa di Octavius Quartio, Pompeii, uitbreiding peristylium* met daarnaast: Casa di Marcus Loreius Tiburtinus, peristylium en viridarium afb. 84 Oecus met tuinschilderingen, Pompeii, vi , 17 * afb. 85 ‘Hortus’ Villa Livia, oorspronkelijk criptoportico Villa Livia, Prima Porta, overgebracht naar Museo Palazzo Massimo alle Terme, Rome* afb. 86 ‘Hortus’ Villa Livia, rozen, oleanders en chrysanten, Palazzo Massimo alle Terme, Rome* afb. 87 ‘Hortus’ Villa Livia, Corbezzolaplant, Palazzo Massimo alle Terme, Rome* afb. 88 Fresco Grande Colombario di Villa Doria Pamphilj, Palazzo Massimo alle Terme, Rome* afb. 89 Schema graftombe: 3 cellen/atrium type* afb. 90 Tomba del Tablino, Necropoli della Banditaccia, Cerveteri* afb. 91 Hut-urn, impasto, 9 de/8 de eeuw v.Chr., Vulci (Necropoli dell’Osteria, Loc. Cantina), Museo di Villa Giulia, Rome, in de tentoonstelling ‘Etrusken’, Allard Pierson Museum, Amsterdam* afb. 92 Necropoli della Banditaccia, ‘Huis van de bedpoot’, Cerveteri* afb. 93 Tomba della Cornice, Necropoli della Banditaccia, Cerveteri* afb. 94 Tomba dei Rilievi, Necropoli della Banditaccia, Cerveteri* afb. 95 Tomba dei Leopardi, Tarquinia, 480 -470 v.Chr. (foto S. Kwakman) afb. 96 Charon (links) en Vanth (rechts), Tomba degli Anina, Tarquinia, 3 de eeuw v.Chr. afb. 97 Tomba Cardarelli, Tarquinia (foto S. Kwakman) afb. 98 Tomba del Fiore di Loto, Tarquinia (foto S. Kwakman) afb. 99 Tomba del Gorgoneion met Vanths, Tarquinia (foto S. Kwakman) afb. 100 Tomba del Gorgoneion, Tarquinia (foto S. Kwakman) afb. 101 Sarcofaag, Isola Sacra, Fiumicini, Rome* afb. 102 Tomba del Tablino, Cerveteri* afb. 103 Deur tablinum, Tomba del Tablino, Cerveteri* afb. 104 Via degli Inferie, Cerveteri* afb. 105 Tomba di Vibia, Rome, Ianua Coeli afb. 106 Mausoleum van Augustus met tuin op het dak, Campo Marzio, Rome afb. 107 Tekening marmeren plaquette graftuin met tombe/ mausoleum aan voorzijde afb. 108 Mausoleum van Cicero in de graftuin vroeger, Formia* afb. 109 Mausoleum van Cicero in de graftuin, Formia* afb. 110 Reconstructie graftuin + mausoleum Cicero, Via Appia, Formia
239
afb. 111 Graftuin met het mausoleum van Cicero aan de Via Appia, Formia* afb. 112 Originele omheining graftuin Cicero, Formia* afb. 113 Sporen van aangelegde paden in de graftuin van Cicero, Formia* afb. 114 Portaal, tablinum naar hortus, Casa della Caccia Antica, Pompeii* afb. 115 Tablinum, Tomba del Tablino, Necropoli della Banditaccia, Cerveteri* afb. 116 Tomba dei Baccanti, Tarquinia (foto S: Kwakman) afb. 117 Tuinschilderingen, criptoportico Villa Livia, Prima Porta, Roma, reconstructie Museo Palazzo Massimo alle Terme, Rome* afb. 118 Krien Clevis: Poort 15 (C-print op textiel 300 · 150 cm). Uit de serie: Levende Dodenstraat. Fotoinstallatie oorspronkelijk gerealiseerd voor het Allard Pierson Museum, Amsterdam. Opname in nest , Den Haag, voor de tentoonstelling ‘The Ideal Place’, 31 mei t/m 15 juli 2012 afb. 119 Krien Clevis: Levende Dodenstraat. Foto-installatie in het Allard Pierson Museum, Amsterdam, in het kader van de tentoonstelling ‘Etrusken’, 13 -10 -2011 – 18-03-2012 (15 C-prints op textiel op wand) afb. 120 Krien Clevis: Poort 16 (C-print op textiel 305 · 150 cm p/st.). Uit de serie: Levende Dodenstraat. Foto-installatie in de Trappenhal van het Koninklijk Nederlands Instituut Rome (knir ), permanente installatie sinds 2011 afb. 121 Krien Clevis: Poort 8 & 14 (C-print op textiel 305 · 150 cm p/st.). Uit de serie: Levende Dodenstraat. Opname in nest , Den Haag, voor: ‘The Ideal Place’, 31 mei t/m 15 juli 2012 afb. 122 Catacombe di Via Dino Compagni, Rome* afb. 123 afb. 124 afb. 125 afb. 126
Halte –4 Villa Ada, maart 2012 * Ibidem Ibidem Armando: Schuldig landschap (1977 ), tweeluik, 450 · 225 cm afb. 127 Armando: Schuldig landschap (1977 ), vierluik, 354 · 742 cm. afb. 128 Pagina uit het Höcker-album (Uit: De Dynamiek van de herinnering, p. 169 ) afb. 129 Via Ardeatine* afb. 130 Fosse Ardeatine (ingang groeve)* afb. 131 Mausoleum Fosse Ardeatine* afb. 132 Fosse Ardeatine, Mausoleum* afb. 133 Ontwerp en realisatie Fosse Ardeatine, 1949 afb. 134 Fosse Ardeatine, Mausoleum en ingang groeve* afb. 135 Fosse Ardeatine, Plattegrond groeve en explosiegaten* afb. 136 Fosse Ardeatine, Eén van de twee explosiegaten* afb. 137 Executieplaats Fosse Ardeatine* afb. 138 Entreegebied met sculptuur en rechts Mausoleum Fosse Ardeatine* afb. 139 La Rocchetta* afb. 140 La Rocchetta* afb. 141 La Rocchetta, fresco* afb. 142 La Rocchetta* afb. 143 Krien Clevis: Familiehuis/Halte –2 , eerste impressie 3d-animatie (techniek Jan van Staverden) afb. 144 Casa Romana di Monte Celio, Rome* afb. 145 Palatijn, Rome* afb. 146 Toegang Casa dei Grifi, Palatijn, Rome* afb. 147 Insulae Aracoeli, Rome* afb. 148 Insulae Aracoeli, Rome* afb. 149 Insulae Aracoeli, Rome* afb. 150 Insulae Aracoeli, Rome afb. 151 Cubiculum, Casa dei Grifi, Palatijn, Rome* afb. 152 Fundamenten van het paleis van Domitianus in het
lijst van abeeldingen Casa dei Grifi, Palatijn Rome* afb. 153 Ibidem afb. 154 Krien Clevis: Sectie Halte –2 , Halte Rokin, Noord/ Zuidlijn, Amsterdam afb. 155 3d impressie Parkeerdek –2 , Halte Rokin, Amsterdam afb. 156 3d impressie situatie Familiehuis in Halte –2 (techniek Jan van Staverden) afb. 157 Impressie 3d -animatie: wandschijven gaan door het atriumhuis (techniek Jan van Staverden) afb. 158 3d -animatie: situatie Familiehuis/Halte –2 in Metrohalte Rokin. Materiaal voor GApp (techniek Jan van Staverden) afb. 159 Ibidem Halte –5 afb. 160 Krientje Clevis (ca. 1968 ), tekening voor tante Rie in Den Haag afb. 161 Met de Linhof op locatie (foto S. Kwakman) afb. 162 Bas Jan Ader: I’m too sad to tell you (foto 1970 ) afb. 163 Bas Jan Ader: Uitnodiging van de Claire S. Copley Gallery (1975 ) afb. 164 Huize de Bocht, Goirle, 1960 (Dia: H. Clevis) afb. 165 Krien Clevis: Huize de Bocht, Goirle, 2010 . Foto voor Dialoop Moederhuis (2012 ) afb. 166 Bestektekening Clevis-Kleinjans Architecten. Brandpreventie ‘Huis in de Bocht’, Goirle Plattegrond en doorsneden d (1981 ) afb. 167 Krien Clevis: Fragment Slaapkamer Dochter. C-print op textiel (1998 -2012 ), 337 · 585 cm (opmaak Peggy Osinga) afb. 168 Ibidem afb. 169 Ibidem Appendix I afb. 170 Krien Clevis: Artistieke correctie Casa della Caccia Antica, Pompeii afb. 171 Krien Clevis: Artistieke correctie Familiehuis in de coördinaten van Pompeii afb. 172 Krien Clevis: Ontwerp Familiehuis Schaal 1 :100 afb. 173 Krien Clevis: Maquette Familiehuis Schaal 1 :50 afb. 174 Ibidem afb. 175 Sectie Halte –2 , Halte Rokin, Noord/Zuidlijn, Amsterdam afb. 176 Krien Clevis: Situatieschets Familiehuis in Halte –2 , Metrostation Rokin, Amsterdam afb. 177 Plaatsing Familiehuis in Halte –2 , Metrostation Rokin, Amsterdam. Impressie 3d -animatie (techniek Jan van Staverden) afb. 178 Entree: Vestibulum/fauces Familiehuis/Halte –2 Impressie 3d -animatie (techniek Jan van Staverden) afb. 179 Krien Clevis: Windroos in atrium afb. 180 Krien Clevis: Ontwerp Cubiculum v met fotowerk Slaapkamer Dochter afb. 181 Krien Clevis: Ontwerp Tablinum xi , vooraanzicht afb. 182 Krien Clevis: Ontwerp Tablinum xi , zijaanzicht afb. 183 Krien Clevis: Ontwerp Triclinium xii afb. 184 Krien Clevis: Coördinaten Pompeii – Amsterdam afb. 185 Situatieschets Familiehuis in Halte –2 , Metrostation Rokin, Amsterdam afb. 186 Krien Clevis: Maquette 1 :10 : bovenaanzicht Tablinum (l) en Triclinium (r) afb. 187 Krien Clevis: Maquette 1 :10 : zicht op Triclinium (l) en Tablinum (r) afb. 188 Krien Clevis: Maquette 1 :10 : zicht op wandschijf vanuit het Triclinium afb. 189 Krien Clevis: Maquette 1 :10 totaal afb. 190 Krien Clevis: Maquette 1 :10 : as wandschijven afb. 191 Krien Clevis: Maquette 1 :10 : wandschijf in Tablinum en Triclinium
240
afb. 192 Familiekamer, Positie i (tekening Sjef Kwakman) afb. 193 Familiekamer, Positie i plaatsing grondplan (tekening Sjef Kwakman) afb. 194 Familiekamer, Positie ii (tekening Sjef Kwakman) afb. 195 Familiekamer, Positie ii plaatsing grondplan (tekening Sjef Kwakman) afb. 196 De realiteit: Installatie in aanbouw, juni, juli 2013 (BuijsBouw) afb. 197 Ibidem afb. 198 Filmopnames Het huis dat zou zijn (camerawerk Ernst Herstel) afb. 199 Ibidem afb. 200 Ibidem afb. 201 Ibidem afb. 202 Ibidem afb. 203 Mock-up GApp (techniek Chris van Aart) afb. 204 Werkmodel GApp ‘graven’(techniek Chris van Aart) afb. 205 Station Rokin met planningsmodel Familiehuis/ Halte –2 (3d -animatie Jan van Staverden) afb. 206 Station Rokin met planningsmodel Familiehuis/ Halte –2 (3d -animatie Jan van Staverden) Appendix II afb. 207 Uit: Vetruvius’ Handboek Bouwkunde: Boek 6 : Plattegrond van een Italische domus afb. 208 Krien Clevis: artistieke correctie op de plattegrond van Casa della Caccia Antica, Pompeii *
Alle (studie)foto’s (met een enkele uitzondering daargelaten) zijn vervaardigd tijdens mijn studieverblijven aan het knir (Rome) tussen 2009 en 2013. Met dank aan de Soprintendenza Archeologica di Pompei en de Soprintendenza per i Beni Archeologici dell’Etruria Meridionale.
Geraadpleegde Literatuur
Abbadessa Mercanti S., ‘Il mausoleo delle Fosse Ardeatine. Progetto di Giuseppe Perugini, Mario Fiorentino, Nello Aprile – Roma 1949 ’. In: www.sguardi.info Allison, P.M., The Casa della Caccia Antica (Band 11 /vii 4 , 48 ). München: Hirmer Verlag, 2002 . Ariès, P., Het beeld van de dood. (oorspronkelijk Frans, 1983 ). Nijmegen: sun , 1987 . Augé, M., Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity, 1995 . Oorspronkelijk in het Frans: Nonlieux: introduction à une anthropologie de la surmodernité, 1992. Barthes, R., Camera Lucida. Vintage uk , 1980 . Oorspronkelijke titel: La Chambre claire. Parijs, 1980 . Bergmann, B., ‘Staging the Supernatural Interior gardens of Pompeian Houses’, p. 53 -69 . In: Pompeii and the Roman Villa: Art and Culture around the bay of Naples. Ed. C.M. Mattusch. Catalogus ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in de National Gallery of Art, Washington en de Los Angeles County Museum of Art, 2008 . Blok, R. en M. de Haan, Giovanni Battista Piranesi. Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam, Bonnefantenmuseum, Maastricht, 1998 . Uitgegeven ter gelegenheid van de expositie Giovanni Battista Piranesi, Grafiek en Tekeningen. Bonnefantenmuseum Maastricht, 7 maart-3 mei 1998 . Boelens, L., ‘La città muovere; naar een fenomenologie van de space of flows’. Over Plaatsdenken, artikel mede gebaseerd op een introductie voor de unesco te Parijs (in het kader van de discussie over het culturele erfgoed van de 20 ste eeuw, oktober 2001 ), een gelijknamige introductie van het themanummer Mobitypes van Stedebouw en Ruimtelijke Ordening 2001 , het essay ‘Tourbanism’ voor de Rijks Planologische Dienst 2001 , alsmede een lezing van Wies Sanders: ‘Nicht hinauslehnen’ op het symposium Mobi-Pret van Holland Railconsult te Utrecht (augustus 2002 ). Ciarallo, A. en L. Capaldo. ‘Raum (oecus) mit Gartenmalereien’. (Katalog: Die Grünflachen in den pompejanischen Häusern (A. Ciarallo). In: Pompeji wiederentdeckt. Catalogus bij de rondreizende tentoonstelling L’Erma (Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig, 19 März-26 Juni 1994 ), p. 240 . Clarke, J.R., The Houses of Roman Italy 100 b.c. – a.d. 250 : Ritual, space, and decoration. University of California Press, 1991. Clevis, K. ed., Domus Æterna. Leende: Damon, 2000 . Clevis, K. en C. Santing, Het Eeuwige Lichaam. Wetenschappers en Kunstenaars in de ban van stoffelijke resten. Budel: Damon, 2004. Ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in Rome (Villa Massimo, Deutsche Akademie in Rom) en Utrecht (Universiteitsmuseum en Museum Catharijneconvent), 2004 . Clevis, K., C Santing en F. Wildschut, eds., Ophelia. Sehnsucht, melancholie en doodsverlangen. Amsterdam: De Buitenkant, 2009 (bij de gelijknamige tentoonstelling in het Museum voor Moderne Kunst Arnhem (mmka ), 21 februari – 10 mei 2009 . Dickmann, J.A., Domus Frequentata. Anspruchsvolles Wohnen im pompejanischen Stadthaus. München: Verlag Dr. Friedrich Pfeil, 1999 .
241
Draaisma, D., Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. Groningen: Historische Uitgeverij, 2001 . Fried, M., Art and Objecthood. Essays and Reviews. Chicago: The University of Chicago Press, 1998 . Gaiger, J.,’Dismantling the Frame: Site-Specific Art and Aesthetic Autonomy’. In: British Journal of Aesthetics. Vol 49/Number 1/January 2009, Oxford University Press on behalf on the British Society of Aesthetics. Gatti, F., ‘Sopralluoghi. Monumento ai martiri delle Fosse Ardeatine’. In: arch’it : www.architettura.it Gennep, A. van, The Rites of Passage, 1909 (oorspronkelijke titel Les Rites de Passage). Translated by Monica B. Vizedom and Gabrielle Caffee. London/New York, 2004 . Goebel, G. en J. Pieper, ‘Locus Amoenus oder die Architektur der Lust’. In: Kunstforum International, (Bd. 69 , 1 /84 , Febr.), Keulen, 1984 . Heidegger M., Over denken, bouwen, wonen. Vier essays. Vertaald, ingeleid door H.M Berghs., Nijmegen: sun , 1991 . Hunink, v ., Levend in steen. Romeinse grafinscripties. Budel: Damon, 2007 . Katz, R., The Battle for Rome: The Germans, The Allies, The Partisans, and The Pope, September 1943 - June 1944 . New York: Simon and Schuster, 2003 . Passim. Korsten, F.W., Lessen in Literatuur. Nijmegen: Vantilt, 2009 . Kruithof, J., Gezicht op Proust. Amsterdam: De Bezige Bij, 1993, p. 20-21. Kwon, M., One place after the other. Site-specific art and locational identity. The mit Press, Cambridge, Massachusetts. London, England, 2002 . Latour, B., De Berlijnse sleutel en andere lessen van een liefhebber van wetenschap en techniek. Oorspronkelijk: La clef de Berlin et autres leçons d’un amateur de sciences. Paris: Editions La Découverte, 1993 . Vertaald door: H. van der Kooy, Amsterdam: Van Gennep, 1997 . Leupen, B. e.a., Ontwerp en analyse. Rotterdam: Uitgeverij 010, 2007. Passim. McKay, A.G., Houses, Villas and Palaces in the Roman World. London: Thames and Hudson, 1975 . Muskens, M., De kerk van de Friezen bij het graf van Petrus. Rome, Willibrorduscentrum, 1995 . Nora, P. ‘Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire’. In: Representations, Volume 0 , Issue 26 . Special Issue: Memory and Counter-Memory, 1989 . Norberg-Schulz, C., Genius Loci. Towards a phenomenology of architecture. London: Academy Editions, 1980 . Panofsky, E., Meaning in the visual arts. Chapter 7 : ‘Et in Arcadia Ego: Poussin and the Elegiac tradition’, p.295 320. Phoenix edition, 1982, U.S. (reprint from 1955). Oorspronkelijk als artikel geplaatst in: Philosophy and History, Essays Presented to Ernst Cassirer (Oxford 1936 ). Peterse, K., ‘Pompeii. De bouwgeschiedenis van een antieke stad’. In: Schöner Wohnen in Pompeii. Kunstschrift 4 , 1991 , p.18 -24 . Peterse, K., Steinfachwerk in Pompeii. Bautechnik und Architektur. Amsterdam: J.C. Gieben Publisher, 1999 . Passim. Peterse, K., ‘Nijmegen meer Rome aan de Waal dan stad der Bataven’. In: Heemschut, 2002 , p. 26 -29 .
geraadpleegde literatuur Pieper, J., ‘Über den Genius Loci. Architektonische Gestaltungen einer antik-römischen Idee’. In: Kunstforum International, Keulen, 1984 (Bd. 69 , 1 /84 , Febr.). Pirozzi, E.M., ‘Wohnen in Herculaneum. Hausarchitektur und Gartenanlagen’. In: Verschüttet vom Vesuv. Die letzten Stunden von Herculaneum. Ed. J. Mühlenbrock & D. Richter, Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein, 2005 , p. 81 -93 . Pisters, P., Lessen van Hitchcock. Een inleiding in mediatheorie. Amsterdam University Press, 2002 . Portelli, A., The Massacre at the Fosse Ardeatine. History, Myth, Ritual, and Symbol. Paper naar aanleiding van het boek: The Order Has Already Been Carried Out: History, Memory and Meaning of a Nazi Massacre in Rome (Palgrave Macmillan, 2003 (eerste druk 1999)). Priester, S., Ad summas tegulas. Untersuchungen zu vielgeschossigen Gebäudeblöcken mit Wohneinheiten und Insulae im Kaiserzeitlichen Rom. Rom: Verlag L’Erma Di Bretschneider, 2003 . Rancière, J., De toekomst van het beeld. (oorspronkelijk: Le destin des images. La Fabrique éditions, 2003 (vertaling W. van der Star. Amsterdam: Octavo Publicaties, 2010 ).‘Kaal beeld, ostensief beeld en metamorf beeld’, p. 29 -38 . Ruler, R. van, Verbeeldingen van werkelijkheid. Speurtochten vanuit de kerkers van Piranesi (3 volumes). Rotterdam: Uitgeverij 010 , 1992 . Rutgers, L.V., Onderaards Rome. Een speurtocht naar de wortels van het Christendom in de catacomben van de Eeuwige Stad. Leuven/Leende: Peeters-Damon, 2000 . Salter, C., Entangled. Technology and the Transformation of Performance. The mit Press, Cambridge, Massachusetts. London, England, 2002 , p.21 . Schopenhauer, A., Boek iv (Eerste en Tweede band: ‘Ergänzungen zum vierten Buch’)), hoofdstuk 41 : ‘Dood en de onvernietigbaarheid van ons wezen’. (Oorspronkelijk: ‘Über den Tod und sein Verhältnis zur Unzerstörbarkeit unseres Wesens an sich’). In: Die Welt als Wille und Vorstellung, 1844 . Slangen, I., ‘De mystieke zoektocht van kunstenaar Bas Jan Ader’. In: Filosofie & Kunst – Geschiedenis van de filosofie, fm nr. 8 /2006 , n.a.v. de tentoonstelling Please don’t leave me van wijlen Bas Jan Ader in Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam. Starik, F., De eenzame uitvaart. Nieuw Amsterdam, 2005 . Steingräber, S., Etrurien. Städte, Heiligtümer, Nekropolen. München: Hirmer Verlag, 1981 . Thierfelder, A. en M. Schüller, ‘In Situ. Site Specificity in Sustainable Architecture’. Harvard Design Magazine 30 , Spring/Summer 2009 . Toynbee J., Death and Burial in the Roman World. London: Thames & Hudson, 1971 . Vitruvius, De Architectura. Vertaald (Handboek Bouwkunde) door T. Peters. Amsterdam: Atheneum – Polak &Van Gennep, 1997 . Vree F. en T. van der Laarse, De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context. Amsterdam: Bert Bakker, 2009 . Wallace-Hadrill, A., Houses and Society in Pompeii and Herculaneum. Princeton New Jersey: Princeton: University Press, 1994 . Wesseling, J. ed., See it again. Say it again. The artist as researcher. Amsterdam: Valiz, 2011 . Passim. Wilton-Ely, J., Giovanni Battista Piranesi. Zijn visie en zijn werk. Hoofdstuk v : ‘De koortsachtige verbeelding’. Amsterdam: Meulenhof BV., 1978 (oorspronkelijk Engels 1978 ), p. 81 -91 . Yates, F.A., The Art of Memory. Chicago: The University of Chicago Press, 1966 . Passim. Zijlmans, K., ‘Labyrinth of Sound. The Fortress at Asperen as Contemporary Installation Art’. In: K. Zijlmans ed., SiteSeeing. Places in Culture, Time and Space. Leiden,: cnws Publications, 2006 , p. 35 .
242
Zijlmans, K., ‘Place, Site, and Memory in Contemporary Works of Art.’ In: Take Place. Photography in Multimedia Works of Art and the Concept of Place. Ed. H. Westgeest, Amsterdam: Valiz, 2009 , p. 219 -245 . Zijlmans, K., R. Zwijnenberg en K. Clevis, eds., co-op s. Interterritoriale verkenningen in kunst en wetenschap/ Exploring new territories in art and science. Amsterdam: De Buitenkant, 2007 .
