Cover Page
The handle http://hdl.handle.net/1887/21701 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Wesseling, Janneke Title: De volmaakte beschouwer : de ervaring van het kunstwerk en de actualiteit van de receptie-esthetica Issue Date: 2013-09-10
De volmaakte beschouwer De ervaring van het kunstwerk en de actualiteit van de receptie-esthetica
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op dinsdag 10 september 2013 klokke 16.15 uur
door
Jannetje Catharina Wesseling geboren te Emmen in 1955
Promotiecommissie Promotoren:
Prof. dr. R. Zwijnenberg Prof. dr. C.J.M. Zijlmans Overige leden: Prof. dr. R. van de Vall (Universiteit Maastricht) Prof. dr. F.W.A. Korsten (Erasmusuniversiteit / Universiteit Leiden) Dr. G.T.M. Visser
Met dank aan het Mondriaanfonds voor de financiële ondersteuning middels de toekenning van een bemiddelaarssubsidie.
De volmaakte beschouwer De ervaring van het kunstwerk en de actualiteit van de receptie-esthetica
³2XUWDVNLVWRFXWEDFNFRQWHQWVRWKDWZHFDQVHHWKHWKLQJDWDOO´ 6XVDQ6RQWDJ µ2Q,QWHUSUHWDWLRQ¶
³7KXVLWFDQEHVDLGWKDWWKHJUHDWHVWORJRFHQWULFSRZHUUHVLGHVLQDZRUN¶VVLOHQFHDQG
liberation from this authority resides on the side of discourse, a discourse that is going to relativize things, emancipate itself, refuse to kneel in front of the authority UHSUHVHQWHGE\VFXOSWXUHRUDUFKLWHFWXUH´ Jacques Derrida, in een interview met P. Brunette en D. Wills 1994, 13.
Dankwoord Het onderzoek dat aan dit boek ten grondslag ligt is voor een belangrijk deel gebaseerd op mijn 30jarige schrijfpraktijk bij NRC Handelsblad. Door het schrijven voor de krant en dankzij de ontelbare tentoonstellingen die ik heb bezocht, heb ik mijn visie op de beeldende kunst kunnen ontwikkelen. Mijn dank gaat daarom in de eerste plaats uit naar de redactie van NRC Handelsblad. Enkele kunstredacteuren wil ik bij name noemen: Lien Heyting, Marianne Vermeijden, Joyce Roodnat en Sandra Smallenburg. De vele ontmoetingen met beeldende kunstenaars zijn door de jaren heen voor mij van onschatbare waarde geweest. Tegenwoordig vinden de gesprekken met kunstenaars ook plaats in een andere context dan die van de kunstkritiek, namelijk die van het onderzoek in de kunst. Aan de Hogeschool der Kunsten in Den Haag en aan de Academie der Kunsten aan de Universiteit Leiden heb ik niet alleen vele nieuwe kunstenaars leren NHQQHQPDDURRNQLHXZHFROOHJD¶VRQGHUZLH+HQN%RUJGRUII0DUFHO&REXVVHQHQ Arthur Gieles. Zij, en vele docenten en de hoofddocenten van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag, hebben allen op directe dan wel indirecte manier een bijdrage geleverd aan dit project. Tamara de Groot en Erica van Loon, die het kantoor van het lectoraat in Den Haag draaiende houden en mij in alles op even voortreffelijke als trouwe wijze terzijde staan, tot en met de vormgeving van voorliggend manuscript, wil ik bijzonder bedanken. Ik ben het College van Bestuur van de Hogeschool der Kunsten, Jack Verduyn-Lunel en Henk van der Meulen, zeer erkentelijk voor het vertrouwen dat zij in mij stellen en voor de ruimte die zij mij hebben gegeven om aan dit proefschrift te werken. Mijn buitengewone dank gaat uit naar Frans de Ruiter, decaan van de Academie der Kunsten, voor zijn grote steun en vertrouwen, voor de niet-aflatende stimulans om nieuwe wegen in te slaan en voor het inspirerende voorbeeld dat hij zelf daarin is. De gesprekken met mijn beide promotoren, Rob Zwijnenberg en Kitty Zijlmans, waren bijzonder waardevol en uitdagend. Het was een voorrecht om door hen te worden begeleid bij het schrijven van dit boek. Zij waren oprecht betrokken en geïnteresseerd
en door hen heb ik gebieden verkend die anders voor mij niet zouden zijn ontsloten. Ik wil hen hiervoor zeer bedanken. Ik dank mijn lieve kinderen Jessie en Thomas voor hun grote belangstelling voor mijn werk en voor de wijze waarop ze mij daarin altijd, tot op de dag van vandaag, hebben bemoedigd. Thomas is een van mijn paranimfen. Mijn broer Ari, filoloog en neolatinist, is als wetenschapper een groot voorbeeld voor mij, vanwege zijn acribie, scherpzinnigheid en eindeloos doorzettingsvermogen. Hij was een dierbare gesprekspartner, ook aangaande het onderwerp van dit boek. Drie jaar geleden is hij plotseling overleden. Zijn dochter Franca is mijn andere paranimf en vertegenwoordigt daarmee ook de herinnering aan hem. Ik dank Franca voor haar grote inzet en betrokkenheid. Met Frank Mandersloot, deel ik, naast zovele andere dingen, de liefde voor de beeldende kunst. Vanaf het allereerste moment heeft hij met dit project meegeleefd. Ik dank hem uit de grond van mijn hart voor zijn kritische en opbouwende commentaren en voor zijn onvoorwaardelijke steun. Ik draag dit boek aan hem op.
Inhoudsopgave Dankwoord 3 Inleiding I Hedendaagse kunst en de actualiteit van de receptie-esthetica 7 II Het interpreteren van kunstwerken 21 1 Receptie-esthetica en hermeneutiek 1.1 Inleiding 29 1.2 Denken in kunstwerken 30 1.3 Verwachtingshorizon en veranderende interpretatie 33 1.4 Beeld en taal 36 2 E en receptie-esthetica van beeldende kunst 2.1 Inleiding 47 2.2 De receptie-esthetische methode van Kemp 49 2.3 Kritiek op Kemp 61 2.4 Kunstbeschouwing en context 71 2.5 Kunsttheorie en kunstwerk 76 3 Interne criticus 3.1 Inleiding 79 3.2 De interne criticus en het kunstwerk als zelfreflectie 81 3.3 De interne criticus en het kunstwerk als reflectie op andere kunstwerken 97 3.4 Kemp en de interne criticus 105 4 V erticon 4.1 Inleiding 111 4.2 Horizon en verticon 114 4.3 De horizon als discours in de westerse kunst 121 4.4 Fenomenologie en de verhouding tussen lichaam en wereld 138
5
5 Discours van het beschouwerschap 5.1 Inleiding 153 5.2 Minimal art en de geboorte van de beschouwer 157 5.3 In- en uitsluiting van de beschouwer 162 5.4 Twee soorten beschouwers: oog of lichaam 177 5.5 Participatiekunst en de rol van de beschouwer 187 L e Parfait V isiteur. E en wer k van Joëlle T uerlinckx 201 Conclusie. E en geactualiseerde receptie-esthetica 205 L iteratuur 217 O verzicht en her komst afbeeldingen 227 E nglish summary 269 Biografie 273
6
