Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page

The handle http://hdl.handle.net/1887/35370 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Eijnde, Jeroen Nicolaas Maria van den Title: Het huis van ik : ideologie en theorie in het Nederlandse vormgevingsonderwijs Issue Date: 2015-09-17

849 Not en N ote n de e l 1. 2.

i

en

ii

Billy Joel, ‘You’re My Home’, 1973. De officiële opleidingsnaam die de Arnhemse kunstacademie hanteerde luidde in 1985 3D Design. Bij het ministerie van oc&w stond de opleiding geregistreerd als Vormgeving in Metalen en Kunststoffen. 3. Zie Honour en Fleming 1988 voor de Engelse en Nederlandse edities. 4. N. Pevsner, Pioneers of Modern Design, from William Morris to Walter Gropius, Harmondsworth 1986 (19361). 5. Van Zoest 1978. 6. Dorst 2003, p. 80; Dorst en Lawson 2009, pp. 213-265. 7. Simon Thomas 1996, p. 7. 8. De Arnhemse kunstacademie heette tot 1927 Genootschap Kunstoefening. Daarna werden verschillende namen gehanteerd, zoals Middelbare kunstnijverheidsschool Genootschap Kunstoefening en Middelbare School voor Beeldende Kunsten en Kunstnijverheid. In 1951 meldde het bestuur dat Genootschap Kunstoefening nog steeds een gangbare naam was, maar dat de officiële naam luidde: Academie voor Beeldende Kunsten en Kunstnijverheid Arnhem. 9. Notulen van Kunstoefening 4 oktober 1945 t/m 11 april 1960, Vergadering van docenten, 15 december 1958 (archief ArtEZ). 10. Simon Thomas 1996, p. 219. 11. Unger, Terwijl je leest, p. 153. 12. Idem, p. 156. 13. Borgdorff en Sonderen 2012, p. 10. 14. De kunstacademie van Tilburg is hier niet meegerekend omdat ze enkel opleidt tot kunstdocent. 15. Een compleet overzicht van lectoren en de onderzoeksgebieden is te vinden op www.lectoren.nl. 16. Zie o.a. Can Art Be Demonstrated, 2010; De derde cyclus, 2007; Van Winkel 2006. 17. Zie http://cijfers.hbo-raad.nl. 18. Martis 1980, 1984, 1990; Van Rheeden 1988a; Welten 1960. 19. Martis 1980, 1984. 20. Het gaat hierbij om opleidingen zoals vermeld in de onderwijsstatistieken en in de jaarverslagen van de kunstacademies. 21. Wilterdink en Van Heerikhuizen (red.) 2007, pp. 143-166. 22. Zie bijvoorbeeld Goldstein 1996; Barzan 2000. 23. Van der Tas 1990. 24. Bevers 1993; Wilterdink en Van Heerikhuizen 2007, pp. 359-379. 25. Pevsner 1973 (19401). 26. Tentoonstellingscatalogus De kamer van ik , 1960, zonder paginering. 27. Hardy 1976, p. 2 (archief dae). 28. Pevsner 1973 (19401), pp. 80-82, 129-139. 29. Boschloo e.a. 1989. 30. Goldstein 1996. 31. Onder meer tentoonstellingscatalogus Bauhaus: a Conceptual Model, 2009; Naylor 1985; Wick 2000; Whitford 1984; Wingler 1962, 1977. 32. Welten 1960. 33. Welten 1960, pp. 62-72. 34. Prak 1979. 35. Bell 1963.

Noten deel i en ii 850

851 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43.

44. 45. 46. 47.

48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73.

Martis e.a. 1980. Trappeniers 1980. Hofkamp en Van Uitert 1980. Van Uitert, Hofkamp en Jonker 1982. Van der Kamp e.a. 1984; Martis 1984. Martis 1990. Van Rheeden 1984. Van Rheeden 1988a. Een herziene publieksuitgave van het proefschrift werd uitgebracht onder de titel Om de vorm. Een eeuw teken-, handenarbeid- en kunstnijverheidsonderwijs in Nederland, Amsterdam 1989. Van Rheeden verwijst naar De Wit 1979 en Boot 1982. Eijck 1992; Van den Eijnde 1994; Hermans 1986; Hermans 1990; Van den Heuvel 1986, 1987; Maan 1982; Mol 1989; Roijers 1989. Beljon 1982; Haaren 1972; Maas 1951; Plantenga 1938; Wouters en Scheffers 1966. Beenker e.a. 2002; Boterman 2005; Broers 2010; Bruggeman 1993; Egbers 1995 (archief akv); Eliëns en Prisse 2009; Van Giersbergen 2012; Hagoort 2007; Van Hoogenhuyze 2007; Leijdekkers 1999; Middag en Fritz-Jobse 1994; Schouw 1997; Schouwenberg en Staal 2008; Vries e.a. 2004; Bool en Rotteveel 2008; Holslag en Kemper 2012. Middendorp 2002. Dooijes 1991; Truijen 1993; Kinross e.a. 1996; Poyner 2008. Simon Thomas 1996; Van Giersbergen 2003. De Roos e.a. 1949, pp. 9-19. Dit citaat en het volgende: De Roos e.a. 1949, pp. 13, 15. Vermeulen 1963 (sb). Heilbron 1992. Heilbron 1993. Wagensveld 2003; Van Seventer 2003. Van Winkel 2007. Van Winkel e.a. 2012. Gielen 2012. Van der Tas 1990, p. 151. Van den Braembussche 2007, pp. 118-126. Van der Tas 1990, p. 151. De tabel is niet in haar totaliteit overgenomen en voor de helderheid zijn de begrippen ‘metafysisch’, ‘discursief’ en ‘instrumenteel’ als onderscheiden kennisdomeinen toegevoegd. Van der Tas 1990, pp. 145-148, 177 en 178 noot 52. Sennett 2008. Dorst 2003; Dorst en Lawson 2009; Groeneveld 2006. Cross 1998, pp. 17-18. Dorst en Lawson 2009, p. 48; Groeneveld 2006, pp. 23-24. Dorst en Lawson 2009, p. 192. Christiaans 1992. Dorst en Lawson 2009, p. 122. Laermans 1987; Wilterdink en Van Heerikhuizen 2007, pp. 143-166. Gegevens over de studentenaantallen in het Nederlandse kunstonderwijs voor de jaren 1990 t/m 2006 zijn beschikbaar gesteld door de Centrale Financiën Instellingen (Cfi Informatieproducten) te Zoetermeer; Statistiek van het nijverheidsonderwijs, Den Haag (cbs) voor de jaren 1939, 1947 en 1949; Statistiek van het nijverheidsonderwijs, Utrecht (cbs) voor de jaren 1951 t/m 1968; Gegevens betreffende het kunstonderwijs, Den Haag (Afdeling Onderzoek en Planning,

74. 75. 76. 77.

78.

79. 80. 81.

Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen) voor de jaren 1969 t/m 1980; Opleidingen hoger beroepsonderwijs 1980/’81. Gegevens per instituut over het schooljaar 1980/1981, (kaski i.o.v. Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen), Den Haag 1981; Kunstonderwijs, Den Haag (cbs) voor de jaren 1980 t/m 1983; Statistiek van het hoger beroepsonderwijs. Instellingen en studenten, Den Haag (cbs) voor de jaren 1984 t/m 1992; Rapport inzake het kunsten kunstnijverheidsonderwijs in Noord-Brabant (Provinciaal Opbouworgaan Noord-Brabant), Tilburg 1963; Het onderwijs in [jaartal], Den Haag (Rijksuitgeverij Dienst van de Nederlandse Staatscourant) voor de jaren 1934, 1937 t/m 1943, 1947 t/m 1949, 1953, 1954, 1956, 1957, 1959, 1961; Verslag van de staat van het onderwijs in Nederland over het jaar [jaartal], Den Haag voor de jaren 1962 t/m 1964, 1967, 1968; Lemma register edg Documentatie. Register met informatie over opleidingen in het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs, Utrecht 1995; Elseviers Beroepenalmanak. Handleiding voor school- en beroepskeuze, Amsterdam voor de jaren 1979, 1985, 1992; Studiegids Hoger Onderwijs 2005 (ldc), Den Haag 2005; Nota van de inspectie Kunstonderwijs inzake een vergelijkend en inventariserend onderzoek voor het dagen avondonderwijs beeldende kunsten (Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen), Den Haag 1976; kwantitatieve gegevens uit Welten 1960. Het onderwijs in 1947 (zie noot 73), p. 316. Het onderwijs in 1953 (zie noot 73), p. 430. Verslag van de staat van het onderwijs in Nederland over het jaar 1962 (zie noot 73), p. 315. Op basis van de beschikbare gegevens heb ik gekozen voor tijdsintervallen van vijf jaar tussen 1940 en 1990. Omdat voor 1970 geen cijfers beschikbaar waren heb ik daarvoor in de plaats de studentenaantallen voor het jaar 1971 genomen. Na 1990 zijn de studentenaantallen gecategoriseerd naar de croho-codes; ze zijn daardoor niet meer volgens de genoemde opleidingen te rangschikken. In de tabel zijn ook de studentenaantallen opgenomen van het jaar 2002 en 2005, omdat de door de cfi gehanteerde systematiek het niet mogelijk maakte de aantallen voor de intervaljaren 1995 en 2000 te bepalen. Statistiek van het nijverheidsonderwijs (zie noot 73), 1952, p. 32. Het onderwijs in 1934 (zie noot 73), p. 176. Voor Enschede en Utrecht zijn de gegevens pas vanaf 1969 beschikbaar.

N ote n de e l 1. 2. 3. 4.

iii,

hoofds t uk

i i i .1

Breuklijn 1

Dit citaat en het volgende: Serafijn 1992, pp. 31, 1. Goldstein 1996, p. 20. Pevsner 1973 (19401); Goldstein 1992. Het beeld werd gecorrigeerd en genuanceerd door Barzan 2000. De Vereeniging Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in Amsterdam – de huidige Gerrit Rietveld Academie – werd opgericht op 28 december 1923 en was een samenvoeging van de Kunstnijverheidsschool Quellinus, de Dagteeken- en Kunstambachtsschool voor Meisjes en de Teekenschool voor Kunstambachten. ArtEZ is in 2000 ontstaan uit een samenwerkingsverband tussen de Hogeschool voor de Kunsten Arnhem, aki Academie voor beeldende kunsten Enschede en de Hogeschool voor de Kunsten Constantijn Huygens in Kampen/ Zwolle, die in 2002 fuseerden tot ArtEZ hogeschool voor de kunsten.

Noten deel iii, hoofdstuk iii.1 Breuklijn 1 852

853 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

Het portret werd in 2010 verwijderd door de nieuwe bestuursvoorzitter van ArtEZ. Van Marissing 1969. Van Hoogenhuyze e.a. 1992. Elings 1992. Focus op toptalent, 2011, p. 13. Dit aantal is inclusief de academies met uitsluitend kunstdocentopleidingen (Amsterdam, Amersfoort, Tilburg) en de avondacademie in Leeuwarden. Cijfers ontleend aan Van der Kamp e.a. 1984. Adriaens-Hermans en Meulenbroek 1984, Van Bemmel 2006, jaarverslagen van verschillende kunstacademies in deze periode. Inmiddels gaat het om totaal 39 hogescholen. Hagoort (red.) 2007, pp. 30, 33. Gegevens studentenaantallen kunstonderwijs, cfi 1995. Hagoort (red.) 2007, p. 38; schriftelijk commentaar S. den Hartog en M. Regouin, 17 december 2012, W. Hillenius, 15 januari 2013. ‘Eindrapportage’ 1987. Roelofs 1987, p. 6. ‘Hoger Kunstvakonderwijs’ 1987, p. 2. Dit citaat en het volgende: ‘Eindrapportage’ 1987, p. 5. ‘Eindrapportage’ 1987, p. 3. ‘Eindrapportage’ 1987, p. 13. ‘Eindrapportage’ 1987, p. 11. ‘Om de nabije toekomst’ 1988, p. 20.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

i i i .1 .1

22. 23. 24.

25. 26. 27.

28. 29. 30. 31. 32. 33. 34.

en In t er m ez zo

Bibeb 1972, p. 31-32. Bibeb 1972, p. 15; schriftelijke informatie van Frederike Huygen in het kader van haar dissertatie over Jurriaan Schrofer. Dit citaat en de volgende citaten: Hofstee 1976, pp. 4-5. Schrofer 1983a, p. 12. Alle citaten: Hofstee 1976, p. 5. ‘Verslag van de docentenvergadering 22 oktober 1979 Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem’, p. 6, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen. Brand en Janselijn 1981; interview met Jan Brand, 12 september 2011. Schrofer 1983b. Interview met Jan Brand, 12 september 2011; ‘Kunstaktualiteiten Arnhem’ 1982, p. 8. Onderwijs en projecten op het gebied van hedendaagse muziek werden tussen 1970 en 1987 verzorgd door de componist Simeon ten Holt. Ten Holt 2009, pp. 82, 139. Brand en Janselijn 1981; interview met Jan Brand, 12 september 2011. Bibeb 1972, p. 11; Schrofer 1961; Schrofer 1983a, pp. 3-4. Dit citaat en het volgende: Schrofer 1983a, pp. 3-4. Schrofer 1961, p. 6. Dit citaat en het volgende: Schrofer 1961, p. 10. Van der Kamp e.a. 1984, p. 276. Afscheid oude directeur, 1984 (archief av). ‘Tijd voor bv Kunst’ 2010; De Vries 2011a. ‘Kunstonderwijs in stormachtige tijden’ 1984. Toespraak van de nieuwe directeur, 1984 (archief av). De Vries 1990, p. 2 (archief JvdE).

35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

46. 47. 48. 49. 50.

Dit citaat en het volgende: De Vries 1990, p. 5 (archief JvdE). Interview met Jan Brand, 12 september 2011. Het festival ‘Passage Oost-Europa’ viel nog onder de auspiciën van Stichting Festival Arnhem. Brand organiseerde het namens de stichting, maar koppelde – nadat hem verzocht was een studium generale voor de HkA op te zetten – de festivalactiviteiten aan de hogeschool. Interview met Jan Brand, 12 september 2011. De Vries 1993, p. 6 (archief JvdE). De Vries 1992, p. 1 (archief JvdE). In 1998 werd de Commissie Interfacultaire Projecten ingesteld, die per jaar ca. 16.000 euro kon toekennen aan door studenten en docenten ingediende projectplannen voor interdisciplinaire samenwerking. Daarbij moesten opleidingen van minimaal twee faculteiten betrokken zijn. Van den Eijnde 1998, p. 11 (archief JvdE). De De Roos-Gesinkprijs werd i.s.m. de stichting De Roos-Gesink van 1995 tot en met 2004 uitgereikt. Van den Eijnde 2009 (archief JvdE). Brief van W. Hillenius aan toekomstige studenten, 1998-1999 (archief JvdE). De Vries 1990, p. 9 (archief JvdE). Van der Kamp e.a. 1984, p. 150. Van den Eijnde 1998, p. 7 (archief JvdE). Jaarverslag 2002 ArtEZ, p. 3 (archief JvdE). Bij de fusie werd ook de Academie van Bouwkunst Arnhem formeel ondergebracht bij ArtEZ. De Academie was tussen 1993 en 2002 uit bezuinigingsoverwegingen gefuseerd met de vijf andere Nederlandse Academies van Bouwkunst en bestuurlijk ondergebracht bij de Hogeschool van Rotterdam & Omstreken. Van den Eijnde 1998, pp. 9, 11. Van den Eijnde e.a. 2004. Het conservatorium van Enschede, eerst nog onderdeel van de Hogeschool Enschede, werd op 1 januari 2006 als laatste aan ArtEZ toegevoegd. ‘Tijd voor bv Kunst’ 2010. Van den Eijnde e.a. 2004, zonder paginering. Jaarverslag 2002 ArtEZ, p. 3 (archief JvdE). Strategisch beleidsplan ArtEZ 2010, p. 7 (archief ArtEZ). Reith 2010. ‘Tijd voor bv Kunst’ 2010. Jaarverslag 2002 ArtEZ, p. 3; Strategisch beleidsplan ArtEZ 2010, p. 5 (beide archief JvdE). Alle citaten: ArtEZ Academies, 2005, zonder paginering (archief ArtEZ). Vanaf het studiejaar 2010-2011 werden de drie kunstacademies beschouwd als één instituut onder de naam ArtEZ Art & Design, met onderwijslocaties in Arnhem, Enschede en Zwolle. Profilering van het onderwijs vond niet langer plaats op hogeschool- of academieniveau, maar op opleidingsniveau. Dit citaat en het volgende: Jaarverslag 1981-1982 kabk, pp. 29-31 (archief kabk). Jaarverslag 1983-1984 kabk, p. 7 (archief kabk). Jaarverslag 1984-1985 kabk, p. 8 (archief kabk); Kuitenbrouwer 1993, p. 5; Van Hoogenhuyze 2007, p. 52. Jaarverslag 1984-1985 kabk, p. 8 (archief kabk). Jaarverslag 2010 Hogeschool der Kunsten Den Haag, p. 5 (archief kabk).

Noten hoofdstuk iii.1.1 en Intermezzo 854

855 51. Rehorst 1988, zonder paginering. 52. Tentoonstellingscatalogus Eindexamen, 1986, p. 3 (archief kabk). 53. Zie www.kabk.nl/pageNL.php?id=0218. 54. Tentoonstellingscatalogus Eindexamen, 1995, p. 3 (archief kabk). 55. Degens en Vos 1988, zonder paginering (archief kabk). 56. Beljon 1982b, p. 5. 57. Vuyck 2007, pp. 15, 17. 58. Tentoonstellingscatalogus Eindexamen, 1986, p. 3 (archief kabk). 59. Degens en Vos 1988, zonder paginering (archief kabk). 60. Kuitenbrouwer 1993, p. 3. 61. Hofstee 1976, p. 4. 62. Dit citaat en het volgende: ‘Twee dagen praten over beeldend kunstonderwijs’ 1980, zonder paginering. 63. Dit citaat en het volgende: Kuitenbrouwer 1993, pp. 3, 9, 10. 64. Kuitenbrouwer 1993, p. 5. 65. Van der Tas 1998, p. 14. 66. Van Heusden e.a. (red.) 1999. 67. Dit citaat en het volgende: Van der Tas 1998, pp. 15-17. 68. Van Heusden e.a. (red.) 1999, p. 46. 69. Dit citaat en het volgende: Van Heusden e.a. (red.) 1999, p. 49. 70. Van Heusden e.a. (red.) 1999, p. 52. 71. Bijlage 1, Sector profielen, beroepsprofielen en startkwalificaties, in: Heusden e.a. (red.) 1999. 72. Alle citaten: Van der Tas 1998, pp. 19, 21, 22, 73, 23. 73. Jaarverslag 2008 Hogeschool van Beeldende Kunsten, Muziek en Dans, p. 19 (archief kabk). 74. Van der Tas 1998, p. 27. 75. Alle citaten: De Ruiter 2007, pp. 9-10. 76. ‘Eindrapportage van de startcommissie’ 1987, p. 8. 77. Zie www.kabk.nl en www.interfaculty.nl. 78. De Ruiter 2007, p. 12. 79. Dit citaat en het volgende: De Vries 2011b. 80. Jaarverslag 2008 Hogeschool van Beeldende Kunsten, Muziek en Dans, p. 36. 81. Heyting 2010; http://hum.leiden.edu/creative-performing-arts/ news/promotie-beeldend-kunstenaar-stefan-belderbos.html; Belderbos 2010. 82. Jaarverslag 2008 Hogeschool van Beeldende Kunsten, Muziek en Dans, p. 11. 83. Hagoort (red.) 2007, pp. 27-28, 223. 84. Hagoort (red.) 2007, pp. 32-33; Bakker en Van Putten 2005, p. 5. 85. Vuik 2008, pp. 27-28. 86. Deze gegevens: Hagoort (red.) 2007, pp. 32-33, 46. 87. Vuik 2008, p. 27. 88. Terlouw 1994, p. 7. 89. Franke en Verhagen 2005; Jacobs 2007. 90. Waarde van creatie, 2009. 91. Hagoort (red.) 2007, pp. 40, 43. 92. Jaarverslag 2003 hku. 93. Terlouw 1994, p. 103. 94. Hagoort (red.) 2007, p. 40. 95. Jansen 2006, pp. 14-15. 96. Jaarverslag 2007 hku, p. 3. 97. Jaarverslag 2009 hku, pp. 72-73. 98. Vuik 2008, p. 29.

99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148.

Loeber 2006, p. 10; www.hku.nl; http://kmt.hku.nl/~xchange/ projecten/holtman/holtman.html. Vuik 2008, p. 29. Loeber 2006, p. 10. Zie http://kmt.hku.nl/~xchange/projecten/holtman/holtman.html. Jaarverslag 2004 hku, p. 13 (arcief hku). Veenendaal 2007, pp. 14-15. Souman 2007 p. 4; het citaat is oorspronkelijk afkomstig uit: Informatie, personeelsblad van de hku, 10 mei 1993. Terlouw 1994, p. 7. Hagoort (red.) 2007, pp. 44-45. Hagoort (red.) 2007, p. 46. Terlouw 1994, p. 32. Groenemeijer 1998. Het visiestuk wordt uitgebreid besproken in Hagoort (red.) 2007, pp. 81-86. cite staat voor Centre for International Technology and Education. Hagoort (red.) 2007, pp. 81-86. Van Heusden e.a. (red.) 1999, pp. 95-96. Van Heusden e.a. (red.) 1999, pp. 95-96, 148. Hagoort (red.) 2007, pp. 50-51. Jaarverslag 2003 hku, p. 9 (archief hku). Hagoort (red.) 2007, pp. 48, 60-61. Jaarverslag 2003 hku, p. 27 (archief hku). Thomassen 2003; Hagoort (red.) 2007, pp. 155-172. Jaarverslag 2003 hku, p. 28 (archief hku). Hagoort (red.) 2007, p. 56. Jaarverslag 2003 hku, p. 9 (archief hku). Den Boogaart 2006. Jaarverslag 2004 hku, p. 13 (archief hku). Jaarverslag 2003 hku, pp. 27-30 (archief hku). Jaarverslag 2004 hku, p. 5 (archief hku). Bakker 2007, p. 216. Vuik 2008, p. 29. Jaarverslag 2009 hku, p. 69 (archief hku). Instellingsplan 2009 hku, p. 8 (archief hku). Vuik 2008, p. 29. Jaarverslag 2005 hku, p. 3 (archief hku). Dit citaat en het volgende: Terlouw 1994, pp. 17, 28, 34. Instellingsplan 2009 hku, pp. 16-18 (archief hku). Jaarverslag 1984 Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, p. 7 (archief WdKA). Van Hoogenhuyze 2007, p. 17. Van Hoogenhuyze 2007, p. 17. Kamphuis en Nat 1982b, p. 2. Rehorst 1982. Kamphuis en Nat 1988b, p. 2. Dit citaat en het volgende: Kamphuis en Nat 1988b, p. 3. Van Hoogenhuyze 2007, p. 16. Zie www.architectenvanmourik.nl/projecten/educatie/kabk. Van Hoogenhuyze 2007, p. 18. Bakker 2007, p. 216. Bakker en Van Putten 2005. Jaarverslag 2010 hku, p. 112. Van den Eijnde e.a. 2004, zonder paginering (archief JvdE).


857 149. 150. 151. 152.

De Vries 1993 (archief JvdE), p. 8; De Vries en Touwen 1993 (archief ArtEZ). Van Aerschot 1997. Dit citaat en het volgende: Van den Eijnde e.a. 2004, zonder paginering (archief JvdE). Polman 2009, pp. 55-57.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.

i i i .1 . 2

en In t er m ez zo

Rapport Studiecommissie obk , 1972, p. 19. Adriaens-Hermans en Meulenbroek 1984, p. 111. ‘Gesprek met Klaas de Jong’ 1975, pp. 4, 5. ‘Gesprek met Klaas de Jong’ 1975, pp. 11-19. ‘De toekomst van het kunstonderwijs’ 1975, p. 13. Hoetjes 1975, p. 5. ‘Gesprek met Klaas de Jong’ 1975, p. 5. Bruggeman 1993, pp. 170-173. ‘Angst om autonomie te verliezen’ 1979. ‘Roep om betere band’ 1979. ‘Roep om betere band’ 1979. Vermeijden 1979. ‘Nationale belangen overheersen hier’ 1979. Jaarverslag 1980 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 18 (archief WdKA). ‘Nel Barendregt neemt ontslag bij Academie’ 1981; ‘Nel Barendregt verlaat kunstacademie’ 1981; ‘Problemen Rotterdamse kunstacademie’ 1981; Jaarverslag 1981 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 21 (archief WdKA); Van Giersbergen 2012, p. 169 noot 33. ‘Twee dagen praten’ 1980. Rapport Studiecommissie obk, 1972, pp. 13-18. ‘Twee dagen praten’ 1980. Jaarverslag 1982 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 19 (archief WdKA). Alle citaten van Van Haaren: ‘Kunstacademie-directeur Hein van Haaren’ 1982. Het citaat van Morin komt oorspronkelijk uit: E. Morin, De culturele industrie. Een sociaal-psychologische bezinning, Utrecht/ Antwerpen 1965, p. 11 (oorspr. L’esprit du temps, Parijs 1962). Van Haaren 1983, pp. 11-13. Van Giersbergen 2012, p. 169. Van Haaren 1993, p. 8. Jaarverslag 1980 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 16 (archief WdKA). Jaarverslag 1983 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, pp. 18-19 (archief WdKA). Jaarverslag 1984 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 6 (archief WdKA). Alle citaten: Jaarverslag 1984 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, pp. 7, 8 (archief WdKA). Bruggeman 1993, pp. 19-23. Van Haaren, Den Hartog en Rehorst 1988, pp. 8-9 (in de bijlage is de brief opgenomen die op 13 november 1986 werd verstuurd aan W.J. Deetman, minister van Onderwijs en Wetenschappen). Bruggeman 1993, pp. 19-23.

32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76.

Jaarverslag 1983 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 17 (archief WdKA). Van Giersbergen 2012, p. 194. Van Haaren 1984, p. 257. Alle citaten: Van Haaren 1987, pp. 276, 278. Van Haaren 1984, p. 258. ‘Hein van Haaren, academie-directeur in Rotterdam’ 1983. Van der Kamp e.a. (red.) 1984, p. 189; Bruggeman 1993, pp. 171-172. Van der Kamp e.a. (red.) 1984, p. 189. Bruggeman 1993, pp. 171-172; Jaarverslag 1985 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam (archief WdKA), ‘Hein van Haaren, academie-directeur in Rotterdam’ 1983. Van der Tas 1990, p. 184. Jaarverslag 1985 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 7 (archief WdKA). Van Haaren 1993, p. 15. Van Haaren 1993, p. 16. Zie www.wdka.nl. Zie www.hogeschoolrotterdam.nl/hogeschool/visie-positionering/ rotterdams-onderwijs-model. Van Giersbergen 2012, p. 171. Van Gemert 1991, pp. 11-12. Dit citaat en het volgende: Academia Utopia, 1996, p. 28. Academia Utopia, 1996, p. 28. Knol (red.) 1997, p. 3 (archief WdKA). Giersbergen 2012, pp. 171-172. Berendsen (red.) 2000, p. 3 (archief WdKA). Ros 1998, p. 5 (archief WdKA). Berendsen (red.) 2000, p. 3 (archief WdKA). ‘Van a naar pro: afscheid’ 2011. Van Giersbergen 2012, p. 172. Van Steen 2011. Ros 1998, p. 5 (archief WdKA). Van Steen 2011. Van de M. 2010. Egbers 1995 (archief akv). Memorandum Academie Sint Joost 1950, p. 4 (sb). Hermans 1986, pp. 49-50; Egbers 1995 (archief akv). Rapport inzake het kunsten kunstnijverheidsonderwijs in Noord-Brabant, 1963. ‘Vertrouwen. Gesprek met Fred van der Have’ 1976, pp. 8-9. ‘Sint Joost in een stroomversnelling’, in: Egbers 1995 (archief akv). Egbers 1995 (archief akv). ‘1987-1995 Een directeur vertelt: omzwaai naar hbo en nieuw tehuis’, in: Egbers 1995 (archief akv). Schoonen 1988 (archief akv). ‘Taakverdeling en Concentratie Hoger kunstvakonderwijs’ 1987. Schoonen 1988 (archief akv). ‘1987-1995 Een directeur vertelt: omzwaai naar hbo en nieuw tehuis’, in: Egbers 1995 (archief akv). Ploeger 1988. ‘Sint Joost in een stroomversnelling’, in: Egbers 1995 (archief akv); Schoonen 1988 (archief akv). ‘1987-1995 Een directeur vertelt: omzwaai naar hbo en nieuw tehuis’, in: Egbers 1995 (archief akv).


859 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105.

De Vries 2012, p. 125. ‘Kunst wil niet anders zijn’ 1989, p. 1. Dit citaat en het volgende: ‘Sint Joost in een stroomversnelling’, in: Egbers 1995 (archief akv). Regouin en Tacke 1989, p. 7 (archief akv). ‘1987-1995 Een directeur vertelt: omzwaai naar hbo en nieuw tehuis’, in: Egbers 1995 (archief akv). Brief van Regouin, nr. Reg/ms/93042, d.d. 5 februari 1993 (zie Egbers 1995, archief akv). Broekhoff 2001, pp. 25-26 (archief akv). Alle citaten: Academia Utopia, 1996, pp. 60-62. Broekhoff 2001, p. 15 (archief akv). Academia Utopia, 1996, p. 65. Informatiebrochure Academie St. Joost Breda, studiejaar 1985-1986, dagopleiding (archief akv). Van der Kamp e.a. (red.) 1984, p. 153. Informatiebrochure Academie St. Joost Breda, studiejaar 1979-1980 (archief akv). Dit citaat en het volgende: Venster op een wijde wereld!, 1952 (archief akv). Academia Utopia, 1996, p. 66. Academia Utopia, 1996, p. 66. Alle citaten: Van de Vijver 1999, pp. 6-8 (archief akv). Academia Utopia, 1996, pp. 36-37. Van Giersbergen 2012, pp. 73-79, 172-173; Hooykaas 2001. Van Giersbergen 2012, pp. 172-173. ‘Ontoereikende werkplaatsruimte’ 1981; ‘Academie Beeldende Kunsten R’dam bezet’ 1981; Jaarverslag 1981 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 21 (archief WdKA). Hooykaas 2001; http://www.rotterdam.nl/tekst:willem_de_kooning_ academie. Van Giersbergen 2012, pp. 172-173. Hooykaas 2001; http://www.rotterdam.nl/tekst:willem_de_kooning_ academie. ‘Kunstacademie-directeur Hein van Haaren’ 1982. Jaarverslag 1982 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 18 (archief WdKA). ‘Kunstacademie-directeur Hein van Haaren’ 1982. Nat 1988b. Hooykaas 2001; http://www.rotterdam.nl/tekst:willem_de_kooning_ academie.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

i i i .1 . 3,

Int er m ez zo en

i i i .1 .4

Beenker e.a. 2002, pp. 38-41, 84-87. Huismans 1988, p. 161. Dit citaat en het volgende: Huismans 1984, pp. 291-292. Alle citaten: Huismans 1988, pp. 162-166. Van der Kamp e.a. 1984, p. 167. Beenker e.a. 2002, p. 91. Kockelkoren 2005, p. 31. Dit citaat en het volgende: Kockelkoren 2005, p. 34. Beenker e.a. 2002, p. 87. Beenker 2002, p. 91. Klaster 1997, zonder paginering.

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.

Van der Land 1987, p. 8 (cursivering in origineel). Geciteerd in: Gabison e.a. 1989, p. 7. Van der Land 1987, p. 5. Van der Land 1987, pp. 8-9 (cursivering in origineel). Den Hartog 1989. Leerplan van de gra (concept) 1984 (archief gra). Van Haaren e.a. 1988. Van der Land 1987, p. 9. Alle citaten: Academia Utopia, 1996, pp. 44-49. Van Haaren e.a. 1988. Zie: Ontwikkelingsplan 1989-1992 gra, 1988; Beleidsverslag 1998 gra; Den Hartog e.a. 1998; Beleidsverslag 2000 gra; Instellingsplan 2000-2004 gra, 2000 (alle archief gra). Den Hartog e.a. 1998. Den Hartog e.a. 1998, pp. 2, 5-6. Informatica beleidsplan gra 1989 (archief gra). Den Hartog e.a. 1998, p. 6. Den Hartog e.a. 1998, p. 14. Den Hartog e.a. 1998, p. 11 (citaat oorspr. in het Parool van 9 april 1999). Den Hartog e.a. 1998, p. 5. Zie voor het ontstaan en de geschiedenis van de afdeling: Bruinsma (red.) 1990. Geciteerd in: Bruinsma (red.) 1990, p. 2. Instellingsplan 2000-2004 gra, 2000, p. 1 (archief gra). Zie www.gerritrietveldacademie.nl. Dit citaat en het volgende: Ontwikkelingsplan 1989-1992 gra, 1988, p. 7 (archief gra). Beleidsverslag 1998 gra, p. 11 (archief gra). Beleidsverslag 1998 gra, p. 11 (archief gra); Den Hartog e.a. 1998, p. 6 (archief gra). Beleidsverslag 2000 gra, p. 14 (archief gra). Sleijpen 2003. Instellingsplan 2000-2004 gra, 2000 (archief gra). Zie www.rietveldacademie.nl. Dit citaat en het volgende: Zicht op kwaliteit, 1999, pp. 22-23. Dit citaat en het volgende: Instellingsplan 2000-2004 gra, 2000, p. 24 (archief gra). Zimmerman 2006, zonder paginering. Treffingers 2003. ’21 Most influential’ 2005. Schouwenberg en Staal 2008, p. 144. Schouwenberg en Staal 2008, pp. 128-129. Bell 1974. Bell 1982 (cursivering in origineel). Gilles 1970, p. 6 (archief dae). Zie hoofdstuk iv.5. Eger 2005, p. 13. Van den Heuvel 1989; Verslag van de besloten vergadering, 28 september 1983 (archief dae). Lucassen 1987, p. 4 (archief dae). ‘Een ontwikkelingsplan’ 1987, p. 6 (archief dae). Lucassen 1987, p. 4 (archief dae). Dit citaat en het volgende: Lucassen 1987, p. 7 (archief dae). Lucassen 1987, p. 2 (archief dae). Lucassen 1987, p. 11 (archief dae); Academia Utopia, 1996, pp. 25-27.

Noten hoofdstuk iii.1.3, Intermezzo en iii.1.4 860

861 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96.

Lucassen 1987, p. 5 (archief dae). Lucassen 1984, p. 2 (archief dae). Leerplan Industriële Vormgeving Dagonderwijs 1972, p. 2, en de bijlage (archief dae). Prak 1979, pp. 136-137. Dit citaat en het volgende: Leerplan Industriële Vormgeving Dagonderwijs 1972, pp. 3-4 (archief dae). Dit citaat en het volgende: Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, p. 10. Dit citaat en het volgende: Leerplan Industriële Vormgeving Dagonderwijs 1972, pp. 4-5 (archief dae). Alle citaten: Lucassen 1984, p. 2 (archief dae). Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, p. 12. Lucassen 1987, p. 13 (archief dae). Lucassen 1987, p. 8 (archief dae). Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, p. 8. Lucassen 1987, p. 6 (archief dae). Haak 1990, p. 11. Lucassen 1984, p. 2 (archief dae). Alle citaten: Lucassen 1984, pp. 6-7 (archief dae). Alle citaten: Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, pp. 14-15. Schouwenberg en Staal 2008, p. 133. Kerkvliet en Van Well Groeneveld 1987, p. 172. Lucassen 1987, p. 13 (archief dae). Lucassen 1984, p. 2 (archief dae). Lucassen1987, p. 12 (archief dae). Eijck 1992, p. 20; ‘Directeur Veldman van kunstacademie’ 1989 (archief akv / St. Joost); Opstal 1989 (archief akv / St. Joost). Lucassen 1984, pp. 5-6 (archief dae). Eger 2005, p. 13. ‘Een ontwikkelingsplan’ 1987, pp. 2-16 (archief dae). ‘Een ontwikkelingsplan’ 1987, p. 9 (archief dae). Lucassen 1990 (archief dae). Schouwenberg en Staal 2008, pp. 128-133; Eger 2005, p. 14. ‘Stand plannen nieuwbouw’ 1954-1955 (archief dae). Dit citaat en het volgende: Brief van C.G. Geenen en G.H. Swinkels 1966 (archief dae). Onderwijskundig programma 1968 (archief dae). Schouwenberg en Staal 2008, pp. 128-133; Eger 2005, pp. 38-40. Eger 2005, p. 14. Lucassen 1984, pp. 3-4 (archief dae). Van Hulten 2001. Schouwenberg en Staal 2008, p. 138. Geciteerd in Nat 1988b.

No te n h o of dst uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

iii.2

De Vries 2012, pp. 97-100. Geciteerd in Schouw 1997, p. 15 (noot 8). Schouw 1997, p. 142; Tuinstra en Petermeyer 1987, p. 18. Concept leerplan 1952, p. 1 (archief akv). Hermans 1986, p. 24. Van den Boogaart-Boerdijk 1972, p. 12. Geciteerd in De Jong 1978, p. 3. Geciteerd in Schouw 1997, p. 15 (oorspr. in Moller 1922).

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Geciteerd in Schouw 1997, p. 16. Geciteerd in Schouw 1997, p. 151 (oorspr. in Moller 1925-1926). Citaat uit de studiegids 1918-1919 van de Academie voor Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen in Tilburg, zoals opgenomen in: Tuinstra en Petermeyer 1987, p. 18; Schouw 1997, p. 142. Geciteerd in Schouw 1997, p. 15. Tuinstra en Petermeyer 1987, p. 18; Schouw 1997, p. 142. Tuinstra en Petermeyer 1987, pp. 20-23. Granpré Molière 1949, p. 3; Salemink 2009, pp. 289-307; Tuinstra en Petermeyer 1987, pp. 13-15. Granpré Molière 1949, p. 3. Constantinus 1939. Constantinus 1939, p. 6; Van Roon 2010, p. 221. Dit citaat en het volgende: Constantinus 1939, pp. 8-9. Alle citaten: Constantinus 1939, pp. 210-213. Constantinus 1950. Ramselaar 1936, pp. 586-587. Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 287-233. Mediator Dei et hominum, 1947, deel 4, hoofdstuk 2, paragraaf 7, alinea 193. Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 291-292. De Nederlandse vertaling van Cordovani’s artikel verscheen in het Katholiek Bouwblad van 28 mei 1949. Zie voor L’Art Sacré: Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 300-301. Granpré Molière 1949, pp. 7, 9. ‘Verslag van akkv-congres’ 1954. Schouw 1997, p. 168. Constantinus 1939, p. 215. Constantinus 1950, p. 368. Van der Laan 1960. Tuinstra en Petermeyer 1987, pp. 42-44; De Haan en Haagsma 1996, pp. 30-31. Geciteerd in Tuinstra en Petermeyer 1987, p. 44. Schouw 1997, p. 168. Granpré Molière 1949, p. 5. Dickhaut en Pomerantz-Beks 1997. Dit citaat en de volgende citaten: Te behandelen punten (archief familie Schaepkens, rhc Limburg). Geciteerd in Dickhaut en Pomerantz-Beks 1997, p. 56. Dickhaut en Pomerantz-Beks 1997, p. 64 noot 45. Archief familie Schaepkens, rhc Limburg. Rapport over een op te richten School, 1935, p. 6 (archief familie Schaepkens, rhc Limburg). Schrijven van Gregoire, 1935, p. 4 (archief familie Schaepkens, rhc Limburg). Brief van pastoor A. Rientjes, 1935 (archief familie Schaepkens, rhc Limburg). Conclusie naar aanleiding van diverse rapporten, p. 1 (archief familie Schaepkens, rhc Limburg). Van den Boogaart-Boerdĳk 1972, p. 9; Sarneel 1988, p. 8; Dickhaut en Pomerantz-Beks 1997, p. 64 noot 47. Geciteerd in: Sarneel 1988, p. 11 (oorspr. Van Meijel 1946). Van den Boogaart-Boerdĳk 1972, p. 9; Sarneel 1988, p. 31. Alle citaten: Van den Boogaart-Boerdĳk 1972, p. 38. Van den Boogaart-Boerdĳk 1972, pp. 12-13.

Noten hoofdstuk iii.2 862

863 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81.

82. 83. 84. 85. 86. 87. 88.

Geciteerd in Sarneel 1988, p. 16. Peters 1961, p. 5. Peters 1961, p. 8. Dit citaat en het volgende in: Peters 1961, pp. 24-25. Peters 1961, pp. 7-8. Peters 1961, pp. 28. Welten 1960. Sarneel 1988, p. 30. Jaarverslag 1936 mks Maastricht (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). Leerplan 1935 mks Maastricht (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). Jaarverslagen 1926-1968 mks (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). In Wouters en Scheffers 1966 wordt bij de docentenlijst pater Clodoald van Meyel ofm vermeld als pater Clodewald van Meyel ofm. Eindexamenverslagen 1943-1968, 1972-1975, 1984-1985 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). Jaarverslag 1952 mks Maastricht (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). Leerplan voor de dagcursus en de zaterdagmiddagcursussen, 1961 (archief Stadstekeninstituut/…, rhc Limburg). Scheffers 1948, p. 492. ‘Schetsplan nieuwbouw gereed’, 1951 (archief abkm). ‘De gipsen beelden van Scheffers’ 1969. Interview met Bruno Ninaber van Eyben, 19 mei 2014. Vergadering contactcommissie van 8 februari 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd). ‘De gipsen beelden van Jef Scheffers’ 2008. Rapport over een op te richten School, 1935, p. 9 (archief familie Schaepkens, rhc Limburg). Jaarverslag 1945-1946 Vrije School (sb). Hermans 1986, p. 11. Dit citaat en het volgende: Hermans 1986, p. 14. Jaarverslag 1945-1946 Vrije School (sb). Hermans 1986, p. 15. Geciteerd in Hermans 1986, p. 16. Granpré Molière 1946-1947. Kopie van de brief, als bijlage opgenomen in Hermans 1986. ‘Sint Joost Breda, 13 september 1948’ (sb). De oorspronkelijke versie bevindt zich in het archief Dom van der Laan in de abdij Sint-Benedictus te Vaals. In 2000 richtte broeder Lambertus Moonen, archivaris van de abdij namens de Stichting Van der Laan een brief aan Gerard Slee met de vraag of hij zijn vermoeden dat deze tekst van Van der Laan was kon bevestigen. Navraag bij de stichting op 18 november 2009 leerde dat die bevestiging nooit is gekomen, en ook het leerplan dat Van der Laan voor Academie St. Joost opstelde is nooit achterhaald. Jaarverslagen over de jaren 1949-1950-1951 (sb); Jaarverslag 1949 abk / mts (archief kabk). Simon 1951a en 1951b. Egbers 1995, p. 28 (archief akv). Hermans 1986, p. 23. Notulen der vergadering van het Bestuur 25 januari 1950 (sb). Notulen der vergadering van het Bestuur 27 januari 1950 (sb). Geciteerd in Egbers 1995 (archief akv).

89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137.

Hermans 1986, bijlage 4: wervingsfolder ‘Opleiding tot flinke jonge mensen in de maatschappij’, Breda 1950. Alle citaten: Memorandum Academie Sint Joost 1950, pp. 3-4 (sb). Hermans 1986, bijlage 3: prospectus Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, Breda 1952. Het citaat staat op p. 30. ‘Twee katholieke academies’ [vóór 1955] (archief akv). ‘Stadgenoten’ 1955 (archief akv). Venster op een wijde wereld!, 1950-1954 (archief akv). Bool en Rotteveel 2008, p. 18. Geciteerd uit De Stem van 9 juli 1952, in: Hermans 1986, p. 34. Conceptleerplan St. Joost 1952, p. 1 (sb). ‘Stadgenoten’ 1955 (archief akv). Leerplan dagopleiding St. Joost 1960, p. 2 (sb). Deze kopie is een versie van het leerplan van 27 april 1954 die met de hand is gecorrigeerd voor de gewijzigde versie van 1960. Perguin 1954 (sb). Alle citaten: Perguin 1954, pp. 2-4 (sb). Alle citaten: Vermeulen 1963, pp. 33-35 (sb). Oorspr. in: De Roos e.a. 1949, p. 13. Vermeulen 1963, p. 3 (sb). Volgens Egbers 1995 (archief akv) waren er in 1961 van de 190 studenten nog 143 rooms-katholiek, 13 onkerkelijk, 2 protestant en 2 joods Jaarverslag 1952-1956 St. Joost, p. 23 (sb). Egbers 1995 (archief akv). ‘Academie St. Joost. Tijdelijke uitgave 1966’ (archief akv). Brief van G.J. Slee 1966 (sb). Brief van A. Fokke van Duyn 1967 (sb). Brief van J. Loose 1973 (sb). Handgeschreven aantekeningen bij de brief van J. Loose 1973 (sb). ‘De katholiciteit van de katholieke school’ 1972, pp. 95, 96. Zie voor een uiteenzetting over de verhouding tussen kunst en de protestantse kerken: Steensma 1987. Habekotté 1986, p. 9. Geciteerd in Steensma 1987, pp. 12, 13. Steensma 1987, p. 13. ‘Twee nieuw christelijke academies’ 1977 (rkd), p. 3. Steensma 1987, p. 30. Alle citaten: Habekotté 1986, p. 9. Geciteerd in Roodnat 1977. Geciteerd in Broers 2010, p. 79. Broers 2010, p. 79; Roodnat 1977. Tollenaar en Huisman, 2013, pp. 19-21. Broers 2010, pp. 78-79. De Jong 1978, p. 4. Christelijke Akademie, 1981 (archief JvdE). Bos 1983, p. 29. De Jong 1978, p. 5. Christelijke Academie, 1981 (archief JvdE). Bos 1983, p. 28. De Jong 1978, pp. 4-5. Christelijke Academie, 1981 (archief JvdE). Hardy e.a. 1957. Alle citaten: Hardy e.a. 1957, p. 74. Hardy e.a. 1957, p. 76. Weitkamp 2005, pp. 31-32; Tollenaar en Huisman 2013, p. 29.


865 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155.

Buber 1998 en 2010. Broers 2010, p. 88. Bos 1983, pp. 28, 29. Tollenaar en Huisman 2013, p. 27. Sliedregt 1984, p. 179. Broers 2010, p. 82; De Jong 1978. Broers 2010, p. 82. Peppink 1986. Peppink 1997. Broers 2010, p. 82. Broers 2010, p. 82; Steensma 1987, pp. 103-122. Steensma 1987, p. 104. Broers 2010, p. 233. Schrover 1986, p. 11. Broers 2010, p. 104. Alle citaten: Vuyk 1996. Alle citaten: Vuyk 1999, opgenomen in Art 2005 (archief JvdE). Ondanks de fusie tot ArtEZ in 2002 hanteerden de samengevoegde instituten in hun publiciteitsuitingen voor het studiejaar 2003-2004 nog hun oude namen. 156. Dit citaat en het volgende: Informatiebrochure 2003-2004 Constantijn Huygens, pp. 5-8 (archief JvdE). 157. Broers 2010, p. 315. 158. Weitkamp 2005. 159. ‘Redactioneel’, Vita Brevis, tijdschrift voor kunst en zin, 1(2004)1, p. 2. 160. Dit citaat en het volgende: Weitkamp 2005, p. 33. 161. Aydogmus e.a. (red.) 2005, pp. 6-11 (archief JvdE). 162. Aydogmus e.a. 2005, pp. 10-11 (archief JvdE). 163. Zie voor de (ver)bouwgeschiedenis van Huize Ocrum: Boekraad 1955; Van den Eynde e.a. 1996; Jaarverslagen 1952-1956 St. Joost, pp. 20-22 (sb). 164. Zie http://www.kleinknoevenoord.nl/uittips/tuinen/mienruys.html. 165. ‘Twee katholieke academies’ z.j. [vóór 1955] (archief akv). 166. Jaarverslagen 1961-1965 Academie St. Joost Breda, p. 16 (sb). 167. Sarneel 1988, p. 9. 168. Van den Boogaart-Boerdijk 1972, p. 10. 169. Ibelings (red.) 2005, p. 242. 170. Zie Sarneel 1988, pp. 22 en 29. 171. Peters 1961, p. 29. 172. De Vries 2012, pp. 105, 108. 173. Geciteerd in Ploeger 1988, p. 6. 174. Geciteerd uit het verslag van de gemeentelijke vergadering van februari 1949, in Ploeger 1988, p. 6. 175. De Vries 2012, p. 105. 176. Alle citaten in: Ploeger 1988, pp. 6-8. 177. Geciteerd uit het verslag van de gemeentelijke vergadering van februari 1949, in Ploeger 1988, p. 8. 178. Geciteerd uit het verslag van de vergadering van april 1950 te Den Haag, in Ploeger 1988, p. 7. 179. Van Meijel en Pouderoyen 2009. 180. De Haan en Haagsma 1996, p. 55. 181. Geciteerd in De Haan en Haagsma 1996, p. 13 (oorspr. in Katholiek Bouwblad, 5 juli 1952). 182. Van D 1953.

183. 184.

Deur en Pouderoyen 1953. Geciteerd uit het verslag van de gemeentelijke vergadering van februari 1949, in Ploeger 1988, p. 7.

N ote n h oofds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

9. 10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

iii.3

Wingler 1962, p. 40. Het klassieke ornamenttekenen werd tot ca. 1921 nog aan het Bauhaus gedoceerd. Zie Wick 2000, pp. 66-67. Wick 2000, p. 62. Thöner 2009; Wick 2000. Bool en Broos 1979; Hofkamp en Van Uitert 1980, pp. 173-196; Van Uitert, Hofkamp en Jonker 1982; Boot 1982, pp. 10-21; Maan 1982; Van Rheeden 1988; Boot en Korstjens 2007; Brentjens 2008. Notulen Genootschap Kunstoefening, 3 september 1956 (archief ArtEZ). ‘Over bevoegdheid en bekwaamheid’ 1956, pp. 52-53. Gerard van Lerven was directeur van 1922 tot 1950. Toen hij na de oorlog langdurig afwezig was (van oktober 1945 tot september 1947), werd Joop Bonsen waarnemend directeur. Na het pensioen van Van Lerven in 1950 werd de heer Hekkema aangesteld als nieuwe directeur, maar hij overleed binnen het jaar. Bonsen werd opnieuw waarnemend directeur tot 1953, het jaar waarin hij definitief tot directeur werd benoemd. Hij bleef dat tot aan zijn pensioen in 1956. Zie Notulen Genootschap Kunstoefening, 17 juli 1951 en 31 augustus 1953 (archief ArtEZ). De Vries 2005, p. 83. Andere sollicitanten waren Johannes Itten, Mart Stam en verschillende leerkrachten van andere kunstnijverheidsscholen, onder wie J.H. Redelaar (kabk), J.C.H. Niegeman en J.A. Jacobs (IvKNO Amsterdam) en M. Bertels (WdKA). Sollicitatiebrief van H.J. Valk, 23 januari 1939 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.1.1, rkd). Valk 1939. Van den Berg 1940, p. 70. Hermans 1990, p. 6. Van Lerven 1954, p. 237. Notulen Genootschap Kunstoefening, 3 december 1952 (archief ArtEZ). Notulen Genootschap Kunstoefening, 31 augustus 1953 (archief ArtEZ). Van Lerven 1954, p. 238. ‘Eenvoudige herdenking van 150 jarig bestaan Kunstoefening’ 1953; ‘Kunstoefening 150 jaar’ 1953. De Contactcommissie was de voorloper van de in 1952 opgerichte Vereniging van Middelbare Scholen voor Kunst- en Kunstnijverheid in Nederland (vmks). Staal en Wolters 1987, p. 77. Vergadering van de Contactcommissie, 21 juni 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd). Notulen Genootschap Kunstoefening, 2 september 1949 (archief ArtEZ). Notulen Genootschap Kunstoefening, 6 oktober 1951 (archief ArtEZ). Vergadering van de Contactcommissie, 17 mei 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd).


867 26.

Vergadering van de Contactcommissie, 21 juni 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd). 27. ‘Waar jonge kunstenaars worden gevormd’ 1941. 28. Van Lerven 1954, p. 238. 29. Morris 1893. 30. Dijkerman 1997, p. 30; Van de Heide-Hemsing 1947, p. 300. 31. ‘Waar jonge kunstenaars worden gevormd’ 1941. 32. Hens 1939, pp. 197, 199. 33. Dit citaat en het volgende: ‘Waar jonge kunstenaars worden gevormd’ 1941. 34. A.J.B.B. 1924, p. 217 (cursivering in origineel). 35. Van Lerven 1954, p. 237. 36. Notulen Genootschap Kunstoefening, 16 december 1949 (archief ArtEZ). 37. Geciteerd in De Vries 2005, p. 59. 38. Van Lerven 1954, p. 239. 39. Hermans 1990, pp. 1, 6. Hermans baseert zich bij het opnoemen van de vakken op inmiddels vernietigde rapportboeken uit 1922-1923 en 1928-1929. 40. ‘Middelbare Kunstnijverheidsschool Kunstoefening’ 1927. 41. Prospectus Genootschap Kunstoefening (ga). De prospectus bevat geen jaartal, maar wordt door Hermans (1990) gedateerd op 1938, mogelijk op basis van docentennamen die worden genoemd (en die ongetwijfeld in de vernietigde rapportboeken hebben gestaan) en de daarbij met pen aangebrachte correcties. Het is echter wel zeker dat de prospectus van na 1933 is, omdat het adres van de nieuwbouw aan het Stationsplein 14A is vermeld. 42. Notulen 1945-1956 Genootschap Kunstoefening (archief ArtEZ). 43. Laan 1959. 44. Dit citaat en het volgende in Laan 1959. Zie ook de tentoonstellingscatalogus Ausstellung Holländische Informelle Gruppe, 1960 (de catalogus werd gebruikt voor de tentoonstelling in Düsseldorf). De tekst is van Armando. Fred Sieger is overigens niet in deze catalogus opgenomen. 45. Alle gegevens: Fritz-Jobse en Van Burkom 1988, pp. 201, 202, 256, 15, 13, 258, 17. 46. Van Stiphout 1986, p. 20. 47. Alle citaten: Notulen Genootschap Kunstoefening, 8 februari 1947 (archief ArtEZ). 48. Geciteerd in Van Mechelen en Jobse 2011, p. 24 (oorspr. ‘Nul. Een kroniek’, ongepubliceerd manuscript, Hall 1988, noot 7). 49. Dit citaat en de volgende citaten: Peeters 1948, p. 47. 50. Stokvis 1990, pp. 117-132. 51. Dit citaat en het volgende: Stokvis 1990, p. 125. 52. Laan 1959. 53. Peeters 1959, p. 49. 54. Peeters 1960, opgenomen in De Visser 2002, p. 147. 55. Dit citaat en het volgende: Van Mechelen en Jobse 2011, p. 69 (oorspr. brief gedateerd 24 maart 1960, Arnhem). 56. Citaten uit de notulen van Genootschap Kunstoefening, 23 maart 1959 (archief ArtEZ). 57. Notulen Genootschap Kunstoefening, 23 maart 1959 (archief ArtEZ); interview met Henk Peeters, 31 maart 2010. 58. Interview met Henk Peeters, 31 maart 2010. 59. Hoekstra 2004, pp. 112-114. 60. Interview met Henk Peeters, 31 maart 2010.

61. 62. 63. 64.

De Vries e.a. 2004, p. 16. Van den Eijnde 1994, p. 11. Middendorp 2002, p. 100. Notulen Genootschap Kunstoefening, 15 december 1958 (archief ArtEZ). 65. Geciteerd in Van den Eijnde 1994, p. 10. 66. Jobse en Middag 1994, pp. 28-29; interview met Henk Peeters, 31 maart 2010. 67. Geciteerd in Hermans 1990, p. 19. 68. Fritz-Jobse en Van Burkom 1988, pp. 33-53. 69. Interview met Henk Peeters, 31 maart 2010; Van den Eijnde 1994, p. 11. 70. Interview met Henk Peeters, 31 maart 2010. 71. Interview met Henk Peeters, 31 maart 2010. 72. Van den Eijnde 1994, p. 11. 73. Notulen Genootschap Kunstoefening, 1 september 1958 (archief ArtEZ). 74. Van den Eijnde 1994; Ten Holt 2009; interviews met Rein Houkes, 18 april 2012, en Willem Hillenius, 8 maart 2012. 75. Van den Eijnde 1994, p. 10. 76. ‘Democratisering van het kunstonderwijs’ 1969. 77. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, p. 7. 78. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, p. 16. 79. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, pp. 20-21. 80. Dit citaat en het volgende: Van Beek 1968, p. 5. 81. Dit citaat en het volgende: Van Mechelen en Jobse 2011, pp. 113, 116. 82. Van Mechelen en Jobse 2011, p. 116 noot 168. 83. Van Mechelen en Jobse 2011, p. 44 noot 65. 84. Van Mechelen en Jobse 2011, p. 118. 85. Dit citaat en het volgende: Peeters 1984, p. 243. 86. Citaten van Wagner: Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, pp. 10, 11. 87. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, p. 20. 88. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, p. 14. 89. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, p. 19. 90. Dit citaat en het volgende: Laan 1967. 91. Zie o.a. Hofkamp en Van Uitert 1980; Broos 1982; Maan 1982 en 2006. 92. Plantenga 1938, p. 68. 93. Dit citaat en de volgende citaten: Plantenga 1938, pp. 69-70. 94. Dit citaat en het volgende: Plantenga 1938, pp. 67-68. 95. Beljon 1982a, p. 83. 96. Geciteerd in Brentjes 2008, p. 192 (oorspr. Zwart 1929, p. 24). 97. Risseeuw 1929, p. 506. 98. Van der Burgh 1987. 99. Plantenga 1938, p. 68. 100. Geciteerd in Brentjes 2008, p. 191 (oorspr. Zwart 1928b). 101. Schema van het vormonderwijs, opgenomen in Brentjes 2008, p. 193. 102. Brentjes 2008, pp. 191-197; Broos 1982, p. 80. 103. Dit citaat en het volgende: Maan 1982, p. 6. 104. Geciteerd in Maan 2006, p. 11 (oorspr. tentoonstellingscatalogus Paul Schuitema, 1967). 105. Interview met Willem Sandberg, 11 april en 2 juni 1983, in: Van Brummelen en Slothouber 1984, p. 10. 106. Dit citaat en het volgende: Heukelom (red.) 1927, p. 20. 107. Rapport m.b.t. de toestand van het onderwijs 1936 (archief IvKNO, inventarisnr. 4.1.2, rkd).


869 108. 109. 110.

De Jong 1929, pp. 27-28. Heukelom (red.) 1927, pp. 22-23. Dit citaat en het volgende: Rapport m.b.t. de toestand van het onderwijs 1936, pp. 3-5 (archief IvKNO, inventarisnr. 4.1.2, rkd). 111. Geciteerd in Slothouber (red.) 1997, p. 15 (oorspr. notulen bestuursvergadering van het IvKNO, 29 maart 1939). 112. Brief van Itten aan het bestuur van het IvKNO (archief IvKNO, inventarisnr. 3.1.1, rkd). 113. Dit citaat en het volgende: De Wit 1979, p. 107 (oorspr. Niegeman 1938). 114. De Wit 1979, pp. 78-86. 115. Interview met Willem Sandberg, 11 april en 2 juni 1983, in: Van Brummelen en Slothouber 1984, p. 10. 116. Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 114 (oorspr. ‘Mart Stam’ 1939). 117. Interview met Sybren Valkema, 28 maart en 27 april 1983, in: Van Brummelen en Slothouber, 1984, pp. 14-26. 118. Boot 1982; Van Rheeden 1984; Van Uitert, Hofkamp en Jonker 1982; De Wit 1979. 119. Geciteerd in Gabison, Kranen en Raupp 1989, p. 35 (oorspr. notulen van de 111e bestuursvergadering van het IvKNO, 3 april 1939). 120. Dit citaat en het volgende: Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 115 (oorspr. Stam 1941). 121. Fritz-Jobse en Van Burkom 1988, p. 36. 122. Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 121 (oorspr. Stam 1941). 123. Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 144 (oorspr. M. Stam, Antrittsrede, 3 oktober 1949). 124. Internaat 1943 (archief IvKNO, inventarisnr. 4.1.4, rkd). 125. Rapport kunstonderwijs (archief IvKNO, inventarisnr. 4.1.6, rkd). 126. Boot 1982, p. 11. 127. Geciteerd in Boot 1982, p. 11 (oorspr. ‘Architect Stam benoemd’, De Telegraaf, 19 juli 1939). 128. Rapport van de commissie van advies, 1949. 129. De Wit 1979, p. 41. 130. Geciteerd in Boot 1982, p. 11. 131. Geciteerd in Gabison, Kranen en Raupp 1989, p. 35 (oorspr. notulen van de 111e bestuursvergadering van het IvKNO, april 1939). 132. Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 143 (oorspr. M. Stam, Antrittsrede, 3 oktober 1949). 133. Dit citaat en het volgende: Van Bergeijk en Máčel 1999, pp. 127, 29 (oorspr. Stam 1946). 134. Geciteerd in Boot 1982, p. 11 (oorspr. ‘Architect Stam benoemd’, De Telegraaf, 19 juli 1939). 135. Geciteerd in Boot 1982, p. 11 (oorspr. M. Stam, ‘Men vraagt… een paleis’, De 8 en opbouw, 12[1939]10, p. 258). 136. Van Bergeijk en Máčel 1999, pp. 145-147 (oorspr. M. Stam, ‘Entwurf “Institut für Industrielle gestaltung” – Programm’, augustus 1950). 137. De Wit 1979, p. 109. 138. Uit een brief van Niegeman aan directeur Dirk Vis, geciteerd in De Wit 1979, p. 109. 139. Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 116 (oorspr. Stam 1941). 140. Van Bergeijk en Máčel 1999, p. 117 (oorspr. Stam 1941). 141. Geciteerd in De Wit 1979, p. 130. 142. Brief van Rietveld aan Willem Sandberg, 17 mei 1948, geheel geciteerd in Slothouber (red.) 1997, p. 17. 143. Interview met Willem Sandberg, 11 april en 2 juni 1983, in: Van Brummelen en Slothouber 1984, p. 10.

144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153.

154. 155. 156.

157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174.

Fragment van de brief van Niegeman aan het bestuur van het IvKNO, 9 april 1955, geciteerd in De Wit 1979, p. 112. De Wit 1979, p. 113. Van Rheeden 1984, p. 71. Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, pp. 11, 14. Geciteerd in Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 17 (oorspr. in: Huis aan huis, 28 oktober 1948). Geciteerd uit de openingsrede van Jan Jans, 9 februari 1950, in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 19. Geciteerd in Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 18 (oorspr. in: Twentse Courant, 20 september 1949). Geciteerd in Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 58. Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 60. Citaat uit het interview met Joop Hardy in tapes, maart 1981, overgenomen in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 51. In tegenstelling tot wat Hardy beweerde was Sandberg volgens Simon den Hartog nooit lid geweest van de cpn of enige andere politieke partij. Citaat uit het interview met Joop Hardy in tapes, maart 1981, overgenomen in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 52. Van den Heuvel 1987, p. 185; Van Rheeden 1989, p. 159. Zie voor de bouwgeschiedenis en informatie over Jan Wiebenga: Van Dijk 1998, pp. 52-57; Vierdag 1984; Schnitker en Willinge (red.) 1982, pp. 84-92; en een nog niet gepubliceerd manuscript over de geschiedenis van het beeldende kunstonderwijs in Groningen van de hand van Petri Leijdekker, dat mij in 2011 ter hand werd gesteld door Jan Brand van ArtEZ Press. Schnitker en Willinge (red.) 1982, p. 85. Petri Leijdekker, nog niet gepubliceerd manuscript over de geschiedenis van het beeldende-kunstonderwijs in Groningen, mij ter hand gesteld door Jan Brand. Geciteerd in Schnitker en Willinge (red.) 1982, p. 85 (oorspr. Verslag aangaande den toestand van het nijverheidsonderwijs in de gemeente Groningen, 1922). Huygens en Boekraad 1997, pp. 23-24; zie ook: Vierdag 1984. Van Hoogenhuyze 2007, pp. 16-17. Van Uitert, Hofkamp en Jonker 1982, p. 338. Rehorst 1982, p. 8. Geciteerd uit een brief van Jan Buijs aan Hannah Höch en Til Brugman, 2 januari 1931, in: Rehorst 1982, pp. 8-9. Het onderwijs in 1936, rapport van de onderwijsinspectie, Den Haag 1937, pp. 65-66 (Koninklijke Bibliotheek Den Haag); zie http://www. onderwijserfgoed.nl/static/pdf/oi/dts_1532.pdf. Beljon 1982, pp. 76, 79-80. Zie ook Plantenga 1926 en 1929. Rehorst 1982, pp. 137, 140. Diot citaat en het volgende: Slothouber (red.) 1997, pp. 37-38. Slothouber (red.) 1997, p. 38. Van Zijl 2010, pp. 159-188. Geciteerd in Slothouber (red.) 1997, p. 41 (oorspr. G. Rietveld, ‘De nieuwe school’, ‘de zomerkrant’ van het IvKNO, 1955). Interview met Sybren Valkema, in Van Brummelen en Slothouber 1984, pp. 14-26. Geciteerd in Gabison, Kranen en Raupp 1989, p. 66 (oorspr. Wiekart 1967).


871 175.

176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195.

Brief van Simon den Hartog (supervisor Beeldende Kunst Zuidas) en Hester Alberdingk Thijm (bestuursvoorzitter Virtueel Museum Zuidas) aan J.D. Stoutenbeek (directeur Zuidas Amsterdam), Amsterdam, 20 mei 2009; brief getekend door meer dan zestig bestuurders, kunstenaars, oud-studenten en -docenten van de gra aan de Raad van Toezicht van de gra, het College van b&w van Amsterdam en minister Plasterk van oc&w, Amsterdam, 15 juli 2009. Beide brieven zijn mij ter hand geteld door Simon den Hartog. Maatje 2009, zonder paginering. Van Eenennaam e.a. 2012 (archief gra). Zie voor de bouwgeschiedenis van Rietvelds academie in Arnhem: Slothouber (red.) 1997; Dijkerman 1997; Bouwkundig Weekblad, 29 november 1963, nr. 24, pp. 464-467. Dijkerman 1997, pp. 29-30. A.J.B.B. 1924, p. 217. Prospectus 1946 Genootschap Kunstoefening (rkd). Geciteerd in Van Brummelen en Slothouber 1984, p. 8 (oorspr. G. Rietveld, ‘De nieuwe school’, ‘de zomerkrant’ van het IvKNO, Amsterdam 1955). Van Brummelen en Slothouber 1984, pp. 88, 90. Notulen Genootschap Kunstoefening, woensdag 10 juli 1957 (archief ArtEZ). Interview met Hillenius, 8 maart 2012. Smeets 1997. Geciteerd uit het verslag van de bestuursvergadering van Genootschap Kunstoefening van 11 december 1963, in: Slothouber (red.) 1997, p. 44. Geciteerd uit het verslag van een bouwbespreking op 26 februari 1963, in: Slothouber (red.) 1997, pp. 57-58. Geciteerd in Ploeger 1988; Nat 1988a. Van Haaren 1972, p. 5. Kamphuis en Nat 1988a. Ploeger 1988. Geciteerd in Ploeger 1988. Van Haaren 1972, p. 5. Nat 1988a.

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

No te n h o of ds t uk

i i i .4

41. 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Gispen 1948, p. 48. Staal en Wolters (red.) 1987, p. 77. Rapport van de commissie van advies, 1949. Vergadering van de Contactcommissie van directeuren op woensdag 21 juni 1950 in het gebouw van het Instituut tot opleiding van tekenleraren te Amsterdam en Stukken m.b.t. tot de Contactcommissie van Directeuren, 1950-1952 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd). Van den Heuvel 1987, p. 185. Jaarverslag 1950 abk/mts, Den Haag, p. 9 (archief kabk Den Haag). Vergadering van de Contactcommissie van directeuren op woensdag 21 juni 1950 te Amsterdam (archief IvKNO, inventarisnr. 3.3.2, rkd). Dit citaat en het volgende: Gispen 1948, pp. 50, 53. Gispen 1948, pp. 83-84. Zie voor de geschiedenis van de civ Roijers 1989. Vergadering van de Contactcommissie, 21 juni 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd).

42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52.

Roijers 1989, pp. 24, 37, 38 en bijlage 1; Vergadering van de Contactcommissie, 21 juni 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 3.2.2, rkd). Jaarverslag 1957 kabk, p. 4 (archief kabk). Jaarverslagen 1950 t/m 1953 kabk (archief kabk). Roijers 1989. Lezing opgenomen in het Jaarverslag 1962 kabk, pp. 12-16 (archief kabk). Majorick 1957a; ‘Industriële vormgeving’ in Majorick 1959, pp. 37-52. Read 1961. Dit citaat en het volgende: Majorick 1959, p. 45. Read 1961, p. 4. Read 1961, p. 41. Dit citaat en het volgende: Majorick 1957, p. 52. Van der Grinten 1963; Jaarverslag 1962 kabk, p. 15 (archief kabk). Jaarverslagen 1960 en 1961 kabk; Roijers 1989, pp. 43-44. Jaarverslag 1962 kabk, p. 16 (archief kabk). Jaarverslag 1962 kabk, p. 20 (archief kabk). Een groot deel van zijn artikelen werd gebundeld in Pruys 1971 en 1974. Handgeschreven uitwerking van het interview met Joop Beljon door Ingeborg de Roode, 10 augustus 1990, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen. Alle citaten: Pruys 1964/1971, pp. 77, 79-82, 89. Pruys 1972, pp. 55-65. Dit citaat en het volgende: Van Uffelen, Plan tot stichting van een academie, 1950 (ua). Alle citaten: Notulen van 13 januari 1951 (ua). Brief van Karel Sanders, 10 februari 1951 (ua). Vergadering van het curatorium van de Stichting, 16 mei 1951 (ua). Adelaar en Gerards 2000, p. 20; Mol 1989. Notulen der gecombineerde vergadering, 11 januari 1952 (ua). ‘Kunstnijverheidsonderwijs roept tegenstellingen op. Twee stichtingen belichten hun standpunt’, Utrechts Dagblad, 11 september 1951 (ua). Brief van J. Hilius e.a. aan de Raad der Gemeente Utrecht, 23 februari 1952 (ua). Stukken betreffende de ontwikkeling van een leerplan voor de opleiding (ua). ‘Artibus en Kunstliefde. Een stem over de controverse’, Utrechts Nieuwsblad, 9 december 1952, p. 4 (ua); Mol 1989, p. 41. Dit citaat en het volgende: ‘Jan Engelman over: Utrecht op zijn smalst. Hoe een Kunstnijverheidsschool tot stand komt. Gaat het om huisvlijt of gaat het om kunst?’, onbekend krantenknipsel (ua). Brief van de secretaris van de stichting aan de bestuursleden, Utrecht, 1 juli 1954 (inventarisnr. 8, ua). ‘Wij spraken met: M.C.W. Diemèl’ 1956. Brief van de secretaris van de stichting aan de bestuursleden, Utrecht, 1 juli 1954 (inventarisnr. 8, ua). ‘Wij spraken met: M.C.W. Diemèl’ 1956. Adelaar en Gerards 2000, p. 21; Mol 1989. Geciteerd in Brentjes 2008, p. 191 (oorspr. Zwart 1928b). ‘B.K.I.-prijs 1964 Jury-uitspraak’ 1965, p. 4. De jury bestond uit Joop Beljon, Joost van der Grinten, A.P. Bruigom, ir. L.C. Kalff, H.G. Pelikaan en mevr. A.Th. Vos-Warnecke. Van den Heuvel 1986 en 1987; Schouwenberg en Staal 2008. ‘B.K.I.-prijs 1964 Jury-uitspraak’ 1965, p. 3. Van de Eerdweg en Houtman 1976, p. 101. Smeets 1973a.

Noten hoofdstuk iii.4 872 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90.

Geciteerd uit het Eindhovens Dagblad, 1 februari 1950, p. 3. ‘Cursus Industriële Vormgeving eerste in Nederland’ 1950 (archief dae). Geciteerd in Van den Heuvel 1986, p. 54. Geciteerd in Schouwenberg en Staal 2008, p. 21 (oorspr. Philipskoerier, 20 mei 1950). Van den Heuvel 1986, p. 55. Van den Heuvel 1988. Alle citaten: Smeets 1946, p. 3-5. Dit citaat en het volgende: ‘Een goede raad’ 1950/1951, p. 77. Smeets 1957, p. 129. Smeets 1959a, pp. 5-7. Dit citaat en het volgende: Smeets 1954a, p. 64. Smeets 1959b. ‘Terugblikken omwille van morgen, inleiding’ 1965; Smeets 1969, pp. 99-101. Smeets 1969. Smeets 1958. Smeets 1969, p. 100. Ludisch verwijst hier naar ludiek, het spelen van de homo ludens zoals beschreven in het gelijknamige boek van Johan Huizinga. Smeets 1969, pp. 108-109. Alle citaten zijn afkomstig uit: Kockelkoren 1955, pp. 45-46. Dit citaat en het volgende: Smeets 1968a, pp. 24-25. Smeets 1969, pp. 100-101; Smeets 1974, p. 1. Dit citaat en het volgende: Smeets 1966, p. 6. Alle citaten: Smeets 1969, p. 93. Ashbee 1974 en 1978. Dit citaat en het volgende: Smeets 1969, pp. 96, 95. Geciteerd in: Van den Heuvel 1987, p. 186. Van de Harten 1953. Dit citaat en het volgende in: Van den Heuvel 1986, p. 58 (oorspr. Philipskoerier, omstreeks september 1953). Van den Heuvel 1986, p. 58. Smeets 1954b, p. 68. Geciteerd in Van den Heuvel 1986, p. 61. Rapport Studiegroep Industrie, 1954, p. 58. Dit citaat en het volgende: Smeets 1965, pp. 9, 11. Alle citaten: Smeets 1965, pp. 7-13, 17. Geciteerd uit de prospectus ‘Dagschool voor Industriële Vormgeving’ in Van den Heuvel 1988, p. 60. Alle citaten: Smeets 1965, p. 17. Smeets 1968b, p. 89. Smeets 1965, p. 17. Het onderwijs in Nederland, 1964, p. 264.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

iii.5

Bosman en Salemink (red.) 2009, p. 319. Beljon z.j. [ca. 1996]. Lieverse 2010, p. 2. Middendorp 2002, p. 90. Beljon 1998, zonder paginering. Geciteerd in Middendorp 2002, p. 90. Beljon z.j. [ca. 1996].

873 8.

‘Rede van de heer J.J. Beljon, directeur van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te ’s-Gravenhagen’, opgenomen in: Jaarverslag 1957 kabk, pp. 26-31 (archief kabk). 9. Majorick 1957a. 10. Alle citaten uit de ‘Rede van de heer J.J. Beljon’, opgenomen in: Jaarverslag 1957 kabk, pp. 26-31 (archief kabk). 11. ‘Rede uitgesproken door Zijne Excellentie de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen op 23 september in de rolzaal’, opgenomen in: Jaarverslag 1957 kabk, pp. 22-26 (archief kabk). 12. Majorick 1959, p. 206. 13. Geciteerd in Bosman en Salemink (red.) 2009, p. 312 (oorspr. Roeping, 29[1953-1954], p. 108). 14. Geciteerd in Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 321-322 (oorspr. Proloog, 1[1946], p. 107). 15. Geciteerd in Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 321-322 (oorspr. Proloog, 1[1946], p. 529-530). 16. Geciteerd in Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 322-323 (oorspr. Proloog, 1[1946], p. 561). 17. Geciteerd in Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 322-323 (oorspr. Proloog, 1[1946], p. 562). 18. Bosman en Salemink (red.) 2009, p. 323. 19. Geciteerd in: Bosman en Salemink (red.) 2009, p. 327 (oorspr. Roeping, 29[1953-1954], p. 327). 20. Bosman en Salemink (red.) 2009, p. 328. 21. Majorick 1949, p. 59. 22. Dit citaat en het volgende: Majorick 1949, p. 62. 23. De woorden van Beljon en Granpré Molière worden geciteerd in: Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 331-330 (oorspr. Katholiek Bouwblad, 21[1953-1954], pp. 229-230). 24. Majorick 1949, p. 63. 25. Majorick 1953, p. 119. 26. Majorick 1961. 27. Geciteerd in Bosman en Salemink (red.) 2009, p. 332. 28. Majorick 1959, p. 14. 29. Buber 2010 (19641), pp. 18-19. Beljon gebruikte het citaat van Buber ook al in zijn eerste versie van ‘Industriële vormgeving’, gepubliceerd in Hardy e.a. 1957, pp. 151-186. 30. Geciteerd in Majorick 1959, p. 4; zie ook Buber 2010, pp. 18-19. 31. Alle citaten: Majorick 1959, pp. 206-208. 32. J. Beljon, ‘Stop the striptease, please’, in: Beljon 1964, p. 70; Majorick 1959, pp. 207-208. 33. Gombrich 1979. 34. Alle citaten: Majorick 1959, pp. 210-211. 35. Alle citaten: Majorick 1957, pp. 174-175. 36. Beljon 1964, p. 92. 37. Beljon 1976, p. 57. 38. Majorick 1959, p. 36. 39. Majorick 1957, p. 157. 40. Alle citaten: Majorick 1959, pp. 64-66. 41. Majorick 1957, p. 169. 42. Majorick 1957, p. 169. 43. ‘Rede van de heer J.J. Beljon’, opgenomen in: Jaarverslag 1957 kabk, p. 30 (archief kabk). 44. Tentoonstellingscatalogus De kamer van ik , 1960. 45. Beljon 1982, p. 98.


875 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94.

Jaarverslag 1959 kabk, p. 3 (archief kabk). Het artikel ‘Het Londense Royal College of Art’, De Groene Amsterdammer, 27 februari 1960, is in zijn geheel overgenomen in Lieverse 2009, pp. 7-13. Beljon 1980 (19761) en 1987; J. Beljon, Gramática del arte (Madrid 1993) is de Spaanse vertaling van Ogen open. Dit citaat en het volgende: Beljon z.j. [ca. 1996]. Jaarverslag 1974 kabk, p. 28 (archief kabk). Dit citaat en het volgende: Beljon z.j. [ca. 1996]. Dit citaat en het volgende: ‘Basisstudie’ 1976, pp. 20-21. Jaarverslag 1982-1983 kabk, p. 27. Van Marissing 1969. Beljon 1964, p. 18. Beljon 1964, p. 87. Tegenbosch 1966. Majorick 1959, p. 8. Majorick 1959, p. 16. Majorick 1959, pp. 20, 22. Majorick 1959, pp. 22, 26. Beljon 1964, p. 149. Beljon 1964, p. 24. Jaarverslag 1958 kabk, p. 6 (archief kabk). Leerplan 1963, opgenomen in het Jaarverslag 1964 kabk (archief kabk). Jaarverslag 1960 kabk, p. 10 (archief kabk). Dit citaat en het volgende: Beljon 1982, p. 68. Beljon 1982, p. 98. Beljon 1964, 1976 en 1982. Beljon 1976, p. 11. Beljon 1976, pp. 114-115. Beljon 1982c, achterplattekst. Majorick 1959, p. 15. Majorick 1957, p. 168. Dit citaat en het volgende: Read 1961 (19531), pp. 116, 118. Majorick 1959, p. 6. Jaarverslag 1964 kabk, p. 49 (archief kabk). Jaarverslag 1966 kabk, p. 11 (archief kabk). Jaarverslagen 1968 en 1970 kabk (archief kabk). Jaarverslag 1971 kabk, p. 14 (archief kabk). Jaarverslag 1968 kabk, p. 15 (archief kabk). Jaarverslagen 1974 kabk, p. 84, en 1975, p. 31-32 (archief kabk). Middendorp 2002, p. 90. Beljon 1982, p. 97. Middendorp 2002, p. 90. Van der Velden 1982. Lieverse 2009, p. 2. Beljon 1982, p. 98. Beljon 1982, p. 97. Jaarverslag 1964 kabk, p. 13 (archief kabk). Dit citaat en het volgende: Majorick 1959, pp. 145, 147. Beljon doelde hier op de Gebonden kunsten Federatie (GkF), opgericht in 1945 door Willem Sandberg en Mart Stam, en de Vereniging voor Reclameontwerpers en Illustratoren (vri), opgericht in 1948. Majorick 1959, p. 148. Van der Velden 1982.

N ote n h oofds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38.

iii.6

‘Anti-copyright, verslag van het jaar 1968’, opgenomen in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, p. 89. Jaarverslag 1966 Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, p. 21 (archief WdKA). Jaarverslag 1968 Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, p. 25 (archief WdKA). Jaarverslag 1968 Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, p. 24 (archief WdKA). Interview met Bruno Ninaber van Eyben, 19 mei 2014. Adelaar en Gerard 2000, p. 22; Mol 1989, pp. 71-77. Jaarverslag 1968 kabk, p. 4 (archief kabk). Van Marissing 1969. Dit citaat en het volgende: Van den Eijnde 1994, p. 21. Alle citaten: Rapport Studiecommissie, 1971, pp. 11-13, 30. Leijdekkers 1984, p. 96. Bruinsma 1968 (archief dae). De Winter 2010. Dit citaat en het volgende: Bruinsma 1968 (archief dae). Alle citaten uit de brief van docent Frans Smeets aan zijn broer directeur René Smeets en het bestuur met een chronologisch relaas van de stakingen, aangevuld met citaten uit brieven van Smeets, d.d. 17 september 1969 (archief dae). Geciteerd in Bruinsma 1968 (archief dae). De uitlatingen van Smeets en Gilles werden geciteerd in ‘Staking academie spitst zich toe’, Eindhovens Dagblad, 31 mei 1968. Geciteerd in Eijck 1992, p. 9 (oorspr.: protestbrief van studenten, 9 juni 1968). Geciteerd in Bruinsma 1968 (archief dae). Schouwenberg en Staal 2008, pp. 32-33. Dat blad met die rode letters, 1969 (archief dae). Opinievijgeblad van nivo, z.j. [1969] (archief dae). Dat blad met die rode letters, 1969 (archief dae). Dat blad met die rode letters, 1969 (archief dae). Gorz 1968, p. 16. Alle citaten: Gorz 1968, pp. 62-65. Opinievijgeblad van nivo, 1969 (archief dae). Opinievijgeblad van nivo, 1969 (archief dae). Dat blad met die rode letters, 1969 (archief dae). Opinievijgeblad van nivo, 1969 (archief dae). Geciteerd in Wolfswinkel 1969 (archief dae). Wolfswinkel (archief dae). Wolfswinkel 1969 (archief dae). Zie voor de gang van zaken tijdens de staking ook De Winter 2010 en Wolfswinkel 2011. Hollaar 1969 (archief dae). Dit citaat en het volgende: Huygens 2008, pp. 43-44 (oorspr.: ‘Eindhovense ontwerpersopleiding in de branding’, in: IV Nieuws, 35[mei 1970]1, zonder paginering. Reith Lectures 1967: Edmund Leach, ‘A Runaway World’, lecture 5: ‘Men and Learning’, uitgezonden op 10 december 1967, bbc Radio 4, http://www.bbc.co.uk/programmes/p00h3xy8. Geciteerd in de brief van Frans Smeets, 17 september 1969 (archief dae). Verantwoording door Frans Smeets, in: dat blad met die rode letters, 1969 (archief dae).


877 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77.

Hermans 1986, pp. 61-62; Egbers 1995 (archief akv). ‘Democratische doorbraak St. Joost’ 1969 (archief akv). Geciteerd in: ‘1950-1976: Gerard Slee: Kunstonderwijs gaat me aan het hart’, in Egbers 1995 (archief akv). Alle citaten: Egbers 1969. Egbers 1995 (archief akv). Egbers 1995 (archief akv). Leijdekkers 1984, pp. 84-85. Alle citaten: Egbers 1995 (archief akv). Geciteerd in ‘1960-1983: Wim Smits: “Niet alleen een vaktechnische zaak”’, in: Egbers 1995 (archief akv). Hermans 1986, p. 63, noot 13. Hermans citeert uit de notulen van de bestuursvergadering van 11 maart 1960: ‘directeur gaf verslag van moeilijkheden met een docent (Welten), wiens houding door het bestuur werd gelaakt’. Alle citaten: Welten 1960, pp. 40, 56, 60, 275, 64, 269-270. Concept voor een nieuw leerplan 1969 (sb). Informatiebladen dagacademie 1970 (sb). Brief van G.J. Slee aan de docenten en werkplaatsassistenten, 22 februari 1972 (sb). ‘Nog geen lessen op afdeling’ 1973 (archief akv). Hermans 1986, p. 62. Alle citaten: ‘Verslag van de bijeenkomst’ 1973, pp. 3-4, 15 (archief akv). ‘Conflict tussen bestuur St. Joost en studenten’ 1973 (archief akv). ‘Sint-Joost-directeur’ 1973 (archief akv). ‘Conflict tussen bestuur St. Joost en studenten’ 1973 (archief akv). ‘Rapport: de organisatievorm van St.-Joost is uitgewerkt’ 1974 (archief akv). ‘Bestuur St.-Joost akkoord’ 1974 (archief akv). ‘Rapport: de organisatievorm van St.-Joost is uitgewerkt’ 1974 (archief akv). ‘1973: Paul den Hollander: “Niemandsland voor autonome fotografie”’, in: Egbers 1995 (archief akv). Geciteerd in: ‘1975: Kees Voermans: “Je moest het zelf maar uitzoeken”’, in: Egbers 1995 (archief akv). Geciteerd in: ‘1977: Franska Stuy: “Ze hebben ons zelf alles laten uitzoeken”’, in: Egbers 1995 (archief akv). Citaat uit het interview met Joop Hardy in tapes, maart 1981, overgenomen in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 55. Geciteerd uit het jaarverslag 1968 van de aki, in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 30. J. Hardy, ‘Bericht aan de Akademie Vergadering’, 17 juni 1980, vermeld in: Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 306. ‘Bureaukratie maakt kunstonderwijs onmogelijk’ 1980. Geciteerd in: Hofkamp en Van Uitert 1980, p. 242 (oorspr. Citroen 1935). Joustra en Steenkist (red.) 1987; Hoetjes 1975, p. 3. J. Hardy, ‘Bericht aan de Akademie Vergadering’, 17 juni 1980, in: Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 307. Alle citaten: Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 171, 36. Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 53-54. Alle citaten: Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 53, 16. Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 204. Geciteerd uit een brief van Hardy aan de staatssecretaris van Onderwijs, in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 35. Dit citaat en het volgende: Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 54, 15.

78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120.

Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 57. Geciteerd in ‘Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs’ 1976, p. 3 (archief dae). Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 218-219. Alle citaten: Joustra en Steenkist 1987, pp. 12-14. J. Hardy, ‘Bericht aan de Akademie Vergadering’, 17 juni 1980, in: Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 306. Herrigel 1951. Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 125. Geciteerd in ‘Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs’ 1976, p. 3 (archief dae). Geciteerd in Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 32. Heilbron 1992. E. Beenker, ‘De aki een geval apart’, in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, pp. 190-203. Wingler (red.) 1977. Pevsner 1973 (19401), p. 213. Geciteerd in ‘Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs’ 1976, p. 3 (archief dae). ‘Basisstudie’ 1976, pp. 9-12. Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 31. ‘Basisstudie’ 1976, pp. 9, 11. Geciteerd uit een interview van J. Hardy met W. Beeren in 1971 in nrc Handelsblad, in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 32. ‘Basisstudie’ 1976, p. 10. Hardy 1971, p. 37. Alle uitlatingen geciteerd in: ‘Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs’ 1976, pp. 8, 10, 2 (archief dae). Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 29; Marcuse 1968. Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 13 en 213. ‘Basisstudie’ 1976, p. 9. Alle citaten: Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 205-208. Citaat uit het interview met Joop Hardy in tapes, maart 1981, overgenomen in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 57. ‘Bureaukratie maakt kunstonderwijs onmogelijk’ 1980, p. 2. Joustra en Steenkist (red.) 1987, pp. 307-308. Dit citaat en het volgende: Hoetjes 1975, pp. 4, 3. ‘Iedereen in het onderwijs is verdacht’ 1980, p. 3. Hoetjes 1975, p. 4. ‘Iedereen in het onderwijs is verdacht’ 1980, p. 6. J. Hardy, ‘Bericht aan de Akademie Vergadering’, 17 juni 1980, in: Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 311. ‘Bureaukratie maakt kunstonderwijs onmogelijk’ 1980, p. 2. Alle citaten: J. Hardy, ‘Bericht aan de Akademie Vergadering’, 17 juni 1980, in: Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 311. ‘Iedereen in het onderwijs is verdacht’ 1980, p. 3. Dooijes 1991, pp. 115-116. Jaarverslag 1968-1969 IvKNO, p. 1 (archief gra). Vis, geciteerd in Huygen 2013, pp. 291-292. Jaarverslag 1968-1969 IvKNO, p. 5 (archief gra). P. van Dijk, F. Hartog en P. Hulstijn, Struktuurplan Rietveld Academie 1970, geciteerd in: Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 69. Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 68. P. van Dijk, F. Hartog en P. Hulstijn, Struktuurplan Rietveld Academie 1970, geciteerd in: Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 69.


Leerplan dagopleiding, 1973, p. 1 (archief gra). Leerplan dagopleiding, 1973 (archief gra). Van der Land e.a. 1997, p. 11 (archief gra); Van Seventer 2003, pp. 49-50. Zie de e-mail van Erik Slothouber aan Simon den Hartog en Titus Yocarini over het directoraat van Simon den Hartog, 22 oktober 2010, mij ter beschikking gesteld door Simon den Hartog. 125. Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 115. 126. Ashtary, Schilders en Captein 1990, p. 5 (archief gra). 127. Van Seventer 2003, pp. 50-52. 128. Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 115. 129. Tentoonstellingscatalogus Samenwerken, 1978. 130. Van Seventer (red.) 2003, p. 22. 131. Van der Land e.a. 1997 (archief gra). 132. S. den Hartog, ‘Voorwoord’, in: Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 6. 133. Van Seventer 2003, p. 10; Van der Land e.a. 1997 (archief gra). 134. Van Seventer 2003, p. 21. 135. Van der Land e.a.1997 (archief gra). 136. Schriftelijke mededeling van Simon den Hartog aan de auteur, 2012. 137. S. den Hartog, ‘Voorwoord’, in: Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 6. 138. S. den Hartog, ‘Voorwoord’, in: Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 7. 139. Geciteerd in Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 85. 140. Brochure Rietveld Academie, z.j. [ca. 1973] (archief gra). 141. Ashtary, Schilders en Captein 1990 (archief gra). 142. Alle citaten: Brochure Rietveld Academie, z.j. [ca. 1973] (archief gra). 143. Dit citaat van René van der Land en het volgende in de tentoonstellingscatalogus Samenwerken, 1978, zonder paginering. 144. Brust 1990, pp. 18, 22 (archief JvdE). 145. ‘Verslag docentendag 22 oktober 1979’ (archief JvdE). 146. Smeets 1997, p. 133; interview met Jan Brand, 12 september 2011. 147. Interview met Karel Martens, 13 oktober 2011; Bibeb 1972, p. 1; ‘Verslag docentendag 22 oktober 1979’, p. 7 (archief JvdE). 148. Schrofer 1979, pp. 8 en 4 (archief JvdE). 149. Smeets 1997, p. 133; interview met Jan Brand, 12 september 2011. 150. ‘Verslag docentendag 22 oktober 1979’, p. 3 (archief JvdE). 151. Schrofer 1979, p. 8 (archief JvdE). 152. Schrofer 1979, p. 7 (archief JvdE). 153. Schrofer 1979, p. 7 (archief JvdE). 154. Schrofer 1984, p. 276. 155. Schrofer, 1979, p. 6. 156. Dit citaat en het volgende: ‘Verslag docentendag 22 oktober 1979’ (archief JvdE). 157. ‘Verslag docentendag 22 oktober 1979’, p. 8 (archief JvdE). 158. Hardy 1971, p. 37. 159. Hardy 1971, p. 38. 160. Schrofer 1984, p. 276. 161. Schriftelijke informatie over de directiecrisis in Arnhem, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen in het kader van haar onderzoek naar het directeurschap van Schrofer. 162. Brief van Jurriaan Schrofer, 26 mei 1982, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen. 163. Geciteerd uit de notulen van 13 juni 1968, in: Hermans 1986, p. 67. 164. Brinkman 1996. 121. 122. 123. 124.

879 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183.

Geciteerd in Hermans 1986, p. 67. ‘Bestuur St.-Joost akkoord’ 1974 (archief akv). Hertzberger 1987, p. 358. Mol 1989, pp. 62, 79-82. Zie voetnoot ‘Al vanaf november 1953…’ in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, p. 27. Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, pp. 27-28. Dit citaat en het volgende: Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs, bijlage bij de brief van Joop Hardy, 1976, p. 3 (archief dae). Hiddema 1984, p. 37. Geciteerd in Hiddema 1984, p. 11 (oorspr. ‘Roos, Jeanne, Praten met Piet Blom’, Het Parool, 13 januari 1977). Hiddema 1984, p. 10. Joustra en Steenkist (red.) 1987. J. Hardy, ‘Wonen gisteren’, in: Hardy, Majorick en Van Sliedregt 1957, pp. 4-58. Joustra en Steenkist (red.) 1987, p. 263. Geciteerd in Hengeveld 2008, p. 109. Dit citaat en het volgende in: Hengeveld 2008, p. 109. Hiddema 1984, p. 37. Dit citaat en het volgende: Hiddema 1984, p. 41. Dit citaat en het volgende: Hiddema 1984, p. 45. Geciteerd in Hengeveld 2008, p. 103.

N ote n de e l 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20. 21.

iv

Do en — vorm en — leren

Braches (red.) 2008, pp. 95-96. Braches (red.) 2008, p. 97. Vitruvius 1997, pp. 28, 33; Mignot wordt geciteerd in Bosma e.a. 2007, p. 46. Geciteerd in Lefaivre en Tzonis 1990, p. 50. Wick 2000, p. 53. Zie voor een heldere uiteenzetting van deze begrippen: Miedema 1989, pp. 115-125; Leonardo da Vinci 1996. Leonardo da Vinci 1996. Borgdorff 2005, p. 9; Borgdorff 2012, pp. 25-26. Borgdorff 2005, p. 9. Heyting 2010. Bartels 2010, p. 12. Wesseling 2012. Heyting 2010; zie voor een kritische beschouwing over promoveren in de kunst ook Herzog 2010. Van Winkel 2006, zonder paginering. M. Boon en A. Schrijnen, ‘Onderzoek in het kunstonderwijs’, oktober 1979. Tekst opgesteld n.a.v. de docentendag van 22 oktober 1979 van de Academie voor Beeldende Kunsten Arnhem, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen. Volgens de site http://www.lectoraten.nl in 2012. Dorst en Thijssen 2012. Lovink z.j., zonder paginering. Heilbron 1993, p. 105. Heilbron 1993, p. 105; in noot 16 verwijst Heilbron naar R. Moulin e.a., Les artistes. Essai de morphologie sociale, Centre de Sociologie des Arts, Parijs 1984. Dit citaat en het volgende: Heilbron 1993, p. 106.

Noten deel iv Doen - vormen - leren 880

881 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56.

57.

Heilbron 1993, p. 116. Kamphuis en Nat 1988b. Heilbron 1992, p. 69. Heilbron 1992, p. 41 (oorspr. J.W. Schrofer, Toespraak bij de opening van het academisch jaar 1989/1990). Geciteerd in Pevsner 1973, p. 205. Pevsner 1973; Goldstein 1996. Geciteerd in Pevsner 1973, p. 274. Pevsner 1973, pp. 213-217. Van Rheeden 1988b. Zie onder meer Van der Tas 1990, pp. 116-117. Van Rheeden 1988b. Dit citaat en het volgende: Ashbee 1911, p. 5. Wingler 1977. Geciteerd in Van Rheeden 1988b. Van Rheeden 1988b. Uitzonderingen hierop waren de ambachtsgilden voor chirurgijns, apothekers en schoolmeesters; zie De Munck en Dendooven 2003. Cellini 1568. Kinross 2004, p. 22. Miedema 1989, pp. 176-184; Lis en Soly (red.) 1997; De Jager 1990; De Munck en Dendooven 2003. Ashbee 1967 (18881), p. ix. W.R. Lethaby, ‘Editor’s preface’, in: Johnston 1917, p. vii. Sennett 2008, pp. 111-112. Simon Thomas 1996. Het klassieke ornamenttekenen werd aan het Bauhaus nog tot ca. 1921 gedoceerd. Zie Wick 2000, pp. 66-67. Naylor 1985, pp. 144-160. Wick 2000, pp. 34-38. Wick 2000, pp. 47-49; Goldstein 1996, pp. 261-265. Grawe 2009. Dorst en Lawson 2009, pp. 218-224. Dorst en Lawson 2009, p. 220; Read 1961. Dorst en Lawson 2009, pp. 232-236. Van Hoogenhuyze 2007, p. 45. Janson 1967; Honour en Fleming 1988; Gombrich 1951. Jaarverslag 1952 IvKNO (archief IvKNO, rkd); Majorick 1959, p. 28. Brief van Vis aan het ministerie van OKenW met toelichting op het rooster van het IvKNO, Amsterdam, 18 februari 1952 (archief IvKNO, inventarisnr. 4.2.13, rkd); Jaarverslag 1951 IvKNO (archief IvKNO, inventarisnr. 2.2.3, rkd). Dorst 2004.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7. 8. 9.

10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

34. 35. 36.

i v .1.1

Hendriksen e.a. 2004; Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010; www.werkplaatstypografie.org; www.artez.nl/vormgeving/Werkplaats_Typografie. Dit citaat en het volgende: Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 194. Zie www.werkplaatstypografie.org; www.artez.nl/vormgeving/ Werkplaats_Typografie. Middendorp 2004, pp. 243-244. Hendriksen e.a. 2004, p. 54.

37. 38. 39. 40. 41. 42. 43.

Hendriksen e.a. 2004, pp. 53-54. De kritiek kwam onder meer van Martin Majoor. Hendriksen e.a. 2004, p. 54. Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 192. Ewals 2007, pp. 144-145 (Ewals geeft 1970 als het jaar waarin Van Woerkom met pensioen gaat; Fritz-Jobse en Middag (red.) 1994 hanteren twee verschillende jaartallen, te weten 1964 op p. 29 en 1966 op p. 36). Deze en de volgende uitspraken: Martens 2011, pp. 87-88. Interview met Karel Martens, 13 oktober 2011. Dit citaat en het volgende: Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 193. Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 186. Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 193. Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 185. Van Colmjon 1987, p. 17. Dit citaat en het volgende: Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, pp. 185, 186. Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 192. Interview met Karel Martens, 13 oktober 2011. Kinross, Martens en Van Triest (red.) 2010, p. 196. Hendriksen e.a. 2004, p. 33. Interview met Karel Martens, 13 oktober 2011. Studenten voerden gesprekken met Anthon Beeke, Wim Crouwel, Martin van Duynhoven, Kees Endenburg, Gerard Hadders/Rick Vermeulen (Hard Werken), Kees Nieuwenhuijzen, Walter Nikkels, Guus Ros/Niko Spelbrink (brs), Piet Schreuders en Harry Sierman. Brand en Janselijn (red.) 1984. Jaarverslag 1953 IvKNO (archief IvKNO, rkd). Boterman 2005, p. 51 (oorspr. Informatieblad IvKNO, ca. 1961). Boterman 2005, pp. 89-90. Jongejans 1989, p. 10. Alle citaten: Krant IvKNO, (1963)4, zonder paginering (archief gra). Jongejans 1989, p. 28. Een verwijzing naar het geruchtmakende boek The Hidden Persuaders uit 1957 van Vance Packard. Jongejans 1989, p. 30. De eerste uitgave verscheen in 1955 onder de titel Zomerkrant van de leerlingen van het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs te Amsterdam. Zijnde een poging een schoolkrant samen te stellen, die meer is dan alleen een schoolkrant. Boterman 2005, p. 81. Bruinsma en De Jong 1986b. Van der Toorn en Schrofer z.j. [1970-1971] (archief gra); zie ook Huygen 2013, p. 296. Huygen 2013; Vermaas 2005. Vermaas 2005. Verslag van de vergadering van het Algemeen Bestuur van het IvKNO, 6 november 1961 (archief IvKNO, rkd). Jaarverslagen 1968-1969 Gerrit Rietveld Academie (archief gra). Van Seventer 2003, p. 10. Leerplan dagopleiding, 1973 (archief gra). Brochure Rietveld Academie [ca. 1973] (archief gra). Een standpunt dat ook werd verwoord op het symposium Het onderwijs in de grafische vormgeving, in 1974 georganiseerd door de Beroepsvereni-

Noten hoofdstuk iv.1.1 882

883 ging Grafisch Vormgevers Nederland gvn. Persoonlijke mededeling van Frederike Huygen. 44. Jaarverslag 1955 IvKNO (archief IvKNO, rkd); Van der Toorn 1983, p. 13 (archief gra). 45. Dit citaat en de volgende: Reitsma (red.) 1981, p. 4 (archief gra). 46. Leerplan afdeling grafische vormgeving, z.j. [ca. 1970-1980] (archief gra). 47. Dit citaat en het volgende: ‘Grafische en pictorale vormgeving’ 1976, p. 4 (archief gra). 48. Programma grafische vormgeving 1977-1978 (archief gra); Reitsma (red.) 1981 (archief gra). 49. Jaarverslagen 1979-1983 (archief gra); Van der Toorn 1983 (archief gra). 50. Schröder en Beekers 1984 (archief gra). 51. Boone en Van der Meer 1985, p. 3 (archief gra). 52. Verslagen conclusievergaderingen eindbeoordelingen (archief gra). 53. ‘Conceptnota Mixed Media’ 1988, p. 2 (archief gra). 54. Van Toorn en Schrofer z.j. [1970-1971] (archief gra). 55. Reitsma (red.) 1982, pp. 5-6. 56. Boterman e.a. 1984. 57. Ten Duis en Haase (red.) 1999, p. 187. 58. Poynor 2008, p. 121. 59. Ten Duis en Haase 1999, p. 187. 60. Bruinsma e.a. 1986. 61. Nota algemene docentenvergadering 1989 (archief gra). 62. Lenz en Jonker 1995, pp. 7, 23. 63. Lenz en Jonker 1995, p. 41. 64. Ten Duis en Haase (red.) 1999. 65. Dit citaat en de volgende: Van Duis en Haase (red.) 1999, p. 262. 66. Van Duis en Haase (red.) 1999, p. 267. 67. Zie de interviews met Annelys de Vet (1974), Oskar Luyer (1969), Rogério Lira (1966) en Roger Willems (1969) in Van Duis en Haase (red.) 1999, pp. 268-283. 68. Eindbeoordelingen dagopleiding, Verslagen conclusievergaderingen eindbeoordelingen (archief gra). 69. Verslag conclusievergadering 1974, p. 2 (archief gra). 70. Verslag conclusievergadering 1976, bijlage 1 (archief gra). 71. Van der Toorn en Van Wensveen (red.) 1984, p. 29. 72. Dit citaat en het volgende: Planting 1997, p. 12-13. 73. Dit citaat en het volgende: Bruinsma (red.) 1990, pp. 10, 13. 74. Bool en Rotteveel (red.) 2008. 75. Egbers 1995 (archief akv); Beste kijkers 1968 (archief akv). 76. Bool en Rotteveel (red.) 2008, pp. 18-19; ‘Overzicht leerplan’ z.j. [1954-1956] (sb); M.C. 1965 (archief akv). 77. M.C. 1965, p. 2 (archief akv). 78. Bool en Rotteveel (red.) 2008, pp. 8-9. 79. Informatiebrochure Academie St. Joost Breda 1979-1980 (archief akv). 80. Informatiebrochure Academie St. Joost Breda 1979-1980 (archief akv). 81. Van Reeken 1981a (archief akv). 82. ‘Studenten audiovisuele afdeling St. Joost werken commercieel’ 1992 (archief akv). 83. Zie http://www.akvstjoost.nl/opleidingen/bv/av/over-de-studie/ introductie.

84. 85. 86.

Egbers 1995 (archief akv); Bool en Rotteveel (red.) 2008, p. 14. Van der Pol, Feijen en Grosfeld (red.) 2010, p. 43. Geciteerd uit het leerplan van 1957, opgenomen in Bool en Rotteveel (red.) 2008, pp. 18-19; zie ook ‘Overzicht leerplan’ z.j. [1954-1956] (sb). 87. Bool en Rotteveel (red.) 2008, pp. 18-19. 88. Kalkhoven 1959, pp. 7-8 (archief akv). 89. Alle citaten: M.C. 1965, p. 6 (archief akv). 90. Interview met oud-student fotografie- en filmvormgeving Joop der Weduwen, in: Egbers 1995 (archief akv). 91. Interviews met oud-studenten fotografie- en filmvormgeving Boudewijn Neuteboom en Piet Fioole, in: Egbers 1995 (archief akv). 92. Interview met oud-student fotografie Paul den Hollander, in: Egbers 1995 (archief akv). 93. Van der Ham 1970, zonder paginering (archief akv). 94. Informatiebrochure Academie St. Joost Breda 1979-1980, zonder paginering (archief akv). 95. Van Reeken 1981a (archief akv). 96. Coppens (red.) 1993, pp. 6-7. 97. Lentjes e.a. (red.) 2009, pp. 10-11. 98. Groenendaal jr. 1948; Knippenberg 1957 (beide archief Veltman, rhc Limburg). 99. Ovink 1966. 100. De la Fontaine Verwey 1958, p. 9. 101. Knippenberg 1957 (archief Veltman, rhc Limburg). 102. De publicatie A Daily Prayer for Printers / Dagelijks gebed voor drukkers, Maastricht 1971, werd Lagas aangeboden bij gelegenheid van zijn 25-jarig jubileum als directeur van drukkerij, boeken kantoorboekhandel v/h CL. Goffin cv te Maastricht. 103. Lagas 1952. 104. Lesroosters 1948 en 1951 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 105. Op basis van de namen van de afdelingen en het instituut wordt het leerplan gedateerd tussen 1950 en 1958. 106. Zie ‘Schoolprogramma’, opgenomen in: Wouters en Scheffers 1966. 107. In de jaren tachtig is de titel gewijzigd in World Advertising Review, zie http://www.designers-books.com/?p=4793. 108. Verslag van het eindexamen 1952 mks Maastricht, p. 7 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 109. Verslagen van het eindexamen mks Maastricht (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg); Verslag van het eindexamen 1952 mks Maastricht (archief IvKNO, rkd). 110. Boekenlijst dagcursus 1967/1968 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 111. Zie de lijsten van aangeschafte boeken in de jaarverslagen 1951, 1954, 1958 t/m 1960 en 1962 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 112. Jaarverslagen 1958 en 1959 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 113. Meijer 1957. N ote n h oofd s t uk 1. 2. 3.

i v .1 . 2

Simon Thomas 1996, pp. 59-70. Van de Vecht 1927a en 1932. Huijsmans 1853, 1858 en 1864; Van Giersbergen 2003.


885 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44.

De Groot en De Groot 1896. Simon Thomas 1996, p. 66. Alle citaten: Van de Vecht 1927a, pp. 12-15. In de klassieke retorica worden hiervoor de begrippen lexus en decorum gehanteerd. Alle citaten: Van de Vecht 1927a, pp. 16, 21, 128, 17. Simon Thomas 1996, p. 69. Alle citaten: Van de Vecht 1932, pp. 82, 83, 17. Simon Thomas 1996, p. 70. Simon Thomas 1996, p. 290. Heukelom 1927, p. 7. Simon Thomas 1996, p. 217. Smits, in: Van de Vecht 1930, p. 8. Alle citaten: Van de Vecht 1930, pp. 9, 32-35, 37, 41-43. Rooster 1946-1955 (archief IvKNO, rkd). Ik heb niet kunnen achterhalen wanneer Ros precies lesgaf aan de Haagse academie. Toen zijn boek in 1905 verscheen was hij er al leerkracht, en hij was dat in ieder geval tot 1937. In het jaarverslag van 1942 wordt Ros niet meer vermeld. Zie Van Rheeden 1989, p. 46; Plantenga 1938, bijlage blad 22; Jaarverslag 1942 abk/mts (archief kabk). Ros 1905. Dit citaat en de volgende: Ros 1905, pp. 31-34. Van Rheeden 1989, pp. 58-59; Bax 2006. Alle citaten: Ros 1905, pp. 35-36, 45, 46. Oorspr. A. Soria y Mata, El origen poliédrico de las especies, 1894, pp. 47-48. Simon Thomas 1996, p. 99. Ros 1905, p. 60. Ros 1905, pp. 173-174. Het onderwijs aan de Academie, 1914; Van Giersbergen e.a. 2009, p. 66; Van Giersbergen 2012, p. 130. Alle citaten: Het onderwijs aan de Academie, 1914, pp. 33-35. Van Giersbergen e.a. 2009, p. 66. Van Giersbergen 2012, p. 132. Van Giersbergen e.a. 2009, pp. 67-68. Jongert 1927, p. 119. Schreurs 2001, pp. 23-26. Alle citaten: Schreurs 2001, pp. 52, 60. De auteur van het stuk suggereert dat H.B. de kunstenaar Huib Luns is. Geciteerd in Rijnders 1992, p. 28. Schreurs 2001, p. 34. Geciteerd in Van Giersbergen e.a. 2009, p. 44. Geciteerd in Van Giersbergen e.a. 2009, p. 70 (oorspr: Verslag der Academie van Beeldende Kunst en Technische Wetenschappen over 1919-1920, p. 34). Geciteerd in Schreurs 2001, p. 74. Van Giersbergen e.a. 2009, pp. 60-76. Schreurs 2001. Geciteerd in Van Giersbergen e.a. 2009, p. 50. Jongert 1927, p. 116.

N ote n h oofds t uk 1.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27.

paragraaf

i v .1. 3.1

Zwart werd in 1919 op proef benoemd, vanaf 1 september 1920 tot aan zijn ontslag op 1 maart 1933 was hij in vaste dienst. Kiljan werd in 1919 benoemd als docent voor de avondopleiding en van 1920 tot 1935 voor de dagopleiding decoratieve kunsten. Zie Brentjens 2008, p. 196; Broos 1982, p. 80; Van Giersbergen 2012, p. 134; Maan 1982, p. 2. Broos 1982, p. 80. Zwart 1928a. Geciteerd in Van Giersbergen e.a. 2009, p. 70 (oorspr. Verslag der Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen over 1923-1924, p. 8). Geciteerd in Van Giersbergen e.a. 2009, p. 74 (oorspr. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 17 maart 1929). Zwart 1928b. Tekst uit het ‘Schema vormonderwijs’, in Brentjens 2008, p. 193. ‘Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam’ 1941, pp. 13, 15 (archief JvdE).

N ote n h oofd s t uk 1.

i v .1. 3,

i v .1. 3,

paragraaf

i v .1. 3. 2

Er werd geen eenduidige naam voor de opleiding gehanteerd. Behalve Reclamekunst werden ook de namen Reclame en Reclameontwerpen gehanteerd. Beljon 1982, p. 83. Geciteerd in Maan 1982, p. 6. Sierman 1989, pp. 13-14. Dit citaat en het volgende: Bulthuis 1975, pp. 30-31. Geciteerd in Maan 1982, p. 2 (oorspr. ‘De heer Kiljan spreekt over actueele problemen’, in: Schoonheid en Opvoeding, maart 1929, p. 17). Geciteerd in Maan 2006, p. 18 (oorspr. P. Schuitema, ‘Reclame’, i10, [1928]16, p. 76). Voorlopig leerplan 1929, opgenomen in Maan 1982, p. 8. Maan 1982, p. 9. Voorlopig leerplan 1929, opgenomen in Maan 1982, p. 8. Pagina uit het onderwijsprogramma van 1931, opgenomen in Maan 1982, p. 8. Dit citaat en het volgende in: Maan 1982, p. 22. Geciteerd in Maan 1982, p. 24. Geciteerd in Maan 1982, p. 15. Kinross 2004, pp. 103-119. Sierman 1989. Maan 1982. Aantekening van Jan Bons over het onderwijs aan de Haagse academie in 1936, opgenomen in: Löb 1995, p. 133. Oud-student R.D.E. Oxenaar, geciteerd in: Middendorp 2002, p. 31. Noordzij 2000, p. 229; Middendorp 2002, pp. 30-34. Friedlaender 1939. Een suggestie van Löb, zie Löb 1995, p. 114. Middendorp 2002, p. 37. Middendorp 2004, p. 102. Jaarverslag 1964 kabk, p. 37 (archief kabk). Noordzij 2000, p. 229. Kinross 2001, pp. 52-53.

Noten hoofdstuk iv.1.3, paragraaf iv.1.3.2 886

887 28.

H. Hubben, ‘De meesterhand van Jacques Janssen’, in: Hubben 2000, pp. 386-388; Sierksma 1997; Valk 2011. 29. Jaarverslag 1973 kabk, p. 48 (archief kabk). 30. Lommen en Verheul (red.) 1996, pp. 19-24. 31. Kinross 2001, p. 60. 32. Noordzij 1983, p. 3. 33. Kinross 2001, p. 52. 34. Rixtel en Westerveld (red.) 2001. 35. Lommen en Verheul (red.) 1996, p. 12. 36. Dit citaat en het volgende: Lommen en Verheul (red.) 1996, p. 13. 37. Zie http://www.kabk.nl/pageEN.php?id=0016. Winnaars van de Gerrit Noordzijprijs zijn: Cyrus Highsmith (2015), Karel Martens (2012), Wim Crouwel (2009), Tobias Frere-Jones (2006), Erik Spiekermann (2003), Fred Smeijers (2001), Gerrit Noordzij (1999). 38. Noordzij 1991. 39. Dit citaat en het volgende: Noordzij 2000, p. 297. 40. Noordzij 2000, pp. 8-29. 41. Noordzij 2000, pp. 33-38. 42. Alle citaten: Noordzij 1996, p. 6. 43. Noordzij 2000, p. 158. 44. Smets 1986; Van den Broek e.a. 2010. 45. Dit citaat en het volgende: Noordzij 1996, pp. 7, 9. 46. Noordzij 1991, p. 21. 47. Kinross 2001, p. 57. 48. Kinross 2001, p. 55. 49. Noordzij 1991, p. 73. 50. Middendorp 2004, p. 177. 51. Middendorp 2004, p. 203. 52. Middendorp 2004, p. 176; Lommen en Verheul (red.) 1996, p. 12. 53. Lenz en Jonker 1995, p. 18. 54. Noordzij 1991, p. 159. 55. Beljon 1998. 56. Lauwen 1997. 57. Van Keulen 1961b. 58. Geciteerd in Lauwen 1997. 59. Van Keulen 1961a. 60. Middendorp 2002, pp. 90-94. 61. Geciteerd in Middendorp 2002, p. 92. 62. Dumbar 1997. 63. Middendorp 2002, p. 93. 64. Dumbar 1997. 65. Lieverse 2009. De polemiek tussen Beljon en Schuitema werd gevoerd in twee artikelen: Majorick 1960 en Schuitema 1960. 66. Schuitema 1960. 67. Schuitema 1960. 68. Geciteerd in Middendorp 2002, p. 92. 69. Dumbar 1997. 70. Zie het leerplan van de opleiding in het jaarverslag 1964 van de kabk, pp. 35-39 (archief kabk). 71. Jaarverslag 1964 kabk, p. 37 (archief kabk). 72. Middendorp 2002, p. 54. 73. Jaarverslag 1964 kabk, p. 36 (archief kabk). 74. Dumbar 1997. 75. Jaarverslag 1964 kabk, p. 34 (archief kabk). 76. Vormentaal, 1964.

77. 78.

Huygen 2013, p. 296. Huygen citeert uit het verslag van het symposium ‘Het onderwijs in de grafische vormgeving’, 1974 georganiseerd door de gvn en dat zich bevindt in het archief gra. Alle gegevens en citaten: Lenz en Jonker 1995, pp. 6, 22, 44, 56, 68.


i v .1. 3,

paragraaf

i v .1. 3. 3

Rapportboeken 1956-1961 Genootschap Kunstoefening (archief ArtEZ). 2. Middendorp 2002, p. 100. 3. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012. 4. Schriftelijke mededeling van Rein Houkes, 1 juni 2014. 5. Van der Sman (red.) 2009, pp. 18, 38. 6. Geciteerd in Van der Sman (red.) 2009, p. 34. 7. P. Mertz, ‘Koning Karel en de Citroënreclame’, tekst uitgesproken bij de presentatie van het boekje Archief Karel Suyling – Citroën, Amsterdam, oktober 2009, zie www.designhistory.nl/2009/koningkarel-en-de-citroenreclame; F. Huygen, ‘Buitenbeentjes tussen de middelmatigheid’, in: Huygen en Schrofer 1987, zonder paginering. 8. Interview met Marlous Bervoets, 13 december 2012. 9. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012. 10. Tentoonstellingscatalogus 50 jaar Bauhaus, 1968. 11. Alle citaten: tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, pp. 9-11. 12. Wagner z.j. [vermoedelijk jaren tachtig] (rkd). 13. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012; schriftelijke reactie van Rein Houkes, 1 juni 2014. 14. Huygen 2013, p. 296. 15. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012; www.beeldengeluidwiki. nl/index.php/Frans_Las%C3%A8s; http://ronvanroon.nl/images/ contact/cvron.pdf. 16. Dit citaat en het volgende: tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, pp. 12-13. 17. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, pp. 11-12; Valk 1939, p. 195. 18. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012. 19. Interview met Rein Houkes, 18 april 2012. 20. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1967, pp. 25-26. 21. Interview met Rein Houkes, 18 april 2012. 22. Rapportboeken 1956-1961 Genootschap Kunstoefening (archief ArtEZ). 23. Van Mechelen en Jobse 2011, pp. 116-117. 24. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012. 25. Interview met Marlous Bervoets, 13 december 2012. Bervoets beschikt nog over tal van ‘lesbrieven’ en correspondentie tussen beide docenten over het afstemmen van hun lessen. 26. Middendorp 2004, pp. 233-259. 27. De Goede 1981; Middendorp 2004, p. 257. 28. Middendorp 2004, pp. 239, 248. 29. Bierma 2010, p. 170. 30. Braches (red.) 2008, p. 98. 31. Hendriksen e.a. 2004, p. 55. 32. Interview met Marlous Bervoets, 13 december 2012. 33. Middenkoop 2004, p. 107; Hendriksen e.a. 2004, p. 55; De Goede 1992 (archief av). 34. De Goede 1992, pp. 3-4 (archief av).


889 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73.

Spönhoff 1992, p. 63. De citaten komen uit het onderwijsprogramma van de cursus typografie en boekverzorging van de Amsterdamse Grafische School, opgenomen in Löb 1995, pp. 130-131. Kinross 2004, p. 80. Geciteerd in Löb 1995, p. 127 (oorspr. ‘De grondlijnen van het zetwerk’, Ons technisch maandblad, winter 1937, zonder paginering). Friedlaender 1939, pp. 7-8. Kinross 2004, p. 93. Nederlandse vertalingen van Jan Vermeulen: Tschichold 1951 en Gill 1955. Wells e.a. 1965. Zie voor de typografische en redactionele geschiedenis van het boek: Noordzij 2000, pp. 240-244. Morison, Gill en Jackson 1947. Morison 1983. Löb 1995, p. 140; Van Bercum (red.) 1949. Alle citaten: Van Krimpen 1986, pp. 9, 17-18, 325, 339, 347, 502, 504. Verberne, ‘Omschrijving van het vak letters’ (archief av). Zie de diverse opdrachtformuleringen van Verberne (map 36: Akademielessen 1964-1985, map 38: Opdrachten basisjaar 1977-1978, archief av). Verberne, ‘Opdrachtomschrijving, 29 mei 1985’ (archief av). ToPé, ‘de docent / de meester’, 4 mei 2012, http://tope25.wordpress. com, zie ook de diverse brieven van studenten aan Verberne (archief av). Bierma 2010; Braches (red.) 2008, p. 98. Kuipers 1992, p. 134. Interviews met Marlous Bervoets, 13 december 2012, Willem Hillenius, 8 maart 2012, en Rein Houkes, 18 april 2012. Interview met Marlous Bervoets, 13 december 2012. Interview met Marlous Bervoets, 13 december 2012. Aantekeningen van de auteur, basisjaar 1985-1986. Bolder e.a. 1990. Bolder e.a. 1990, pp. 109-110. Bolder e.a. 1990, pp. 13-14. Hendriksen e.a. 2004, p. 79. Hubben 1999. Interview met Rein Houkes, 18 april 2012. Houkes was van 1970 tot 1975 student grafisch ontwerpen aan de academie in Arnhem en van 1997 tot 2012 coördinator van deze opleiding. Kopie van ‘Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem’ 1975-1976 (archief av). Interview met Rein Houkes, 18 april 2012. Alle citaten: Leerplan afdeling grafische vormgeving dagopleiding 1982 (archief mb). Alle citaten: Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem 1979 (archief av). Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem 1984-1985 (archief av). Alle citaten: ‘Open brief aan de docenten’ 1984 (archief av). Alle citaten: Lenz en Jonker 1995, pp. 22, 76, 22, 6. Interview met Rein Houkes, 18 april 2012. Hendriksen e.a. 2004, pp. 79-81. Interview met Rein Houkes, 18 april 2012. Dit citaat en het volgende: Houkes 1998 (archief JvdE).

N ote n h oofds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.

i v .1. 3,

paragraaf

i v .1. 3.4

Begeer en Van Boxel (red.) z.j. [1973-1974] (archief akv). Jaarverslagen 1949, 1950 en 1951 (archief akv). Academie voor Beeldende Kunsten, lesrooster dagopleiding cursus 1950/1951 (archief akv). Alle citaten: Leerplan dagopleiding 1960, pp. 3, 18, 17 (archief akv). Schreurs 2000, p. 165. Dit citaat en het volgende: Leerplan dagopleiding 1960, pp. 17, 18 (archief akv). Het betreft H. de Boer (red.), Schriftelijk rapporteren. Een praktische handleiding bij het samenstellen van rapporten, nota’s, memoranda, scripties, dissertaties, zakelijke correspondentie en dergelijke, Utrecht/Antwerpen 1969. Begeer en De Graaff z.j. [1973-1974] (archief akv). Kroon 1967; Schreurs 2000, pp. 248-249. Kroon 1967, tekst binnenflap. Kroon 1967, p. 84. Schreurs 2000, p. 198. Geciteerd in: Bakker 2011, p. 71 (oorspr.: G.W. Ovink en R. Rijkens, ‘Reclame: Een vak, óók een kunst’, Ariadne, november 1954, p. 310). Bakker 2011, p. 71. Dit citaat en het volgende: Verslag afdelingsbespreking B. afd. 1956 (archief akv). Alle citaten: Pijper 1965, pp 472-473 (sb). Brief van Slee aan Begeer, Brand, Welten en De Morée, 23 juli 1965 (archief akv). Vermeulen 1963, p. 17 (sb). Vermeulen 1963, p. 22 (sb). Interview met oud-student René Glaser, in: Egbers 1995 (archief akv). Plan voor vernieuwing z.j. [1970] (sb). Zie de brief van adjunct-directeur N.P. Cobben aan Begeer en Pijper, 13 oktober 1969, en de brief van Cobben aan Pijper, 9 december 1969 (archief akv). Informatiebladen dagacademie 1970, p. 7 (sb). Geciteerd in Egbers 1986a. Schreurs 2000, p. 198. Bakker 2011, p. 71. Schreurs 2000, pp. 224-226. Theo Sprengers, geciteerd in: Schreurs 2000, p. 256. Interview met Chris Brand, in Egbers 1995 (archief akv). Hubben 2000, p. 334. Publicaties van Brand zijn onder meer: Brand en Engelhart 1954a en 1954b; Brand en Engelhart 1955. Lommen 1987, pp. 43-53; Middendorp 2004, pp. 144-149. ‘Ongekende wereld letters van Brand’ 1974 (archief akv). Mager z.j. [1965], pp. 767-769 (archief akv). Hubben 2000, p. 332. Conceptleerplan 1952; Leerplan dagopleiding 1960 (beide archief akv). Mager z.j. [1965], p. 767 (archief akv). Boekraad en Huygen 1997, p. 49. Kinross 2004, pp. 146-157. Egbers 1986a; Begeer en Van Boxel (red.) z.j. [1973-1974] (archief akv). Interview met oud-student Farouk Benaissa (afgestudeerd in 1982), in Egbers 1995 (archief akv).


891 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81.

Interviews met oud-studenten Ruud van Empel (afgestudeerd in 1981) en Ko Sliggers (afgestudeerd in 1979), in Egbers 1995 (archief akv). Smits en Vos (red.) 1977 (archief akv). Begeer 1986. Egbers 1986a. Begeer 1986 (oefening 5). Begeer 1986 (oefening 9). Begeer 1986 (oefening 9). Egbers 1986b. Academie St. Joost Breda, documentatie 12, opdrachten eerste helft seizoen 82/83, dagonderwijs 2B, 3B, 4B, december 1982 (archief akv). Egbers 1986b. Begeer en De Graaff z.j. [1973-1974] (archief akv). Begeer 1986 (oefening 3). Begeer z.j. [1978-1983] (archief akv). Dit citaat en het volgende: Begeer en De Graaff z.j. [1973-1974] (archief akv). Begeer 1986 (oefening 10). Holslag en Van Triest (red.) 1998. Kuhfuss-Wickenheiser 2009, p. 332. Kuhfuss-Wickenheiser 2009, pp. 221-244. Verberne 1966, p. 10; Kuhfuss-Wickenheiser 2009, p. 227. Verberne 1966, p. 10; Kuhfuss-Wickenheiser 2009, pp. 221-244. Kuhfuss-Wickenheiser 2009, p. 221. Schleif 2004, p. 115. Alle citaten: Verberne 1966, pp. 17, 18, 5 28, 63, 6. Geciteerd in Van den Berg e.a. (red.) 1996, p. 54. Van den Berg e.a. (red.) 1996, p. 58. Verberne 1966, p. 6. Incomplete kopie van een artikel uit Studio, etalage en verkoopbevordering, 1961 (archief akv). De geciteerde docent is hoogstwaarschijnlijk Wim Smits. Prospectus 1969, zie http://nimetokwintel.blogspot.nl/2009/08/ prospectus-1969.html. Interview met Wim Smits, in: Egbers 1995 (archief akv). Incomplete kopie van een artikel uit Studio, 1961 (archief akv). De geciteerde docent is hoogstwaarschijnlijk Wim Smits. Smits en Vos (red.) 1977 (archief akv). Incomplete kopie van een artikel uit Studio, 1961 (archief akv). Le Corbusier 1973, p. 55. Le Corbusier 1973, p. 92. Academie St. Joost Breda, documentatie 12, opdrachten eerste helft seizoen 82/83, dagonderwijs 2B, 3B, 4B, 1982 (archief akv). Academie St. Joost Breda, documentatie 12, opdrachten eerste helft seizoen 82/83, dagonderwijs 2B, 3B, 4B, 1982 (archief akv). Plan voor vernieuwing van onze afdeling Publiciteitsvormgeving z.j. [juni 1970] (sb, map 25). Leerplan Academie voor Beeldende Kunsten 1973 (archief akv). Zie Informatiebrochures Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda voor de studiejaren 1979/1980, 1981/1982, 1983/1984, 1985/1986 (archief akv). Academie St. Joost Breda, documentatie 12, voorlopig herzien leerplan per december 1982 dagonderwijs, 1982 (archief akv).

82. 83. 84. 85. 86.

Huygen 2013, p. 296. Interview met Henk Cornelissen, in Egbers 1995 (archief akv). Geciteerd in: Egbers 1983. Computertoepassingen, 1986 (archief akv). Academie St. Joost Breda, documentatie 12, voorlopig herzien leerplan, 1982 (archief akv). 87. Academie St. Joost Breda, documentatie 12, voorlopig herzien leerplan, 1982 (archief akv). 88. Zie de interviews met de oud-studenten Ko Sliggers, Ruud van Empel en Hans Lodewijkx (resp. afgestudeerd in 1979, 1981 en 1986), in: Egbers 1995 (archief akv). 89. Lenz en Jonker 1995, p. 79. 90. Interview met Henk Cornelissen (afgestudeerd in 1963), in Egbers 1995 (archief akv). 91. Alle citaten: Lenz en Jonker 1995, pp. 86, 43, 63, 51, 25, 9. 92. Academie St. Joost Breda, documentatie 12, voorlopig herzien leerplan, 1982 (archief akv). 93. Cornelissen, Dokumentatie 4, z.j. [1973] (archief akv). 94. Cornelissen, Dokumentatie 7, z.j. [1973] Dokumentatie 8, z.j. [1974] en Dokumentatie 9, z.j. [1975] (alle archief akv). Vergelijkbare opdrachtformuleringen zijn opgenomen in Lenz en Jonker 1995, pp. 70-71. 95. Cornelissen, Dokumentatie 8, z.j. [1974] (archief akv). 96. Academie St. Joost Breda, documentatie 12, opdrachten eerste helft seizoen 82/83, 1982 (archief akv). 97. Academie St. Joost Breda, documentatie 12, voorlopig herzien leerplan, 1982 (archief akv). N ote n h oofds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

i v .1. 3,

paragraaf

i v .1. 3. 5

Brouns 1990. Defesche 1990. Bakker 2011, p. 190. Bakker 2011, p. 188. Bakker 2011, p. 201, noot 54. Defesche 1990. Dit citaat en het volgende: Koenen 1967 (rkd). Defesche 1990. Brouns 1990. Brief van Wim Simons 1970 en bijlage bij het Project Pentagon (archief rhc Limburg). Project Pentagon (archief rhc Limburg). Brief van Wim Simons 1970 (archief rhc Limburg). Leerplan 1973, zonder paginering (archief Stadstekeninstituut, archief rhc Limburg). Brouns 1990. Lenz en Jonker 1995, p. 46. Lenz en Jonker 1995, p. 24. Lenz en Jonker 1995, p. 42. Huygen 2013, p. 296. Lopes Cardozo 1985; Jaarverslagen 1978-1983 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam (archief WdKA). Zie www.wdka.nl.

892

893 No te n h o of ds t uk

i v .1 . 3,

paragraaf

i v .1 . 3.6

Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving, 1 september 1954 (archief dae). 2. Het vak lettering en schriftschrijven werd voor de afdeling Presentatie en Communicatie van 1955 t/m 1973 gegeven door de van oorsprong Estlandse typografe M.D. (Margarete) Paulsen (1908-1988); zie Smeets 1973b. 3. Citaten: Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving 1954, pp. 18, 23-26, 28 (archief dae). 4. Alle citaten: Brief van René Smeets 1966 (archief dae). 5. Tentamina A2b 1971 (archief dae). 6. Tentoonstellingscatalogus Hochschule für Gestaltung, 1965. 7. Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003, p. 38. 8. Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003, pp. 29, 45-46. 9. Bakker 2011, p. 21. 10. Alle citaten: tentoonstellingscatalogus Hochschule für Gestaltung, 1965. 11. Bakker 2011, p. 21. 12. Dit citaat en het volgende: tentoonstellingscatalogus Hochschule für Gestaltung, 1965. 13. Leerplan Industriële Vormgeving Dagonderwijs aive 1973, p. 20 (archief dae). 14. Verslag van de stuurgroepvergadering 1974 (archief dae). 15. Dit citaat en het volgende: Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving 1954, pp. 20-21 (archief dae). 16. Dreyfuss 1972; Kriwet 1972. 17. Neurath 1936. 18. In Smeets’ boeken en artikelen is geen enkele verwijzing te vinden naar het werk van Bertin. 19. Bertin 2010, p. 421. 20. Bertin 2010, p. 66. 21. Alle citaten: Smeets 1973a, pp. 62, 7, 9, 86, 89. 22. Smeets 1972. 23. De serie bestaat uit zes boeken: The Education of Vision (1965), Structure in Art and Science (1965), The Nature and Art of Motion (1965), Module, Symmetry, Proportion, Rhythm (1966), The Man-Made Object (1966) en Sign, Image, Symbol (1966), met essays van vooraanstaande kunstenaars, ontwerpers, architecten en wetenschappers. 24. Kepes 1970, p. 24. 25. Lao Tse 1992, p. 19. 26. H. Wingler, ‘Nachwort des Herausgebers’, in: Kepes 1970, pp. 199-200. 27. Kepes 1970, pp. 42-45. 28. Kepes 1970, pp. 19-20. 29. aive, eindexamen dagschool, afdeling productpresentatie, 1962, 1963, 1970, 1971, 1974, 1975, 1979, 1984 (archief dae). 30. aive, eindexamen dagschool, afdeling productpresentatie, 1962 (archief dae). 31. aive, eindexamen dagschool, afdeling productpresentatie, 1962 (archief dae). 32. aive, Tentamenboek B2 1970/1971 dagonderwijs (archief dae). 33. Vernon 1966. 34. Broeders en Van Onna 1975 (archief dae). 35. Bakker 2011. 36. Dit citaat en het volgende: Haak (red.) 1990, p. 11. 1.

37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55.

Bruinsma 1984, p. 15. Alle citaten: Haak (red.) 1990, pp. 48-53. Van Eck 1988. Van Colmjon 1989, p. 28. Open brief 1989; Verslag van de evaluatiebijeenkomst, 1989 (beide archief dae). Van Duppen en Eelman (red.) 1994, p. 16-17 (archief dae). Onderwijsbrochure z.j. [ca. 1992] (archief dae). Brief van Hans Kentie aan Jan van Duppen, Leusden, 26 mei 1987, met opdrachtbeschrijvingen (archief dae). Dekker en Lie-Kwie (red.) 1987, p. 14. Vet 2007. De Vries 2012, p. 17 (archief dae). To Become a Designer, 2010/2011, p. 16 (archief dae). De Vries 2012, p. 22 (archief dae). To Become a Designer, 2010/2011, p. 31 (archief dae). Tan 2009. To Become a Designer, 2010/2011, p. 31 (archief dae). De Vries 2012, p. 30 (archief dae). De Vet 2005. Alle citaten van De Vet in: Van der Velden en Kruk 2006.

N ote n h oofds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.

i v .1. 3,

paragraaf

i v .1. 3. 7

Van Toorn vertrok officieel in 1986, zie Jaarverslag 1985-1986 gra, p. 8 (archief gra). Reitsma (red.) 1982, p. 12. Bruinsma en De Jong 1986a. Reitsma (red.) 1982, p. 12. Bruinsma en De Jong 1986a. Rietveld Academie Grafisch Ontwerpen dagopleiding verslag 1982-1983 (archief gra). Programma grafische vormgeving 1977-1978, pp. 9-10 (archief gra). Bruinsma en De Jong 1986a. Programma grafische vormgeving 1977-1978, p. 10 (archief gra). Reitsma (red.) 1981, p. 23 (archief gra). Reitsma (red.) 1982, pp. 4-5. ‘Programma 1980-1981 werkgroep grafisch ontwerpen’ 1981, p. 23 (archief gra). Bruinsma en De Jong 1986a. Bruinsma en De Jong 1986a. Vermaas 2005. Bruinsma en De Jong 1986a. Heilbron 1992, p. 44. Heilbron 1992, pp. 44-45. Van Toorn (red.) 1998. Poynor 2008, p. 122. Interview met Karel Martens, 13 oktober 2011. Boterman e.a. (red.) 1983, p. 6. Van Toorn 2006, p. 31. Ros en Schröder 1986, p. 91. Van Toorn 2006, p. 33. Dit citaat en het volgende: Van Toorn 2006, p. 58. Alle citaten: Van Toorn 2006, pp. 60-62. Kuijpers 2004, p. 15.


895 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.

42. 43.

Bruinsma en De Jong 1986a. Reitsma (red.) 1981, p. 23 (archief gra). Reitsma (red.) 1981, p. 24 (archief gra). Bruinsma en De Jong 1986a. Van Toorn en Wensveen (red.) 1984, p. 33. Programma grafische vormgeving 1977-1978, p. 1 (archief gra). Reitsma (red.) 1982, p. 6. ‘Typografie Jan Boterman 1981-1982’ in: Reitsma (red.) 1981 (archief gra). Programma grafische vormgeving 1977-1978, p. 9 (archief gra). ‘Typografie Jan Boterman, 1981-1982’ (archief gra). Reitsma 1982, p. 6. De studenten waren Marjan Elbers, Tessa van der Waals, Bert Oosterhoorn, Arnold Weel en Rolf Hermsen. Reacties op het artikel werden geschreven door de kunsthistoricus Paul Hefting, architect Herman Hertzberger, de grafisch ontwerpers Frans van Mourik, Lies Ros, Helmud Schmid en Edo Smitshuijzen en de student kunstgeschiedenis (en oud-student van de gra) Max Bruinsma. De studenten waren Frederik de Wal, Ellen Spanjaard, Karin Frigge, Joke Kranen en Martine Gabison. De publicatie werd vormgegeven door Christiaan van der Groen. Sierman 1990, p. 47.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

i v .1.4

Jongert 1927, p. 120. Bulthuis 1975, p. 29. Kiljan 1935, p. 246. Maan 1982, pp. 11-12; Bulthuis 1975, p. 38. Maan 1982, p. 11. Interviews met Marlous Bervoets, 13 december 2012, Willem Hillenius, 8 maart 2012, en Rein Houkes, 18 april 2012. Interview met Marlous Bervoets, 13 december 2012; interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012. Interview met Henk Peeters, 31 maart 2010. De herdruk verscheen in 1975 bij Uitgeverij sun in Nijmegen, met een omslagontwerp van Karel Martens. Interviews met Marlous Bervoets, 13 december 2012, en Rein Houkes, 18 april 2012; zie ook http://boekenblog.blogspot.nl/2008/03/ lot-228-jacques-den-haan-is-here.html. Den Haan 1966. Ten Holt en Ten Berge werden in 1970 als docent aangesteld. Zie ook Ten Holt 2009, p. 139. Ten Holt 2009, pp. 239-251. Interview met Willem Hillenius, 8 maart 2012. Vogelaar 1973, p. 7. De scriptie ‘Bewustzijns-industrie / Visuele kommunikatie’ uit december 1975 van R. Houkes, T. IJdens en P. Sjoerdsma werd mij ter hand gesteld door Marga van Mechelen. Beukers e.a. (red.) 1980 (archief gra). Zie ook ‘Programma 1980-1981’ 1981, p. 27 (archief gra). Beukers e.a. (red.) 1980, p. 10 (archief gra). De Wilde 1982 (archief gra). Hildering e.a. (red.) 1972, p. 1 (archief gra).

22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

Vogelaar 1973, p. 16. Vogelaar 1973, p. 31. Berger 1974, p. 11. Berger 1974, pp. 107-109. Berger 1974, pp. 130-131. Berger 1974, p. 149. Brief van Bruinsma aan Jan B., 1987 (archief gra). Van Rossum 2012, pp. 46-57. Roels 1952, p. 14. Schuitema 1939, p. 36. Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam. Leerplan dagopleiding, 1941, pp. 13, 15 (archief rkd). 33. Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, lesrooster dagopleiding cursus 1950/1951 (archief akv). 34. Conceptleerplan dag Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda 1952, p. 18 (sb). 35. Roosters 1946 t/m 1950 (archief IvKNO, inventarisnr. 2.4.2, rkd). 36. Alle citaten: Schuitema 1939, pp. 38, 57. 37. Alle citaten: Van der Sluys jr. 1942, pp. 206, 208, 43-45. 38. Bauduin 1958, pp. 189, 103. 39. Huygen 2008, pp. 346-347. 40. Dit citaat en het volgende: Ovink 1952, pp. 279-280. 41. Ovink 1952, p. 293. 42. Ovink 1952, p. 291. 43. Alle citaten: Slikboer 1949, pp. 56, 66, 72-73. 44. Alle citaten: Ovink 1952, pp. 323, 341, 337. 45. Van Baarle en Hollander 1946, p. 293. 46. Schreurs 2001, p. 165. 47. Ovink 1946, pp. 347-348. 48. Geciteerd in Maan 1982, p. 12 (oorspr. P. Schuitema, ‘Gisteren en vandaag’, in: Schoonheid en Opvoeding, januari 1929, p. 1). 49. Geciteerd in Maan 1982, p. 13 (oorspr. P. Schuitema, ‘Foto als wapen in de klassestrijd’, in: Links Richten, februari 1933, p. 21). 50. Maan 2006; Bennink 2008. 51. Bauduin 1958, p. 139. 52. Van den Heuvel 1986. 53. Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving, 1954, pp. 18, 24, 27 (archief dae). 54. Vernon 1966. 55. Dit citaat en het volgende: Leerplan 1954, p. 23 (archief dae). 56. Programma inleiding in de publiciteit z.j. [1966], p. 1 (archief dae). 57. aive, eindexamen dagschool, afdeling productpresentatie, 1962 (archief dae). 58. Setola e.a. 1990, opgenomen in Holslag en Van Triest (red.) 2006, pp. 39-42. 59. Dit citaat en het volgende: Setola e.a. 2006. 60. Schalken 2006, pp. 43-44. 61. Schalken 2006, pp. 50-51. 62. Boekraad e.a. 2000. 63. Zie o.a. Ramakers 1989, p. 209. 64. Boekraad e.a. 2000, pp. 9-10. N ote n h oofds t uk 1.

i v .1. 5

en

Lommen 1987, p. 68.

i v .1. 6

Noten hoofdstuk iv.1.5 en iv.1.6 896

897 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

Unger 2007, pp. 7, 9. Lommen 1987, p. 75. Alle citaten: Unger 1975. Beide citaten: Unger 1979, pp. 30, 37. Alle citaten: Unger 1997, pp. 10, 19, 20-21, 83, 84, 101. Kinross 2004, pp. 42-44, 142. Unger 1997, p. 159. Alle citaten: Unger 2007, pp. 15, 17, 29, 23, 31. Schalken 2006, pp. 36-37. G. Bonsiepe, ‘Visual / verbal rhetoric’, 1965/1999, p. 70, opgenomen in: Van der Waarde, Holslag en Van Triest (red.) 2009, zonder paginering. De oorspronkelijke tekst werd in 1965 gepubliceerd in nrs. 14, 15 en 16 van Ulm (Zeitschrift der HfG Ulm). In 1996 maakte Bonsiepe een herziene en ingekorte versie die in 1999 in het Engels werd vertaald. Kinross 1985. Buchanan 1985. Buchanan 1985, p. 9. Aristoteles 2004. Schalken 2006, p. 49. Holslag en Van Triest (red.) 2006, zonder paginering. Schalken 2006, p. 48. Holslag en Van Triest (red.) 2006, zonder paginering. Schalken 2006, p. 44. Lentjes 2006, p. 2. Holslag en Van Triest (red.) 2006, zonder paginering. Hadders, geciteerd in: Ten Duis en Haase (red.) 1999, pp. 222, 227-228. Holslag en Van Triest (red.) 2006. Boekraad 1993 (oorspr. in: Lentjes e.a. [red.] 1992). Boekraad 1993, p. 51. Dit citaat en het volgende: Boekraad 1993, pp. 53, 54. Alle citaten: Hubben 2000, pp. 16, 93, 96. Holslag en Van Triest (red.) 2006. Heller 2006, p. 10. Heller 2006, p. 11. Van den Broek e.a. 2010.

No te n h o of ds t uk

i v . 2 .1

1. Woltjer e.a. 1910, p. 272. 2. Tentoonstellingscatalogus Frans Zwollo, 1980. 3. Tentoonstellingscatalogus Frans Zwollo, 1980, pp. 25-36; Woltjer e.a. 1910, pp. 273-275. 4. Bijlage iv, ‘Leerplan, opgesteld door F. Zwollo sr. voor zijn cursus aan de Academie van Beeldende Kunsten te ’s-Gravenhage; 1914’, in: tentoonstellingcatalogus Frans Zwollo, 1980, pp. 87-88. 5. Tentoonstellingscatalogus Frans Zwollo, 1980, p. 70. 6. Beljon 1982a, p. 83; Unger 2004, pp. 123, 125; Groot 2007, p. 369. 7. Bax 2006, pp. 350, 352; Van Ierlant 2008. 8. Tentoonstellingscatalogus Frans Zwollo, 1980, pp. 21, 22. 9. Van Ierlant 2008. 10. Dit citaat en het volgende: tentoonstellingscatalogus Frans Zwollo, 1980, pp. 24, 22. 11. ‘Academie van Beeldende Kunsten Den Haag’ 1917.

12.

‘F. Zwollo en de Haagsche Academie’ 1916, p. 9; ‘Academie van Beeldende Kunsten Den Haag’ 1917. 13. Van Ierlant 2008; Pameijer 1977; Zwollo 1989. 14. Hermans 1990. 15. Interview met Riet Neerincx, 12 februari 2010. 16. Van den Eijnde 1994, p. 12; het cv en de projectenlijst voor de Stichting Fonds voor Beeldende Kunst, Vormgeving en Bouwkunst ontving ik in 1993 van Franck Ligtelijn. 17. ‘Akademie voor beeldende kunst en nijverheid te Arnhem’ 1966. 18. Interview met Franck Ligtelijn, 24 februari 1993. 19. Interview met Franck Ligtelijn, 24 februari 1993. 20. Verslag van het horizontaal vakoverleg, 9 februari 1977 te Arnhem; Notulen van het 7e vakoverleg, 30 augustus 1978 (archief gra). 21. Notulen van het 7e vakoverleg, 30 augustus 1978 (archief gra). 22. Akademie voor beeldende kunst en nijverheid te Arnhem 1966. 23. Akademie voor beeldende kunst en nijverheid te Arnhem 1966; Van den Eijnde 1994, p. 34; interviews met oud-studenten gehouden door studenten kunstgeschiedenis i.h.k.v. de projectgroep ‘Vormgevers opgeleid aan de Academie van Beeldende Kunsten te Arnhem’ (Kunsthistorisch Instituut Universiteit Leiden), Leiden 1990: Suzanne Esser (1946, afgestudeerd in 1970), Margriet Kreugel-Overweg (1946, afgestudeerd in 1970), Pieter Stuurop (1947, afgestudeerd in 1971) (archief JvdE). 24. Interviews met oud-studenten gehouden (zie vorige noot): Pia van den Berg (1940, afgestudeerd 1970), Michel Clinton de Nooy (1948, afgestudeerd in 1971), Suzanne Esser (1946, afgestudeerd in 1970), Henry Hofsteenge (1945, afgestudeerd in 1972), Marianne Holten (1949, afgestudeerd in 1972), Margriet Kreugel-Overweg (1946, afgestudeerd in 1972), Frits Prins (1949, afgestudeerd in 1973), Cees Rohnström (1946, afgestudeerd in 1970), Pieter Stuurop (1947, afgestudeerd in 1971). 25. Alle citaten: Pruys 1972, pp. 55, 47, 43. 26. Dit citaat en het volgende: Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem. Beknopte informatie studiejaar 1984-1985, p. 7b (archief av). 27. Alle citaten: Van Tongeren 1989, pp. 13-14 (archief JvdE). 28. Lootsma 1989 (archief JvdE). 29. Jaarverslagen 1949 en 1950 van de Middelbare Kunstnijverheidsschool (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 30. Wouters en Scheffers 1966; Van Dijk 1995, www.artindex.nl/limburg/ default.asp?id=6&num=087790008702203000306017700985093050 1441. 31. ‘In de Maastrichtse Stadsacademie’ 1966. 32. Lesroosters 1949, 1951, 1972 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg); Wouters en Scheffers 1966. 33. ‘In de Maastrichtse Stadsacademie’ 1966. 34. Verslag van het eindexamen 1953 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 35. Verslagen van de eindexamens 1944 t/m 1957, 1963, 1968, 1972-1972, 1975, 1984, 1985 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). 36. Tentoonstellingscatalogus Edelsmeden uit Limburg, 1976; interview met Bruno Ninaber van Eyben, 19 mei 2014. 37. Sarneel 1975 (rkd). 38. Interview met Bruno Ninaber van Eyben, 19 mei 2014. 39. Van Heugten 1981; Wouters en Scheffers 1966; Tentoonstellingscatalogus Edelsmeden uit Limburg, 1976. 40. Zie www.abkmaastricht.nl.


899 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59.

Jacobs 1927, p. 31. Dit citaat en het volgende: Van de Vecht 1927b, p. 26. Alle citaten: Jacobs 1927, pp. 31-36. Alle citaten: Van de Vecht 1927b, pp. 25-27. Jacobs 1934, p. 4. Jaarverslag 1940, p. 12 (archief IvKNO, inventarisnr. 2.2.3, rkd). Boot 1982. Verwiel 1982; Unger 2004, pp. 123, 310, 312. Gespreksverslagen 1975 (archief gra). Handgeschreven brief van Jan Elders 1976 (archief gra). Zie de eindbeoordelingen van de dagopleiding van de gra van 1968 tot 1984 (archief gra). Verslag van de conclusievergadering studiejaar 1978-1979 – dagopleiding, 22 juni 1979 (archief gra). Elders 1974; Eindbeoordelingen dagopleiding Gerrit Rietveld Academie 1968 en 1971; Verslagen conclusievergaderingen 1974 en 1976 t/m 1980 (archief gra). Unger 2004, p. 461. Beknopt verslag 1989; Verslag van de vergadering edelsmeden, 6 november 1989 (beide archief gra). Geciteerd in Unger 2004, pp. 458, 460. Schriftelijke mededeling van Marjan Unger, 24 mei 2014. Brief van Jaap de Vries aan Simon der Hartog, ontvangen 10 juni 1974; Handgeschreven info over de opleiding edelsmeden, z.j. [eind jaren zeventig] (archief gra). Zie www.gerritrietveldacademie.nl/nl/sieradenafdeling.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

iv.2.2

Dit citaat en het volgende: Stam 1999 (oorspr. 1935). Alle citaten: De Wit 1979, pp. 109-111. Valkema 1953, p. 3 (archief gra). Jaarverslag 1960 IvKNO, zonder paginering (archief IvKNO, rkd). Limperg 1960 (archief IvKNO, rkd). Verslag van de bespreking over de opleiding Industriële Vormgeving, 29 oktober 1960 (archief gra). Jaarsveld 1960, p. 181. Verslag van de vergadering van het Algemeen Bestuur van het IvKNO, 6 november 1961 (archief IvKNO, rkd). Notulen van de vergadering van het Algemeen Bestuur van het IvKNO, 21 november 1961 (archief IvKNO, rkd). Beide citaten: Concept. Betreft leerplan dagschool, z.j. [ca. 1961] (archief IvKNO, rkd). Het tweede citaat is ook opgenomen in Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 58. Als bron hiervoor wordt in noot 92 vermeld: Conceptleerplan IvKNO 1968 (archief gra). Dit citaat en het volgende: Leerplan dagopleiding, 1 augustus 1973 (archief gra). Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Leerplan gr a (concept), januari 1984 (archief gra). Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Gerrit Rietveld Krant, (1973)2, p. 12 (archief gra). Een beeld dat Suyling bevestigt; interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Gerrit Rietveld Krant, (1973)2 (archief gra). Interview met Peik Suyling, 19 november 2012.

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52.

53. 54. 55. 56. 57. 58. 59.

Alle citaten: Valkema, Werkplan p.o. concept, 13 november 1976, p. 3 (archief gra). Gerrit Rietveld Krant, (1973)2, p. 12 (archief gra); interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Gerrit Rietveld Krant, (1973)2 (archief gra). Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Eindexamenverslagen dagopleiding 1968 en 1971 (archief gra). Verslag van het horizontaal vakoverleg, 25 mei 1977 (archief gra). Van Onck 1978 (archief gra). Jaarverslag 1978 gra (archief gra). Huygen 2008, pp. 484-485. Brief van de studenten van de afdeling Industriële Vormgeving aan Simon den Hartog, 9 januari 1979 (archief gra); Huygen 2009. Brief van de studenten aan de directie, 5 februari 1979 (archief gra). Teunissen van Manen, Studieplan 1981-1982 (archief gra). Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Archer 1984 (19651). Teunissen van Manen, Studieplan 1981-1982; Leerplan van de Gerrit Rietveld Academie, januari 1984 (beide archief gra). Teunissen van Manen, Studieplan 1981-1982 (archief gra). In het studieplan wordt onder meer verwezen naar de volgende literatuur: Bense 1973; Bürdek 1975; Jones 1992. Jaarverslag 1977 gra (archief gra). Verslag van de conclusievergadering van de dagopleiding, 20 juni 1980, p. 2 (archief gra). Bespreking afdeling industrial design’, 2 december 1980 (archief gra). Jaarverslag 1980-1981 gra; Brief van Jan Elders aan Teun Teunissen van Manen, Amsterdam, 13 maart 1981 (archief gra); interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Alle citaten: Groeneveld 2006, pp. 284-285. Interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Nieuwe ontwerpers, 1990, p. 6. Interview met Peik Suyling, 19 november 2012; www.gerritrietveldacademie.nl/nl/designlab. Kras 1990. Papanek 1992 (19711). Jaarverslag 1975 en 1976 gra, p. 25 (archief gra); Bruinsma 1988. Van Klaveren (red.) 1990, omslagtekst. Groeneveld 2006, p. 285. Nieuwe ontwerpers, 1990; interview met Peik Suyling, 19 november 2012. Reactie van Gijs Bakker op het leerplan van Franck Ligtelijn, 10 januari 1974, en de brief van Franck Ligtelijn aan Alexander Verberne, 11 december 1974, waarin hij om zijn commentaar vraagt (beide archief av). Brochure Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem voor het studiejaar 1975-1976 (archief av). ‘Vormgeving in Metaal en Kunststoffen’ 1980 (archief JvdE). Staal 1989, p. 9. Geciteerd in Ober 1977, p. 17. Alle citaten: Van den Eijnde 1994, pp. 37-38. Ober 1977, p. 21. Verslag van het horizontaal vakoverleg, 9 februari 1977 (archief gra).


901 60. 61. 62. 63.

Dit citaat en het volgende: Hermans 1990, p. 24. Blotkamp e.a. 1974, p. 19. Blotkamp e.a. 1974, pp. 10-11. Struycken geciteerd in: Blotkamp e.a. 1974, p. 6 (oorspr.: P. Struycken, ‘Op zoek naar een wetmatigheid in de verhouding tussen vorm en kleur, Forum, [1964]2, pp. 22-30). 64. Blotkamp e.a. 1974, pp. 28-29. 65. Tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1972. 66. Arendsen e.a., ‘Afstudeerprojekt akademie van bouwkunst arnhem’ (archief JvdE). 67. Biografische gegevens van Onno van Dokkum, die mij in 1993 ter hand werden gesteld. 68. Arendsen e.a., ‘Afstudeerprojekt akademie van bouwkunst arnhem’, p. 48 (archief JvdE). 69. Interview met Joep Sterman, 13 april 1993. 70. Geciteerd in: Middag en Frits-Jobse 1994, p. 41, (oorspr. B. Maters, ‘Ontwerpen en denken’, a bk Nieuws, 1985). 71. Van den Eijnde 1994, p. 34. 72. Van den Eijnde 1994, p. 14. 73. Middag en Frits-Jobse (red.) 1994, p. 30; Blotkamp e.a. 1974, p. 26. 74. Interview met Joep Sterman, 13 april 1993. 75. Interview met Gijs Bakker, Amsterdam, 8 september 1993. 76. Stoelenproject januari-juni 1972 (archief JvdE). 77. Kinderwagenproject sept. 1972 – okt. 1973 (archief JvdE). 78. Kinderwagenproject sept. 1972 – okt. 1973 (archief JvdE). 79. Lampenproject sept. 1973 – mrt. 1974 (archief JvdE). 80. Truijen 1993, p. 16. 81. Lampenproject sept. 1973 – mrt. 1974 (archief JvdE). 82. Roijers 1989. 83. Jobse 2005. 84. Roijers 1989. 85. Truijen 1993, p. 28. 86. Geciteerd in Van der Burgh 1987, p. 39. 87. Truijen 1993, p. 35. 88. Truijen 1993, p. 36. 89. Truijen 1993, p. 16. 90. Van Ginneke 1986, pp. 102-103. 91. Jones 1992 (19701). 92. Baan 2011; www.kabk.nl/pageEN.php?id=0044. 93. Verhoeven 1968. 94. Roijers 1989. 95. Staal en Wolters (red.) 1987, p. 179. 96. De Rijk 1998, pp. 117, 122, 125; zie voor voorbeelden van de kachelontwerpen van Van Osnabrugge: Staal en Wolters (red.) 1987, p. 134. 97. Verhoeven 1968. 98. Van den Heuvel 1986, p. 55; De Winter 2010. 99. Van den Heuvel 1986; De Winter 2010. 100. Truijen 1993, p. 15. 101. Truijen 1993, p. 84. 102. Dit citaat en het volgende: Smeets 1965, p. 11. 103. Truijen 1993, pp. 28, 84-87. 104. Dit citaat en het volgende: Smeets 1965, pp. 9, 12. 105. Smeets 1965, p. 13; Truijen 1993, p. 87. 106. Smeets 1965, pp. 12-13. 107. De Winter 2010.

108. Dit citaat en het volgende: Smeets 1965, pp. 13, 17. 109. Truijen 1993, pp. 86-87. 110. Leerplan 1954 (archief dae). 111. Tentamina A2b dagonderwijs, 1971 (archief dae). 112. Tentamina aive, basisjaar 1971 (archief dae). 113. Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving, 1 september 1954, p. 11 (archief dae). 114. Truijen 1993. 115. Dreyfuss 1967 (19591). 116. De Winter 2010. 117. Vergadering ter nabespreking, 1960 (archief IvKNO, inventarisnr. 5.2.11a, rkd). Aanwezig waren o.a. Basart, Beljon, Elno, Ovink, Slee, Smeets en Vis namens de Kring Industrieel Ontwerpen, en Gilles, Jongejans en Zwart namens de GKf. 118. De Winter 2010. 119. Truijen 1993, p. 36. 120. Truijen 1993, p. 91. 121. De Winter 2010. 122. Tentoonstellingscatalogus Vier kanten, 1965. 123. Bakker 2011, pp. 195-198; Slothouber en Graatsma 1970; tentoonstellingscatalogus Struktuur, 1972. 124. Slothouber (red.) 1970 (archief wka). 125. De Winter 2010. 126. Brief van René Smeets’ z.j. [vóór 1965] (archief dae). 127. ‘Stukje van Smeets’, Ja, maandblad van a i ve , 1(oktober 1963)2, zonder paginering (archief dae). 128. Alle citaten: Brochmann 1955, pp. 65, 66, 61. 129. Tentoonstellingscatalogus Vier kanten, 1965, p. 8. 130. Smeets z.j. (archief dae). 131. Van Oers, Van Weelden en Schelvis 1986. 132. Verslag van het tweede vormonderwijsgesprek, 1975; brief van Joop Hardy aan deelnemers en belangstellenden en bijbehorend Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs, 1976; Houtman 1976 (alle archief dae). 133. Prak 1979, p. 68. 134. Smets 1986. 135. Alle citaten: Gilles 1957, pp. 2, 3, 5, 7. 136. Gilles 1991, tekst op het schutblad. 137. Ghyka 1977 (19461). 138. De Winter 2010; prospectus Akademie voor Industriële Vormgeving, september 1969 (archief dae). 139. Brochmann 1955. 140. Tentamina A2b dagonderwijs 1971; ‘Vormleer’ in het leerplan van 1973 (beide archief dae). 141. Leerplan Industriële Vormgeving dagonderwijs, 1973, p. 15 (archief dae). 142. De Winter 2010. 143. Leerplan Industriële Vormgeving dagonderwijs, 1973, p. 20; Eindexamens dagschool 1961 t/m 1963, 1972 en 1974 afdeling produktontwerpen (beide archief dae). 144. De Winter 2010. 145. Eindexamen dagschool 1961 afdeling produktontwerpen (archief dae). 146. Truijen 1993, p. 91. 147. Tentamina basisjaar dagonderwijs, 1971 (archief dae). 148. Eindexamens dagschool, 1961 (archief dae).


903 149. 150. 151. 152.

153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173.

Interview met oud-student Lou Beeren (1940, afgestudeerd in 1963), in: Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, pp. 128-142. Van den Heuvel 1989. De Winter 2010. Gilles verwees naar artikelen van zijn hand in Bouwen en Wonen (1962, nr. 3), De constructeur (januari 1962, juli, augustus en oktober 1962), Stam Stem (december 1967, nr. 11; maart 1968, nr. 12) en Gilles 1957. De Winter 2010. Zie het studieplan van de vijfjarige dagschool, opgenomen in de prospectus van de Akademie voor Industriële Vormgeving, z.j. [ca. 1970] (archief dae). Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003; tentoonstellingscatalogus Hochschule für Gestaltung, 1965. Van den Heuvel 1989. Leerplan Industriële Vormgeving dagonderwijs, 1973, p. 20 (archief dae). Leerplan Akademie voor Industriële Vormgeving, juli 1977; Prospektus Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, 12 februari 1980 (beide archief dae). Conclusie evaluatie studenten, 1974 (archief dae). Bijlage ‘Enkele kanttekeningen’ bij het Verslag van de stuurgroepvergadering op 6 maart 1974 (archief dae). Verslag van de stuurgroepvergadering op 6 maart 1974 (archief dae). Saam 2008. Instellingswerkplan 1986, p. 18 (archief dae). Haak (red.) 1990, p. 11. Instellingswerkplan 1986 (archief dae); Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987. Eindexamen studierichting A, 1984 (archief dae). Krippendorf en Butter 1984. Lucassen 1987, pp. 6-9. Haak (red.) 1990, p. 12. Haak (red.) 1990, p. 14. Haak (red.) 1990. De Vries 2012 (archief dae); Schouwenberg en Staal 2008, p. 314. Alle citaten: De Vries 2012, pp. 11, 25 (archief dae).

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

iv.2.3

en

i v . 2 .4

Unger-de Boer 2010, p. 99. Wilson 1903, p. 416. Alle citaten van Hammes: Hammes 1944, pp. 431, 436-437, 422. Unger 2010, p. 102. E-mailinterview met Marjan Unger-de Boer, 3 september 2013. Interview met Peik Suyling, 19 november 2012; Holzhauer 1971. Schreurs 2001, pp. 210, 299-300, http://www.fotoarchief.nu/archief/ index.php?cat=fotografen&id=Holzhauer&id2=Biografie. Holzhauer 1971, p. 20. Schreurs 2006, p. 18. Holzhauer 1971, p. 284. Conceptleerplan vakstudierichting produktontwikkeling, 15 november 1976 (archief gra). Leerplan van de Gerrit Rietveld Academie, januari 1984 (archief gra).

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.

Prospectus Genootschap Kunstoefening, z.j. [ca. 1946] (rkd); interview met Riet Neerincx, 12 en 22 februari 2010. Van Zoest 1978. Eigen ervaring van de auteur. Rapport Theorieonderwijs, 2011 (archief JvdE). ‘In de Maastrichtse stadsacademie’ 1966, p. 128; interview met Bruno Ninaber van Eyben, 19 mei 2014. ‘In de Maastrichtse Stadsacademie’ 1966, p. 128; Invulformulier voor Culturele Raad Limburg, 1966 (rkd). Alle citaten: Timmers 1947, pp. 15, 18-19, 40-41, 14. Hetzelfde boek was ook uitgangspunt bij de colleges die Timmers tussen 1948 en 1964 verzorgde aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht; zie Van den Boogaart-Boerdijk 1972. Timmers 1947, p. 617. Constantinus 1950; jaarverslag 1952 (archief Stadstekeninstituut…, rhc Limburg). Constantinus 1950, p. 49. Kropholler 1937. Constantinus 1950, p. 200. Interview met Bruno Ninaber van Eyben, 19 mei 2014. Dit citaat en het volgende: Beljon 1986, p. 6. Beljon z.j. [ca. 1996]. Jaarverslagen 1973, 1977 kabk (archief kabk); Van Hoogenhuyze 2007, p. 49; Beljon 1982a, p. 98. Dit citaat en het volgende: Majorick 1957b, pp. 18, 25. Majorick 1957a, p. 169. Beljon 1980 (19761), p. 229. Beljon 1962. Focillon 1992 (19481). Beljon 1980 (19761), p. 101. Beljon 1982c, p. 4. Aantekeningen van een interview van Ingeborg de Roode met Beljon, 10 augustus 1990, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen. Van der Grinten 1963. Beljon 1963. Van der Grinten 1963, pp. 8-10. Beljon 1980 (19761), p. 9. Dit citaat en het volgende: Beljon 1987, pp. 181, 184. Beljon 1980 (19761), pp. 6-7. Beljon 1980 (19761), ‘Inleiding’; Beljon z.j. [ca. 1996]. Beljon 1986. Beljon 1986. Beljon 1987, p. 185. Beljon 1980 (19761), p. 169. Beljon 1987, p. 13. Beljon 1980 (19761), p. 175. Beljon 1987, p. 227. Beljon 1980 (19761), pp. 179, 229. Baljeu 1963. Pruys en Van der Geest 1959; Huygen 2009. Geciteerd in Huygen 2009 (oorspr. B. Bruins, ‘Simon Pruys: De mens dan het huis’, De Vrouw en haar Huis, 57[1963]8, p. 427). Pruys 1971. Alle citaten: Pruys 1964/1971, pp. 78 en 80-81. Pruys 1969.

Noten hoofdstuk iv.2.3 en iv.2.4 904

905 59. 60.

Dit citaat en het volgende: Pruys 1964/1971, pp. 82, 89. Huygen 2009. Dit kaartsysteem bevindt zich in het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam (thans Het Nieuwe Instituut). 61. Pruys 1973. 62. Dit citaat en het volgende: Pruys 1973, pp. 4-5. 63. Huygen 2009. 64. Dit citaat en het volgende: Pruys 1972, pp. 59, 64. 65. Pruys 1975. 66. Huygen 2009. 67. Alexander 1971 (19641). 68. Archer 1984 (19651), p. 64. 69. Jones 1992 (19701), p. 9. 70. Alexander 1971 (19641), p. 132. 71. Verhoeven (red.) 1968. 72. Alexander 1971 (19641). 73. Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003, p. 52; Bürdek 2005. 74. Verhoeven 1968. 75. Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003. 76. Huff 2003, p. 173. 77. Huff 2003, pp. 182-184; ‘Gestalt Theory and Bauhaus’ 2011. 78. Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003, pp. 82-87. 79. De Winter 2010. 80. Eindexamen dagschool 1962 en 1963 (archief dae). 81. Eindexamen dagschool 1961 (archief dae); De Winter 2010. 82. Tentamina basisjaar dagonderwijs 1971; Tentamia A2b dagonderwijs 1971 (beide archief dae); De Winter 2010. 83. Eindexamen dagschool 1961 (archief dae). 84. Dat blad met die rode letters, 1969 (archief dae). 85. Tentamina basisjaar dagonderwijs 1971 en Tentamia A2b dagonderwijs 1971 (beide archief dae). 86. Elno 1965. 87. Truijen 1993, p. 92. 88. Floré 2001. 89. Geciteerd in Floré 2001 (oorspr. K.N. Elno, ‘De kunstschilder a-sociaal, maar steeds aanwezig…’, Het Handelsblad, 24 maart 1953). 90. Geciteerd in: Floré 2001 (oorspr. K.N. Elno en L. Peire, Esthétique d’aujourd’hui – Vormen van heden, tentoonstellingscatalogus Gemeentelijk Casino, Knokke, 1957). 91. Elno 1965, p. 59 (oorspr. 1961). 92. Elno 1965 (oorspr. 1960). 93. Elno 1965, p. 14 (oorspr. 1959). 94. Focillon 1934. De Engelse vertaling is opgenomen in: Focillon 1992 (19481). 95. Alle citaten: Elno 1965, pp. 26-29 (oorspr. 1960). 96. Elno 1965, p. 49 (oorspr. 1961). 97. Elno 1965, p. 120 (oorspr. 1962). 98. De Winter 2010; Floré 2001. 99. De Winter 2010; Eindexamen dagschool 1961 (archief dae). 100. De Winter 2010; Wolfswinkel 2011. 101. De Winter 2010. 102. ‘Naar een hernieuwd studieprogramma’, z.j. [1996] (archief JvdE). 103. De Vries (red.) 2011, pp. 11, 12 (archief JvdE). 104. Prospektus aive 1980 (archief JvdE), p. 16. 105. Schouwenberg en Staal 2008, p. 315. 106. De Vries (red.) 2012, p. 3; ‘Lectoraten dae’ 2012 (beide archief JvdE).

N ote n h oofds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Simon Thomas 1986, p. 49; De Groot 2007, p. 254. De gegevens in deze alinea zijn ontleend aan: De Groot 2007. Boot 1982; Boot en Korstjens 2007. Naber 1887. Naber 1887, p. 58 noot 1; Semper 1860; voor dit onderzoek is gebruikgemaakt van de Engelse vertaling: Semper 2004. Semper 2004, pp. 157-165. Naber 1887, p. 64. Simon Thomas 1986. De Groot 2007, p. 262. De Jong 1927, pp. 55-57. Alle citaten: De Jong 1933, pp. 42, 120-121, 109-110, 113. Dros-de Jong 1934. Ros 1905.


i v . 3.1

i v . 3. 2

Geciteerd in Boot 1982, p.14 (oorspr. brochure Opleiding voor mode-ontwerp(st)er, zomer 1943). 2. Boot 1982. 3. Gegevens in deze alinea: Jaarverslagen 1945-1948 van het IvKNO (archief IvKNO, inventarisnr. 2.2.3, rkd). 4. Jaarverslagen 1949 en 1950 IvKNO (archief IvKNO, inventarisnr. 2.2.3, rkd); Teunissen 2006, p. 230; A. Kroon en A. Wagtberg, ‘Constance Wibaut “De nervous line, dat is mijn handschrift”’, http://adviz.nl/nl/ wiki/constance-wibaut/. 5. Jaarverslag 1950 IvKNO (archief IvKNO, inventarisnr. 2.2.3, rkd). 6. Gegevens in deze en de volgende alinea: interview met Eva Eisenloeffel, in: Beenker, Ringenier en Voskamp 2002, pp. 59-60. 7. Brochure gra, z.j. [ca. 1973] (archief gra). 8. Jaarverslagen 1977 en 1978 gra (archief gra). 9. Leerplan gra, januari 1984 (archief gra). 10. Teunissen 2006, p. 116. 11. Lampe 2011. 12. Zie www.gerritrietveldacademie.nl/nl/txt-textiel. 13. Tentoonstellingscatalogus Vooruitzicht, 1955. 14. Eindexamenverslagen dagopleiding gra 1968 en 1971 (archief gra). 15. Boot en Korstjens 2007. 16. Geciteerd in: Unger 1986, p. 16. 17. Unger 1986, p. 49; Anastasyadis 2013; www.hermanendesireescholten.nl. 18. Geciteerd in Boot 2007, pp. 44-45. 19. Scholten 1979, p, 41. 20. Verslag van de conclusievergadering op vrijdag 17 juni 1977 (archief gra). 21. Jaarverslag 1976 kabk, pp. 33 en 59 (archief kabk). 22. Jaarboekje 1976 kabk, p. 61 (archief kabk). 23. Van Hoogenhuyze 2007, p. 49. 24. Beljon z.j. (archief gm); zie ook Beljon 1980 (19761), p. 67. 25. Beljon 1966. 26. Jaarboekje kabk 1980-1981, p. 32 (archief kabk). 27. Rehorst 1986. 28. Zie www.kabk.nl.


907 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66.

Jaarverslag 1936 en 1937 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 28 (archief WdKA); Van Giersbergen 2012, p. 140. Het onderwijs aan de Academie, 1914; ‘Afdeeling Decoratieve Kunst en Kunstnijverheid’ 1924 (archief rkd). Van Giersbergen 2012, p. 125. Zwart 1918, pp. 32-33. Jaarverslag 1936 en 1937 Academie voor Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, p. 28 (archief WdKA). Leerplan dagopleiding Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, 1 september 19 (archief JvdE). De Vries 2004a, p. 15. Meisjes naar het modevak, 1947; Haasse 2013 (19471). Alle citaten: Haasse 2013 (19471), pp. 46, 52, 53, 76, 99, 100. Jaarverslagen 1945-1949 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen Rotterdam (archief WdKA). De Vries 2004a, p. 16. Teunissen 2006, pp. 7, 40. Jaarverslag 1956 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen Rotterdam (archief WdKA). Lucienne 1953 (archief akv). De Vries 2004a, p. 16. Jaarverslagen 1949, 1950, 1951 van ‘St. Joost’ (sb). Notulen Genootschap Kunstoefening, 31 augustus 1953 (archief ArtEZ). Lesrooster dagopleiding cursus 1950/1951 (sb). Jaarverslagen 1949-1952, 1956 Academie St. Joost (sb). De Groot 2007; Prospectus Academie St. Joost, z.j. [1963] en Jaarverslagen 1961-1965 Academie St. Joost (beide archief akv). Interview met oud-modestudent Ellie Snepvanger (afgestudeerd in 1957), in: Egbers 1995 (archief akv). Lesrooster dagopleiding cursus 1950/1951 Academie St. Joost (sb). Lucienne 1953 (archief akv); Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam. Leerplan dagopleiding’, 1 september 1941, p. 27 (archief JvdE). Kroon en Wagtberg Hansen, z.j. [1999]. Z.t. 1960, p. 12 (archief akv). Z.t. 1960 (archief akv); interview met Ellie Snepvanger, in: Egbers 1995 (archief akv). Venster op een wijde wereld!, z.j. [1950-1953] (archief akv). Egbers 1995 (archief akv). Geciteerd in: Leeuw 2012, p. 74 (oorspr. ‘Praatjes over mode’, De Katholieke Vrouw, 1 (7 mei 1920). Leeuw 2012, p. 75 noot 206. Leeuw 2012, p. 77. Modepraatjes, 1926, p. 37. Schoonenberg 1946; De Rooy 1947 verwijst in noot 1 op pagina 2 naar E. Peterson, ‘Theologie des Kleides’, Benediktinische Monatsschrift, (1934), pp. 347-356. Leeuw 2012, p. 106. Van Kol 1945; Leeuw 2012, p. 111. Dit citaat en het volgende: Van Kol 1947, pp. 90, 91. Dit citaat en het volgende: Schouwenaars 1946, pp. 5-6, 28-29. Geciteerd in Leeuw 2012, p. 108 (oorspr. woorden van paus Leo xiii, geciteerd in A. Janssen, Mode en dans, Leuven 1933).

67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81.

82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92.

93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101.

Leeuw 2012, p. 109. Z.t. 1960, pp. 10-12 (archief akv). ‘Mode-ontwerpsters voor het voetlicht’ 1961 (archief akv). Interview met Ellie Snepvanger, in: Egbers 1995 (archief akv). Z.t. 1960, p. 10 (archief akv). Leerplan dagopleiding St. Joost 1960 (archief akv). Interview met oud-modestudent Marè Vaikla (afgestudeerd in 1960), in: Egbers 1995 (archief akv). Leerplan dagopleiding St. Joost, 1 september 1960 (archief akv / St. Joost). Interview met Marè Vaikla, in: Egbers 1995 (archief akv). ‘Show van Cargelli’, 30 januari 1957; ‘Op St. Joost ging de eerste voorjaarsshow’, 30 januari 1957; ‘Cargelli toont zijn collectie’ (alle archief akv). Jaarverslagen 1961-1965 Academie St. Joost (archief akv). ‘Mode-ontwerpsters voor het voetlicht’ 1961 (archief akv). Vermeulen 1963, p. 18 (archief sb). Zie http://celluloidremix.openbeelden.nl/media/71594/Euro_ Fashion_voor_jonge_ontwerpers. Interview met oud-modestudent Franska Stuy, in: Egbers 1995 (archief akv); P. Merkx, interviews met Marlies Dekkers en Franska Stuy, in: P. Merkkx en S. Wolters, Talent. De twintig mooiste interviews met succesvolle oud-studenten van Avans, http:// issuu.com/licweb/docs/talent. Brief van het bestuur aan de Gemeenteraad van Arnhem, 20 maart 1953 (archief Genootschap Kunstoefening, ga). Kämena 1989; I. Constandse, documentaire Tegendraads over Elly Lamaker, www.youtube.com/watch?v=uBIshvvZRU0; Michielsen 1989. Geciteerd in Kämena 1989. De Vries 2004a, p. 21. I. Constandse, documentaire Tegendraads over Elly Lamaker (www. youtube.com/watch?v=uBIshvvZRU0). De Vries 2004a, p. 20. Gungormez 2013, pp. 197, 200. Kämena 1989. De Vries 2004b, p. 51. De Vries 2004a; Kämena 1989. Kämena 1989; Jaarverslag 1967 Akademie van Beeldende Kunst en Kunstnijverheid Arnhem (archief Genootschap Kunstoefening, ga). De modeopleiding won met haar studenten driemaal de eerste, tweemaal de tweede en éénmaal de derde prijs. Jaarverslag 1967 (archief Genootschap Kunstoefening, ga); De Vries 2004a, p. 20; Van Mechelen en Jobse 2011, p. 101. Geciteerd in Kämena 1989. I. Constandse, documentaire Tegendraads over Elly Lamaker (www.youtube.com/watch?v=uBIshvvZRU0). De Vries 2004a, pp. 18, 20; De Vries 2004b, p. 54. Lauwert 2008. Duburg en Van der Tol 2008. Dit citaat en het volgende: Michielsen 1989, p. 37. Robaard 1985; Michielsen 1989; Kämena 1989; Edelkoort 2004; Van Buul 1985. Lamaker 1988a.

Noten hoofdstuk iv.3.2 908 102.

103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122.

123. 124. 125. 126. 127. 128.

Zie ook Svendsen 2007, p. 59, waarin hij de historicus Eric Hobsbawn citeert: ‘Waarom briljante modeontwerpers, die erom bekendstaan dat ze niet analyseren, er soms beter in slagen om vooruit te lopen op wat komen gaat dan professionele voorspellers, is een van de meer duistere vragen in de geschiedenis – en voor de cultuurhistoricus een van de meest belangrijke.’ Mertz 1988. Alle citaten: Lamaker 1988a, p. 14. Lamaker 1988a, p. 19. Brochure Akademie voor het studiejaar 1975-1976 (archief av). Kämena 1989; Michielsen 1989, p. 37. De Vries 2004c. Michielsen 1989; De Vries 2004c. Melkert 2004. Schacknat 2004c. Michielsen 1989; Kämena 1989. De Vries 2004c, p. 150. Zie www.modint.nl/cms/showpage.aspx?id=673ie. Paris en Koning 2011. Van Buul 1985. Paris en Koning 2011. Van Zijverden 2007; zie ook ‘Summary’ van de Utrechtse modeopleiding op www.lichting.nl/?page=participating_academie&item=95. Alle citaten: Teunissen 2006, p. 76. Van Zijverden 2007. Wouters en Scheffers 1966; ‘Modevormgeving’ 1973 (archief abkm). Zie Wouters en Scheffers 1966: voor kostuumtekenen en kostuumontwerpen: W.A.A. Beersma, M.H.J. Aalberts, E.G.M.Th. Lambermon, Th. Cobben. Voor stofversieringstechnieken: M.C.J.I. Peutz, M.C.W. Frankefort, H.J.M. Buys, M. Hermens en M. Adelmeyer. Dit citaat en het volgende: Scheffers 1957 (archief Stadstekenschool…, rhc). Leerplan voor de dagcursus en de zaterdagmiddagcursussen Stadsacademie, 1961 (archief Stadstekenschool…, rhc). Wouters en Scheffers 1966; Leerplan van de afdeling Modevormgeving, 1973 (archief Stadstekenschool…, rhc). Leerplan van de afdeling Modevormgeving, 1973 (archief Stadstekenschool…, rhc). Dit citaat en het volgende: ‘Modevormgeving’ 1973 (archief abkm). ‘Mode- en interieurstylist Ben van Hees’ 1989 (archief abkm), p. 4; www.benvanhees.nl; http://matthijsboelee.com.

No te n h o of ds t uk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

i v . 3. 3

t /m

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

i v . 3. 6

Boot en Korstjens 2007. Fischer-van der Mijll Dekker, Wevers ontwerpboek, z.j., p. 1 (archief tm). Boot en Korstjens 2007. Fischer-van der Mijll Dekker, Weven, binding en ontwerp, z.j., p. 6 (archief tm). Geciteerd in Boot en Korstjens 2007, p. 39. Eindexamenverslagen dagopleiding gra 1968 en 1971 (archief gra). Boot en Korstjens 2007; Jaarverslagen 1975 en 1976 gra (archief gra). Fischer-van der Mijll Dekker, Wevers ontwerpboek, z.j., p. 1 (archief tm).

40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

Fischer-van der Mijll Dekker, Wevers ontwerpboek, z.j., p. 1 (archief tm). Verslag over het jaar 1950 van de Stichting Middelbare Kunstnijverheidsschool Eindhoven (archief dae). Alle citaten: Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving, 1 september 1954, p. 29 (archief dae). Dit citaat en het volgende: Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving 1954, pp. 31, 37 (archief dae). Interview met Eva Eisenloeffel, in: Beenker e.a. 2002, pp. 59-60; Boot en Korstjens 2007. Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving 1954, p. 36 (archief dae). Dit citaat en het volgende: Schippers 1959, pp. 122 en 123. Huygen 1989; Van den Heuvel 1989. Haak 1990, p. 40. Interview met oud-student en docent José de Pauw (afgestudeerd in 1975) in: Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, pp. 114-127. Zie www.kendix.nl/nl/About-Kendix/Historie/. Alle citaten: Haak 1990, pp. 36-41. Eindexamens dagschool 1962 van de afdeling Textiel (archief dae). Eindexamen dagschool 1975 studierichting dessinontwerpen (archief dae). Eindexamen dagschool 1979 studierichting dessinontwerpen (archief dae). Interview met oud-student Marja Oosthoek (afgestudeerd in 1983), in: Kerkvliet en Van Well Groeneveld (red.) 1987, pp. 63-74. Eindexamens dagschool 1971, 1973, 1975, 1979 studierichting dessinontwerpen (archief dae). De Jong 1927a, p. 9. Zie www.neha.nl//deventer/. Wibaut 1958. Unger 1986. Schriftelijke mededeling van Marjan Unger-de Boer, 24 mei 2014. Tilke 1973 (19481); mondelinge informatie van Matthijs Boelee. Tilke 1922, pp. 1-5. Tilke 1922, pp. 1-5. Schacknat 2004a; interview met Karin Schacknat, 5 november 2008. Interview met Karin Schacknat, 5 november 2008. Robaard 1985, p. 3. Schacknat 2004a en 2004b. Lamaker 1985. Interview met Karin Schacknat, 5 november 2008; I. Constandse, documentaire Tegendraads over Elly Lamaker (www.youtube.com/ watch?v=uBIshvvZRU0). Alle citaten: De Wit 1970, flaptekst en pp. 9, 100, 137. Dit citaat en het volgende: Lamaker 1980, p. 19. Lamaker 1988b. Interview met Karin Schacknat, 5 november 2008. De beide voordrachten, ‘Over de kleding in het algemeen’ en ‘Over de vorm der kledingstukken’, zijn gepubliceerd in Katholiek Bouwblad, zie Van der Laan 1947. Van der Laan 1985, pp. 57-59. Ferlenga en Verde 2001, p. 36. Van Roon 2010, p. 259. Van der Laan 2001, p. 10.

909

Noten hoofdstuk iv.3.3 t/m iv.3.6 910 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55.

Van der Laan 1985, p. 14. Alle citaten: Van der Laan 1985, pp. 27-30. Zwart 1918, p. 32. Teunissen 2005, p. 23. Teunissen 2006; Teunissen en Brand 2004, 2005, 2006, 2007, 2009 en 2010. Hoeks en Post 2006. Bijlage 1 Sector profielen, beroepsprofielen en startkwalificaties, in: Van Heusden e.a. 1999.

No o t C o n c lu s i e Eco 1985, pp. 512-513. Eco citeert hier een Beierse mysticus, maar verwijst tevens met deze zin naar de uitspraak van de filosoof Ludwig Wittgenstein, die zijn Tractatus logico-philosophicus uit 1921 beschouwde als een noodzakelijke, maar overbodig geworden ladder om voor zijn latere publicaties tot nieuwe inzichten te komen.

Bi jla ge

1.

Grafiek 4: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Amsterdam (IvKNO/gra) 1946-1990

Teken-, schilderen grafische kunsten

Keramische vormgeving

Beeldhouwkunst

Fotografische en filmvormgeving

Grafische vormgeving

Modevormgeving en textiel

Vormgeving in metalen en kunststoffen

Kunstnijverheid

Architectonische vormgeving (interieur- en meubelvormgeving)

913

Grafiek 6: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Breda 1949-1990

Grafiek 5: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Arnhem 1946-1990


Beeldhouwkunst





Monumentale vormgeving



Beeldhouwkunst





Kunstnijverheid


914 Bijlage 915

Grafiek 8: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Den Haag 1946-1990

Grafiek 7: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Den Bosch 1946-1990


Beeldhouwkunst



Industriële vormgeving






Beeldhouwkunst




Kunstnijverheid

916 Bijlage 917

Grafiek 10: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Enschede 1969-1990

Grafiek 9: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Eindhoven 1950-1990


Beeldhouwkunst






Beeldhouwkunst


Industriële vormgeving


918 Bijlage 919

Grafiek 12: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Maastricht 1946-1990

Grafiek 11: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Groningen 1946-1990



Beeldhouwkunst





Kunstnijverheid




Beeldhouwkunst




Kunstnijverheid


920 Bijlage 921

Grafiek 14: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Utrecht 1969-1990

Grafiek 13: Studenten per beeldende-kunstopleiding (dag en avond) Rotterdam 1946-1990






Beeldhouwkunst




Kunstnijverheid


922 Bijlage 923

Grafiek 16: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Arnhem

Grafiek 15: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Amsterdam (IvKNO/gra)

Autonoom

Toegepast

Autonoom

Toegepast

924 Bijlage 925

Grafiek 18: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Den Bosch

Grafiek 17: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Breda

Autonoom

Toegepast

Autonoom

Toegepast

926 Bijlage 927

Grafiek 20: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Eindhoven

Grafiek 19: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Den Haag

Autonoom

Toegepast

Autonoom

Toegepast

928 Bijlage 929

Grafiek 22: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Groningen

Grafiek 21: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Enschede

Autonoom

Toegepast

Autonoom

Toegepast

930 Bijlage 931

Grafiek 24: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Rotterdam

Grafiek 23: Studentenpopulatie autonome vs toegepaste beeldende-kunstopleidingen 1946-1990 Maastricht

Autonoom

Toegepast

Autonoom

Toegepast

932 Bijlage 933

B r on n e n

Grafiek 25: Studentenpopulatie toegepaste opleidingen 1946-1990 Utrecht Toegepast

934 Bijlage 935

937 Archieven Academ ie Beeldende Kuns t en Maas t richt ( abkm ) ‘Mode- en interieurstylist Ben van Hees: “Mensen worden moe van uiterlijk vertoon en dwang”’, Textilia, 1 juni 1989 ‘Modevormgeving. Artistiek maar ook keihard vak’, De Limburger, 16 maart 1973 ‘Schetsplan nieuwbouw gereed in tuin Huize de Stuers’, De Nieuwe Limburger, z.j. [vermoedelijk 1951], p. 3 akv

/ St . Joos t Breda ( a k v / St . Joos t )

Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, lesrooster dagopleiding cursus 1950-1951 Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda. Verslag afdelingsbespreking B. afd., 21 januari 1956 Academie St. Joost. Tijdelijke uitgave 1966, prospectus, 1966 Academie St. Joost Breda, afdeling Grafische en Publiciteitsvormgeving, documentatie 12, uit de serie documentatiebladen over vormgeving gericht op informatieoverdracht, opdrachten eerste helft seizoen 82/83, dagonderwijs 2B, 3B, 4B, december 1982 Academie St. Joost Breda, afdeling Grafische en Publiciteitsvormgeving, documentatie 12, uit de serie documentatiebladen over vormgeving gericht op informatieoverdracht, voorlopig herzien leerplan per december 1982 dagonderwijs, afdeling grafische vormgeving (B), Breda 1982, zonder paginering Begeer, J., Documentatie 11. Verslag van een studie in stijlbegrip en de technische achtergronden daarvan door derdejaars studenten van de afdeling grafische en publiciteitsvormgeving. Een vreemd geval van boekdruk, Breda z.j. [1978-1983], zonder paginering Begeer, J., en R. van Boxel (red.), Academie St. Joost, Breda, afdeling publiciteitsvormgeving, documentatie 3 voor vormgeving gericht op informatie-overdracht, biografische gegevens over docenten en assistenten met afbeeldingen van personen en werk, Breda z.j. [1973-1974] Begeer, J., en I. de Graaff, Academie St. Joost Breda, afdeling Publiciteitsvormgeving, documentatie 2 voor vormgeving gericht op informatieoverdracht, literatuurlijst, Breda z.j. [1973-1974] Beste kijkers. Hoe het toegaat in St. Joost, brochure Academie voor Beeldende Kunsten Sint Joost, z.j. [1958]

Bronnen

Archieven

938 ‘Bestuur St.-Joost akkoord met studentenvoorstel’, onbekend krantenknipsel, 3 april 1974 Brief van adjunct-directeur N.P. Cobben aan Jan Begeer en IJsbrand Pijper, 13 oktober 1969 Brief van adjunct-directeur N.P. Cobben aan IJsbrand Pijper, 9 december 1969 Brief van Slee aan Begeer, Brand, Welten en De Morée, 23 juli 1965 Broekhoff, M., Rapport Onderzoek onder medewerkers/docenten van Academie St. Joost 2001. De uitkomsten van de enquête onder docenten en werkplaatsassistenten, Dieren 2001 Computertoepassingen in het vormgevingproces op de Academie St. Joost, vouwblad, Breda 1986 Conceptleerplan dag Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost te Breda, 1952 ‘Conflict tussen bestuur St. Joost en studenten afdeling Binnenhuisarchitectuur, De Stem, 23 augustus 1973 Cornelissen, H., Dokumentatie 4. Beknopt overzicht van een vormstudie programma ondernomen door tweedejaarsstudenten van de afdeling grafiese publiciteit Sint Joost, Breda z.j. [1973], zonder paginering Cornelissen, H., Dokumentatie 7. Verslag van een vormstudie door tweedejaarsstudenten van de cursus 1972/1973, afdeling publiciteitsvormgeving Akademie St. Joost Breda, Breda z.j. [1973] Cornelissen, H., Dokumentatie 8. Academie St. Joost, Breda. Afdeling Publiciteitsvormgeving. Vormstudie, Breda z.j. [1974], zonder paginering Cornelissen, H., Dokumentatie 9. Een vormstudie en animatieoefening door eerstejaarsstudenten van het avondonderwijs en tweedejaarsstudenten van de dagschool afdeling publiciteitsvormgeving, Academie St. Joost Breda, Breda z.j. [1975] ‘Democratische doorbraak St. Joost’, onbekend krantenknipsel, februari 1969 ‘Directeur Chris Veldman van kunstacademie verwacht in Den Bosch: “Mogelijk deeltijd kunststudie”’. Brabants Dagblad, 25 mei 1989 Egbers, H., ‘Van kunst leren leven. Kunstonderwijs en kunstpraktijk Academie Sint Joost Breda 19451995’, ongepubliceerd manuscript, Breda 1995, zonder paginering. In Bool 2008, p. 6, wordt gesproken over een anoniem typoscript. In brief nr. Reg/ms/93042 aan alle winnaars van de St. Joost Penning van 5 februari 1993 meldt directeur M. Regouin dat de opdracht voor de redactie van en het houden van interviews voor een publicatie over veertig jaar kunstonderwijs op St. Joost is verstrekt aan Henk Egbers, kunstpublicist en oudkunstredacteur van dagblad De Stem.

Ham, P. van der, ‘Academie St. Joost’, Toegepaste Fotografie en Film, (februari 1970)2, zonder paginering Incomplete kopie van een artikel uit Studio, etalage en verkoopbevordering, tijdschrift van het Genootschap ter Bevordering van de Etalagekunst, Rotterdam, december 1961 Informatiebrochures Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda voor de studiejaren 1979-1980, 1981-1982, 1983-1984, 1985-1986 Jaarverslagen over de jaren 1949, 1950, 1951 van de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Middelbare Kunst- en Kunstnijverheidsschool Kalkhoven, R., ‘Fotolessen. De Sint-Joostacademie te Breda heeft een afdeling fotografie- en filmvormgeving opgericht, welke uniek is in ons land’, Katholieke Illustratie, (juni 1959)26/27, pp. 7-8 Leerplan Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, 13 december 1973, zonder paginering Leerplan dagopleiding Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, 1 september 1960 (gebaseerd op het goedgekeurde leerplan van 1952 en 1954) Lucienne, ‘Het werk op de Mode-Academie. Vierjarige opleiding en dan… ideeën van anderen’, De Maasbode, 12 juni 1953 M.C., ‘De fotografische opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost te Breda’, Vakfotografie, (1965)3, pp. 1-6 Mager, R., ‘Werkelijkheidszin in opleiding van grafische ontwerpers – Rolf Mager bespreekt eindexamenwerk van de Bredase Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost’, onbekend krantenknipsel, z.j. [1965], pp. 767-769 ‘Mode-ontwerpsters voor het voetlicht. Leerlingen Bredase Academie voor industrie en haute couture’, onbekend krantenartikel, 12 mei 1961 ‘Nog geen lessen op afdeling architectuur van St.-Joost, Bredase Courant, 24 augustus 1973 ‘Ongekende wereld letters van Brand – eerste overzichtsexpositie letterkunstenaar met wereldfaam’, onbekend krantenknipsel, november 1974, zonder paginering Opstal, A.A.Th. van, ‘Academie Eindhoven stoot deel van opleiding af naar Hogeschool Tilburg’, De Stem, 12 juli 1989 ‘Rapport: de organisatievorm van St.-Joost is uitgewerkt’, onbekend krantenknipsel, 30 maart 1974 Reeken, J. van, ‘Fotografie-onderwijs in Nederland, 1. Akademie voor Beeldende Kunsten Sint Joost’, Foto, 5 mei 1981a, zonder paginering Reeken, J. van, ‘Fotografie-onderwijs in Nederland, 2. Akademie Sint Joost (de studenten)’, Foto, 6 juni 1981b, zonder paginering Regouin, M., en A. Tacke, ‘Aan de eindexaminandi 1989 van de Academie St. Joost’, in: Examinandi.

939

Bronnen 940

Archieven Eindexamencatalogus St. Joost 1989, Breda 1989, p. 7 Schoonen, R., ‘Nieuwe directeur akademie St. Joost: Samenwerking met andere schooltypen’, onbekend krantenknipsel, 18 maart 1988 ‘Sint-Joost-directeur: “Al twee jaar heb ik geen besluit alleen genomen”’, onbekend krantenknipsel, juni 1973 Smits, W., en P. Vos (red.), Documentatie 10. Een informatieve publicatie over vormen en vormgeving, ‘Structuren in vlak en ruimte’, een persoonlijke visie van Pleun Vos, Breda, december 1977, zonder paginering ‘Stadgenoten: aan het hoofd van een kunstacademie’, onbekend krantenknipsel, januari 1955 ‘Studenten audiovisuele afdeling St. Joost in Breda werken commercieel. Programma’s leren maken in de praktijk’, De Stem, 25 januari 1992 ‘Twee katholieke academies. Sint Joost Breda’, onbekend krantenknipsel, z.j. [vóór de opening van de nieuwbouw in 1955] Venster op een wijde wereld!, prospectus Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, z.j. [1950-1954] Verslag van de bijeenkomst van de gehele St. Joost gemeenschap op donderdag 24 mei 1973 in de Beyerd te Breda, 1 juni 1973 Vijver, J. van de, ict ontwikkelingen en het beeldendekunstonderwijs in Nederland, presentatie op trainingsessie nr. 4 van oc&w – Virtueel Platform, Amsterdam, 3 februari 1999 Z.t., Beatrijs: katholiek weekblad voor de vrouw, 21(6 augustus 1960)32, pp. 10-12 Al exa n d er Ver b er ne ( av , M u se u m M e e rma n n o D en H a a g ) Afscheid oude direkteur (Jurriaan Schrofer), binnenkomst nieuwe direkteur (Willem Hillenius), juni 1984 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem voor het studiejaar 1975-1976 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem, afdeling Grafische Vormgeving, tweede en derde vakstudiejaar. C.J. Kelfkens: Lessen Ontwerpen en Grafische Vormgeving, Amsterdam 6 april 1979 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem. Beknopte informatie studiejaar 1984-1985 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Brief van Franck Ligtelijn aan Alexander Verberne m.b.t. de reactie van 10 januari 1974 van Gijs Bakker op zijn leerplan, 11 december 1974 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985)

941 Brochure Akademie voor beeldende kunsten Arnhem voor het studiejaar 1975-1976 Goede, J. de, ‘Voor Alexander Verberne die het verhaal al kent’, 1 april 1992 (archiefmap 39) Open brief aan de docenten van de afdeling Grafische Vormgeving, getekend door Dientje Bos, Gea Grevink, Gerda Hahn, Paulien Hassink, Martin Majoor, Paul Overbeek, Fred Smeijers, Roeland Wanders, Wim Westerveld, z.j., door Verberne als ontvangen gedateerd op 4 april 1984 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Reactie van Gijs Bakker op het leerplan van Franck Ligtelijn, 10 januari 1974 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Toespraak van de nieuwe directeur, Willem Hillenius, op de plenaire docentenvergadering, 21 juni 1984 (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Verberne, A., ‘Omschrijving van het vak letters voor het basisjaar’ (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Verberne, A., Opdrachtformuleringen (archiefmap 36: Akademielessen 1964-1985) Verberne, A., ‘Opdrachtomschrijving, 29 mei 1985’ (archiefmap 38: Basisjaar 1977-1985) Ar t EZ ArtEZ Academies voor Beeldende Kunst en Vormgeving, Arnhem/Enschede/Zwolle 2005 Notulen van Genootschap Kunstoefening, 4 oktober 1945 t/m 11 april 1960 Rapportboeken 1956-1961 Genootschap Kunstoefening Strategisch beleidsplan ArtEZ hogeschool voor de kunsten 2010-2014, Arnhem, 13 juli 2010 Vries, A. de, en K. Touwen (red.), Kraton, Arnhem 1993 (Hogeschool voor de kunsten Arnhem) Des ign Academ y Eindhoven ( d a e ) Een belangrijk deel van deze archiefstukken is geraadpleegd aan de hand van kopieën uit het archief van de dae gemaakt door Hedwig Saam in het kader van haar onderzoek naar de Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven. aive,

eindexamen dagschool, afdeling Productpresentatie, 1962, 1963, 1970, 1971, 1974, 1975, 1979, 1984 aive, Tentamenboek B2 1970-1971 dagonderwijs, zonder paginering Brief van C.G. Geenen en G.H. Swinkels namens het bestuur van de aive aan het College van Burgemeester en Wethouders der Gemeente Eindhoven, 1 juni 1966 Brief van Joop Hardy aan deelnemers en belangstellenden van de ‘Gesprekken over Vormonderwijs’ en

Bronnen

Archieven

942

943 bijbehorend Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs op 9 april 1976, aki Enschede Brief van Hans Kentie aan Jan van Duppen, Leusden, 26 mei 1987, met opdrachtbeschrijvingen Brief van Frans Smeets aan zijn broer, directeur René Smeets, en het bestuur van de aive met een chronologisch relaas van de stakingen, 17 september 1969 Brief van René Smeets aan alle docenten van de dagschool over zijn bedoeling op korte termijn een periodiek voor de aive op te zetten, z.j. [vóór 1965] Brief van René Smeets aan alle docenten en aan de leerlingen der dagschool, Eindhoven, 3 oktober 1966, nr. 189 Broeders, A., en J. van Onna, Informatie ontwerpstudie huisstijl v v v Nederland, Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, afdeling Produktpresentatie, juni 1975 Bruinsma, J., ‘Revolte in de zon. Hervormingslessen uit Aula-pocket’, onbekend krantenknipsel, gedateerd op 13 juni 1968 Conclusie evaluatie studenten m.b.t. leerplan t.a.v. leerplancommissie (vergadering 250174) ‘Cursus Industriële Vormgeving eerste in Nederland. Kennismaking met René Smeets, directeur Kunstnijverheidsschool’, Philips Koerier, 11 februari 1950 Dat blad met die rode letters. Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, 1969, zonder paginering Dekker, H., en B. Lie-Kwie (red.), Eindexamencatalogus Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, Eindhoven 1987 Duppen, J. van, en N. Eelman (red.), Zelfevaluatie Akademie Industriële Vormgeving, Eindhoven, december 1994 Eindexamen studierichting A – produktontwerpen, dagen avondopleiding, mei 1984 Eindexamens dagschool 1961 t/m 1963, 1972 en 1974 van de afdeling Produktontwerpen van de aive Gilles, W., ‘Toespraak bij de aanvaarding van het directoraat der Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven’, 11 september 1970 Hardy, J., ‘Vorm als betekenisdrager’, inleiding gehouden bij een gesprek over vormonderwijs, in het verslag van het derde gesprek over vormonderwijs op 9 april 1976, aki Enschede, bijlage bij: Brief van Joop Hardy aan deelnemers en belangstellenden Hollaar, B., ‘Het Centrum voor Industriële Vormgeving, een gemiste kans’, in: opinievijgeblad van nivo, z.j. [1969], zonder paginering Houtman, C., ‘Notities m.b.t. gesprek vorm en vormonderwijs te Enschede’, 9 april 1976 Instellingswerkplan Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, oktober 1986 Ja, maandblad van de aive, 1(oktober 1963)2

Leerplan Akademie voor Industriële Vormgeving, juli 1977 Leerplan Industriële Vormgeving dagonderwijs, juni 1972 (en een bijlage met de vertaling van het Summery report of icsid seminars on the education for industrial design) Leerplan Koninklijke Akademie voor Kunst en Vormgeving ’s-Hertogenbosch, november 1979 Leerplan School voor Industriële en Commerciële Vormgeving, 1954 Lucassen, J., Een visie op de a i ve , 17 februari 1984 (verslag bestuursvergadering gehouden op 29 februari 1984) Lucassen, J., De toekomst van het kunstonderwijs in Nederland en de plaats daarin van de Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, aive, Eindhoven 1987 Lucassen, J., edc/aive – schematisch overzicht van activiteiten van het edc, 19 maart 1990 Onderwijsbrochure Introduktie Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, z.j. [ca. 1992] Onderwijskundig programma van eisen aan nieuwbouw Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, Eindhoven, januari 1968 Open brief naar aanleiding van de situatie binnen mens en informatie aan direktie aive, studenten en docenten Informatie, Eindhoven, 4 december 1989 opinievijgeblad van nivo, 1969 ‘Een ontwikkelingsplan 1988-1992’, in: Stichting Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven. De jaarrekening 1987, p. 6 Programma inleiding in de publiciteit, z.j. [1966] Prospectus Akademie voor Industriële Vormgeving, september 1969 Prospectus Akademie voor Industriële Vormgeving, z.j. [ca. 1970] Prospektus Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, 12 februari 1980 Smeets, R., ‘Kleurstudie en kleurtoepassing. Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven’, z.j. [jaren zestig] ‘Staking academie spitst zich toe’, Eindhovens Dagblad, 31 mei 1968 ‘Stand plannen nieuwbouw’, handgeschreven notitie van R. Smeets, studiejaar 1954-1955 Tentamina A2b dagonderwijs 1971 Tentamina basisjaar dagonderwijs 1971 To Become a Designer. Bachelor Design Academy Eindhoven, Education Brochure, 2010-2011 Verslag van de besloten vergadering van de Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, gehouden op 28 september 1983 te 17.30 uur Verslag van de evaluatiebijeenkomst mens en informatie, maandag 20 maart 1989 Verslag van de stuurgroepvergadering op 6 maart 1974, 15 maart 1974, met evaluatie van het leerplan en de

Bronnen

Archieven

944

945 bijlage ‘Enkele kanttekeningen n.a.v. de lessen fom-i, gegeven door Jankees Oom’ Verslag van het tweede vormonderwijsgesprek in Eindhoven op 16 december 1975. Afdeling Bouwkunde Groep Vormleer Verslag van het derde gesprek over vormonderwijs op 9 april 1976, aki Enschede, bijlage bij: Brief van Joop Hardy aan deelnemers en belangstellenden Wolfswinkel, G., ‘Objektief-subjektief; objekt-subjekt’, in: opinievijgeblad van nivo, 12 januari 1969, zonder paginering G el d er s Ar c hi ef ( g a ) Jaarverslagen Genootschap Kunstoefening 1959-1969 (toegangsnummer 2199, inv. nr. 2059) Prospectus Genootschap Kunstoefening Middelbare School voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid (inv.nr. adc 335) G er r i t R i et v el d Ac a d emi e ( g r a ) Ashtary, K., M. Schilders en L. Captein, ‘Ik ben nog net zo enthousiast als zestien jaar geleden. Ik geloof in die school!’, gra, 1(januari 1990)1, pp. 4-6 Beknopt verslag van het gesprek over edelsmeden, dagopleiding, 12 oktober 1989, in aanwezigheid van: Gijs Bakker, Yvonne Joris, Marjan Unger en René van der Land Beleidsverslag 1998 Gerrit Rietveld Academie Beleidsverslag 2000 Gerrit Rietveld Academie Bespreking afdeling Industrial Design, 2 december 1980 Beukers, H., en S. Heijnen, ‘Kunstgeschiedenis’, Gerrit, 1(1980)3, pp. 8-13 Boone, C., en M. van der Meer, ‘Designing oneself for the future’, bijlage bij een brief (aanhef L.S.) van C. Boone en M. van der Meer, 1 juli 1985 Brief van Jaap de Vries aan Simon den Hartog, Amsterdam, z.j. [juni 1974] Brief van Jan Elders aan Teun Teunissen van Manen, Amsterdam, 13 maart 1981 Brief van Max Bruinsma aan Jan B., Amsterdam, 9 juni 1987 Brief van de studenten van de afdeling Industriële Vormgeving, ‘Tussentijds bericht aan de direktie van de Gerrit Rietveld Academie, betreft hoofddocent/ coördinator afdeling industriële vormgeving hr. Teun Teunissen van Manen’, aan Simon den Hartog, 9 januari 1979 Brief van de studenten van de afdeling Industriële Vormgeving aan de directie van de Gerrit Rietveld Academie, 5 februari 1979 Brochure Rietveld Academie, zonder titel, z.j. [ca. 1973], zonder paginering

Conceptleerplan vakstudierichting produktontwikkeling, 15 november 1976 Conceptnota Mixed Media, Grafische afdeling, dagopleiding, 27 april 1988 Eenennaam, A. van, A. van Doorn, J. Kroon, H. Snel en Fedlev, Gerrit & Willem Do-It-Yourself, Amsterdam, november 2012 Eindbeoordelingen dagopleiding Gerrit Rietveld Academie, 1968, 1971, 1975, 1978-1981, 1986 Elders, J., ‘Ontwerp studieprogramma studierichting metaal en kunststoffen, subrichting edelsmeden voor het cursusjaar 1974-1975’, Gerrit Rietveld Academie, 1974 ‘Grafische en pictorale vormgeving’, anoniem stencil, 17 februari 1976 Handgeschreven brief van Jan Elders over zijn functioneren aan de afdeling Edelsmeden, november 1976 (doos ‘Edelsmeden vóór 1990’) Handgeschreven info over de opleiding edelsmeden, anoniem, z.j. [eind jaren zeventig] Hartog, S. den, W. Fens en A. van der Weide, Logica brengt je van A naar B, verbeelding brengt je overal. De ambities voor 1998-2000 van de Gerrit Rietveld Academie Amsterdam, juni 1998 Hildering, P., L. Ros, R. Schröder, E. Spieker en W. Vleeschouwer (red.), Tstort, winter 1972 Informatica beleidsplan gra 1990-1993, november 1989 Instellingsplan 2000-2004 Gerrit Rietveld Academie, Herstructurering kunstvakonderwijs, maart 2000 Jaarverslagen 1965-1968 IvKNO Jaarverslagen 1968-1998 Gerrit Rietveld Academie Krant IvKNO, (1963)4 Land, R. van der, E. Nieuwenhuis, J.J. Houwelingen en T. Reijnders, Geen toekomst zonder verleden. 75 jaar Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam 1999 (Sandberg Instituut) Leerplan afdeling grafische vormgeving, z.j. [ca. 19701980] Leerplan avondschool Gerard Unger, grafisch ontwerpen 2e en 3e jaar, letterstudie en typografie, 14 mei 1973 Leerplan dagopleiding beeldende kunst en vormgeving Gerrit Rietveld Academie, 1 augustus 1973 Leerplan van de Gerrit Rietveld Academie (concept), januari 1984, zonder paginering Nota algemene docentenvergadering 15 maart op de kamer van Simon den Hartog, 1989 Notulen van het 7e vakoverleg studierichtingen metalen en kunststoffen, specialisatie edelsmeden, op 30 augustus 1978 in de Gerrit Rietveld Academie te Amsterdam (doos ‘Edelsmeden vóór 1990’) Onck, A. van, Rapport inzake de verkregen algemene indruk van de dagopleiding vormgeving in de Rietveld Academie, Milaan, 29 december 1978

Bronnen

Archieven

946

947 Ontwikkelingsplan 1989-1992 Gerrit Rietveld Academie, Hogeschool voor beeldende kunst en vormgeving, mei 1988 Programma grafische vormgeving 1977-1978 Reitsma, L. (red.), Programma 1980-1981 werkgroep grafisch ontwerpen Gerrit Rietveld Academie dagopleiding, Amsterdam, juni 1981 Schröder, R., en F. Beekers, ‘Aanzet discussiestuk grafisch ontwerpen’, augustus 1984 Teunissen van Manen, T., Studieplan 1981-1982, 1e halfjaar industrial design, studierichting vormgeving metalen en kunststoffen, specialisatie productontwerpen, Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam Toorn, J. van, en J. Schrofer, ‘Verandering in doelstelling en praktijk. Discussie-nota Gerrit Rietveld Academie, afdeling Grafisch Ontwerpen Avondschool, z.j. [1970-1971] Toorn, H. van der (red.), Rietveld Academie Grafisch Ontwerpen Dagopleiding Verslag 1982-1983 Met Beknopt Compendium, Amsterdam, juni 1983 Valkema, S., Concept-verklaring over het onderwijs in de gebonden kunsten, 15 mei 1953 Valkema, S., Werkplan p.o. concept, 13 november 1976 Verslag van de bespreking over de opleiding Industriële Vormgeving aan het IvKNO, 29 oktober 1960 Verslagen van de conclusievergaderingen, eindbeoordelingen van de dagopleiding, 1974, 1976 t/m 1984, 1986 Verslag van het horizontaal vakoverleg, vakgroep vormgeving in metalen en kunststoffen, 9 februari 1977 te Arnhem Verslag van het horizontaal vakoverleg, vakgroep vormgeving in metalen en kunststoffen, Vereniging van Akademies voor Beeldend Kunstonderwijs, 25 mei 1977 te Amsterdam Verslag van de vergadering edelsmeden, 6 november 1989 H og es c hool v oor d e Kun ste n Utre ch t ( h k u ) Instellingsplan hku 2009-2012, Utrecht 2009 Jaarverslagen 2003 t/m 2010 Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (http://www.hku.nl/web/Overhku/ Organisatie/Jaarverslagen.htm) J er o en v a n d en E i j nd e (JvdE ) Arendsen, B., P. Cortel, O. van Dokkum, C. Smit en H. Trouw, ‘Afstudeerprojekt akademie van bouwkunst arnhem’, z.j. [1974] Aydogmus, A., J. Ekker en W. Weitkamp (red.), Eindexamen 05 CABK, Zwolle 2005 Brief van W. Hillenius aan toekomstige studenten (kopie), studiejaar 1998-1999, kenmerk inf-wh / JvdE

Brust, G., ‘Vormgevers opgeleid aan de Academie van Beeldende Kunsten te Arnhem’, ongepubliceerde scriptie Rijksuniversiteit Leiden, Rotterdam 1990 Buul, H. van, ‘Mode aan de Arnhemse Academie voor Beeldende Kunsten’, onbekend tijdschrift (1985), pp. 8-13 Christelijke Akademie voor Beeldend Kunstonderwijs, informatieblad 1981 Eijnde, J.N.M. van den (red.), Hogeschool voor de kunsten Arnhem Informatiebrochure 19992000, Arnhem 1998 Eijnde, J.N.M. van den, Winnaar in de kunst, Arnhem 2009 Eijnde, J. van den, D. van Moergestel en L. Remeijers (red.), Arnhems Diep. Presentatie nieuwbouw faculteit Theater Arnhem, Arnhem 2004 (ArtEZ hogeschool voor de kunsten) Eindexamencatalogi kabk 1984, 1986-1989, 1991, 19951998, 2002-2007 Houkes, R., ‘Doelstellingen: profiel van de opleiding Graphic Design (voltijd & deeltijd)’, 1998 (opgenomen in Digoport Graphic Design vt&dt, 2007) Informatiebrochure 2003-2004 Constantijn Huygens Hogeschool voor de Kunsten Zwolle Jaarverslag 2002 ArtEZ hogeschool voor de kunsten, Arnhem Kinderwagenproject sept. 1972 – okt. 1973 – Koelstra Gorredijk – Akademie voor beeldende kunsten Arnhem, zonder paginering Lampenproject sept. 1973 – mrt. 1974 – Artimeta Heerlen – Akademie voor beeldende kunsten Arnhem, zonder paginering ‘Lectoraten dae 2002-2012’, notitie t.b.v. opleidingenaccreditatie 2012, februari 2012 Lootsma, B., ‘3D Design dagopleiding’, in: Eindexamendocumentatie 1988-1989 Hogeschool voor de kunsten Arnhem, faculteit Beeldende Kunsten, Arnhem 1989 ‘Naar een hernieuwd studieprogramma. Vakmodulen op de helling’, interne memo aive, z.j. [1996] Prospektus Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, 12 februari 1980 Rapport Theorieonderwijs Bachelor Product Design (Arnhem), 28 april 2011 Rehorst, C.M., ‘Voorwoord’, in: Eindexamen 1988 Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten ’s-Gravenhage, Den Haag 1988 Schrofer, J., ‘Hoe iemand wordt, wat hij is’, toespraak bij zijn benoeming als directeur, 9 mei 1979 (kopie, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen) Stoelenproject januari – juni 1972 – Gispen Culemborg – Akademie voor beeldende kunsten Arnhem, zonder paginering

Bronnen 948

Archieven Tongeren, M. van, ‘Eindexamencatalogus’, De Vierde Dimensie. Bulletin voor de afdeling 3D-design, 1(1989)1, pp. 13-15 Verslag docentendag 22 oktober 1979, Akademie voor Beeldende Kunsten Arnhem (kopie, mij ter hand gesteld door Frederike Huygen) ‘Vormgeving in Metaal en Kunststoffen. A Thing of Beauty / Identity’, gbk / abk special 24, 5(oktober 1980)4 Vries, A. de (red.), Hogeschool voor de kunsten Arnhem Informatiebrochure 1991-1992, Arnhem 1990 Vries, A. de (red.), De Kunsten, 1(maart 1992)1 Vries, A. de (red.), Hogeschool voor de kunsten Arnhem Informatiebrochure 1994-1995, Arnhem 1993 Vries, A. de (red.), Bachelors Design Academy Eindhoven. Een kritische dialoog t.b.v. de accreditatie van de Bacheloropleiding Vormgeving, Design Academy Eindhoven, januari 2011 Vries, A. de (red.), Our Way. Design Academy Eindhoven als organisatie. Een kritische zelfreflectie, januari 2012 Vuyk, K., ‘cabk De postautonome academie’ (1999), opgenomen in: Art. ArtEZ Academies voor Beeldende Kunst en Vormgeving, Arnhem/ Enschede/Zwolle 2005, bijlage Koni n k l i j ke Ac a d em i e v a n B e e l de n de Ku n ste n D en H a a g ( k a b k ) Degens, A., en J.R. Vos, ‘3 uur later’ (interview met Chris Rehorst), Agora (een uitgave van de kabk), (mei 1988)2 Jaarverslagen 1942-1956 van de Academie van Beeldende Kunsten / Middelbare Technische School, Den Haag Jaarverslagen 1957 t/m 1985 van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, Den Haag Jaarverslag 2008 Hogeschool van Beeldende Kunsten, Muziek en Dans, Den Haag Jaarverslag 2010 Hogeschool der Kunsten, Den Haag Ma r l ou s B er v o et s ( m b ) Dokkum, O. van, ‘Diskussiestuk onderwijswerkgroep’, z.j. [ca. 1977] Leerplan afdeling grafische vormgeving dagopleiding, 1 juni 1982 Docentententoon. Docenten van de afdeling grafische vormgeving dagschool exposeren, Arnhem 1983 R eg i ona a l H i st or i s c h Ce n tru m Li mbu rg, Ma a s t r i c h t ( r h c Li m b u rg ) Archief Familie Schaepkens (toegangsnr. 21.305A, inventarisnr. 30): stukken betreffende de oprichting van een Katholieke Nederlandsche Kunstaca-

949 demie in Maastricht 1933-1937; Brief van pastoor A. Rientjes aan den Secretaris van het Comité tot Stichting van een Katholieke Academy te Maastricht, Maarssen, 17 januari 1935; Conclusie naar aanleiding van diverse rapporten betreffende mogelijkheid, wenschelijkheid en doelmatigheid eener te stichten Hoogere Kunstschool te Maastricht; Rapport over een op te richten School voor Hooger Kunstonderwijs in het Zuiden des lands, opgemaakt op verzoek der Commissie van Voorbereiding door Jan Engelman, letterkundige en kunstcriticus te Utrecht, Utrecht, maart 1935; Schrijven van Gregoire aan Joep Nicolas, Amsterdam, april 1935; Te behandelen punten bij de Audiëntie op woensdag 15 november 1933 ten paleize verleend door Z.H. Exc. Mgr. Dr. G. Lemmens aan de heeren J. Schaepkens van Riemst, wethouder van Onderwijs van Maastricht, C. op den Camp, chef der afdeeling onderwijs ter secretarie, en Jos A. Postmes, directeur der Middelbare Kunstnijverheidsschool Archief Stadstekeninstituut / mks / Stadsacademie voor Toegepaste Kunsten Maastricht (toegangsnummer 20.175): jaarverslagen 1926-1968 van de Middelbare Kunstnijverheidsschool (doos 14); lesroosters 1926 t/m 1952, 1961 t/m 1981 (doos 18, 91 t/m 93); leerplan voor de dagcursus en de zaterdagmiddagcursussen (met handgeschreven aanpassingen van Scheffers) 1961 (doos 14); leerplan 1973 (doos 18); verslagen van het eindexamen 1944 t/m 1957, 1963, 1968, 1971-1972, 1975, 1984, 1985 (doos 83); boekenlijst dagcursus 1967-1968 (doos 91); brief van Simons, Maastricht, 17 oktober 1970, en bijlage bij Project Pentagon (doos 91); Project Pentagon; plannen en voorstellen in het kader van de opening ‘nieuwbouw Stadsacademie’, zonder paginering (doos 91); A.J.J. Scheffers, Modeshow mks Middelbare Kunstnijverheidsschool, Maastricht 1957 (doos 18) Archief J.W. Veltman (toegangsnr. 22.043A): M.H. Groenedaal jr., ‘De drukker J.W. Veltman’, 1948; J. Knippenberg, ‘J.W. Veltman, meester-drukker te Maastricht’, Geleen 1957 Brief van Simons, Maastricht, 17 oktober 1970, en bijlage bij het Project Pentagon (inventarisnr. 20.175) Rijks diens t Kuns t his t oris che Do cum ent at ie, Den Haag ( r k d ) Archief IvKNO (inventarisnr. 1.4.26): Concept. Betreft leerplan dagschool afdeling kunstnijverheidsonderwijs van het IvKNO aan de Staatssecretaris, z.j. [ca. 1961] Archief IvKNO (inventarisnr. 2.2.3): jaarverslagen 1924-1965

Bronnen

Archieven

950

951 Archief IvKNO (inventarisnr. 2.4.2): roosters 1944-1956 Archief IvKNO (inventarisnr. 2.4.8): verslagen/notulen van de vergaderingen van het Algemeen en Dagelijks Bestuur van het IvKNO, 1952-1961; Mr. Th. Limperg, ‘Nota inzake de afdeling productontwerpen’, aan bestuur en directeur van het IvKNO te Amsterdam, 18 januari 1960 Archief IvKNO (inventarisnr. 3.1.1): map met sollicitatiebrieven en andere documenten m.b.t. de functie van directeur, 1939 Archief IvKNO (inventarisnr. 3.2.1): verslag van het eindexamen 1952 Middelbare Kunstnijverheidsschool Maastricht Archief IvKNO (inventarisnr. 3.2.2): stukken m.b.t. tot de Contactcommissie van Directeuren, 1950-1952 Archief IvKNO (inventarisnr. 3.3.2.): rapport ‘Vergadering van de Contact Commissie van directeuren, d.d. woensdag 21 juni 1950 te Amsterdam’ Archief IvKNO (inventarisnr. 4.1.2): rapport m.b.t. de toestand van het onderwijs aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs te Amsterdam in 1936 Archief IvKNO (inventarisnr. 4.1.4): Internaat. De opleiding van jonge mensen op het gebied der toegepaste kunst, november 1943 Archief IvKNO (inventarisnr. 4.1.6): rapport kunstonderwijs, z.j. [1945] Archief IvKNO (inventarisnr. 4.2.13): lesrooster dagschool 1952-1953, brief van Dirk Vis aan het ministerie van OKenW, Amsterdam, 18 februari 1952 Archief IvKNO (inventarisnr. 5.2.11a): vergadering ter nabespreking van het symposium over Industriële Vormgeving m.b.t. de opleiding van Industriële vormgevers in Nederland, Delft, vrijdag 8 april 1960 Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam. Kunst- en Kunstnijverheidsonderwijs. Leerplan dagopleiding, 1 september 1941 (Persdocumentatie Kunstacademie Rotterdam) Afdeeling Decoratieve Kunst en Kunstnijverheid, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 20 april 1924 (persdocumentatie Academie Rotterdam) ‘Het bewegende beeld. Kees en Jonas van de Vosse in Gemeentemuseum Roermond’, Limburgs Dagblad, 18 mei 1994 (persdocumentatie Kees van de Vosse) Invulformulier voor Culturele Raad Limburg, 1 augustus 1966 (persdocumentatie A.G. Paanakker) Koenen, H., ‘Grafisch ontwerper. Wim Simons, nieuw lid Gebonden Kunstenfederatie, De Nieuwe Limburger, 31 oktober 1967 (persdocumentatie Wim Simons) Prospectus Genootschap Kunstoefening. Middelbare School voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid Arnhem, z.j. [ca. 1946] (persdocumentatie Kunstacademie Arnhem)

‘Roep om betere band onderwijs en kunst. Pleidooi van De Jong bij vertrek als directeur van kunstacademie’, Algemeen Dagblad, 13 september 1979 (persdocumentatie Akademie Rotterdam) Sarneel, K., ‘Journaal van de Kunst en zo…’ over de tentoonstelling Edelsmeden uit Limburg: afgestudeerden 1950-1975 dagschool Stadsacademie Maastricht, voorgedragen voor Regionale Omroep Zuid, Maastricht 1975 (persdocumentatie A.G. Paanakker) ‘Twee nieuw christelijke academies. Beeldende kunst en “expressie” door woord en gebaar’, Trouw, 1977 (persdocumentatie Kunstacademie Kampen) Wagner, M., z.t., z.j. [vermoedelijk jaren tachtig], persdocumentatie kunstacademie ’s-Gravenhage St ads archief Breda ( s b , archief G. J. Slee, 1946-2000, t o e g 0581) Brief van A. Fokke van Duyn aan de Direkteur van de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost, Nootdorp 19 juni 1967 (archiefmap 24) Brief van G.J. Slee aan de heren A.J.J. Scheffers (Maastricht), L. van de Ham (Tilburg) en J. van Haaren (’s-Hertogenbosch), Breda, 17 mei 1966 (archiefmap 27) Brief van G.J. Slee aan de docenten en werkplaatsassistenten van de Academie St. Joost, Breda, 22 februari 1972 Brief van J. Loose te Breda aan de directeur van de Academie St. Joost de Heer G.J. Slee, Breda, 16 maart 1973 (archiefmap 27) Conceptleerplan dagopleiding Academie voor Beeldende Kunsten ‘St. Joost’, Breda 1952 (archiefmap 25) Concept voor een nieuw leerplan volgens de richtlijnen van de staatssekretaris van onderwijs en wetenschappen, 27 juni 1969 Informatiebladen dagacademie 1970, Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Jaarverslag 1945-1946 Vrije School voor Beeldende Kunsten te Breda (archiefmap 22) Jaarverslagen over de jaren 1949-1950-1951 van de Academie voor Beeldende Kunsten ‘St. Joost’ Middelbare Kunst- en Kunstnijverheidsschool, Breda (archiefmap 22) Jaarverslagen 1952-1956 en 1961-1965 Academie St. Joost Breda (archiefmap 25) Leerplan dagopleiding Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda, 1 september 1960 (archiefmap 25) Memorandum Academie Sint Joost Middelbare Kunstnijverheidsschool inzake de situatie der bovengenoemde Academie, 16 juli 1950 Notulen der vergadering van het Bestuur der Academie St. Joost (archiefmap 48)

Bronnen

Archieven

952

953 Overzicht leerplan voor de aan de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost Breda nieuw te stichten afdeling voor fotografie- en filmvormgeving, z.j. [1954-1956] (archiefmap 48) Perguin, N., ‘Opvoedende taak van docenten bij St. Joost’, lezing, zomer 1954 (archiefmap 25) Pijper, IJ, ‘Nederlands reclameonderwijs stemt in geen enkel opzicht met betekenis van het vak overeen’, Revue der reklame, 2 juni 1965, pp. 472-473 (archiefmap 27) Plan voor vernieuwing van onze afdeling Publiciteitsvormgeving, z.j. [juni 1970] (archiefmap 27) ‘Sint Joost Breda, 13 september 1948’, anonieme voordracht (waarschijnlijk van Dom Hans van der Laan) van drie pagina’s over het kunstonderwijs aan St. Joost (archiefmap 84) Vermeulen, H.L., De sociale funktie van de Akademie voor Beeldende Kunsten te Breda. Een explorerend onderzoek, dat de Akademie te Breda heeft gekozen als uitgangspunt om enige verschijnselen vast te leggen betreffende het kunsten kunstnijverheidsonderwijs, Breda 1963 (archiefmap 44) Tex t i el m useum T i l b urg ( t m , a rch i e f Ki tt y va n d er Mi j l l D ek ker ) Fischer-van der Mijll Dekker, Wevers ontwerpboek, z.j. Fischer-van der Mijll Dekker, Weven, binding en ontwerp, z.j. U t r ec h t s Ar c hi ef ( u a : arch i e f 8 0 5 -9 : S tichting academie voor beeldende kunsten, kunstnijverheid en industriële vormgeving te Utrecht 1950-1955 ) Inventarisnr. 3: J.H. van Uffelen, Plan tot stichting van een academie voor beeldende kunsten, kunstnijverheid en industriële vormgeving te Utecht, Amsterdam, november 1950 Inventarisnr. 3: Notulen eerste vergadering, 13 januari 1951, ten huize van Jan-Eloy Brom te Utrecht Inventarisnr. 3: Notulen der gecombineerde vergadering van Vrije Academie en stichting, 11 januari 1952 Inventarisnr. 3: Brief van J. Hilius, R.J. Watjer, H. Schulte Northolt en M. Pauw aan Raad der Gemeente Utrecht, 23 februari 1952 Inventarisnr. 4: Brief van Karel Sanders namens de ivv aan Herman Walstra, 10 februari 1951 Inventarisnr. 4: Vergadering van het curatorium van de Stichting, 16 mei 1951 Inventarisnr. 5: Stukken betreffende de ontwikkeling van een leerplan voor de opleiding

Inventarisnr. 7: Krantenknipsels betreffende het conflict tussen de stichting en De Vrije Academie, 19511954 Inventarisnr. 8: Stukken betreffende de opheffing van de stichting, 1954 Willem de Kooning Academ ie Rot t erdam ( WdKA) Berendsen, M. (red.), Kunst maken en geld verdienen. Eindexamencatalogus 2000, Willem de Kooning Academie Hogeschool Rotterdam, Rotterdam 2000 Jaarverslagen 1936, 1937, 1945-1983 Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam Jaarverslagen 1936-1937, 1945-1952, 1954-1978, 1980-1986 Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam Knol, W. (red.), Eindexamencatalogus Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, Hogeschool Rotterdam en Omstreken, Rotterdam 1997 Ros, G., Eindexamen 1998 – Academie van Beeldende Kunsten Rotterdam, Rotterdam 1998 Slothouber, J. (red.), Vormleer i (wetmatigheden) en Vormleer ii, september 1970, collegedictaten t.b.v. studenten afdeling Bouwkunde, th Eindhoven Int er views Gijs Bakker, Amsterdam, 8 september 1993 Marlous Bervoets, Slijk-Ewijk, 13 december 2012 Jan Brand, Arnhem, 12 september 2011 Willem Hillenius, Arnhem, 8 maart 2012 Rein Houkes, Arnhem, 18 april 2012 Franck Ligtelijn, Arnhem, 24 februari 1993 Karel Martens, Amsterdam, 13 oktober 2011 Riet Neerincx, Arnhem, 12 februari 2010 Bruno Ninaber van Eyben, Delft, 19 mei 2014 Karin Schacknat, Arnhem, 5 november 2008 Henk Peeters, Hall, 31 maart 2010 Joep Sterman, Arnhem, 13 april 1993 Peik Suyling, Amsterdam, 19 november 2012 Marjan Unger-de Boer, e-mailinterview, 3 september 2013 L it erat uur ‘21 Most influential’, Icon, 2(maart 2005)21, pp. 50-60 Academia Utopia (bundeling van lezingen uitgesproken op 18 september 1996 t.g.v. het symposium Academia Utopia, Stedelijk Museum Amsterdam, Amsterdam 1996

Bronnen 954

Literatuur ‘Academie Beeldende Kunsten R’dam bezet’, nrc Handelsblad, 11 maart 1981 ‘Academie Eindhoven stoot deel van opleiding af naar Hogeschool Tilburg’, De Stem, 12 juli 1989 ‘Academie van Beeldende Kunsten Den Haag’, Ons Maandblad, 10(augustus 1917)8, pp. 20-21 Adelaar, D., en I. Gerards (red.), Mar Diemèl. Leven en werk, Houten 2000 Adriaens-Hermans, N., en D. Meulenbroek, ‘In de schaduw van morgen, kunstonderwijs tegen de verdrukking in, de jaren 1968-1984’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 113-114 Aerschot, M. van, ‘hka restaureert met architect HubertJan Henket’, De Kunsten 6(juni 1997)2, pp. 30-33 A.J.B.B., ‘Kunstoefening’, Geïllustreerd Zondagsblad van de Arnhemse Courant, 3(6 juli 1924)27, p. 217 ‘Akademie voor beeldende kunst en nijverheid te Arnhem. Het ambacht op moderne leest’, Edelmetaal, 20(mei 1966)5, pp. 124-125 Anastasyadis, V., ‘Hommage aan Herman Scholten’, Stedelijk Museum Journaal, collectieverslag, 28 november 2013 ‘Angst om autonomie te verliezen schaadt kunstonderwijs’, Kunstonderwijskrant, 3(november 1979)2, p. 2 Archer, L.B., Systematic Method for Designers, Council for Industrial Design, Londen 1965; herdruk Design Council, Londen 1984 Aristoteles, Retorica, Groningen 2004 Ashbee, C.R., Should we stop teaching Art?, Londen 1911 Ashbee, C.R., The Treatises of Benvenuto Cellini on Goldsmithing and Sculpture, New York 1967 (18881) Ashbee, C.R., Modern English Silverwork, Londen 1974 (19091) Ashbee, C.R., A Few Chapters in Workshop Reconstruction and Citizenship, New York/Londen 1978 (18941) Baarle, W.H. van, en F.E. Hollander, Reclamekunde, Leiden 1946 Bakker, N., ‘Een enkeltje supercampus. Interview met prof. Ad Wisman, voorzitter College van Bestuur’, in: G. Hagoort (red.), Strategievorming in het kunstonderwijs. Bert Groenemeijer – een profiel, Utrecht 2007, pp. 211-220 Bakker, N., en A. van Putten, De hku in Utrecht. Onderzoek ten behoeve van verhuizing Faculteit Kunst, Media & Technologie naar Utrecht, Utrecht, juni 2005 Bakker, W., Droom van helderheid. Huisstijlen, ontwerpbureaus en modernisme in Nederland, 1960-1975, Rotterdam 2011 Baljeu, J., Attempt at a Theory of Synthesist Plastic Expression, Londen 1963

Barents, E. (red.), Fotografie in Nederland 1940-1975, ’s-Gravenhage 1979 Bartels, M., ‘Kunstwerk kan geen proefschrift zijn’, nrc Handelsblad, 19 februari 2010, Cultureel Supplement, p. 12 Barzan, K., The Florentine Academy and the Early Modern State. The Discipline of Disegno, Cambridge 2000 ‘Basisstudie’, VABKrant, 7(oktober 1976) Bauduin, P., Zoeklicht op de reclame, Den Haag 1958 Bax, M., Het web der schepping. Theosofie en kunst in Nederland van Lauweriks tot Mondriaan, Amsterdam 2006 Beek, M. van, ‘Er is veel “Struyck-gewas”. Hippe presentatie van Arnhemse Academie’, De Tijd, 20 januari 1968, p. 5 Beekers, F., L. Ros en R. Schröder (red.), Het ontwerpproces. Grafisch ontwerpers en hun opdrachtgevers, Amsterdam 1986 Beenker, E., D. Ringenier en G. Voskamp, aki, academie voor beeldende kunst en vormgeving, Enschede. Vijftig jaar kunstonderwijs, Rotterdam 2002 Begeer, J., Oefeningen typografische vormgeving, Eindhoven 1986 Belderbos, S., Van kunstwerk tot religieus ritueel. Een onderzoek naar de integratie van performancekunst in de liturgie, Veenendaal 2010 Beljon, J.J., zie ook Majorick, B. Beljon, J.J., ‘Proeven van een morfologie. Rede uitgesproken bij de viering van het gouden feest van Gero te Zeist op 1 okt. j.l.’, Scheppend Ambacht, 13(1962)6, pp. 135-136 Beljon, J.J., ‘“Gulden vorm” 1963’, Scheppend Ambacht, 14(1963)4, pp. 104-107 Beljon, J., Bouwmeesters van morgen, Amsterdam 1964 Beljon, J., ‘Textiel sculpturale manifestatie J.J. Beljon’, Scheppend Ambacht, 17(1966)5, p. 120 Beljon, J.J., Twaalf omgevingen, Amsterdam 1976 Beljon, J.J., Zo doe je dat. Grondbeginselen van vormgeving, Amsterdam 1980 (19761) Beljon, J.J., 300 Jaar Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten ’s-Gravenhage, Den Haag 1982a Beljon, J.J., De meesters. Docenten in het jubileumjaar. 300 jaar Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten ’s-Gravenhage 1682-1982, Den Haag 1982b Beljon, J.J., Droom en gestalte. Tien jaar onderwijs in omgevingsvormgeving aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te Den Haag, Den Haag 1982c Beljon, J.J., Zo zien ze dat, ’s-Hertogenbosch 1986 Beljon, J.J., Ogen open. Grondbeginselen van vormgeving, Amsterdam 1987 Beljon, J.J., Gramática del arte, Madrid 1993

955

Bronnen

Literatuur

956 Beljon, J.J., ‘Het spoor terug. Van “Fay ce que vouldras” naar “La ville sans fin”’, z.j. [ca. 1996], www. joopbeljon.nl, zonder paginering Beljon, J.J., ‘J.J. Beljon over Jan van Keulen aan de Koninklijke Academie’, NAGOnieuws, (1998)1, zonder paginering Bell, D., De komst van de post-industriële samenleving. Een sociale toekomstverkenning, Deventer 1974 Bell, D., ‘Informatie – de “derde” technologische revolutie. De betekenis van informatie voor de post-industriële samenleving’, in: I. Szénássy, Ontwerpen voor de industrie 1, Groningen 1982, pp. 142-145 Bell, Q., The Schools of Design, Londen 1963 Bemmel, A. van, Hogescholen en hbo in historisch perspectief, Den Haag 2006 Bennink, S., ‘Recht voor de kop of een psychologische aanpak? Een vergelijking van de opvattingen van twee broers in één vakgebied’, scriptie Algemene Cultuurwetenschappen, 2008, http://www. cultuurwetenschappen.org/essays/07/rechtvoordekop.php Bense, Max, Wörterbuch der Semiotik, Keulen 1973 Bercum, B.C. van (red.), Zet het zó!, Hoorn 1949 Berg, G. van den, ‘De Middelbare School voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid van het genootschap Kunstoefening te Arnhem’, in: P.C. Heiser (red.), Gelderland. Handel – Nijverheid – Landbouw – Toerisme – Kunst – Woon- en Winkelcentrum, Arnhem 1940, p. 70 Berg, L. van den, J. Brand, F. Broeksma, S. Ex en T. van der Waals (red.), Benno Premsela. Een vlucht naar voren, Utrecht 1996 Bergeijk, H. van, en O. Máčel (red.), ‘We vragen de kunstenaar kind te zijn van zijn tijd’. Teksten van Mart Stam, Nijmegen 1999 Berger, J., Anders zien, Nijmegen 1974 Bertin, J., Sémiologie graphique: les diagrammes, les réseaux, les cartes, Parijs 1967 Bevers, T., ‘Kunst, geschiedenis en sociologie’, in: K. Zijlmans en M. Halbertsma (red.), Gezichtspunten. Een inleiding in de methoden van kunstgeschiedenis, Nijmegen 1993 Bibeb, Jurriaan Schrofer, Nijmegen 1972 Bierma, W., ‘Alexander Verberne (1924-2009)’, De Boekenwereld, 26(2010)3, pp. 169-174 ‘B.K.I.-prijs 1964 Jury-uitspraak’, Handenarbeid, 13(januari 1965)1, pp. 3-4 Blotkamp, C., F. Haks, M. Jobse, T. van Kooten, C. Lunshof en P. Sol (red.), P. Struycken, Utrecht/Antwerpen 1974 Boekraad, H., ‘Norm en vorm. Over de rol van grafische vormgeving in de publieke sfeer’, Kunst- en Museumjournaal, 5(1993), pp. 49-56

Boekraad, H., en F. Huygen, Wim Crouwel – Mode en module, Rotterdam 1997 Boekraad, H., E. Gruson, G. Hadders en G. Staal (red.), Copyproof. A New Method for Design Education, Breda 2000 Boekraad, L., Het Huis Ocrum, uitgave t.g.v. de ingebruikneming van ‘Huize Ocrum’ op 2 februari 1955, Breda 1955 Bolder, T., J. Klinkenberg, H. van Krimpen, S. Menningh, P. Mijksenaar, B. van Oosterhoorn, K. Ruyter en W. Westerveld, Typografie, Amsterdam/Houten 1990 Boogaart, E. den, ‘Faculteit der Kunsten officieel geopend’, .unst. Blad van de hku, (april/mei 2006)1, p. 4 Boogaart-Boerdijk, R. van den, ‘De geschiedenis van de Jan van Eyck Academie te Maastricht’, ongepubliceerde doctoraalscriptie Katholieke Universiteit Nijmegen, Venray 1972 Bool, F., en K. Broos, Fotografie in Nederland, Den Haag 1979 Bool, F., en M. Rotteveel (red.), De laatste fotograaf? 50 jaar fotografie aan a k v / St. Joost, Breda 2008 Boot, C., en V. Korstjens, In het spoor van het Bauhaus. Weefwerk van Kitty van der Mijll Dekker, Tilburg 2007 Boot, M., ‘Mart Stam: kunstnijverheidsonderwijs als aanzet voor een menselijke omgeving: Dessau – Amsterdam’, in: Wonen / tabk, tijdschrift voor architectuur, stedebouw en beeldende kunst, (1982)11, pp. 10-21 Borgdorff, H., ‘Emancipatie “faculteit der kunsten” nodig’, nrc Handelsblad, 29 september 2005, p. 9 Borgdorff, H., The Conflict of the Faculties. Perspectives on Artistic Research and Academia, Leiden 2012 Borgdorff, H., en P. Sonderen (red.), Denken in kunst. Theorie en reflectie in het kunstonderwijs, Leiden 2012 Bos, E., ‘Kampen en zijn “Academie voor bange ouders”’, Nieuwsblad van het Noorden, 17 juni 1983, pp. 28-29 Boschloo, A.W.A., E.J. Hendrikse, L.C. Smit en G.J. van der Sman, Academies of Art between Renaissance and Romanticism, Leids Kunsthistorisch Jaarboek, delen v en vi, 1986-1987, Den Haag 1989 Bosma, K., A. Mekking, K. Ottenheym en A. van der Woud (red.), Bouwen in Nederland 600-2000, Amsterdam/Zwolle 2007 Bosman, F., en T. Salemink (red.), Avant-garde en religie. Over het spirituele in de moderne kunst 1905-1955, Tilburg 2009 Boterman, J., Sjoerd H. de Roos – typografische geschriften 1907-1920, Rietveldproject 56, Den Haag 1989 Boterman, J., Charles Jongejans, Melle + de typografieklas, en Mart Stam, Amsterdam 2005

957

Bronnen

Literatuur

958 Boterman, J., M. Bruinsma, S. den Hartog, K. Kruijsen, B. Nieuwenhuizen, R. Schröder en T. van der Waals (red.), Points of View on Design Education, Rietveldproject 23, Amsterdam 1984, zonder paginering Braches, E. (red.), Alexander Verberne vormgever van boeken & muziek. Een documentatie, Den Haag/ Amsterdam 2008 Braembussche, A.A. van den, Denken over kunst. Een inleiding in de kunstfilosofie, Bussum 2007 Brand, C., en B. Engelhart, Naar beter handschrift, Breda 1954a Brand, C., en B. Engelbert, De schoonheid van het schrift, Breda 1954b Brand, C., en B. Engelhart, De didactiek van het schrijven, Helmond 1955 Brand, J., en H. Janselijn (red.), Panorama van de avant-gardes, Arnhem 1981 Brand, H., K. Martens en S. Saaltink (red.), Opvattingen over typografie, Arnhem 1984 Brentjens, Y., Piet Zwart. Vormingenieur 1885-1977, Den Haag 2008 Brinkman, E. (red.), Sjoerd Schamhart, Rotterdam 1996 Brochmann, O., Over mooi en lelijk. Een boek handelende over de vorm der dingen, hun wezen en inhoud, en de indruk die zij op ons maken, Lochem 1955 Broek, J. van den, W. Koetsenruijter, J. de Jong en L. Smit, Beeldtaal. Perspectieven voor makers en gebruikers, Den Haag 2010 Broers, H., Blauw haar. Het mirakel van academiestad Kampen, Kampen/Scherpenzeel 2010 Broers, H., Blauw haar. De foto’s. ‘Akademies’ in Kampen 1976-1989, Kampen 2011 Broos, K., Piet Zwart 1885-1977, Amsterdam 1982 Brouns, T., ‘Wim Simons had gelijk’, in: Wim Simons in vorm, z.p. 1990, zonder paginering Bruinsma, M. (red.), AV.IS 13 jaar audiovisuele afdeling van de Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam 1990 Bruinsma, M., en P. de Jong, ‘“Bij wijze van spreken”, briefwisseling tussen Bruinsma, De Jong en Jan van Toorn, 3 en 30 maart 1986’, 1986a, in: Bruinsma, Levie en Schröder (red.) 1986, zonder paginering Bruinsma, M., en P. de Jong, ‘Interview Jan van Toorn, 4 december 1985 en 25 juni 1986’, in: Bruinsma, Levie en Schröder (red.) 1986b, zonder paginering Bruinsma, M., V. Levie en R. Schröder (red.), Het boek, Amsterdam 1986, zonder paginering Bruggeman, J., Onderwijs in meervoud. De voorgangers van de Hogeschool Rotterdam & Omstreken in historisch perspectief, Rotterdam 1993

Brummelen, J. van, en E. Slothouber (red.), De Rietveld Academie. Een akademiegebouw als model, Rietveldproject 25, Amsterdam 1984 Buber, M., Ik en jij, Utrecht 1998 Buber, M., De weg van de mens, Cothen 2010 (19641) Buchanan, R., ‘Declaration by Design, Rhetoric, Argument and Demonstration in Design Practice’, in: Van der Waarde, Holslag en Van Triest (red.) 2009 (oorspr. in: Design Issues, 2[1985]1, pp. 4-22; het artikel is als kopie van het origineel met de oorspronkelijke paginering overgenomen) Bürdek, Bernard, Einführung in die Design-Methodologie, Hamburg 1975 Bürdek, B.E., Design. History, Theory and Practice of Product Design, Bazel 2005 Bulthuis, R., De dagen na donderdag. Aantekeningen uit de crisisjaren, Antwerpen/Amsterdam 1975 ‘Bureaukratie maakt kunstonderwijs onmogelijk. Joop Hardy verlaat kunstonderwijs’, KuOKrant, 4(april 1980)4, p. 2 Burgh, M. van der, Cor Alons. Binnenhuisarchitect en industrieel ontwerper, Rotterdam 1987 Can Art be Demonstrated? The Artist as Researcher (congresmap n.a.v. congres, Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten), Den Haag, 5 en 6 februari 2010 Cellini, B., Due trattati: uno intorno alle otto principali arti dell’oreficeria. L’altro in materia dell’arte della scultura: dove si veggono infiniti segreti nel lavorar le figure di marmo, & nel gettarle di bronzo, Florence 1568 Christiaans, H.H.C.M.C., Creativity in Design. The Role of Domain Knowledge in Designing, Utrecht 1992 Citroen, P., ‘Afrekening met het begrip kunstnijverheid’, Binnenhuis, 11(1935), p. 89 Colmjon, G. van, ‘Karel Martens. Een impliciet verweer tegen de terreur van het moderne vormgeven’, Items, 6(1987)23, pp. 10-17 Colmjon, G. van, ‘Grafisch vormgeven als improvisatiekunst. Een portret van Hans Kentie’, Items, 8(1989)31, pp. 20-29 Constantinus, P., Liturgie en kerkbouw, Schiebroek 1939 Constantinus, P., Liturgie en kerkelijke kunst, Bilthoven/Antwerpen 1950 Coppens, J. (red.), Een toekomst in de fotografie. Oud-studenten van de Academie St. Joost te Breda, Eindhoven 1993 Crommelin, L., ‘Vormgevingsprocessen’, Scheppend Ambacht, 27(december 1976)6, pp. 124-125 Cross, N., Engineering Design Methods. Strategies for Product Design, Chichester 1998 (19891)

959

Bronnen

Literatuur

960

961 D. jr., J. van, ‘De Koninklijke School voor Kunst en Kunstnijverheid te ’s-Hertogenbosch’, Katholiek Bouwblad, 20(28 februari 1953)11, pp. 161-164 ‘Democratisering van het kunstonderwijs. Kunstenaar zal belangrijke rol in maatschappij spelen’, Arnhemse Courant, 20 augustus 1969, p. 7 De derde cyclus. Artistiek onderzoek na Bologna. Internationale conferentie over de derde cyclus in het hoger onderwijs, reader n.a.v. conferentie, Felix Meritis, 10 en 11 oktober 2007, Amsterdam Defesche, P., ‘Evaluatie van een gedreven werkzaamheid’, in: Wim Simons in vorm, z.p. 1990, zonder paginering Dekker, H., en B. Lie-Kwie (red.), Eindexamencatalogus Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven 1987, Eindhoven 1987 Deur, J.G., en C. Pouderoyen, ‘Kunstnijverheidsschool te ’s-Hertogenbosch’, Bouw, (september 1953), pp. 706-708 Dickhaut, M., en M. Pomerantz-Beks, J. Postmes. Kunstenaar en promotor van het kunstonderwijs in Maastricht, Maastricht 1997 Dijk, F. van, Leraren van de Academie Minerva. Een keuze uit twee eeuwen kunst en kunstonderwijs in Groningen, Groningen 1998 Dijk, P. van, Metaalmorfose (Stichting Edelsmeedkunst Limburg), Maastricht 1995 Dijkerman, P., Scholen. Honderdvijftig jaar scholenbouw in Arnhem, Arnhemse Monumentenreeks 3, Arnhem 1997 Dooijes, D., Mijn leven met letters, Amsterdam 1991 Dorst, K., Understanding Design. 150 Reflections on Being Designer, Amsterdam 2003 Dorst, K., ‘Finally together: Art and Design meet Science’, in: I. Janssen (red.), A Portrait of the Artist in 2015. Artistic Careers and Higher Arts Education in Europe, Amsterdam 2004, pp. 111-112 Dorst, K., en B. Lawson, Design Expertise, Oxford 2009 Dorst, K., en A. Thijssen, ‘Ontwerpen in een complete wereld’, Items, 31(2012)4/5, pp. 122-127 Dreyfuss, H., The Measure of Man. Human Factors in Design, New York 1967 (19591) Dros-de Jonge, J., Modern handweven op kleine en grote toestellen. Handleiding voor zelfonderricht ten gebruike op nijverheidsscholen en voor de aktes Na, Nq, IXa, N XI en fraaie handwerken, Amsterdam 1934 Duis, L. ten, en A. Haase (red.), De wereld moe(s)t anders: grafisch ontwerpen en idealisme / The world must change: graphic design and idealism, Sandberg-uitgave 18, Amsterdam 1999 Dumbar, G., ‘Onversneden kritisch. Gert Dumbar over Jan van Keulen’, NAGOnieuws, (1997)2, zonder paginering

Eck, S. van, ‘“Vormgeving is veel meer dan een sausje dat je ergens overheen giet”. Grafisch vormgever Hans Kentie uit Leusden “scoort” met Mondriaan’, Barneveldse Krant, 5 maart 1988, p. 11 Eco, Umberto, De naam van de roos, Amsterdam 1985 ‘Een goede raad’, Ambacht, 2(1950-1951), pp. 76-77 ‘Eenvoudige herdenking van 150 jarig bestaan Kunstoefening’, Gelders Dagblad, 24 december 1953 Eerdweg, W. van de, en C. Houtman, ‘In memoriam René Smeets’, Scheppend Ambacht, 27(oktober 1976)5, pp. 100-101 Egbers, H., ‘Ook kortsluiting op Akademie St. Joost’, De Stem, 8 februari 1969 Egbers, H., ‘Zoeken naar evenwicht tussen mens en techniek. Internationaal symposium “Design 2003” in Breda’, De Stem, 10 mei 1983, T3, bijlage De Stem Gids, p. 2 Egbers, H., ‘“Goed grafisch werk komt vaak van St. Joost”, Jan Begeer neemt afscheid’, De Stem, 28 augustus 1986a, bijlage De Stem Gids, p. 1 Egbers, H., ‘“Studenten mochten zien hoe ik ermee worstelde”. Graficus Chris Brand bij afscheid St.-Joost’, De Stem, 14 november 1986b, p. 4 Eger, A., ‘Jan Lucassen’, Product, (november 2005) Eijck, T., ‘The Roaring Eighties, Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven’, ongepubliceerde scriptie khi, Utrecht 1992 Eijnde, J.N.M. van den, Symfonie voor solisten. Ontwerponderwijs aan de afdeling Vormgeving in Metaal & Kunststoffen van de Academie voor Beeldende Kunsten te Arnhem tijdens het docentschap van Gijs Bakker 1970-1978, Arnhem 1994 ‘Eindrapportage van de startcommissie’, Hogeschoolbericht 18, 11 november 1987 Eliëns, T., en C. Prisse (red.), Glas/s. Gerrit Rietveld Academie Amsterdam 1969-2009, Zwolle/Den Haag 2009 Elings, M., ‘Bezinning’, Trouw, 30 september 1992 Elno, K.N., De vorm der dingen, Hasselt 1965 Ewals, L., ‘Wim van Woerkom 1905-1998, beeldend kunstenaar’, in: I.D. Jacobs (red.), Biografisch woordenboek Gelderland. Bekende en onbekende mannen en vrouwen uit de Gelderse geschiedenis, deel 6, Hilversum 2007, pp. 143-145 Eynde, C. van den, A. Carmiggelt en J. Kamphuis, Het huis Ocrum, Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek in Breda 3, Breda 1996 Ferlenga, A., en P. Verde, Dom Hans van der Laan. Works and Words, Amsterdam 2001 Floré, F., ‘Sociaal modernisme. De designkritiek van K.-N. Elno (1920-1993)’, De Witte Raaf, (januari/ februari 2001)89, pp. 6-8

Bronnen 962

Literatuur Focillon, H., Éloge de la main, 1934; Engelse vert. ‘In Praise of Hands’, in: Focillon 1992 (19481), pp. 157-185 Focillon, H., The Life of Forms in Art, New York 1992 (19481) Focus op toptalent. Sectorplan hbo kunstonderwijs 2012-2016, Den Haag (hbo-Raad), 5 juli 2011 Fontaine Verwey, H. de la, Voor de ware boekenvriend, Maastricht 1958 Franke, S., en E. Verhagen (red.), Reflect #05, Creativiteit en de stad. Hoe de creatieve economie de stad verandert, Rotterdam 2005 Friedlaender, H., ‘De grondlijnen van het zetwerk’, Ons technisch maandblad, 11(winter 1937), zonder paginering Friedlaender, H., Typografisch a bc . Een beknopt overzicht der grondbeginselen van degelijke typografie, Den Haag 1939 Fritz-Jobse, J., en F. van Burkom (red.), Een nieuwe synthese. Geometrisch-abstracte kunst in Nederland 1945-1960, Den Haag 1988 Fritz-Jobse, J., en I. Middag (red.), De Arnhemse School. 25 jaar monumentale kunstpraktijk, Arnhem 1994 Gabison, M., J. Kranen en J. Raupp (red.), De ene Hemel is de andere niet. A choice of Heavens. gr a 65 jaar, Amsterdam 1989 Gemert, A. van, Over onderwijs in kunst, openbare lezing op 4 februari 1991 t.g.v. de aanvaarding van het directeurschap van de Academie van Beeldende Kunsten, Hogeschool van Rotterdam & Omstreken, Rotterdam 1991 ‘Gesprek met Klaas de Jong’, VABKrant 1(1975)3, pp. 3-9 ‘Gestalt Theory and Bauhaus. A Correspondence between Roy Behrens, Brenda Danilowitz, William S. Huff, Lothar Spillmann, Gerhhard Stemberger and Michael Wertheimer in the summer of 2011’, Gestalt Theory, 34(2011)1, pp. 81-98 Ghyka, M., The Geometry of Art and Life, New York 1977 (19461) Gielen, P., ‘Artistic Praxis and the Neoliberalisation of the Educational Space’, in: P. Gielen en P. de Bruyne (red.), Teaching Art in the Neoliberal Realm. Realism versus Cynism, Amsterdam 2012 Giersbergen, W. van, De kunst is geheel en al bijzaak. De moeizame carrière van C.C. Huijsmans (1810-1886), tekenmeester in Brabant, Tilburg 2003 Giersbergen, W. van, Rotterdamse meesters. Twee eeuwen kunstacademie in Rotterdam 17731998, Leiden/Rotterdam 2012 Giersbergen, W. van, R. Hompe, J. Otsen, M. Simon Thomas en D. van de Vrie, Jac. Jongert 18831942 ‘proeven is koopen’, Rotterdam 2009

Gill, E., Over typografie, Amsterdam 1955 Gilles, W., De productanalyse, Instituut voor Industriële Vormgeving, Amsterdam 1957 Gilles, W., Form Organization. New Design Procedures for Numerical Control, Oxford 1991 Ginneke, I. van, Kho Liang Ie. Interieurarchitect / industrieel ontwerper, Rotterdam 1986 ‘De gipsen beelden van Jef Scheffers’, De Limburger, 19 juli 2008 Gispen, W., Schoonheid van industriële producten, Rotterdam/Antwerpen 1948 Goede, J. de, Kalligraferen, Amsterdam 1981 Goldstein, C., Teaching Art. Academies and Schools from Vasari to Albers, Cambridge 1996 Gombrich, E., Eeuwige schoonheid. Inleiding tot de kunst, Utrecht/Antwerpen 1951 (oorspr. Story of Art, Londen 1950) Gombrich, E.H.J., The Sense of Order. A Study in the Psychology of Decorative Art, New York 1979 Gorz, A., Het moeilijk socialisme, Amsterdam 1968 Granpré Molière, M.J., ‘Ter inleiding’, Katholiek Bouwblad, 14(1946-1947), p. 4 Granpré Molière, M.J., ‘Een kernvraagstuk’, Het Gildeboek, 21(1949)i en ii, p. 3 Grawe, G.D., ‘Teaching at Black Mountain College and the New Bauhaus. The Separation of Art and Design’, in: Thöner (red.) 2009, pp. 347-350 Grinten, G.J. van der, Functie + X = Gestalte, rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van buitengewoon hoogleraar in de industriële vormgeving aan de Technische Hogeschool Delft op woensdag 26 juni 1963, Delft 1963 Groenemeijer, B., Een beleidsvisie op de lange termijn – 2017. Een retro-actieve beleidsanalyse ter gelegenheid van het 30-jarige bestaan van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, Utrecht 1998 Groeneveld, R., De innerlijke kracht van de ontwerper. De rol van intuïtie in het ontwerpproces, Delft 2006 Groot, M., Vrouwen in de vormgeving in Nederland 1880-1940, Rotterdam 2007 Groot, J.H. de, en J.M. de Groot, Driehoeken bij ontwerpen van ornament: voor zelfstudie en voor scholen, Amsterdam 1896 Gungormez, M., ‘Het geheim van Arnhem’, Vogue Nederland, (september 2013)16, pp. 196-201 Haak, T. (red.), Industrial Design in Pictures. Teachers’ Work, Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, Den Haag 1990 Haan, H. de, en I. Haagsma, Plastisch lexicon. Een kleine encyclopedie van de ‘Bossche School’, Haarlem 1996

963

Bronnen 964

Literatuur Haan, J. den, Onderweg – vallen en opstaan in de cultuurgeschiedenis, Amsterdam 1966 Haaren, H. van, ‘De Academie op een andere plaats, ook van plaats veranderd?’, in: Symposion. Is er een maatschappij voor kunst? (Cahier 1), t.g.v. opening Academie van Beeldende Kunsten, Blaak 10, Rotterdam, 25 februari 1983, pp. 11-13 Haaren, H. van, ‘Kunstonderwijs – Kunst – Samenleving’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 257-259 Haaren, H. van, ‘Laat mij uw drukwerk zien en ik zal zeggen wie gij zijt. De opdrachtgever en zijn plaats in het ontwerpproces’, in: Staal en Wolters (red.) 1987, pp. 276-278 Haaren, H. van, Emancipatie en frustratie in het kunstonderwijs, Cahier 11, Hogeschool Rotterdam & Omstreken, Rotterdam 1993 Haaren, H. van, S.H. den Hartog en C.M. Rehorst, Beeldend kunstonderwijs in de beide Hollanden. Een opvatting van de academies van Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, 25 november 1988 Haaren, J. van, Van jacquet tot overall. Terugblik op een ontwikkeling en werkzaamheden 19541972, Den Bosch 1972 Haas, A. de, ‘Herinneringen aan het IvKNO en mijn carrière als grafisch ontwerper’, 4 juni 2010, www. designhistory.nl/2010/herinneringen-aan-hetivkno-en-mijn-carriere-als-grafisch-ontwerper Haasse, H.S., Kleren maken de vrouw, Amsterdam/ Antwerpen 2013 (19471) Habekotté, G., ‘Kunst verloor band met protestantisme’, Trouw, 2 december 1986, p. 9 Hagoort, G. (red.), Afwisseling. Strategievorming in het kunstonderwijs. Bert Groenemeijer – een profiel, Utrecht 2007 Hammes, J., Goud, zilver, edelstenen, Amsterdam 1944 Hardy, J., ‘niet bang voor democratisering’, in: J. Juffermans, Kunstonderwijs op losse schroeven, Den Haag 1971, pp. 37-38 Hardy, J., B. Majorick en D. van Sliedregt, Wonen gisteren vandaag. Beschouwingen en beelden over wonen in heden en verleden, raadgevingen op het gebied van woninginrichting, alsmede enkele hoofdstukken over industriële vormgeving, Amsterdam 1957 Harten, J. van de, ‘Industriële vormgeving is een economisch belang. Directeur Eindhovense Kunstnijverheidsschool terug uit Amerika’, Eindhovens Dagblad, 29 augustus 1953 Hartog, S. den, ‘Voorwoord’, in: Gabison, Kranen en Raupp (red.) 1989, p. 7 Heide-Hemsing, A.P. van de, ‘Uit de werkplaats: Gijs Jacobs van den Hof’, in: Erica. Maandblad voor de ontwikkeling van het culturele leven in Noord- en Oostelijk Nederland, 2(1947), p. 300

Heilbron, J., Kunst leren. Het werkplaatsmodel in de beeldende kunst, Rijswijk 1992 Heilbron, J., ‘Leerprocessen in de beeldende kunst’, in: T. Bevers, A. van den Braembussche en B.J. Langenberg (red.), De kunstwereld. Produktie, distributie en receptie in de wereld van kunst en cultuur, Hilversum 1993, pp. 102-118 ‘Hein van Haaren, academie-directeur in Rotterdam, over kunstvakonderwijs en zijn plannen: Een student moet een angel zijn in het vlees van de docent’, nrc Handelsblad, 26 februari 1983, p. 7 Heller, S., ‘Better Skills through Better Research’, in: A. Bennett (red.), Design Studies. Theory and Research in Graphic Design, New York 2006, pp. 10-13 Hendriksen, C., K. van de Kraats, J. Meeuw en J. van Triest, De A van Arnhem. Een keuze van grafische ontwerpen 1960-2004 uit het Arnhemse grafisch ontwerponderwijs, Arnhem 2004 Hengeveld, J., Piet Blom, Amersfoort 2008 Hens, J.J., ‘De Middelbare School voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid van het Genootschap Kunstoefening te Arnhem’, in: Maandblad der Nederlandsche Vereniging voor Teekenonderwijs, 55(maart 1939)12, pp. 197-199 Hermans, A., ‘Een afdeling profileert zich. Een profielschets van de afdeling 3Ddesign van de Academie van Beeldende Kunst te Arnhem (1929-1990)’, ongepubliceerde doctoraalscriptie khi, Utrecht 1990 Hermans, N., ‘De veranderende identiteit van een academie. De geschiedenis van de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost te Breda 1945-1974’, ongepubliceerde doctoraalscriptie khi, Utrecht 1986 Herrigel, E., Zen in de kunst van het boogschieten, Amsterdam 1951 (oorspr. Zen in der Kunst des Bogenschiessens, Konstanz 1948) Herzog, K., ‘Tussen twee stoelen, promoveren in de beeldende kunst’, Boekman. Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid, 22(september 2010)84, pp. 20-25 Heugten, W. van, ‘Fons Paanakker en de Maastrichtse edelsmeden’, Scheppend Ambacht, 31(oktober 1981)5, pp. 154-155 Heukelom, J.B. (red.), Nederlandsche Ambachts- en Nijverheidskunst, jaarboek 1927 van de Nederlandsche Vereeniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst (vank), Rotterdam 1927 Heusden, S. van, T. Mei Hwa, E. Viskil, B. van Rosmalen, T. Idsinga, F. Schneijderberg en R. Berends (red.), Beroep kunstenaar. Rapport van de projectorganisatie kunstvakonderwijs. Voorstellen voor inhoud en organisatie van het kunstvakonderwijs in Nederland, Utrecht, mei 1999

965

Bronnen

Literatuur

966 Heuvel, J. van den, ‘Voor de konsument of de industrie. Voorgeschiedenis en beginjaren van de Academie voor Industriële Vormgeving te Eindhoven 19451960’, ongepubliceerde scriptie khi, Utrecht 1986 Heuvel, J. van den, ‘De opleidingen’, in: Staal en Wolters (red.) 1987 Heuvel, J. van den, ‘aive, een academie in verandering’, Items, 8(september 1989)31, pp. 36-42 Heuvel, J. van den, Nieuwe ontwerpers, een greep uit het afstudeerwerk 1989, Gerrit Rietveld Academie Amsterdam, Hogeschool voor Beelden Kunsten Arnhem, faculteit van het Industrieel Ontwerpen tu Delft, Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven, Stichting Industrieel Ontwerpen Nederland (iON), Rotterdam 1990 Heyting, L., ‘Professor dr. Kunstenaar. Beeldend kunstenaars promoveren aan Nederlandse universiteiten’, nrc Handelsblad, 29 januari 2010, Cultureel Supplement Hiddema, S., Piet Blom en de kunst van het bouwen, Groningen 1984 Hoekstra, F., ‘Fred Sieger 1902-1999, kunstschilder’, in: Biografisch woordenboek Gelderland, Hilversum 2004, pp. 112-114 Hoetjes, A., ‘Aad Hoetjes in gesprek met Joop Hardy’, VABKrant, 1(1975)2, pp. 3-7 Hofkamp, J., en E. van Uitert, ‘De Nieuwe Kunstschool (1933-1943)’, in: Martis, Miedema en Van Uitert (red.) 1980, pp. 233-300 Hofstee, A., ‘Jurriaan Schrofer. Een nieuw begin?’, VABKrant, (december 1976)7, pp. 4-6 ‘Hoger Kunstvakonderwijs’, in: Hogeschoolbericht 4, 21 mei 1987 Holslag, R., en J. van Triest (red.), Typonotities, Breda 1998 Holslag, R., en J. van Triest (red.), Visuele retorica, een periodeverslag 2003-2006, Breda 2006 Holt, S. ten, Het woud en de citadel. Memoires van een componist, Amsterdam 2009 Holzhauer, F.F.O., Consumentengedrag. Een poging tot het systematiseren en indelen van de kennis van het gedrag van de consument, zoals afgeleid uit de praktijk van marketing en reclame en uit de gedragswetenschappen, Rotterdam 1971 Honour, H., en J. Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam 1988, derde herziene en uitgebreide druk 1992 (oorspr. The Visual Arts, A History, New York 1982; in 1984 in Engeland uitgebracht onder de titel A World History of Art, in 1991 herzien en uitgebreid) Hoogbergen, T., ‘De Academie voor Kunst en Vormgeving te ’s-Hertogenbosch: als een fenix uit zijn as’, Brabantia, juni 1997, pp. 24-26

Hoogenhuyze, M. van, Geschiedenis van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. De laatste vijftig jaar, Den Haag 2007 Hoogenhuyze, M. van, K. Herzog, H. van Rheden en O. Schilstra, De post-ideale academie, publicatie n.a.v. het symposium Is kunst te leren? t.g.v. het 310-jarig bestaan van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te ’s-Gravenhage, Den Haag 1992 Hooykaas, F., De geschiedenis van Blaak 10. Willem de Kooning Academie Hogeschool Rotterdam, Rotterdam 2001, zonder paginering Hubben, H., ‘Ontwerp: Wigger Bierma’, de Volkrant, 4 maart 1999, www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/ Archief/article/detail/525244/1999/03/04/ ontwerp-wigger-bierma.dhtml Hubben, H., Het tomeloze talent in Grafisch Nederland, Amsterdam 2000 Huff, W.S., ‘Grundlehre at the HfG – with a Focus on the “Visuelle Grammatik”’, in: Rinker, Quijano en Reinhardt (red.) 2003, pp. 174-197 Huijsmans, C.C., ‘De kunstbeschaving van den nijverheids-stand en de middelen om haar te bevorderen’, De Gids, 17(1853)1, pp. 583-617 Huijsmans, C.C., ‘Het teeken beschouwd in betrekking tot de nijverheid’, De Gids, 22(1858)1, pp. 743-779 Huijsmans, C.C., ‘Eene vraag des tijd. Kunst en industrie’, De Gids, 28(1864)1, pp. 23-62, 254-296 Huismans, S., ‘Zij geeft haar geuren ook aan de hand, die haar brak, pruimebloesemtak’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 290-293 Huismans, S., ‘De burgemeester in oorlogstijd: misplaatst realisme’, in: M. Roelofs (red.), Verslag Toekomstmogelijkheden voor het kunstvakonderwijs. Een internationale oriëntatie, Woudschoten 3 en 4 november 1987, georganiseerd door de Vereniging van Instellingen met opleidingen, behorend tot het Kunstvakonderwijs, sbk, Utrecht 1988, p. 161 Hulten, M. van, ‘Nadenken over een afwasborstel’, de Volkskrant, 31 mei 2001 Huygen, F., ‘Ulf Moritz’, Items, 8(1989)29, pp. 22-27 Huygen, F., Visies op vormgeving. Het Nederlandse ontwerpen in teksten, deel 1, 1874-1940, Amsterdam 2007 Huygen, F., Visies op vormgeving. Het Nederlandse ontwerpen in teksten, deel 2, 1944-2000, Amsterdam 2008 Huygen, F., ‘Eigenzinnig en controversieel: de criticus Simon Mari Pruys’, 4 juni 2009, www.designhistory. nl/2009/eigenzinnig-en-controversieel-de-criticus-simon-mari-pruys-deel-1; www.designhistory. nl/2009/eigenzinnig-en-controversieel-de-criticus-simon-mari-pruys-deel-2, zonder paginering

967

Bronnen 968

Literatuur Huygen, F., Jurriaan Schrofer. Grafisch ontwerper, fotoboekenpionier, artdirector, docent, kunstbestuurder, omgevingskunstenaar, Amsterdam 2013 Huygen, F., en H.C. Boekraad, Wim Crouwel – Mode en module, Rotterdam 1997 Huygen, F., en J. Schrofer, 100 Citroën-advertenties van Karel Suyling, Rotterdam 1987 Ibelings, H. (red.), Architecten in Nederland van Cuypers tot Koolhaas, Amsterdam/Gent 2005 ‘Iedereen in het onderwijs is verdacht. Joop Hardy vertrekt, Chris Manders blijft, Kunstonderwijskrant, 3(februari 1980)4, p. 3 Ierlant, F. van, ‘Wie waren… de Zwollo’s’, Theosofia, 109(december 2008)6, pp. 248-251 ‘In de Maastrichtse Stadsacademie: een oud ambacht in een oud huis’, Edelmetaal, 20(mei 1966)5, pp. 126-128 ‘J.J. Beljon over Jan van Keulen aan de Koninklijke Academie’, NAGOnieuws, (1998)1, zonder paginering Jaarsveld, W., ‘Hand in hand met de industrie’, Handenarbeid, 40(april 1960)8, pp. 181-183 Jacobs, D., Adding Value. The cultural side of innovation, Arnhem/Rotterdam 2007 Jacobs, Jac. A., ‘Het onderwijs in de edelsmeedkunst’, in: Heukelom (red.) 1927, pp. 30-36 Jacobs, J.A., ‘Het onderwijs in de “Edelsmeedkunst” aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs te Amsterdam’, Goud en Zilver. Vakblad voor gouden zilversmeden, 27(oktober 1934)10, pp. 3-6 Jager, R. de, ‘Meester, leerjongens, leertijd. Een analyse van zeventiende-eeuwse Noord-Nederlandse leerlingcontracten van kunstschilders, gouden zilversmeden, Oud-Holland, 104(1990), pp. 69-111 Jansen, D., ‘De mentaliteit van een cultureel ondernemer’, .unst. Blad van de hku, (juni/juli 2006)2, pp. 14-15 Janson, H.W., Wereldgeschiedenis van de kunst. Een overzicht van de voornaamste beeldende kunsten van de dageraad der mensheid tot heden, Den Haag 1967 (oorspr. History of Art, Londen 1962) ‘Jef Scheffers (63) vergroeid met Stadsacademie’, Limburgs Dagblad, 1 oktober 1969 Jobse, J., De Stijl Continued. The Journal Structure (1958-1964). An Artists’ Debate, Rotterdam 2005 Johnston, E., Writing & Illuminating & Lettering, Londen 1917 Jones, J.C., Design Methods. Seeds of Human Futures, New York 1992 (19701)

969 Jong, B. de, ‘De Christelijke academie voor beeldende kunst bestaat’, Kunstzinnig, 3(september 1978)2, pp. 3-5 Jong, J. de, 50 eeuwen costuum, Amsterdam 1927a Jong, J. de, ‘Oud en nieuw in de textielkunst’, in: Heulekom 1927b, pp. 55-57 Jong, J. de, De nieuwe richting in de kunstnijverheid in Nederland. Een schets eener geschiedenis der Nederlandsche kunstnijverheidsbeweging, Rotterdam 1929 Jong, J. de, Weef- en borduurkunst, Rotterdam 1933 Jongejans, C., Alles behalve plat, Amsterdam 1989 Jongert, J., ‘De Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam en de toegepaste kunst’, in: Heukelom 1927, pp. 115-121 Joustra, E., en E. Steenkist (red.), Joop Hardy’s cultuurbeschouwing, een anarchistische opvatting, Amsterdam 1987 Kämena, K. (red.), Modevormgeving 89, Hogeschool voor de kunsten Arnhem, Arnhem 1989 Kamp, M. van der, P.G.J. Leijdekkers, J.L. Locher en J.B.H. Vierdag (red.), De Lucaskrater. Historie en analyse van en meningen over het beeldende-kunstonderwijs aan de kunstacademies in Nederland, Groningen 1984 Kamphuis, M., en K. Nat (red.), ‘Kunstacademies en hun huisvesting’, ongepubliceerd manuscript, Groningen 1988a Kamphuis, M., en K. Nat, ‘De Nederlandse kunstacademies i. Een pleidooi voor architectonische kwaliteit’, in: Kamphuis en Nat (red.) 1988b, pp. 1-9 Kanteman, C. (red.), Stylist (m/v) ont(k)leed, seminar rai Amsterdam, 25 februari 1988, Amsterdam 1988 ‘De katholiciteit van de katholieke school’, Het schoolbestuur, maart 1972, pp. 95-97 Kepes, G., Sprache des Sehens, Mainz/Berlijn 1970 Kerkvliet, G., en W. van Well Groeneveld (red.), Industrial Design in Practice. Interviews with former academy students, Akademie voor Industriële Vormgeving, Eindhoven 1987 Keulen, J. van, ‘Nieuwe kunst rond 1900 en het functionalisme van 1930’, De Groene Amsterdammer, 28 januari 1961a, p. 10 Keulen, J. van, ‘De bevrijdende taal der gebonden vormen’, De Groene Amsterdammer, 1 juli 1961b, p. 12 Kiljan, G., ‘Vorm en Reclame’, Binnenhuis en buitenwereld, 17(12 december 1935)25, p. 246 Kinross, R., ‘Interview met Gerrit Noordzij’, in: Rixtel en Westerveld (red.) 2001, pp. 49-61 Kinross, R., Modern Typography. An Essay in Critical History, Londen 2004 Kinross, R., ‘The Rhetoric of Neutrality’, in: Van der Waarde, Holslag en Van Triest (red.) 2009 (oorspr. in: Design Issues, 2[1985]2, pp. 18-30; het artikel

Bronnen

Literatuur

970

971 is als kopie van het origineel met de oorspronkelijke paginering overgenomen) Kinross, R., K. Martens en J. van Triest (red.), Karel Martens printed matter / drukwerk, herziene en uitgebreide editie, Londen 2010 (19961) Klages, L., Handschrift en karakter: voor ons taalgebied, Den Haag 1948 (oorspr. Handschrift und Charakter: gemeinverständlicher Abriss der graphologischen Technik, Leipzig 1917) Klaster, J.B. ‘Met open oog de blik vooruit. Een schaduwinterview met Simon den Hartog’, in: R. van der Land (red.), Simon Academie Boek, Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam 1997, zonder paginering Klaveren, W. van (red.), Industrial Design, Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam 1990 Kockelkoren, J., ‘René Smeets, vijftig jaar’, Scheppend Ambacht 6(1955)4, pp. 41-46 Kockelkoren, P., ‘Kunst & Technologie. Wat doet een kunstenaar ertoe?, in: ArtEZ Lectoraten. De bomen het bos, Arnhem 2005, pp. 27-48 Kol, A. van, ‘Kleeding’, Katholiek Cultureel Tijdschrift, 1(oktober 1945), pp. 89-93 Kras, R., ‘Masterclass Sandberg Instituut Design and environment’, Items, 9(1990)35, pp. 34-39 Krimpen, H. van, Boek over het maken van boeken, Veenendaal 1986 (19661) Krippendorf, Klaus, en Reinhart Butter, ‘Product Semantics. Exploring the Symbolic Qualities of Form’, Departmental Papers Annenberg School for Communication, University of Pennsylvania, Philadelphia 1984 Kriwet, F., com.mix. Die Welt der Schrift- und Zeichesprache, Keulen 1972 Kroon, B., TV Reclame Maken, Amsterdam 1967 Kroon & Wagtberg Hansen, ‘Constance Wibaut. De nervous line, dat is mijn handschrift’, http://adviz. nl/nl/wiki/constance-wibaut/, z.j. [1999] Kropholler, A.J., Het licht en de kleuren in de bouwkunst en kunstnijverheid, Amsterdam/Antwerpen 1937 Kuhfuss-Wickenheiser, S., Die Reimann-Schule in Berlin und London 1902-1943. Ein jüdische Unternehmen zur Kunst- und Designausbildung internationaler Prägung bis zur Vernichtung durch das Hitlerregime, Aken 2009 Kuijpers, E., en/of, over tegenspraak in het werk van Jan van Toorn, Nuth 2004 Kuipers, R., ‘Jan Vermeulen als boekvormer’, in: Schepel (red.) 1992, pp. 125-153 Kuitenbrouwer, C., Hoe ziet gevoel eruit? Elf docenten over lesgeven, kunst en vormgeving, Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, Den Haag 1993

‘Kunstacademie-directeur Hein van Haaren: kunstenaars zijn kruidenierende filosofen’, Het Vrije Volk, 27 december 1982 ‘Kunstaktualiteiten Arnhem. Het nieuwe schilderen op de akademie voor beeldende kunsten’, KuOKrant, (maart 1982)5 ‘Kunstnijverheidsonderwijs roept tegenstellingen op. Twee stichtingen belichten hun standpunt’, Utrechts Dagblad, 11 september 1951 ‘Kunstoefening 150 jaar. Burgemeester: Geen school die zo in de belangstelling stond’, Arnhems Dagblad, 24 december 1953 ‘Kunstonderwijs in stormachtige tijden. Wim Hillenius (38) naar Arnhems Akademie’, De Gelderlander, 18 mei 1984, paginering onbekend ‘Kunst wil niet anders zijn, kunst ís anders!’, Krant Hogeschool West-Brabant, (maart 1989)2, p. 1 Laan, A., ‘Academie Kunstoefening vaart een gevaarlijke koers’, Het Vrije Volk, 3 maart 1959 Laan, A., ‘Museum laat zien: kunst leer je op Academie zó’, Het Vrije Volk, 22 december 1967, p. 5 Laan, H. van der, ‘Kleding’, Katholiek Bouwblad, 14(februari 1947)9, pp. 98-104 Laan, H. van der, Le nombre plastique, Leiden 1960; Ned. vert. Het plastisch getal, Leiden 1967 Laan, H. van der, Het vormenspel der liturgie, Leiden 1985 Laan, H. van der, Alfabet in steen, Mamelis 2001 Laermans, R., ‘Ideologie en sociale werkelijkheid. Bouwstenen voor een sociologisch ideologietheorie (1)’, Tijdschrift voor sociologie, 8(1987)1, pp. 55-82 Lagas, A.P., De meester-drukker Charles Nypels en het schone boek, Maastricht 1952 Lamaker, E., ‘Over kleding en mode’, in: Tentoonstellingscatalogus Kleren mode, Stedelijk Museum Amsterdam, Amsterdam 1980, pp. 18-23 Lamaker, E., ‘Ontwerper Frits Klarenbeek: De tijd van de namaakmode is voorbij’, nrc Handelsblad, 29 januari 1985, p. 12 Lamaker, E., ‘Hoe efficiënt kan een opleiding tot stylist zijn?’, in: Kanteman (red.) 1988a, pp. 11-20 Lamaker, E., ‘Mode als beeldteken’, in: H. Boekraad (red.), Van mysterie naar mediamachine, Academie St. Joost, Breda 1988b Lampe, B., ‘Mode is entertainment geworden. Niels Klaver nieuwe modebaas van de gra ziet zijn afdeling graag groeien’, Het Parool, 24 september 2011, p. 27 Land, R. van der (red.), Cijfers, feiten, activiteiten 1980-1987, Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam 1987 Lao Tse, Tau Te Tsjing, Den Haag 1992 Lauwen, T., ‘Bevrijdende taal’, NAGOnieuws, 1997, nr. 2, zonder paginering

Bronnen 972

Literatuur Le Corbusier, The Modulor. A Harmonious Measure to the Human Scale Universally Applicable to Architecture and Mechanics, Londen 1973; oorspr. Le Modulor, essai sur une mesure harmonique à l’échelle humaine applicable universellement à l’architecture et à la mécanique, 1949 Lauwert, D., ‘In dialoog met de stof’, in: A. Duburg en R. van der Tol, Moulage. Kunst en vakmanschap in modevormgeving, Arnhem 2008 Leeuw, K. de, Alles flink dicht. De invloed van religie en ideologie op kleedgedrag in Nederland (met casus Tilburg) 1914-1970, Tilburg 2012 Lefaivre, L., en A. Tzonis, De oorsprong van de moderne architectuur. Een geschiedenis in documenten, Nijmegen 1990 Leijdekkers, P., ‘Naar een nieuw kunstonderwijs in de spiraal van wetgeving, opvoeding en culturele revolutie’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 72-102 Leijdekkers, P., ‘Academie Minerva, a Journey through the Past, Present and Future’, in: J. Brand, R. ten Cate, A. Colenbrander en C. de Muijnck (red.), The Art Academy of the 21st Century, Groningen 1999 Lentjes, E., ‘Notities bij een nieuwe ontwerpmethodiek’, in: Holslag en Van Triest (red.) 2006, pp. 1-15 Lentjes, E., e.a. (red.), Mich betrifft es nicht. Op zoek naar het engagement in het grafisch ontwerpen, Hogeschool voor de kunsten, Arnhem 1992 Lentjes, E., M. Themans, E. Gruson en S. Davies (red.), akv St. Joost Master 2009: Photography, Graphic Design, Fine Art, Breda 2009 Lenz, T., en L. Jonker, ‘Twaalf opleidingen grafisch ontwerpen’, afstudeerscriptie Hogeschool WestBrabant, Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost, Breda 1995 Leonardo da Vinci, Paragone. Verhandeling over de schilderkunst. Eerste boek, Amsterdam/Meppel 1996 Lerven, G.J. van, ‘Opleiding tot de beeldende kunst in Gelderland’, in: Gelderland, uitgave ter gelegenheid van het nieuwe Huis der Provincie te Arnhem, Amsterdam 1954, p. 237 Lieverse, J., Nieuw licht op een ‘paleisrevolutie’. Joop Beljon tegen Paul Schuitema met Jan van Keulen in de coulissen, Amsterdam 2009 Lis, C., en H. Soly (red.), Werelden van verschil. Ambachtsgilden in de Lage Landen, Brussel 1997 Löb, K., Exil-Gestalten. Deutsche Buchgestalter in den Niederlanden 1932-1950, Arnhem 1995 Loeber, R., ‘Lijdende kunstenaar moet aan pr doen’, .unst. Blad van de hku, (april/mei 2006)1, p. 10 Lommen, M., Letterontwerpers. Gesprekken met Dick Dooijes, Sem Hartz, Chris Brand, Bram de Does, Gerard Unger, Haarlem 1987

Lommen, M., en P. Verheul (red.), Haagse letters. Letterontwerpen aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Den Haag, Amsterdam 1996 Lootsma, B., ‘3D Design dagopleiding’, in: Hogeschool voor de kunsten Arnhem, faculteit beeldende kunsten, eindexamendocumentatie 1988-1989, Arnhem 1989 Lopes Cardozo, A., ‘Visuele Communicatie. Een veelzijdige afdeling van de Rotterdamse academie’, Items, 4(1985)16, pp. 5-9 Lovink, G., Handleiding voor het theoriekraken, z.p. z.j. [ca. 2004-2005] Lucassen, J., ‘Een toekomstvisie op de Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven’, in: H. Dekker en B. Lie-Kwie (red.), Eindexamencatalogus Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, Eindhoven 1987, pp. 6-9 Lüchinger, A. (red.), Herman Hertzberger Bauten und Projekte / Buildings and Projects / Bâtiments et Projets, 1959-1986, Den Haag 1987 M., E. van de, ‘Jeroen Chabot nieuwe directeur WdKA’, http://profielen.hr.nl/2010/jeroen-chabot-nieuwe-directeur-wdka/, 11 november 2010 Maan, D., De Maniakken, ontstaan en ontwikkeling van de grafische vormgeving aan de Haagse academie in de jaren dertig, Eindhoven 1982 Maan, D., Paul Schuitema. Beeldend organisator, Rotterdam 2006 Maas, F.N., Honderd jaren Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen, Rotterdam 1951 Maatje, B., ‘Interview met directeur Gerrit Rietveld Academie: Tijmen van Grootheest’, BKKrant, (oktober 2009)295, zonder paginering Majorick, B. [pseudoniem van J.J. Beljon], ‘Stand van zaken. Kanttekeningen bij de derde tentoonstelling Pro Arte Christiana’, Het Gildeboek, 31(1949)3, pp. 59-63 Majorick, B., ‘Art sacré en de crisis van het ongeloof’, Roeping, 29(februari 1953)2, pp. 107-122 Majorick, B., ‘Industriële vormgeving’, in: J. Hardy, B. Majorick en D. van Sliedregt, Wonen gisteren vandaag. Beschouwingen en beelden over wonen in heden en verleden, raadgevingen op het gebied van woninginrichting, alsmede enkele hoofdstukken over industriële vormgeving, Amsterdam 1957a, pp. 151-211 Majorick, B., Vormentaal, Amsterdam 1957b Majorick, B., Ontwerpen en verwerpen, Amsterdam 1959 Majorick, B., ‘Het Londense Royal College of Art’, De Groene Amsterdammer, 27 februari 1960, p. 11

973

Bronnen 974

Literatuur Majorick, B., ‘Religieuze kunst anno 1961’, Wending, maandblad voor evangelie en cultuur, 16(1961)4, p. 228 Marcuse, H., De eendimensionale mens. Studies over de ideologie van de hoogindustriële samenleving, 1968 (oorspr. One-Dimensional Man, 1964) Marissing, L. van, ‘Joop Beljon, Haagse academie-directeur. Strijd om de waarde van kunst. Leerlingen willen geen schijninspraak, De Volkskrant, 27 maart 1969 ‘Mart Stam. Directeur van het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs’, De 8 en Opbouw, 10(1939)11, p. 151 Martens, K., ‘Ondogmatisch principieel. Herinneringen aan Ad Roskam’, in: Adam Roskam: polderjongen in een verdwijnend landschap, Apeldoorn 2011, pp. 87-89 Martis, A., ‘Het ontstaan van het kunstnijverheidsonderwijs in Nederland en de geschiedenis van de Quellinusschool te Amsterdam (1879-1924)’, in: Martis, Miedema en Van Uitert (red.) 1980, pp. 79-171 Martis, A., ‘Van “tekenschool” tot “kunstvakschool”: de Rijksoverheid en het onderwijs in de beeldende kunsten van circa 1820 tot circa 1940’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 34-49 Martis, A., Voor de kunst en voor de nijverheid. Het ontstaan van het kunstnijverheidsonderwijs in Nederland, Amsterdam 1990 Martis, A., H. Miedema en E. van Uitert (red.), Kunstonderwijs in Nederland, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 30, Haarlem 1980 Mechelen, M. van, en J. Jobse, Echt Peeters. Henk Peeters, realist, avant-gardist, Wezep 2011 Mediator Dei et hominum, 20 november 1947, www.rkdocuments.nl Meer, M. van der, en H. Lijessen, ‘Verkwikkelijk’, interview met Pieter Hildering, Lies Ros, Rob Schröder, Ewald Spieker en Willem Vleeschouwer op maandag 29 november 1985, in: Bruinsma, Levie en Schröder 1986, zonder paginering Meijel ofm, Fr. Cl. van, ‘Waarom wij een Academie willen!’, Gazet van Limburg, 28 mei 1946 Meijel, L. van, en D. Pouderoyen, Cees Pouderoyen (1912-1993), Architect en stedebouwkundige in dienst van de wederopbouw, Nijmegen 2009 Meijer, M., Letter tekenen, Alkmaar 1957 ‘Meisjes naar het modevak trekken’, Textilia, 26(1947)808, p. 398 Mertz, P., ‘Inleiding tot het seminar Stylist (m/v/) ont(k)leed’, in: Kanteman 1988, pp. 1-4 Michielsen, D., ‘Het creatieve reservoir of “Waarom academies volgens Elly Lamaker vooral niet tè praktijkgericht mogen werken’, Mode en nieuws, 14 februari 1989, pp. 36-39

Middag, I., en J. Fritz-Jobse (red.), De Arnhemse School. 25 jaar Monumentale Kunst Praktijk, Arnhem 1994 ‘Middelbare Kunstnijverheidsschool Kunstoefening’, Arnhemse Courant, 14 november 1927 Middendorp, J., ‘Ha, daar gaat er een van mij!’. Kroniek van het grafisch ontwerpen in Den Haag 1945-2000, Rotterdam 2002 Middendorp, J., Dutch Type, Rotterdam 2004 Miedema, H., Kunsthistorisch, Den Haag 1989 Mol, M.J.A., 1938-1988 50 jaar Artibus, Utrecht 1989 Moller, H., ‘Inleiding’, Roeping, 1(1922)1, p. 4 Moller, H., ‘Katholiek leven en Kunst’, Roeping, 4(19251926), pp. 5, 6 en 68, 69 Modepraatjes gehouden en genoteerd door een zielzorger, Centraal Bureau Voor Eer en Deugd, Roermond 1926 Morison, S., Grondbeginselen der typografie, Amsterdam 1983 Morison, S., E. Gill en H. Jackson, Drie meesters over typografie en boek, Amsterdam 1947 Morris, William, ‘Textiles’, 1893, integrale versie van de tekst op: http://www.marxists.org/archive/ morris/works/1893/textiles.htm Munck, B. de, en D. Dendooven, Al doende leert men. Leertijd en ambacht in het Ancien Régime (1500-1800), Brugge 2003 Naber, J.W.A., Rechlindis. Handleiding bij het Kunstnaaldwerk, Haarlem 1887 Nat, K., ‘Een kwestie van schaal. Het gebouw van de Bossche Academie’, in: Kamphuis en Nat (red.) 1988a, zonder paginering Nat, K., ‘Op basis van wederzijds vertrouwen. Een gesprek met voormalig kunstonderwijs-inspecteur Fred van den Have’, in: Kamphuis en Nat (red.) 1988b, zonder paginering ‘Nationale belangen overheersen hier. Wat oud-kamerlid Nel Barendregt enorm tegenviel bij eg’, Trouw, zaterdag 13 oktober 1979, pp. 22-23 Naylor, G., The Bauhaus Reassessed. Sources and design theory, New York 1985 ‘Nel Barendregt neemt ontslag bij Academie’, nrc Handelsblad, 8 mei 1981 ‘Nel Barendregt verlaat kunstacademie’, Algemeen Dagblad, 9 mei 1981 Neurath, O., International Picture Language. The First Rules of Isotype, Londen 1936 Niegeman, J., ‘Inleidende beschouwing over het kunstonderwijs’, De 8 en Opbouw, 12 maart 1938, p. 5 Noordzij, G. (red.), Letters in studie. Letterontwerpen van studenten in het Nederlands kunstonderwijs, Lecturis-uitgave nr. 13, Eindhoven 1983 Noordzij, G., ‘Een eenvoudig verzinsel’, in: Lommen en Verheul (red.) 1996, pp. 6-9

975

Bronnen 976

Literatuur Noordzij, G., De handen van de zeven zusters, Amsterdam 2000 Ober, J., Gijs Bakker: Meubelontwerpen en verlichting, Bob Bonies: Schilderijen 1966-1977 / shapes, vormgevingsbeleid / Storck van Besouw: Benno Premsela, catalogus Van Reekumgalerij, Apeldoorn 1977 Oers, A. van, E. van Weelden en J.K. Schelvis, ‘“Vierkant”, een interview met Jan Slothouber’, in: Levie en Schröder (red.) 1986, zonder paginering ‘Om de nabije toekomst van het kunstonderwijs’, Hogeschoolbericht 28, 29 februari 1988 Het onderwijs aan de Academie voor Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam in 1913, Rotterdam 1914 Het onderwijs in Nederland. Verslag over het jaar 1961, Den Haag 1964 ‘Ontoereikende werkplaatsruimte. Studenten bezetten Akademie één dag’, Het Vrije Volk, 10 maart 1981 ‘Over bevoegdheid en bekwaamheid’, Maandblad van de Nederlandse Vereniging voor Tekenonderwijs, 71(1956)7, pp. 52-53 Ovink, G.W., ‘Lay-out en druk’, in: Van Baarle en Hollander 1946, pp. 323-369 Ovink, G.W., ‘De gevoelswaarde van lettertypen’, in: Roels 1952, pp. 277-296 Ovink, G.W., ‘In memoriam J.W. Weltman’, Drukkersweekblad, 24 juni 1966, p. 696 Pameijer, J.M., ‘Frans Zwollo jr., edelsmid: wijsheid in zilver’, Theosofia, 78(april 1977)2, pp. 48-52 Papanek, Victor, Design for the Real World. Human Ecology and Social Change, New York 1971; herdruk Chicago 1992 Peeters, H., ‘Tentoonstelling werk leerlingen “vrije academie”’, De Waarheid. Volksblad voor Nederland (Haagse editie), 26 augustus 1948 (tekst ook in: Van Mechelen en Jobse 2011, pp. 47-48) Peeters, H., ‘Vuil aan de lucht’, in: tentoonstellingscatalogus informele groep, Universiteitshuis Utrecht / Besienderhuys Nijmegen / Galerie ccc Schiedam / De Waag Almelo / De Beyerd Breda, 1959 (tekst ook in: Van Mechelen en Jobse 2011, p. 49) Peeters, H., ‘Bekendmaking’, pamflet van de Nederlandse Informele Groep, uitgebracht in januari 1960 (tekst opgenomen in: De Visser 2002, p. 147) Peeters, H., ‘Ik ben nou zestig’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 242-243 Peppink, Th., Vloeiende verbeelding. Geloof en kunst bij prof. dr. G. van der Leeuw, Kampen 1986 Peppink, Th., Gestremde beweging. Een theologisch onderzoek naar de verhouding tussen geloof en

kunst bij Prof. Dr. G. van der Leeuw, Kampen 1997 Peters, J.A.J., Het kunstwerk als verschijnend symbool, rede uitgesproken bij de plechtige ingebruikneming van het nieuwe gebouw der Jan van Eyck-Academie te Maastricht op zaterdag 14 januari 1961, Nijmegen 1961 Pevsner, N., Academies of Art Past and Present, New York 1973 (19401) Plantenga, J.H., Verzamelde opstellen, Wassenaar 1926 Plantenga, J.H., Verzamelde opstellen (tweede bundel), Wassenaar 1929 Plantenga, J.H., De Academie van ’s-Gravenhage en haar plaats in de kunst van ons land 16821937, Den Haag 1938 Planting, R., Wat is uw DecemberzegelTM?, Den Haag 1997 Ploeger, C., ‘De geschiedenis van de kunstacademie in Den Bosch. Van nadoen tot zelf doen’, in: Kamphuis en Nat (red.) 1988 Pol, P. van der, G. Feijen en J. Grosfeld (red.), The Picture Show. Historische foto’s en films: een digital spektakel van Bredaas erfgoed, Breda’s Museum, Breda 2010, p. 43; digitaal document op http://www.breda-museum.org/breda/upload_ pdf/ThePictureShow%20catalogus.pdf; The Picture Show. Historische foto’s en films: een digitaal spektakel van Bredaas erfgoed, digitale catalogus Breda’s Museum, Breda 2010, p. 43, http://issuu.com/bintphotobooks/docs/ pictureshow?e=1129674/4422217 Polman, M., ‘ArtEZ Institute of the Arts Arnhem. Rietveld and Henket’, in: T. Verstegen, Gestures. Atmosferic Perception and Architecture, Arnhem 2009, pp. 50-64 Poynor, R., Jan van Toorn. Critical Practice, Rotterdam 2008 Prak, N.L., Geschiedenis van het ontwerponderwijs, De Bilt 1979 ‘Problemen Rotterdamse kunstacademie: Nel Barendregt neemt ontslag’, Haagsche Courant, 9 mei 1981 Pruys, S.M., ‘Norm en vorm’ (1964), in: Pruys 1971, pp. 77-91 Pruys, S.M., ‘Popdesign’ (1969), in: Pruys 1971, pp. 36-40 Pruys, S.M., De nieuwe onzakelijkheid, Amsterdam 1971 Pruys, S.M., Dingen vormen mensen. Een studie over produktie, consumptie en cultuur, Bilthoven 1972 Pruys, S.M., Industriële vormgeving, 10 december 1973 (in opdracht van de Stichting bki-Prijs) Pruys, S.M., De paradijsbouwers. Anti-kunstzinnige opmerkingen over de gebouwde omgeving, Utrecht/Antwerpen 1974 Pruys, S.M., Terug naar het natuurlijke, Grafisch Nederland, z.p. 1975

977

Bronnen 978

Literatuur Pulver, M., De symboliek van het handschrift, met 186 handschriftvoorbeelden, Den Haag 1948 (oorspr. Symbolik der Handschrift, Zürich 1931) Pruys, S.M., en H. van der Geest, Het binnenhuis. Adviezen voor woninginrichting, Amsterdam 1959 Ramakers, R., ‘Kunstnijverheid, industriële vormgeving en de kunstgeschiedenis’, in: F. Gribling, G. Kieft, A. Martis en J. de Vries (red.), That Special Touch. Vormgeving tussen kunst en massaproduct, Nederland Kunsthistorisch Jaarboek 39, Haarlem 1989, pp. 203-232 Ramselaar, A., ‘Kerk en kunstenaar’, De Nieuwe Eeuw, (6 februari 1936)964, pp. 586-587 Rapport van de commissie van advies inzake het kunstnijverheidsonderwijs, Den Haag 1949 Rapport inzake het kunsten kunstnijverheidsonderwijs in Noord-Brabant, Provinciaal Opbouworgaan Noord-Brabant, Tilburg 1963 Rapport van de Studiecommissie Onderwijs Beeldende Kunsten, Den Haag 1971 Rapport Studiegroep Industrie Industriële vormgeving in Amerika, Contactgroep Opvoering Productiviteit, Den Haag 1954 Read, H., Art and Industry, New York 1961 (Londen 19341) Rehorst, C.M., Jan Buijs. Architect van De Volharding, Meppel 1982 Rehorst, C.M., Textiel en mode, Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Den Haag, Den Haag 1986 Reith, M., ‘Willem Hillenius: supporters nodig voor kunst’, De Gelderlander, 2 november 2010, pp. 22-23 Reitsma, L. (red.), In gesprek met Jan van Toorn, Jan Boterman, Karel Kruijsen, Jelle van der Toorn Vrijthoff, Wim Crouwel, Ootje Oxenaar, Paul Mijksenaar, Rietveldproject 20, Amsterdam 1982 Rheeden, H.C. van, ‘Om de kunst of voor de industrie: een vernieuwing die faalde aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs te Amsterdam in de jaren vijftig’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 50-71 Rheeden, H.C. van, Formalisme en expressie. Ontwikkelingen in de geschiedenis van het tekenen kunstonderwijs in Nederland en NederlandsIndië gedurende de 19e en 20e eeuw, Amsterdam 1988a Rheeden, H.C. van, ‘Van atelier naar werkplaats. Over huisvesting van kunstacademies in Duitsland in de negentiende eeuw tot het Bauhaus’, in: Kamphuis en Nat 1988b Rheeden, H.C. van, Om de vorm. Een eeuw teken-, handenarbeid- en kunstnijverheidsonderwijs in Nederland, Amsterdam 1989

Rijk, T. de, Het elektrische huis. Vormgeving en acceptatie van elektrische huishoudelijke apparaten in Nederland, Rotterdam 1998 Rijnders, M., R.N. Roland Holst 1860-1938, Amsterdam 1992 Rinker, D., M. Quijano en B. Reinhardt (red.), Ulmer Modelle – Modelle nach Ulm / Hochschule für Gestaltung Ulm 1953-1968, Ostfildern-Ruit 2003 Rixtel, R. van, en W. Westerveld (red.), Letters – een bloemlezing over typografie, Eindhoven 2001 Risseeuw, P.J., ‘Binnenhuiskunst. Een vraaggesprek met den binnenhuisarchitect Cor Alons’, Op den Uitkijk, tijdschrift voor het Christelijke gezin, 5(1929), p. 506 Robaard, J., ‘Elly Lamaker: “De laatste tijd denk ik bijvoorbeeld anders over bloemjurken”’, Het Blad, (januari 1985)61, pp. 3-5, 15 Roelofs, M. (red.), Verslag Toekomstmogelijkheden voor het kunstvakonderwijs. Een internationale oriëntatie, Woudschoten 3 en 4 november 1987, georganiseerd door de Vereniging van Instellingen met opleidingen, behorend tot het Kunstvakonderwijs, sbk, Utrecht 1988 Roels, F., Psychologie der reclame, Amsterdam 1952 (19381) Roijers, J., ‘C.I.V. De Cursus Industriële Vormgeving. De eerste opleiding Industriële Vormgeving in Nederland’, ongepubliceerde doctoraalscriptie Universiteit Leiden, Delft 1989 Roodnat, B., ‘Academie met de Bijbel. Beeldende kunst op Christelijke grondslag in Kampen’, nrc Handelsblad, 23 december 1977, Cultureel Supplement Roon, M. van, Goud, zilver & zijde. Katholiek textiel in Nederland 1830-1965, Zutphen 2010 Roos, A. de, J.B. Knipping, G. Bolkestein en L. Lichtveld, De sociale positie van de kunstenaar en andere problemen, Amsterdam 1949 Rooy, J. de, De zin van de kleding, Roermond 1947 Ros, J.D., Het ontwerpen van vlakornament, Rotterdam 1905 Ros, Lies, en Rob Schröder, ‘De disciplinaire kaders. Jan van Toorn over produktieverhoudingen in de media’, in: Beekers, Ros en Schröder (red.) 1986, pp. 90-94 Rossum, R. van, Van advertentiekruier tot reclameadviesbureau. De ontwikkeling in Nederland, de Verenigde Staten en Duitsland voor de Tweede Wereldoorlog, Apeldoorn/Antwerpen 2012 Ruiter, F. de, ‘Somber, maar ook hoopvol. Gedachten over het kunstonderwijs’, Boekman. Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid, 19(winter 2007)73, pp. 6-13

979

Bronnen

Literatuur

980

981 Saam, H., ‘Early Ambitions, Academy for Industrial Design Eindhoven 1947-1998’, in: Schouwenberg en Staal 2008, pp. 32-33 Salemink, T., ‘Huiver voor “ontaarding”. Katholieken en avant-garde’, in: Bosman en Salemink (red.) 2009, pp. 289-307 Sarneel, K., Geschiedenis van de Jan van Eyck Academie, Maastricht 1988 Saudek, R., Wetenschappelijke graphologie. De psychologie van het schrift, Den Haag 1925 (oorspr. Experimental Graphology, 1929) Schacknat, K., ‘Toewijding, volharding en discipline. Realisatie in het verleden’, in: De Vries, Schacknat en Boelee (red.) 2004a, pp. 64-69 Schacknat,K., ‘Het ontdekken van nieuwe terreinen. Realisatie in het heden’, in: De Vries, Schacknat en Boelee (red.) 2004b, pp. 164-175 Schalken, M., ‘Kritiek en verlangen – Hugues Boekraad meerstemmig’, in: Holslag en Van Triest (red.) 2006, pp. 3-56 Scheffers, A.J.J., ‘Het kunstnijverheidsonderwijs’, Ambacht, (oktober 1948)12, p. 492 Schepel, C. (red.), Leven in letters over Jan Vermeulen met tekst van Jan Wolkers, Hans van Straten, Jan Vermeulen, Reinold Kuipers, Arnhem 1992 Schippers, A., ‘Meisjes in de industriële vormgeving’, De vrouw en haar huis, 53(1959)3 maart, pp. 122-123 Schleif, N., Schaufenster Kunst: Berlin und New York, Keulen/Weimar/Wenen 2004 Scholten, H., ‘docent textiele vormgeving dagschool’, in: Eindexamenboek 1979 Gerrit Rietveld Akademie dagen avondschool, p. 41 Schoonenberg sj, P., ‘Zin van het kleed’, Katholiek Cultureel Tijdschrift, (mei 1946), pp. 361-365 Schouw, T., Muzikaal kleurrijk en vol taal. Fragmenten uit het leven van de katholieke leergangen, Tilburg 1997 Schouwenaars, M.C., Fijnvrouwelijkheid in de kleeding, Borgerhout 1946 Schouwenberg, L., en G. Staal, House of Concepts. Design Academy Eindhoven, Amsterdam 2008 Schreurs, W., Geschiedenis van de reclame in Nederland, Utrecht 2001 Schreurs, W., ‘Tijdschrift voor marketing 40: 40 jaar marketing in Nederland’, Tijdschrift voor Marketing, 40(september 2006)9, pp. 18-25 Schrofer, J., ‘Hoerenjongens en kleinkapitalen, Kroniek van Kunst en Kultuur, 21(1961)10, pp. 3-10 Schrofer, J., Eenheid en tegendelen, toespraak ten afscheid als voorzitter van de Federatie van Kunstenaarsverenigingen gehouden in het Stedelijk Museum te Amsterdam op vrijdag 28 januari 1983

Schrofer, J. ‘Ten geleide’, in: J. Brand en H. Janselijn (red.), Het idee van de stad, Arnhem 1983, zonder paginering Schrofer, J., ‘De uitzondering als regel’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 275-276 Schrover, O., ‘Beoefening christelijke cultuur vraagt moed’, Trouw, 13 september 1986, p. 11 Schuitema, E.B.W., Grondslagen der moderne reclame, Den Haag 1939 (19361) Schuitema, P., ‘Royal College of Art behoeft niet zo hemelhoog geprezen. Liet B. Majorick zich imponeren door outillage?’, Vrij Nederland, 9 april 1960, p. 7 Semper, G., Style in the Technical and Tectonic Arts; or, Practical Aesthetics, Los Angeles 2004 Sennett, R., De ambachtsman. De mens als maker, Amsterdam 2008 Serafijn, Q.S., D.-kamer aca demie (detail), Rotterdam 1992 Setola, G., R. Holslag, H. Boekraad en H. Kowalke, ‘Naar een nieuw leerplan. Aanvraag tweede fase opleiding. Tweede notitie, verslag van de vergadering van 14 mei 1990’, interne notitie afdeling Grafisch Ontwerpen en Publiciteit, Academie St. Joost, Breda, opgenomen in: Holslag en Van Triest (red.) 2006, pp. 39-42 Seventer, D. van, ‘Verplichte autonomie. Evolutie en revolutie op de Gerrit Rietveld Academie 19671999’, ongepubliceerde doctoraalscriptie Culturele Studies, Universiteit van Amsterdam, 2003 Sierksma, P., ‘Beeldende kunst’, Trouw, 13 augustus 1997, http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/ article/detail/2573796/1997/08/13/beeldendekunst.dhtml Sierman, K., ‘Charles Jongejans. Eigenzinnig estheet’, Items, 8(1989)31, pp. 12-19 Sierman, K., ‘Huib van Krimpen versus de Rietveld Academie’, Items, 9(1990)34, p. 47 Simon, L., ‘A.C. Winternitz’, Katholiek Bouwblad, 18(3 maart 1951a)11, p. 168 Simon, L., ‘Hildegard Brom-Fischer vertelde haar kerstverhaal’, Katholiek Bouwblad, 14(22 december 1951b)6, p. 83 Simon Thomas, M., ‘Gottfried Semper en de Nederlandse kunstnaaldbeweging in de negentiende eeuw’, Jong Holland, 2(1986)2, pp. 40-54 Simon Thomas, M., De leer van het ornament. Versieren volgens voorschrift, 1850-1930, Amsterdam 1996 Simon Thomas, M., Goed in vorm. Honderd jaar ontwerpen in Nederland, Rotterdam 2008 Sleijpen, G., Tell a Story. Studium Generale, Spring 2003, Rietveld Academie, Amsterdam 2003, zonder paginering

Bronnen

Literatuur

982 Sliedrecht, D. van, ‘Christelijke Academie voor Beeldend Kunstonderwijs Kampen’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 179-181 Slikboer, J., Handschrift in de reclame, Leiden 1949 Slothouber, E. (red.), De kunstnijverheidsscholen van Gerrit Rietveld, Rietveldproject 91, Amsterdam 1997 Slothouber, J., en W. Graatsma, Cubics. A Cubic Construction Compendium, Deventer 1970 Sluys jr., W.N. van der, Het abc der reclame, Baarn 1942 Sman, M.C. van der (red.), Archief Karel Suyling – Citroën, Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers, Utrecht 2009 Smeets, J.W., ‘Onderlangs 9, Arnhem – Kilroy was here’, in: Slothouber (red.) 1997, pp. 134-135 Smeets, R., ‘Schijn en werkelijkheid in de meubelkunst’, Ambacht. Maandblad onder verantwoordelijkheid van de Hoofdgroep Ambacht, Amsterdam/ Brussel 1946, pp. 3-5 Smeets, R., ‘De 10e Triennale in Milaan. Een ontmoeting met stijl en cultuur van onze tijd’, Scheppend Ambacht, 5(1954a)6, pp. 62-65 Smeets, R., ‘Onderwijs en opleidingen voor industriële vormgeving. Gegevens omtrent opleidingen en onderwijs’, in: Rapport Studiegroep Industrie Industriële vormgeving in Amerika, Contactgroep Opvoering Productiviteit, Den Haag 1954b, p. 68 Smeets, R., ‘Het scheppend ambacht op de XIe Triennale’, Scheppend Ambacht, 8(1957)6, pp. 128-133 Smeets, R., ‘De schoolexpositiekisten der gemeente Delft, Scheppend Ambacht, 9(1958)2, pp. 40-42 Smeets, R., ‘Het Scheppend Ambacht in de moderne industrie’, Scheppend Ambacht, 10(1959a)1, pp. 3-7 Smeets, R., ‘Zweedes vormgeving 1959’, Scheppend Ambacht, 10(1959b)6, pp. 134-137 Smeets, R., ‘Terugblikken omwille van morgen’, rede uitgesproken bij gelegenheid van het ontvangen van de bki-prijs 1964, Handenarbeid, 13(januari 1965)1, pp. 5-18 Smeets, R., ‘Keur ’66’, Scheppend Ambacht 17(1966)1, pp. 3-9 Smeets, R., ‘Portret van een pottenbakker’, Scheppend Ambacht, 19(april 1968a)2, pp. 24-25 Smeets, R., ‘Onder ons gezegd…’, Scheppend Ambacht 19(oktober 1968b)5, p. 89 Smeets, R., ‘Scheppende handen’, Scheppend Ambacht, 20(oktober 1969)5, pp. 90-109 Smeets, R., ‘Boekbespreking: Georgy Kepes, Sprache des sehens’, Scheppend Ambacht, 23(februari 1972)1, p. 19 Smeets, R., Ornament, symbool & teken, De Bilt 1973a Smeets, R., ‘Margarete Paulsen. Calligrafe en docente voor lettering en schriftschrijven – 65 jaar’, in:

Scheppend Ambacht, 24(december 1973b)6, pp. 108-109 Smeets, R., ‘25 jaar Scheppend Ambacht’, Scheppend Ambacht, 25(februari 1974)1, p. 1 Smets, G., Vormleer. De paradox van de vorm, Amsterdam 1986 Snitker,M., en M. Willinge (red.), Het Nieuwe Bouwen. Voorgeschiedenis, Delft 1982 Souman, L., ‘18 voetnoten bij het hku-imperium’, .unst. Blad van de hku, (december 2007)9, p. 4 Spönhoff, N., ‘Een opdracht!’, Items, 10(1992)2, p. 63 Staal, G., Solo voor een solist. Gijs Bakker, vormgever, Den Haag 1989 Staal, G., en H. Wolters (red.), Holland in vorm. Vormgeving in Nederland 1945-1987, Den Haag 1987 Stam, M., ‘De stoel gedurende de laatste 40 jaar’, De 8 en Opbouw, 6(1935)1, pp. 1-8; ook in: Van Bergeijk en Máčel (red.) 1999, p. 70 Stam, M., ‘Men vraagt… een paleis’, De 8 en Opbouw, 10(1939)10, p. 258 Stam, M., ‘Het accent is verlegd’, De 8 en Opbouw, 12(1941)5, pp. 127-130 Stam, M., ‘Armoede of welstand’, Open Oog, (1946)2, pp. 23-27 Steen, S. van, ‘Welke gevolgen hebben cultuurbezuinigingen voor de WdKA’, http://www.rotterdam.nl/ COS/publicaties/cos%20in%20de%20media/ Welke%20gevolgen%20hebben%20cultuurbezuinigingen%20voor%20WdKA.pdf, bron: http:// profielen.hro.nl, 22-02-2011 Steensma, R., In de spiegel van het beeld. Kerk en moderne kunst, Baarn 1987 Stiphout, M. van, ‘Een mogelijkheid om aan de realiteit te ontsnappen. Harry Verburg (1914-1986)’, in: tentoonstellingscatalogus Rijksaankopen 1986. Werk van hedendaagse beeldende kunstenaars, Rijksdienst Beeldende Kunst, Den Haag 1987, pp. 18-21 Stokvis, W. (red.), De doorbraak van de moderne kunst in Nederland. Vernieuwingen na 1945, Amsterdam 1990 Stuurop, P., Ontwerp voor een Akademie voor Beeldende Kunst, afstudeeropdracht afdeling Bouwkunde, th Eindhoven, februari 1982 Sutton, James, en Alan Bartram, An Atlas of Typeforms, Hertfordshire 1968 Svendsen, L, Mode. Een filosofisch essay, Kampen 2007 ‘Taakverdeling en concentratie hoger kunstvakonderwijs’, Hogeschoolbericht 4(21 mei 1987), p. 2 Tan, J., ‘The Stone Twins Head Communication Department at Design Academy Eindhoven’, www.design. nl/item/the_stone_twins_head_communication_ department_at_design_academy_eindhoven, januari 2009

983

Bronnen 984

Literatuur Tas, J.M. van der, Kunst als beroep en roeping, Zeist 1990 Tas, J.M. van der, De muze als professie. Onderwijsvernieuwing aan de kabk, Den Haag 1998 Tegenbosch, L., ‘Beelden van Beljon, zo “Hollands” als hunebedden. Mening van timmerman-academiedirecteur’, De Volkskrant, 29 januari 1966 Tellegen, F., ‘Christendom en techniek, karakteristiek van onze wereld’, Streven, 15(juni 1962)9, pp. 805-813 Tentoonstellingscatalogus 50 jaar Bauhaus, Amsterdam, Stedelijk Museum, Amsterdam 1968 Tentoonstellingscatalogus Ausstellung Holländische Informelle Gruppe, Galerie Weiss, Kassel, februari 1960, zonder paginering Tentoonstellingscatalogus Bauhaus: a Conceptual Model, Bauhaus-Archiv, Berlijn / Museum of Modern Art, New York, 2009 Tentoonstellingscatalogus Edelsmeden uit Limburg. Afgestudeerden 1950-1975. Dagschool Stadsacademie Maastricht, Gemeente Museum Roermond / Cultureel Centrum Maastricht, Roermond/Maastricht 1976 Tentoonstellingscatalogus Frans Zwollo sr. en zijn tijd, Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam / Gemeentemuseum, Arnhem, Rotterdam 1981 Tentoonstellingscatalogus Hochschule für Gestaltung / Hogeschool voor vormgeving Ulm, Stedelijk Museum, Amsterdam 1965, zonder paginering Tentoonstellingscatalogus De kamer van ik, Stedelijk Museum, Amsterdam 1960 Tentoonstellingscatalogus Mode kleren mode, Amsterdam, Stedelijk Museum, Amsterdam 1980 Tentoonstellingscatalogus Paul Schuitema. Ein Pionier der holländischen Avantgard, Kunstgewerbemuseum, Zürich 1967 Tentoonstellingscatalogus Samenwerken, Museum Fodor, Amsterdam 1978, zonder paginering Tentoonstellingscatalogus Struktuur. Bewustwording en begeleiding in het kunstonderwijs, Gemeentemuseum, Arnhem 1967 Tentoonstellingscatalogus Struktuur: een thema, een methode, Museum De Lakenhal, Leiden 1972 Tentoonstellingscatalogus Vier kanten van het werk van Graatsma en Slothouber voor de staatsmijnen, Stedelijk Museum, Amsterdam 1965 Tentoonstellingscatalogus Vooruitzicht, Stedelijk Museum, Amsterdam 1955 Tentoonstellingscatalogus Vormentaal, tentoonstelling van de eindexamenkandidaten van de kabk, Gemeentemuseum, Den Haag 1964 Tentoonstellingscatalogus Wim Simons in vorm, abp, Heerlen 1990 Terlouw, S. (red.), Hogeschool voor de Kunsten Utrecht iii, Houten 1994

‘Terugblikken omwille van morgen, inleiding’, Handenarbeid, 13(januari 1965)1, pp. 1-2 Teunissen, J., ‘Het culturele emancipatieproces van de mode’, in: ArtEZ Lectoraten. De bomen het bos, Arnhem 2005, pp. 11-25 Teunissen, J. (red.), Mode in Nederland, Arnhem 2006 Teunissen, J., en J. Brand (red.), De ideale vrouw, Arnhem 2004 Teunissen, J., en J. Brand (red.), Global Fashion, Local Tradition, Arnhem 2005 Teunissen, J., en J. Brand (red.), De macht van mode. Over ontwerp en betekenis, Arnhem 2006 Teunissen, J., en J. Brand (red.), Mode & Accessoires, Arnhem 2007 Teunissen, J., en J. Brand (red.), Mode en verbeelding. Over kleding en kunst, Arnhem 2009 Teunissen, J., en J. Brand (red.), De nieuwe man, Arnhem 2010 Thöner (red.), Bauhaus a Conceptual Model, Berlijn/ Dessau 2009 Thomassen, A., In Control, Engendering a continuum of flow of a cyclic process within the context of disruptive gui interactions for web-based applications, dissertatie University of Porthmouth / Utrecht School of the Arts, Utrecht 2003 ‘Tijd voor bv Kunst’, Science Guide, 6 juli 2010 (www. scienceguide.nl/201007/tijd-voor-de-bv-kunst. aspx) Tilke, M., Oriental Costumes. Their Designs and Colors, Berlijn 1922 Tilke, M., Kostümschnitte und Gewandformen, Tübingen 1973 (19481) Timmers, Jan, Symboliek en iconografie der christelijke kunst, Roermond/Maaseik 1947 ‘De toekomst van het kunstonderwijs. Drie modellen’, VABKrant 1(1975)6, pp. 11-19 Tollenaar, A., en F. Huisman, Dirk van Sliedregt (19202010), meubelontwerper, interieurarchitect, docent, Rotterdam 2013 Toorn, J. van (red.), Design beyond Design. Critical Reflection and the Practice of Visual Communication, Maastricht 1998 Toorn, J. van, Design’s Delight, Rotterdam 2006 Toorn, H. van der, en B. van Wensveen (red.), Geen catalogus. Eindexamententoonstelling Gerrit Rietveld Academie 1984, Rietveldproject 24, Amsterdam 1984 Trappeniers, M., ‘Mathieu Lauweriks als leraar in het kunstnijverheidsonderwijs’, in: Martis, Miedema en Van Uitert (red.) 1980, pp. 173-196 Treffingers, S., ‘School for New Dutch Masters turns Playful into Paydirt, New York Times, 2 oktober 2003 Truijen, E., Brieven van een designer, Delft 1993

985

Bronnen 986

Literatuur Tschichold, J., Wat iedereen van drukwerk behoort te weten, Amsterdam 1951 Tuinstra, W., en H. Petermeyer, De geschiedenis van de architectuuropleiding in Tilburg, Tilburg 1987 ‘Twee dagen praten over beeldend kunstonderwijs’, KuOKrant, 4(december 1980)3, zonder paginering Uitert, E. van, J. Hofkamp en N. Jonker, ‘Nederlanders en Duitsers in het kunstonderwijs, 1900-1940’, in: K. Dittrich, P. Blom en F. Bool (red.), Berlijn – Amsterdam 1920-1940. Wisselwerkingen, Amsterdam 1982, pp. 332-393 Unger, G., Tekst over tekst – een documentatie over typografie, Lecturis-uitgave nr. 3, Eindhoven 1975, zonder paginering Unger, G., Terwijl je leest, Amsterdam 1997 Unger, G., Typografie als voertuig van de wetenschap, rede uitgesproken bij het aanvaarden van het ambt van bijzonder hoogleraar op het gebied van de Typografische Vormgeving vanwege de Dr. P.A. Tiele-stichting aan de Universiteit van Leiden op 16 maart 2007, Amsterdam 2007 Unger, M., Standpunten, Tilburg 1986 Unger, M., Het Nederlandse sieraad in de 20ste eeuw, Bussum 2004 Unger, M., Sieraad in context. Een multidisciplinair kader voor de beschouwing van het sieraad, dissertatie Universiteit Leiden, 2010 Valk, H., ‘De Middelbare School voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid van het Genootschap Kunstoefening te Arnhem’, Maandblad der Nederlandsche Vereeniging voor Teekenonderwijs, 55(maart 1939)12, pp. 194-195 Valk, E. de, ‘Overleden Jacques Janssen 1922-2011. Rechtlijnige typograaf met een vrije hand’, nrc Handelsblad, zaterdag 9 april 2011, p. 55 ‘Van a naar pro: afscheid van “de man met het sjaaltje”’, rex Alumni Magazine, Willem de Kooning Academy, www.mathieucremers.com/index.php?/ root/rex-van-a-naar-pro/, 2011 Vecht, N.J. van de, De grondslag voor het ontwerpen van vlakke versiering, Rotterdam 1927a Vecht, N.J. van de, ‘Schoolprogramma en levenpractijk’, in: Heukelom (red.) 1927b, pp. 25-29 Vecht, N.J. van de, Onze letterteekens en hun samenstelling, Rotterdam 1930 Vecht, N.J. van de, Het ontstaan van vlakke vormen, Rotterdam 1932 Veenendaal, K., ‘Niet klagen maar bouwen’, Kunst. Tijdschrift van de hku, (december 2007)9, pp. 14-15 Velden, D. van der, en V. Kruk, ‘Vlaggen en symbolen’, transcriptie van een discussie met Frederike Huygen, Anke Coumans, Gabriele Götz, Reynoud

987 Homan, Mark Schalken, Steffen Maas, Hugues C. Boekraad, Annelys de Vet, Vinca Kruk, Daniel van der Velden, Amsterdam, 15 september 2006, zonder paginering; zie www.annelysdevet.nl Velden, E. van der, ‘300 jaar Koninklijke Beljon: Ik ben rustiger geworden’, Het Vaderland, 13 februari 1982, p. 18 Verberne jr., J.M., Etalage en etaleur, Doetinchem 1966 (19651) Verhoeven, N. (red.), Zeskant, Den Haag 1968, zonder paginering (tweede uitgave in de reeks ‘Tussen ontwerpschool en praktijk’, Instituut voor Industriële Vormgeving i.s.m. kabk Den Haag) Vermaas, C.H., Jan van Toorn, Eindhoven 2005, zonder paginering Vermeijden, M., ‘Ik heb het idee dat ik anders naar kunst kijk dan de meeste politici. Gesprek met Nel Barendregt’, nrc Handelsblad, 16 november 1979, Cultureel Supplement Vernon, M.D., De psychologie van het zien, Utrecht/ Antwerpen 1966 ‘Verslag van akkv-congres over sociale positie der kunstenaars’, Katholiek Bouwblad, 21(10 april 1954)14, p. 219 ‘Vertrouwen. Gesprek met Fred van der Have’, VABKKrant, 2(1976)1, pp. 6-9 Verwiel, H.J., ‘Marinus Zwollo, edelsmid’, Scheppend Ambacht, 33(oktober 1982)5, pp. 12-16 Vet, A. de, De subjectieve atlas van Nederland, Amsterdam 2005 Vet, A. de, ‘Afscheid Anthon Beeke’, in: Eindexamencatalogus Graduation 2007 Design Academy Eindhoven, Eindhoven 2007, p. 187 Vierdag, B., ‘Academie Minerva’, in: Van der Kamp e.a. (red.) 1984, pp. 3-18 Viskil, E., Profiel van de sector beeldende kunst en vormgeving; beroepsprofielen en startkwalificaties, mei 1999 Visser, A. de, De tweede helft gedocumenteerd, Nijmegen 2002 Vitruvius, Handboek bouwkunde, Amsterdam 1997 Vogelaar, J.F. (red.), Kunst als kritiek. Tien teksten als voorbeelden van een materialistiese kunstopvatting, Amsterdam 1973 Vries, A. de, Hendrik Valk 1897-1986, Warnsveld 2005 Vries, A. de, ‘Willem Hillenius over kunstonderwijs’, ongepubliceerd interview, 2011a Vries, A. de, ‘Frans de Ruiter over kunstonderwijs’, ongepubliceerd interview, 2011b Vries, A. de, ‘Tweehonderd jaar kunstonderwijs in Noord-Brabant, 1812-2012’, in: R. Holslag en M. Kemper (red.), Konterfeiten & context. a k v / St. Joost, twee eeuwen kunstvakopleiding in ’s-Hertogenbosch en Breda, ’s-Hertogenbosch/ Breda 2012, pp. 93-140

Bronnen 988

Literatuur Vries, A. de, K. Schacknat en M. Boelee (red.), Academie Arnhem 50 jaar in mode, Arnhem 2004 Vuik, T., ‘Een jarige hogeschool’, Kunstzone, (februari/ maart 2008)2/3, pp. 27-28 Vuyk, K., ‘Kunstacademie Kampen. De oprechte Academie’, in: Academie Utopia, bundeling van lezingen uitgesproken op 18 september 1996 t.g.v. het symposium Academie Utopia, Stedelijk Museum, Amsterdam 1996, pp. 16-19 Vuyk, K., ‘Het docentschap als kroon. De babyboom, het kunstonderwijs en de kunsten’, Boekman. Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid, 19(winter 2007)73, pp. 14-18 ‘Waar jonge kunstenaars worden gevormd. Een rondgang door Kunstoefening te Arnhem, Panorama, (13 november 1941)46 Waarde van creatie. Brief Cultuur en Economie, Ministeries van Economische Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Den Haag, september 2009 Waarde, K. van der, R. Holslag en J. van Triest (red.), Reader Visuele Retorica, akv / St. Joost, Avans Hogeschool Breda, Breda 2009 Wagensveld, J., ‘Toekomstbeeld. Onderzoek naar de toekomstvisies en -plannen van zes Nederlandse kunstacademies. Over kunstonderwijs, autonomie en postmodernisme’, ongepubliceerde scriptie Algemene Cultuurwetenschappen, Erasmus Universiteit, Rotterdam 2003 Weitkamp, W., ‘Wie is de cabk? Portret van de academie in haar voorgeschiedenis, oprichting en volwassenwording’, Vita Brevis, tijdschrift over kunst en zin, 2(september 2005)2, pp. 26-33 Wells, J.M, P.M. Handover, G. Blanchard, M. Vox, G.K. Schauer, W. Rotzler, F. Riva, F. Baudain en G.W. Ovink, Anderhalve eeuw boektypografie 18151965 in Amerika, Engeland, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland, Italië, België en Nederland, Amsterdam 1965 Welten, B., Het kunstonderwijs in Nederland. Een normatief onderzoek naar de ontwikkeling van het kunsten kunstnijverheidsonderwijs, voornamelijk in betrekking tot de meer didaktische-aesthetische aspecten ervan in Nederland tussen 1870 en 1960, Oosterhout 1960 Wesseling, J., ‘Hoe denkt de kunstenaar? Theorie en reflectie in het kunstonderwijs’, in: Borgdorff en Sonderen 2012, pp. 38-49 Whitford, F., Bauhaus, Londen 1984 Wibaut, C., Mode en stijl, Bussum 1958 Wick, R.K., Teaching at the Bauhaus, OstfildernRuit 2000 Wiekart, K., ‘Een posthume overwinning. Gerrit Rietveld in Amsterdam’, Vrij Nederland, 27 mei 1967

‘Wij spraken met: M.C.W. Diemèl (Artibus)’, Utrechts Nieuwsblad, vrijdag 22 juni 1956 Wilson, Henry, Silverwork and Jewelry, Oxford 1903 Wingler, H.M., Das Bauhaus 1919-1933 Weimar Dessau Berlin und die Nachfolge in Chicago seit 1937, Bramsche 1962 Wingler, H.M. (red.), Kunstschulreform 1900-1933, Berlijn 1977 Winkel, C. van, ‘Flexibele multipliciteiten. Het discours over onderzoek in de kunst’, De Witte Raaf, (juli-augustus 2006)122, www.dewitteraaf.be/ artikel/detail/nl/3090 Winkel, C. van, De mythe van het kunstenaarschap, Amsterdam 2007 Winkel, C. van, P. Gielen en K. Zwaan, De hybride kunstenaar. De organisatie van de artistieke praktijk in het postindustriële tijdperk, Breda 2012 Wilterdink, N., en B. van Heerikhuizen (red.), Samenlevingen. Inleiding in de sociologie, Groningen 2007 Wind, P. de, ‘De Wijsgerige Kring Eindhoven bestaat 75 jaar. Een terugblik op de periode 1933-1993’, Filosofie, 3(oktober 1993)5, pp. 4-12 Winter, K. de, ‘Herinneringen aan de aive (deel 2)’, 25 juli 2010, www.designhistory.nl/2010/herinneringenaan-de-aive-deel-2/ Wit, C. de, Johan Niegeman 1902-1977: Bauhaus, Sovjet-Unie, Amsterdam, Amsterdam 1979 Wit, G.A. de, Modekleding motivatie. Een sociaalpsychologische studie van het mode-gebeuren, Haarlem 1970 Wolfswinkel, G., ‘De aive vervolg. Brieven van Gerrit Wolfswinkel en Koen de Winter’, 9 februari 2011, www.designhistory.nl/2011/de-aive-vervolg/ Woltjer, J., L.J. Sicking, H. Snijders, Th.A.H. van Harderwijk, B.W. Wierink, J.D. Ros, P. Tjeenk Willink, C.A. Welcker de Wit, Martine Wittop Koning, Th. Lanceé en L. Looijen, Het onderwijs in Nederland Algemeen en internationale tentoonstelling te Brussel in 1910, Nederlandsche afdeeling, Groningen 1910 Wouters, H., en A. Scheffers, 40 jaar kunsten kunstnijverheidsonderwijs in Maastricht, Maastricht 1966, zonder paginering Zicht op kwaliteit. Ontwikkeling van artistiek talent in het kunstonderwijs. Reactie op het eindrapport Beroep Kunstenaar: voorstellen voor inhoud en organisatie van het kunstonderwijs in Nederland van de Projectorganisatie Kunstvakonderwijs, 14 juli 1999, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Den Haag, december 1999 Zijl, I. van, Gerrit Rietveld, Londen/New York 2010

989

Literatuur Zijverden, M. van (red.), 20 jaar Fashion Design aan de hku, Utrecht 2007 Zimmerman, K., ‘Commercie is geen vies woord op de Rietveld Academie’, Nieuw Amsterdams Peil. Krant voor nieuwsgierige Amsterdammers, 6 oktober 2006, www.mediastudies.nl/nap2/index. php?option=com_content&task=view&id=74&Ite Zoest, A. van, Semiotiek. Over tekens, hoe ze werken en wat we ermee doen, Baarn 1978 Zwart, P., ‘Mode en kunstnijverheid’, De Cicerone. Een algemeen maandschrift voor kunst, Den Haag, 1(15 januari 1918)1, pp. 32-33 Zwart, P., ‘Boekbespreking Nederlandsche Ambachts- en Nijverheidskunst, Jaarboek 1927’, Het Vaderland, 31 mei 1928a Zwart, P., ‘Het onderwijs aan de academies voor beeldende kunsten’, Het Vaderland, 8 september 1928b Zwart, P., ‘Kunstnijverheid en techniek’, in: Nederlandsche Vereniging voor Ambachts- en Nijverheidskunstenaars, jubileumorgaan 1904-1929, 1929 ‘F. Zwollo en de Haagsche Academie van Beeldende Kunsten’, Ons Maandblad, 9(1 juli 1916)7, pp. 9-11 Zwollo, P., ‘In memoriam Frans Zwollo jr., edelsmid en theosoof (15 okt. 1896 - 24 okt. 1989)’, Theosofie, 90(december 1989)6, p. 199

H e r kom s t v an de afbe e lding e n

Bronnen 990

991

i:

Entree

992

993 Herkom s t van de afbeeldingen Academie Beeldende Kunsten Maastricht afb. 184, 196, 264, 270-273, 277 akv / St. Joost, Breda afb. 136, 274, 275, 278 Archief Hans van der Laan osb, Vaals afb. 290 Architectuurstudio Herman Hertzberger, Amsterdam afb. 72, 73 ArtEZ hogeschool voor de kunsten, Arnhem afb. 1 Bakker, Gijs afb. 200 Bervoets, Marlous afb. 172 BiermanHenketarchitecten, Esch afb. 9-11 Blokland, Petr van afb. 117 Brabant-Collectie Tilburg afb. 253 Brück & Sohn, Meissen afb. 80 Burg, Gerrit afb. 144 Collectie ndb Amsterdam (Het Nieuwe Instituut, Rotterdam) afb. 198, 199 Collectie Textielmuseum Tilburg afb. 281, 283, 284 Coppens, Martien afb. 33, 34, 222, 223 Diederendirrix Architecten, Eindhoven afb. 23, 24 Design Academy Eindhoven afb. 86 Dorland, Cees van afb. 89 Gelders Archief, Arnhem afb. 61, 63 Gemeente Eindhoven afb. 20 Gemeentearchief Rotterdam afb. 12-14, 258, 259 Gemeentemuseum Den Haag afb. 113 Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam afb. 56, 57 Gurp, Johan van afb. 91, 279 Hadders, Gerard afb. 179 Heuvel, Thea van den afb. 195

Herkomst afbeeldingen Houtman, Kees afb. 212, 226, 240, 285 Jo Janssen Architecten, Maastricht afb. 35 Lemaire, F. afb. 143 Ligtelijn, Franck afb. 194, 205 Meijer, Paul afb. 49 Molle, Marcel afb. 134 Museum Meermanno, Den Haag afb. 132 Nederlands Architectuurinstituut (Het Nieuwe Instituut, Rotterdam) afb. 70 Neerincx, Riet afb. 188, 232 Noordzij, Gerrit afb. 118-120 Noordzij, Peter Matthias afb. 121 Onna, Norbert van afb. 25, 26 Raanhuis, Wies afb. 202 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort afb. 27 rkd – Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag afb. 62, 99, 105, 107, 186, 187, 189, 247, 248, 265-267 Struycken, Peter afb. 206 Teo Krijgsman Fotografie, Almere afb. 4-6, 50 Toner, Mike afb. 249 Van Mourik Architecten, Den Haag afb. 2, 3 Versnel, Jan afb. 66-69, 167 Vet, Annelys de afb. 177 Visser, Bernhard afb. 19 Vroege, Hans afb. 8 Wille, Klaus afb. 87 Willem de Kooning Academie, Rotterdam afb. 15

Pers onenregi st er

994

997 Pers onenregis t er Abbott Miller, J. 617 Aalberts, M.H.J. 786 Adorno, Theodor 572, 595 Adriaens-Hermans, Nicole 41 Aicher, Otl 553-555 Albers, Josef 39, 228, 257, 314, 369, 416, 503, 505, 653, 735, 736 Alberti, Leon Battista 398, 399 Alembert, Jean Le Rond d’ 413 Alexander, Christopher 660, 681, 693, 722, 731-734, 745, 842, 844 Alons, Cor 248, 484, 674, 677, 678, 681, 686, 807 Andrea, Kees 237 Andringa, Annemiek 777 Ansems, Hans 673 Apol, Anni 536 Archer, Leonard Bruce 660, 681, 693, 694, 702, 731-735, 745, 842 Arendt, Hannah 296, 401 Armando 237, 240, 241 Arntz, Gerd 556 Ashbee, Charles Robert 312, 407, 410, 630 Baader, Andreas 343 Baanders, Tine 262 Baarle, W.H. van 602, 604

Baeten, J.W.M. 193, 194, 201 Bake, Bertha 749 Bakker, Gijs 163, 635, 663-665, 667-669, 671-674, 703, 744, 775, 841, 843, 844 Bakker, Wibo 548 Bakker, Will 504 Bakker, Karel 783 Baljeu, Joost 677, 726, 745 Banham, Reyner 299, 739 Barendregt, Nel 124, 125, 143 Barthes, Roland 739, 830 Bartram, Alan 514, 530 Basart, Henri 233, 290 Baudelaire, Charles 830 Baudrillard, Jean 739 Bauduin, Paul 602, 605 Bax, Marty 57 Bazel, Karel de 464, 811 Beek, Marius van 244, 246 Beek, Nicolaas van 634 Beek, Bas van 662 Beeke, Anthon 163, 563, 564, 566-568, 626, 703 Beekers, Frank 437 Beender, Erik 369 Beeren, Lou 163, 703

Beersma, W.A.A. 785 Begeer, Jan 358, 523, 524, 526, 527, 529-534, 543-546, 607, 843 Belderbos, Stefan 103 Beljon, Joop (zie ook Bernard Majorick) 35, 76, 95-97, 241, 248, 271, 294-298, 305, 308, 317, 319-339, 341, 344, 345, 415, 485, 487, 497, 499, 501, 552, 625, 677, 678, 692, 719-722, 724-728, 730, 737, 738, 745, 759, 761, 833, 838, 842, 844 Bell, Daniel 156 Bell, Quentin 40 Bellefroid, Edmond 187 Benaissa, Farouk 527 Benjamin, Walter 572, 595, 597, 830 Bennekom, Jop van 515, 519 Bense, Max 660, 682, 736 Bercum, Bernhard van 510, 514, 431 Berends, H.C. 246, 277 Berg, A.J. van de 764, 765 Berge, H.C. (Hans) ten 243, 595 Berger, John 597, 598 Berkom, J.H.A. van 194 Bernardus van Clairvaux 128 Berserik, Herman 486, 495 Bertin, Jacques 556, 559

Personenregister 998

999 Bervoets, Marlous 503 Beurden, Louis van 441, 443 Beuys, Joseph 369 Bierma, Wigger 423, 507, 508, 515 Bil’ak, Peter 571 Bill, Max 228, 258, 276,527, 553, 735 Bin Samsuddin, Ismail 417 Black, Misha 314, 682 Bloemsma, Evert 507 Blokland, Frank 488 Blokland, Erik van 493 Blokland, Petr van 493, 494 Blom, Piet 388-390, 393 Bodenhausen, Thijs 472 Boeke, Kees 367, 381 Boekhoudt, Onno 642 Boekraad, Hugues C. 139-142, 545, 568, 572, 606-609, 615-621, 625, 626, 843, 844 Boelee, Matthijs 775, 779, 780, 783, 786 Boer, Maze de 276 Boer, Jacques de 565 Boer, Herman Pieter de 524 Bohemen, Kees van 237 Bokhoven, Willem van 550 Bomans, Godfried 319 Bons, Jan 436 Bonsel, H.C. 180, 183

Bonsen, Joop 232, 236, 238, 240, 241, 290 Bonsiepe, Gui 609, 616, 617 Boomsma, Tatja 783 Boosten, Alphons 113, 182, 185-187, 215 Bordewijk, Ferdinand 425 Borgdorff, Henk 400, 401 Borggreven, A.M.J. 765 Bos, Albert 143, 681 Bos, Jantien 519 Bosch, Françoise van den 634 Boterman, Jan 429-431, 434, 569, 574-576, 597, 598, 624, 625, 842 Bourdieu, Pierre 402 Brand, Jan 86, 87, 90 Brand, Chris 448, 520, 522, 524-527, 530, 534, 544-546, 840, 843 Brandes, Michiel 661 Brattinga, Pieter 548 Brecht, Bertolt 573 Breemen, Auke van 715 Bremmer, Pauline 276 Brochmann, Odd 689, 690, 696 Brock, Bazon 821 Broeders, Ad 563, 564 Broers, Herman 206, 208 Brom, Gerard 185 Brom, Jan Eloy 301

Brouns, Ton 550 Brouwer, Henk 335, 775, 776 Bruijn, Feitze de 194 Bruijn, Kees de 508 Bruinsma, Max 435, 598 Brun, Berry 775 Brusse, Wim 262 Buber, Martin 206, 207, 325 Buchanan, Richard 608, 609, 616, 617 Bürdek, Bernhard 660, 735 Buijs, Jan 113, 268, 271 Bulthuis, Rico 482, 593 Bundt, Livinus van de 245 Burght, Angela van der 352 Buytaert, Rob 703 Buytendijk, Frederik 824 Cachet, Lion 266 Cage, John 737 Calvijn, Johannes 203 Campendonck, Heinrich 668 Carboni, Luca 276 Cargelli (Carl Gellings) 764, 769 Carson, David 515 Cassandre (Adolphe Jean-Marie Mouron) 129, 475, 482 Catharina de Grote 414 Cellini, Benvenuto 409, 410, 709, 715

Cézanne, Paul 724 Chabot, Jeroen 134 Chabot, Hendrik 323 Choisy, Jacques 143 Christiaans, Henri 53, 54 Christiaanse, Kees 144 Chwast, Seymour 533 Citroen, Paul 228, 237, 247, 332, 365, 366, 368, 677 Claessen, Hans 438 Clark, Kenneth 598 Cloag, John 314 Cohen, Piet 661, 663 Conrads, Marianne 761, 762, 833 Constantinus (J.N. Reijgersberg) 180-183, 188, 190, 718, 719, 767 Copier, Andries 272, 258 Cordovani, Mariano 182 Cornelissen, Henk 543-547, 607 Coumans, Anke 109, 110 Couturier, Marie-Alain 182, 324 Cramer, Bernard 143 Cross, Nigel 52 Crouwel, Wim 266, 276, 436, 526, 564, 566, 571, 572, 574, 692 Croy, Peter 552, 684 Cuypers, Eduard 166 Cuypers, Pierre 166

Daan, Sayone 779 Dael, W. van 195, 213 Dalenoord, Jenny 486 Dalí, Salvador 333 Damereau, H.W.E. 218, 234 Darwin, Robin 330 Deetman, Wim 79, 81, 147, 387, 435 Dekkers, Marlies 770, 830 Deur, George 218, 219, 282 Deventer, J.H.J. van 755, 818, 819 Deventer, W.B.H. van 771 Diderot, Denis 413, 414 Diemèl, Mar(inus) 302, 304, 344, 387, 838 Dijk, Hans van 350, 351, 353 Dillen, Joan van 272 Dinkla, Ernst 350, 351, 353 Dirrix, Bert 166 Dohner, Donald 313 Dokkum, Onno van 669, 670 Doodson, Wendy 813 Dooijes, Dick 42, 375-378, 429, 431, 432, 655, 656 Dorfles, Gillo 739 Dorst, Kees 22, 52-55, 417, 420, 661, 844 Dreven, Maarten van 774, 776 Dreyfuss, Henry 555, 686 Driessen, A.H.C. 755

Droogleever Fortuyn, Irene 704 Dubbeldam, Winka 144 Dubček, Alexander 343 Duis, Leonie ten 436 Dumbar, Gert 498, 499, 564, 619 Duppen, Jan van 162 Eckbrecht von Dürckheim-Montmartin, Karl 736 Eckhart von Hochheim (Meester Eckhart) 212 Edelkoort, Lidewij 155, 156, 164, 166, 566, 703, 746, 772, 778 Ehses, Hanno 609 Eisenloeffel, Eva 262, 365, 749, 755-757, 771, 817, 834, 835 Eksell, Olle 534 Elburg, Jan 312 Elders, Fons 657, 661 Elders, Jan 641, 642, 661 Élie Faure, Jacques 331, 722 Elno, Karel (Karel Horemans) 683, 688, 699, 737-740, 745 Engelen, Astrid van 757 Engelhart, Ben (J.A.F. de Rijk) 448, 525 Engelman, Jan 182, 185, 186, 191, 195, 302, 303 Engelse, Bram 569 Enthoven, Axel 163, 703


1001 Enzensberger, Hans Magnus 366, 595 Escher, Gielijn 429 Evans, Harold 574 Eyck, Charles 185, 187, 307 Eyck, Aldo van 262 Eyck, Jan van 73 Eyk, G.H.A. van 778 Fairbank, Alfred 526 Fekkes, Anno 500 Fens, Wouter 151 Ferrée, Hans 524 Finsler, Hans 441 Fischer, Georg 535 Fleming, John 21 Florida, Richard 105 Flügel, John 822 Focillon, Henri 325, 331, 721, 722, 738 Foqué, Richard 734 Frenkel Frank, Dimitri 524 Freud, Sigmund 295, 322 Freyburg, Marnix von 770, 775 Friedlaender, Henri 485, 486, 507-510, 512, 513, 623, 843 Fröbel, Friedrich 408 Gandhi, Mahatma 367 Garland, Ken 534

Geest, Hanny van der 727 Gelder, Jan van 303 Gelder, Charles van 357 Gellings, Carl (Cargelli) 764, 769 Gemert, Anton van 123, 133 Gerstner, Karl 527, 574, 612, 668 Ghyka, Matila 695 Giedion, Sigfried 716, 739 Gielen, Jos 195 Gielen, Pascal 45, 46 Giersbergen, Wilma van 42 Gijsbers, Pieter-Jan 716 Gill, Eric 509, 510, 514, 783 Gilles, Wim 156, 313, 349, 351, 355, 356, 502, 684-688, 692-696, 698-700, 702, 745, 829, 843, 844 Gils, Bernhard van 441, 443 Gispen, Willem 289, 291, 293, 302, 672, 674 Glaser, Milton 533 Godefroy, Jan 43, 465 Goede, Julius de 507, 508 Götz, Gabriele 607 Goldstein, Carl 39, 74 Gombrich, Ernst 326, 555, 594, 736 Gorz, André 351, 352, 367 Graatsma, Willem 533, 687, 688, 690, 691, 694, 698, 699 Graeff, Werner 441

Granpré Molière, Marinus 180, 182-184, 188, 193, 195, 213, 215, 217, 218, 308, 321, 323, 324, 326, 372 Grégoire, Jan 185, 186 Grinten, Gijs Joost van der 296, 297, 721, 734 Groenemeijer, Bert 104-112, 114, 142, 175 Groot, Lex de 349 Groot, Jan Hessel de 463-465, 469, 471, 472, 484, 559, 630 Groot, Jacoba de 464, 465 Grootheest, Tijmen van 155, 276 Gropius, Walter 227, 253, 255, 272, 276, 295, 314, 325, 408, 560 Gruson, Edith 607, 609 Guermonprez, Paul 228, 247 Guntenaar, Ben 262 Haan, Jacques den 594, 595 Haan, Jurjen de 772 Haaren, Hein van 79, 113, 117, 121, 125-133, 144 Haaren, Jan van 282, 764 Haas, Aad de 323, 324 Haas, Ton 665 Haase, Annelies 436 Haasse, Hella S. 763 Habekotté, Gerlinde 203, 204, 208 Hadders, Gerard 570, 607, 609, 619-621 Haeckel, Ernst 471

Hagoort, Giep 142 Hammes, J. 710, 711 Hardy, Joop 35, 76, 123, 135, 147, 148, 174, 262, 263, 346, 365-375, 382, 387-389, 393, 692 Hartog, Simon den 128, 149-152, 155, 276, 319, 377-379, 393, 435, 436 Hassink, Martijn 565 Hauser, Arnold 594, 595 Have, Fred van der 135, 144, 175 Havinga, Dineke 208 Haye, Frans de la 163, 703 Hees, Ben van 786 Heidegger, Martin 388 Heilbron, Johan 44, 45, 402-404, 424, 571 Hendriks, Berend 242, 244-246, 663, 668, 670, 671 Henderikse, Jan 237 Henket, Hubert-Jan 75, 117, 118 Herrigel, Eugen 368 Hertzberger, Herman 385, 387, 389 Heukelom, Jan 463, 468, 471 Heus, Tom de 152, 262, 432-435, 438, 526 Heuvelink sr., H.J. 277 Hey, B.Th. de 191, 233, 234, 290, 293, 305, 321, 842 Hiemstra, Kris 735 Hijum, Adri van 388

Hildering, Pieter 597 Hillenius, Willem 76, 80, 89-97, 117, 118, 174, 175, 319, 502-504, 506, 514, 518, 519, 278 Hoek, A.G. van den 217, 219, 240 Hoen, Pieter ’t (zie ook Piet Paris) 780 Hofkamp, Joke 41 Hollaar, Bastiaan 354 Hollander, F.E. 602, 604 Hollander, Paul den 363, 444 Holslag, Rens 535, 606 Holt, Simeon ten 243 Holtman, Eric 107, 595 Holzhauer, Freek 657, 661, 713, 714, 729, 744, 842 Honour, Hugh 21 Hoogendijk, Nelly 759, 761, 833 Hoogenhuyze, Michael van 98, 114 Horemans, Karel (Karel Elno) 737 Horstink, Gijs 657 Houkes, Rein 502, 503, 505, 516, 519, 520 Hout, Liesbeth in ’t 155, 156, 164 Houtman, Kees 688, 692, 698, 700, 702, 843 Houweling, Jos 152, 436, 438 Hubben, Hub 620, 621 Hubers, Betty 809

Hubregtse, Sjaak 575 Huijsmans, C.C. (Constant) 42, 463 Huismans, Sipke 147-149, 374 Huizinga, Johan 199 Hullenaar, Paul van ’t 545 Hussem, Willem 237 Icke, Vincent 401 Istha, Joop 678, 679 Itten, Johannes 228, 243, 253, 257, 306, 314, 332, 365, 366, 370, 416, 697, 735 Jaarsveld, Wim 254, 259, 272, 428, 432, 655-659, 661, 662, 667, 744, 841 Jacobs, Jac. 253, 639, 640 Jacobs van den Hof, Gijs 232 Jans, Jan 261, 263 Jansen, J.F. 272 Jansen, P.J. 764, 769, 785 Janssen, Donald 667 Janssen, Jacques 487, 488, 497, 500 Janssen, Pierre 344 Jaspers, Karl 310 Johnston, Edward 412, 509, 510, 525 Jonas, Henri 186, 445 Jones, John Chris 660, 733, 734, 745 Jones, Owen 749 Jong, A. de 345, 346


1003 Jong, Jan de 187 Jong, Jo de 749, 751-754, 761, 808, 817 Jong, Klaas de 121-124, 126, 131, 135, 139 Jongejans, Charles 336, 428-431, 445, 463, 482, 507, 526, 574, 575, 623, 624, 840 Jongert, Jac. 472, 473, 475, 476, 480, 593, 691 Jonker, Nini 41 Jung, Carl 324 Kaaij, Johanna van der 749 Kahn, Louis 368 Kandinsky, Wassily 237, 253, 653 Katan, Hans 439, 444 Kelfkens, Kees 517 Kennedy, Robert 343 Kentie, Hans 544, 564, 565 Kepes, Gyorgy 559, 560 Kerschensteiner, Georg 314, 408 Kessel, Piet van 218 Keulen, Jan van 320, 337, 338, 485, 487, 497, 498 Kiljan, Gerrit 237, 241, 248, 249, 337, 338, 428, 436, 440, 473, 475, 479, 481-485, 498, 500, 502-504, 506, 593, 594, 624, 677, 678, 681, 842-844 King, Martin Luther 343 Kinross, Robin 609, 616, 617

Kjaerholm, Poul 739 Klaarenbeek, Frits 770 Klaassen, Ina 134 Klages, Ludwig 602 Klaver, Niels 757 Klee, Paul 237, 253, 324, 653, Knevel, Rianette 775 Kockelkoren, Petran 148, 149 Köhler, Wolfgang 492 Koenen, Eize 209 König, René 824 König, Theodor 599 Kol, Alfons van 767 Kooten, Hans van 783, 784 Kostellow, Alexander 313, 681 Kowalke, Hartmut 606, 607 Kramer, Friso 338, 678, 686 Krimpen, Huib van 509-512, 514, 515, 576 Krimpen, Jan van 445, 526, 532 Krippendorff, Klaus 703 Kriwet, Ferdinand 555 Kromjong, Paul 237 Kroon, B. 521 Kropholler, Alexander 719 Kruijsen, Karel 569 Kuijpers, Els 573 Kuitenbrouwer, Carel 97

Kurpershoek, Theo 611 Laan, Adri 237, 239, 240, 246 Laan, dom Hans van der 183, 184, 193, 194, 196, 213, 218, 226, 769, 825-828, 834 Laan, Jan van der 218 Laan, Nico van der 183, 219 Laarhoven, C. van 769 Lagas, Adrianus 446, 447 Lamaker, Elly 232, 241, 763-766, 769, 771-779, 784, 821, 824, 834, 835 Lambeck, Jan 207 Land, René van der 377 Langeveld, Martinus 722 Lao Tse 560 Lasès, Frans 504 Laudy, G.C. 189 Lauweriks, Mathieu 41, 464, 631 Laver, James 822 Lawson, Bryan 52-55, 417 Le Corbusier (CharlesÉdouard JeanneretGris) 540, 541, 688-690, 695, 737, 739, 745, 844 Leach, Edmund 355 Lebeau, Chris 811 Leck, Bart van der 238 Leeuw, Dirk de 258, 259, 261-263 Leeuw, Gerardus van der 208

Leijdekkers, Petri 41, 76, 80, 346 Lemmens, Guillaume 185 Lenarts, Koen 444 Lenders, Tom 596, 597 Lentjes, Ewan 618 Leonardo da Vinci 107, 399, 414 Lerven, Gerard van 231-236, 238, 241, 245, 247, 261, 504, 837 Levie, Victor 435 Lévi-Strauss, Claude 734, 824 Levigne, Hub 187, 445 Liang Ie, Kho 329, 337, 338, 633, 634, 667, 673, 678, 679 Lieverse, Jaap 338 Ligtelijn, Franck 242, 632-635, 659, 663-665, 744 Limperg, Theo 656 Linssen, Leo 186, 187, 189 Lion, Dick 635 Lippens, Guido 559 Lissitzky, El 497, 612 Lodder, Benno 678, 680, 681 Loeff, H.J.M. 218 Loewy, Raymond 328 Lohse, Richard 668 Lonkhuijsen, Jon van 775 Loos, Adolf 740 Lootsma, Bart 635, 636, 715, 716, 743

Lopez Cardozzo Kindersley, Linda 495 Lorm, Cornelis de 811 Lovink, Geert 402 Lucassen, Jan 80, 156-164, 166, 356, 563, 564, 566, 701-703, 741, 746, 813, 839, 843 Lürsen, Joan 268, 271 Luns, Huib 185, 472, 817 Lunsingh Scheurleer, C.W. 271 Lupton, Ellen 617 Lysinski, Edmund 535 Maan, Dick 337, 594 Maas, Willem 185 Mackintosh, Charles 276 Majoor, Martin 507, 515, 518 Majorick, Bernard (Joop Beljon) 35, 294, 319 Maldonado, Tomás 616, 735, 736 Mallarmé, Stéphane 830 Malraux, André 328 Manders, Peter 498 Mante, Harald 306 Marcuse, Herbert 372, 595 Magritte, René 757 Maritain, Jacques 182, 195 Marks, Charles James 681, 732 Martens, Karel 42, 88, 423-428, 430,

434, 445, 489, 516, 517, 570, 571, 576, 623, 840 Martis, Adi 41 Marx, Karl 595, 597 Maters, Bas 670 Matisse, Henri 323, 812 Meerens, Mathijs 686, 688, 736 Meerman, Hans 211 Meester Eckhart (Eckhart von Hochheim) 212 Meeuwen, Philip van 499 Meijer, Martin 448, 449, 463 Meischke, Johan 143 Merkelbach, Ben 213 Merleau-Ponty, Maurice 188 Mertz, Paul 778 Metz, Lex 262 Meulenbroek, Désirée 41 Meurs, Michiel 661 Meyel, Clodoald (Gerard) van 186, 187, 190 Meyer, Hannes 253, 560 Middelhoek, Bram 262, 263, 365, 387, 838 Middendorp, Jan 42, 320, 337 Miedema, Hessel 41 Mies van der Rohe, Ludwig 276, 722, 739 Mignot, Jean 398 Mijll Dekker, Kitty van der 228, 254, 268, 753, 757, 758, 807-809, 833, 842


1005 Moholy-Nagy, László 228, 253, 257, 314, 320, 440, 497, 559, 653, 674 Moller, Hendrik 177, 179, 180, 188 Mondriaan, Piet 237, 238 Montessori, Maria 367 Morée, Gerrit de 193, 526 Morin, Edgar 125 Morison, Stanley 23, 510, 515, 530, 611, 614, 619 Moritz, Ulf 161-163, 703, 813, 815 Morris, Charles W. 736 Morris, William 234, 247, 321, 325, 407, 630 Mouron, Adolphe Jean-Marie 475 Moxon, Joseph 409, 509 Müller-Brockmann, Josef 527, 574 Muller, J.A. 764 Muller, Peter 424 Mumford, Lewis 325 Munster, Jan van 144 Muthesius, Hermann 314, 408 Naber, Johanna 749, 751 Nauta jr., Doede 692 Neerincx, Riet 631, 632, 715 Neter-Kähler, Greten 228, 254, 272, 749, 757, 807 Neurath, Otto 556, 559 Nicolaï, Arno 387

Nicolaï-Chaillet, Cora 362 Nicolas, Joep 185 Niegeman, Johan 228, 253-255, 257-259, 272, 362, 653-655 Nietzsche, Friedrich 322, 323 Ninaber van Eyben, Bruno 638, 719 Nonné-Schmidt, Helene 735 Noordzij, Gerrit 334, 338, 425, 431, 487-497, 507, 525, 530, 533, 544, 555, 560, 613-615, 623-625, 694, 722, 840, 842, 844 Noordzij, Peter Matthias 488, 489 Noorman, P.E. 81 Nypels, Charles 445, 447 Ockeloen, Gijs 661 Oesler, Alfred 809 Oldeboerrigter, Melle 379 Onck, Andries van 657, 659, 661 Onderdenwijngaard, Arie Jan 439 Onna, Jan van 563 Oom, Jan-Kees 701 Oosthoek, Marja 815 Os, Cas van 441, 443 Osnabrugge, Joop van 337, 338, 678-680 Ouwerkerk, Richard 133, 134, 155 Ouwerkerk, Dick van 117 Ovink, Willem 445, 491, 522, 530, 532, 602-605, 614, 615

Paanakker, Fons 637, 638, 716, 719, 743 Packard, Vance 525, 606, 714 Paik, Nam June 378 Papanek, Victor 662, 663 Paris, Piet (Pieter ’t Hoen) 780, 830 Pauw, José de 813, 815 Pauwels, Henk 439 Peeters, Henk 237-241, 243-245, 332, 343, 353, 424, 425, 503, 507, 513, 594, 595, 597, 634, 663, 664, 774, 775 Peeters, Jacques 136, 138 Peire, Luc 738 Peppink, Theo 207, 208 Perguin, Nico 198, 199 Pestalozzi, Johann Heinrich 408 Peterhans, Walter 735 Peters, J.A.J. 187-189, 199, 217 Peters, Ruudt 642 Peterson, Erik 767 Peutz, Frits 215, 217 Pevsner, Nikolaus 22, 29, 39, 40, 43, 74, 404, 405, 739 Piaget, Jean 668 Picasso, Pablo 237, 323, 324, 327 Pick, Elizabeth 607 Pijper, IJsbrand 485, 520-526, 600, 624, 843

Plantenga, Jan 237, 247-249, 251, 254, 268, 271, 305, 481, 837, 842 Plato 138, 209, 367, 393, 398, 721, 724 Plotinus 209, 560 Poffenberger, Albert 599 Polhemus, Ted 821, 824 Pontier, Ad 336 Postmes, Jos 185, 187 Pouderoyen, Cees 183, 218, 219, 226, 282, 387 Poyck, Peter 770 Prager, Gisela 779, 824, 835 Prak, Niels 40, 575, 692 Premsela, Benno 536, 673 Prinsen, Claudius 194 Prinsen, Wim 207 Procter, Lynn 821 Pruys, Simon Mari 297-299, 634, 635, 657, 659, 686, 726-731, 737, 745, 746, 821, 842 Pyke, R.L. 615 Quist, Willem 143 Raanhuis, Wies 665 Rams, Dieter 660 Ramselaar, Antonius 181, 182, 195 Rand, Ayn 606 Ravesteyn, Sybold van 185

Read, Herbert 43, 294, 295, 325, 329, 335, 336 Reed-Kostellow, Rowena 313 Régamey, Pie Raymond 182 Regouin, Maarten 80, 136-140 Rehorst, Chris 80, 95-97, 99, 102, 114, 128, 271 Reijers, Zeger 268 Reijgersberg, J.N. (pater Constantinus) 180 Renner, Paul 447, 510 Rheeden, Herbert van 41, 259 Rhijn, Jacques van 688, 696 Riemerschmidt, Richard 408 Riemsdijk, Jan van 123, 135, 346 Rientjes, A.E. 185, 186 Rietveld, Gerrit 21, 22, 74, 75, 117, 118, 150, 213, 242, 258, 266, 272, 273, 276-278, 282, 289, 301-303, 390, 594, 641, 677, 681, 716 Rietveld, Jan 262 Rietveld, Wim 338, 678, 680 Rijk, J.A.F. de (zie ook Ben Engelhart) 448 Rijkens, R. 522 Roelofsz, Charles 365 Roels, Frans 599, 602 Rolf, Margot 809, 810 Ronde, Peter de 665 Rookmaaker, Hans 177

Roon, Ron van 504 Roos, A. de 43, 200 Roos, Sjoerd H. de 445, 447, 472, 526, 532, 575, 576 Roosenburg, Teun 187 Rooy, Jac. de 766, 767 Ros, Guus 564 Ros, J.D. (Jan) 463, 468-472, 484, 630, 751, 754, 884 Ros, Lies 434, 597, 894 Rose, Hajo 497 Roskam, Ad (Adam) 241, 424-426, 507 Rossum, Just van 488, 493 Rotteveel, Marga 444 Rovers, Dio 193, 194 Rozenburg, Dirk 166 Rozendaal, Willem 485-487 Ruiter, Frans de 102-104, 174 Ruskin, John 247, 321, 407 Ruys, F.J.C. 213 Ruys, Mien 213 Salden 688 Sandberg, Willem 240, 251-253, 258, 261-263, 272 Sanders, Karel 233, 290, 293, 302, 303 Santvoord, Matt van 564 Sarneel, Ko 189, 215, 638 Schadow, Wilhelm 406


1007 Schaepkens van Riempst, Jules 185 Schamhart, Sjoerd 215, 385 Scheffers, Jef 185-187, 189-191, 193, 215, 290, 319, 344, 445, 548, 784, 837, 838 Schiavetto, Clara 632 Schimmelpenninck, Luud 389 Schipper, Huug 487, 501 Schlemmer, Oskar 253 Schmidt, Joost 505 Schmidt, Pieter 143 Scholten, Herman 757, 758, 809, 833 Schoonbrood, Henri 187 Schoonenberg, P.J. 767 Schoonhoven, Jan 237 Schouwenaars, Maria 766-768 Schröder, Rob 272, 434-437, 569, 594, 597, 713 Schrofer, Janwillem 404 Schrofer, Jurriaan 85-90, 93, 94, 96-98, 100, 101, 103, 173, 174, 381-383, 388, 427, 429, 431, 432, 434 Schrofer, Willem 237, 677 Schrover, Oscar Laurens 208 Schudel, Paul 665, 668 Schuitema, Paul 129, 237, 249, 250, 320, 337, 428, 435, 436, 440, 481-485, 498-500, 532, 593, 599-601, 605, 624, 625, 681, 842, 844

Schuitema, Etsko 599, 605 Schulze, A.O.W. (Wols) 239 Schulze-Bahr, Werner 163, 703 Schweizer, Paul 778 Segmiller, Ludwig 710, 711 Semper, Gottfried 331, 332, 341, 407, 722, 745, 751, 759, 820, 844 Sennett, Richard 51, 414, 709 Serafijn, Q.S. 73 Setola, Geert 544, 606 Seventer, Daan van 45 Sicking, Henri 183, 184 Siebers, P.A.M. 195, 213, 219 Sieger, Fred 237, 241 Sierman, Koosje 576 Simmel, George 822, 830 Simon, Lambert 194, 195 Simon Thomas, Mienke 22, 23, 42, 463, 466, 471, 751 Simonis, Dick 338, 678, 680 Simons, Wim 548-550, 625, 843 Sinemus, Wim 237 Sipkema, Anna 749 Sips, Ilm 769 Slee, Gerard 135, 195-202, 207, 213, 225, 226, 319, 357, 358, 361-363, 375, 393, 439, 441, 520, 522, 523, 526, 537, 600, 764, 838 Sliedregt, Dirk van 204-209, 211, 225, 262

Slikboer, J.M. 603 Slob, Arie 212 Slobbe, Alexander van 779, 783, 830 Slothouber, Jan 533, 687, 688, 690-692, 745, 844 Sluys jr., Willem van der 601 Smeets, Frans 355 Smeets, Jan Willem 278 Smeets, René 156, 165, 186, 290, 305-319, 341, 349-352, 354-356, 375, 393, 415, 502, 550-552, 555-559, 561, 566, 605, 626, 681-684, 688, 691, 697, 699, 700, 702, 745, 746, 811, 838, 843, 844 Smeijers, Fred 423, 507, 515, 518 Smets, Gerda 692 Smiers, Joost 109 Smith, Frank 614 Smits, Johan 231, 251, 252, 254, 463, 468?, 630, 641 Smits, Wim 359, 526, 536-539, 541-543, 545, 546, 697, 749, 807, 837, 843 Sommers, Wilma 636 Soria y Mata, Arturo 471 Spencer, Herbert 530, 614, 615 Spieker, Ewald 597 Spönhoff, Noudi 508 Stam, Jan 261 Stam, Mart 228, 241, 251, 253-261, 272, 285, 286, 289-291, 305, 313, 317, 362, 379,

428, 641, 653, 657, 727, 744, 749, 755, 807, 808, 837, 838, 842, 865, 874 Stanionyte, Sandra 276 Starch, Daniel 599 Steenbergen, Niels 195 Steinert, Otto 441 Stephani-Hahn, Elisabeth von 535, 536 Sterman, Joep 635 Stölzl, Gunta 807 Stokhof de JongSinnege, Anna Maria 764, 765 Stols, Alexander 445, 507 Stone, Garech 566, 567 Stone, Declan 566, 567 Struycken, Peter 241, 242, 244-246, 668-671, 688, 692, 728, 745, 772, 843, 844 Stuy, Franska 363, 770 Sutton, James 514, 530 Suyling, Karel 502, 503, 524, 525, 624 Suyling, Peik 657, 658, 661-663, 744

Tellegen, F.Ph.A. 297 Tempelman, Theo 337 Teunissen, José 829 Teunissen van Manen, Teun 659-662, 678, 744 Thijsen, Willem 143 Thomas van Aquino 331, 372, 721 Tilke, Max 819-821 Timmers, Jan 187, 190, 717, 718, 786 Tjepkema, Frank 662 Toebosch, Moniek 770 Tol, Rixt van der 776 Tongeren, Michel van 635, 636 Toorn, Jan van 42, 85, 430-436, 568-575, 596, 624, 625, 713 Toorn Vrijhoff, Jelle van der 569 Trappeniers, Maureen 41 Tricht, Johan van 272, 387 Triest, Jaap van 534 Trigt, Piet van 486-488 Truijen, Emile 42, 157, 674, 677, 681, 682, 685-688, 698 Tschichold, Jan 23, 436, 484, 485, 488, 497, 509-511, 527, 614, 844

Taen Err Toung, T.J. 166 Tafuri, Manfredo 572 Tàpies, Antoni 239 Tas, Jacob van der 28-31, 35, 43-45, 47-51, 99-102, 225, 284, 620, Uitert, Evert van 844, 845 41 Teague, Walter Uittenhout, Cor 314, 688 687, 699, 736 Tegenbosch, Lambert Unger, Gerard 688 23, 427, 606, 611-615, 626

Unger-de Boer, Marjan 596, 709, 710, 712, 713, 757, 818, 842 Vaes, Luc 103 Vaikla, Marè 769 Valéry, Paul 511 Valk, Hendrik 75, 231-233, 235, 236, 238, 240, 241, 245, 504 Valk, HendrikJan van der 207 Valkema, Sybren 272, 273, 259, 375, 655 Vasari, Giorgio 39, 74, 398 Vecht, Jan van de 449, 463-466, 468, 469, 471, 472, 476, 484, 559, 568, 639, 640, 691, 844 Velde, Henry van de 314, 405 Veldman, Chris 80, 137 Veltman, Margot zie Rolf, Margot Veltman, Wim 445-447, 507, 623 Ven, Wilhelmus van de 177 Verberkmoes, Henk 683, 688, 696, 699 Verberne, Alexander 241, 397, 402, 507-509, 512, 513, 515, 623, 772, 840, 843 Verberne, J.M. 535-537 Verburg, Harry 22, 87, 227, 231, 236238, 240-246, 254, 285, 286, 289, 291, 305, 317, 332, 345, 381, 424, 501, 507, 594, 632, 671, 744, 771, 775, 838, 842 Verheul, Peter 488 Verheyden, Bob 117, 636 Verhorst, André 217, 218


1009 Vermeulen, H.L. Wagensveld, Judith 43, 44, 523 45 Vermeulen, Jan Wagner, Marius 242, 424, 507-509, 241-243, 245, 337, 485, 513-515, 623, 840, 843 498, 501, 503, 504, 506, Vernon, Magdelen 507, 624, 843 562, 606 Wanders, Dan Vet, Annelys de 438 566-568, 626 Warde, Beatrice Vijver, Jules van de 509, 511, 512 141, 142 Wegener, Hans Viollet-le-Duc, Eugène 739 332 Weide, Albert van der Vis, Dirk 150, 151, 154 272, 273, 258, 259, 375, Weihs, Bertram 379, 419, 431, 432, 552, 486 653, 656 Weitkamp, Wilhelm Visser, Martin 211, 212 673 Welten, Bart Vitruvius 39-43, 188, 191, 199, 398, 399, 426 358-360, 370, 845 Vlaanderen, André Werkman, Hendrik 474 323, 324 Vleeschouwer, Willem Werlemann, J.M. 597 755 Vlugt jr., Leen van der Wersin, Wolfgang von 265, 271, 594 557, 559 Vogelaar, Jacq Firmin Wesseling, Janneke 595, 597 401 Vogt, Claske Westerveld, Wim 772 515, 518 Volten, André Whiteley, Nigel 242 617 Voort Maarschalk, Wibaut, Constance E. van de 755, 765, 818 233, 240 Wiebenga, Jan Vordemberge-Gildewart, 265, 266, 268, 271 Friederich Wiegman, Mathieu 237 186 Vos, Charles Wiekart, K. 186 273 Vosse, Kees van de Wiesebron-Spier, Annie 637, 638 749 Vries, Gerard de Wijdeveld, Hendrik 500 532 Vries, Jaap de Wijnberg, Nicolaas 642 239 Vries, Wim de Wijst, Marijke van der 272 163, 703 Vuyk, Kees Wilby, Peter 97, 209-211 354 Wilde, Antje de Waarde, Karel van der 596, 597 402, 621 Wildschut, Daan 187

Wilson, Henry 412, 709, 710 Wingler, Hans 39, 40, 560 Winkel, Camiel van 45, 401 Winkler, Ida 749 Winter, Koen de 349, 683, 686-688, 698, 739 Wirkkala, Tapio 739 Wisman, Ad 104-106, 110-112, 114 Wit, Cor de 242, 595 Wit, G.A. de 821-824, 829 Wit, Hans de 564 Witmer, Mary-Lou 831 Woerkom, Wim van 232, 240, 242, 424 Wolfswinkel, Gerrit 351-354 Wolkers, Jan 507 Wols (A.O.W. Schulze) 239 Zijlmans, Kitty 401 Zijverden, Marscha van 784 Zoest, Aart van 22, 716 Zwaan, Koos 45 Zwart, Kees 485 Zwart, Piet 129, 228, 248, 249, 256, 268, 305, 320, 337, 435, 436, 440, 473, 475, 479-481, 483, 498, 503, 532, 593, 624, 681, 702, 762, 829, 843 Zwartjes, Frans 688, 698, 699 Zwollo jr., Frans 57, 232, 240-242, 248, 631-634, 637, 743

Zwollo sr., Frans 57, 248, 629-631, 743 Zwollo, Marinus 631, 641

C olofon 1011

1013 Colofon Auteur Jeroen van den Eijnde Eindredactie en correctie Lucy Klaassen Beeldredactie Jeroen van den Eijnde Ontwerp Virginie Gauthier, Werkplaats Typografie, ArtEZ hogeschool voor de kunsten. Met dank aan Anniek Brattinga Opmaak en register Leonie Krol Lithografie en productie Colour & Books, Apeldoorn Druk- en bindwerk Platform P, Rotterdam In opdracht van ArtEZ hogeschool voor de kunsten, Arnhem Afbeelding omslag René Daniels, Academie, 1982, olieverf op doek, 170 x 95 cm (collectie Gemeentemuseum Helmond) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. De publicatierechten van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een cisac-organisatie zijn geregeld met Pictoright Amsterdam.

© 2015 ArtEZ Press en de auteur ArtEZ Press Jan Brand, Minke Vos Postbus 49 6800 aa Arnhem www.artez.nl/artezpress ArtEZ Press maakt deel uit van ArtEZ hogeschool voor de kunsten. Distributie Idea Books Nieuwe Herengracht 11 1011 rk Amsterdam www.ideabooks.nl Onderzoek en publicatie zijn financieel mogelijk gemaakt door ArtEZ hogeschool voor de kunsten en de subsidieregeling ‘Promoveren in het hbo’ van Stichting Mobiliteitsfonds hbo. Het huis van

ik

is deel 8 in

ArtEZ

academia

isbn nur

978-94-91444-19-7 656

1015 Jeroen van den Eijnde (Boekel 1965) werd na het vwo aan het Kruisheren Kollege te Uden (1978-1985) opgeleid als productontwerper aan de Hogeschool voor de Kunsten Arnhem (1985-1991). Hij studeerde in 1994 aan de universiteit van Leiden (‘met zeer veel genoegen’) af als kunsthistoricus met de tentoonstelling Symfonie voor solisten. Ontwerponderwijs aan de afdeling Vormgeving in Metaal & Kunststoffen van de Academie voor Beeldende Kunst te Arnhem tijdens het docentschap van Gijs Bakker, 1970-1978 in het Gemeentemuseum Arnhem en de bijbehorende publicatie. Vanaf 1994 was hij werkzaam als auteur en redacteur (onder meer voor de tijdschriften Glas & Keramiek, Items en Bijvoorbeeld) en als docent designgeschiedenis (Design Academy Eindhoven, Haagse Hogeschool, Hogeschool voor de Kunsten Arnhem). Van 1997 tot 2006 was Van den Eijnde werkzaam als hoofd Communicatie van de Hogeschool voor de Kunsten Arnhem / ArtEZ hogeschool voor de kunsten. Momenteel is hij aan ArtEZ verbonden als programmaleider van het lectoraat Kunst, Cultuur & Economie en als docent designtheorie bij de opleiding Product Design. Hij vervulde diverse bestuurs- en adviesfuncties, onder andere voor de Adviescommissie voor Cultuurproductie Gelderland, het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst, het Ontwerp Platform Arnhem en het Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland. In mei 2015 werd hij benoemd tot lid van de domeincommissie Beeldende Kunst, Vormgeving en Architectuur van de Raad voor Cultuur.

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Recommend Documents