Toets Vrije Wil 1 en 2 Correctievoorschrift
Correctievoorschrift 1
2
3
Maximumscore 3 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van Kants analyse van morele verantwoordelijkheid Een correcte uitleg van waarom we het bestaan van de vrije wil volgens Kant niet kunnen bewijzen Een correcte uitleg van waarom we dat bestaan toch moeten aannemen Voorbeeld van een goed antwoord: Aan de hand van de handelingen en de gevolgen daarvan kan je iemand niet moreel beoordelen: als natuurwezen in de door causaliteit geregeerde fenomenale wereld hebben we daar immers geen controle over. Morele verantwoordelijkheid kunnen we slechts toekennen aan iemands wil, omdat we daar wel controle over hebben. Die wil moet zich dan onttrekken aan de fenomenale wereld en behoort dan de noumenale wereld toe; de wereld die we wel kunnen denken maar die principieel ontoegankelijk is voor onze waarneming. Over die noumenale wereld kunnen we niets empirisch bewijzen. We moeten echter wel het bestaan van de vrije wil aannemen omdat volgens de categorische imperatief mensen verantwoordelijk moeten kunnen houden. Maximumscore 3 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van Nagels opvatting van moral luck Een analyse van de moral luck van iemand die verdacht wordt van poging tot doodslag De eis van totale controle als voorwaarde voor volledige verantwoordelijkheid Voorbeeld van een goed antwoord: Moral luck is volgens Nagel het gegeven dat omstandigheden die je zelf niet onder controle hebt mede de morele beoordeling van je gedrag bepalen. Bij en verdenking van poging tot doodslag hebben zulke omstandigheden ervoor gezorgd dat je gedrag minder ‘onjuist’ was dan wanneer de doodslag succesvol was. We zouden totale controle over onze handelingen moeten hebben ok volledig moreel verantwoordelijk gesteld te kunnen worden. Maximumscore 3 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van hoe Nagel Kant volgt Een correcte uitleg van hoe Nagel afwijkt van Kant Een correcte argumentatie van waarom er bij Nagel eerder sprake is van ‘pech’ dan van ‘morele pech’ Voorbeeld van een goed antwoord: Nagel volgt Kant door op te merken dat het vreemd en onwenselijk is
1 1 1
1
1
1
1 1 1 1
1 1
1 1 1
1
1
Toets Vrije Wil 1 en 2 Correctievoorschrift
4
5
6
dat mensen verantwoordelijk worden gehouden voor iets waar ze geen totale controle over hebben: de goede wil zou voor dat beoordelen leidend moeten zijn. Tegelijkertijd neemt hij afstand van Kants ethiek door te zeggen dat we niet kunnen abstraheren van externe factoren als we mensen moreel beoordelen. Nagels morele pech hangt af van externe factoren; oftewel van of we mazzel of pech hebben met wat we doen. Dit zegt niets over of de wil moreel goed is of niet: als je vanuit Kant alleen de wil en niet het handelen zelf moreel beoordeelbaar vindt hebben externe factoren en dus je handelen niets met morele mazzel of pech te maken. Maximumscore 2 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van het conditioneel compatibilisme Een correcte toepassing van het consequentie-argument Voorbeeld van een goed antwoord: Volgens het conditioneel compatibilisme had je wat anders kunnen doen als je wat anders had gewild. Zelfs al is je wil zelf gedetermineerd (dus geen ultieme-oorzaak principe) dan is de wil nog vrij te noemen (principe van alternatieve mogelijkheden is intact). Van Inwagens consequentie-argument: om, ondanks het determinisme, toch van een vrije wil te kunnen spreken zou je die wil moeten kunnen veranderen. Om die wil in een deterministische wereld te kunnen veranderen moet je óf de natuurwetten moeten kunnen veranderen, óf terug moeten kunnen reizen in de tijd. Omdat we die mogelijkheden niet hebben is het conditioneel compatibilisme onzinnig. Maximumscore 3 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een argumentatie dat het voorbeeld van Buruma geen geldig argument is Een analyse van de inspiratie van het sociaal determinisme op Buruma Een correcte herformulering Voorbeeld van een goed antwoord: In de tekst van Buruma merkt hij op dat mensen hun gedrag afstemmen op de groep. Dat zegt niets over wat ze willen, alleen over wat ze doen. Buruma is geïnspireerd door het idee dat de wil van mensen vaak (mede)gevormd wordt door hun sociale omgeving / de groep en cultuur waar ze in verkeren. Als Buruma had beweerd dat wat mensen willen (mede)bepaald wordt door de groep, dan had hij een argument tegen het bestaan van de vrije wil. Maximumscore 3 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Noemen van de 4 redenen om iemand te straffen Het noemen van vergelding als reden en de redenen van Perebooms afkeur daarvan Een beschrijving van het soort opsluiten van misdadigers (quarantaine-
1
1
1 1
1
1
1 1 1
1 1 1
1 1
2
Toets Vrije Wil 1 en 2 Correctievoorschrift
analogie) en Perebooms verdediging daarvan
7
8
9
Voorbeeld van een goed antwoord: Afschrikking, opvoeding, bescherming samenleving, vergelding De belagers van Breivik zullen afschrikking (geldt alleen voor andere, potentiële misdadigers), opvoeding (tamelijk zinloos omdat ze er van uitgaan dat Breivik niet meer vrij komt) en opsluiting (te ‘soft’) onvoldoende vinden: ze willen rechtmaken wat Breivik krom heeft gemaakt en willen dat hij net zo lijdt als zijn slachtoffers. Vergelding dus. Pereboom zou deze vorm van morele woede afkeuren omdat Breivik volgens Perebooms harde incompatibilisme niet uit vrije wil handelde. Breivik zou volgens Pereboom wel opgesloten mogen worden om de samenleving tegen hem te beschermen. Dat is dan niet bedoeld als straf, dus moeten we Breivik dan behandelen als patiënt. Maximumscore 2 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een uitleg van hoe het harde incompatibilisme morele woede kan temperen, met gebruikmaking van tekst 3. Een uitleg van de rol van morele woede in het geloof in het bestaan van de vrije wil Voorbeeld van een goed antwoord: Het harde incompatibilisme beweert dat er geen vrije wil is. Er is dus ook geen verantwoordelijkheid. Zowel Breivik als zijn belagers zouden met dit inzicht minder woedend zijn op anderen, zoals op nietextremisten. Omdat we morele woede voelen en waarderen zouden we gebaat zijn bij het bestaan van de vrije wil. Onze woede zou anders onterecht en zelfs belachelijk zijn. Daarom willen we graag in het bestaan van een vrije wil geloven. Maximumscore 2 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van Strawsons theorie van reactieve attitudes Een correcte analyse van wenselijkheid van de stap naar een objectiverende attitude Voorbeeld van een goed antwoord: Strawson beweert dat wij ons op verschillende wijzen kunnen verhouden tot situaties. De directe emotionele houding heet ‘reactieve attitude’. Strawson claimt dat het gegeven dat we direct emotioneel reageren op iemands gedrag voldoende reden is om een vrije wil aan te nemen; onze onvermijdelijk reactie zou anders onzinnig zijn. Er is echter ook een meer verstandelijke en afstandelijke reactie mogelijk: de ‘objectiverende attitude’ die omstandigheden meeweegt. De stap die Breiviks tegenstanders zouden moeten maken is die naar de objectiverende attitude. Ze zouden dan inzien dat hij wellicht geen controle had over zijn daden en dus niet volledig toerekeningsvatbaar was. Maximumscore 1
1 1 1
1
1 1
1
1
1 1
1
1
3
Toets Vrije Wil 1 en 2 Correctievoorschrift
Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van waar ze dan aan twijfelen
10
11
Voorbeeld van een goed antwoord: We twijfelen er dan aan of Breiviks wil voldoet aan het ultieme-oorzaak principe: wat hij wil is wellicht gedetermineerd. Wel had hij wat anders kunnen doen, als hij wat anders had gewild Of: We twijfelen er dan aan of Breiviks wil voldoet aan het principe van alternatieve mogelijkheden: wellicht wilde hij zelf wat anders maar voelde hij zich gedwongen te doen wat hij deed. Zijn wil zelf is causa sui (ultieme oorzaak van zichzelf), maar zijn handelen is niet vrijdag Of: We twijfelen dan aan beide: zowel zijn wil als zijn handelen zijn gedetermineerd / buiten zijn controle Maximumscore 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van de sleutelrol Voorbeeld van een goed antwoord: Door gewenning aan na elkaar optredende verschijnselen nemen we aan dat de een oorzaak is van de ander. Daarmee sluiten we toeval uit en voegen dus een idee van noodzakelijkheid toe. Dit nemen we aan als we het hebben over de relatie tussen onze wil en ons handelen: we gaan er –niet empirisch- van uit dat onze wil ons handelen veroorzaakt. Een ander gevolg van Hume’s strikte empirisme is dat determinisme niet te bewijzen valt, omdat determinisme causaliteit en dus noodzakelijkheid nodig heeft. Hume’s begrip van causaliteit zet vraagtekens bij zowel vrijheid als noodzakelijkheid. Maximumscore 2 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een toepassing van de drie soorten determinisme op de zaak Joran Een libertaristisch verweer tegen deze drie soorten determinisme Voorbeeld van een goed antwoord: Genetisch: Jorans handelen werd volledig bepaald door genetische determinanten zoals overlevingsdrang. Ook is het mogelijk dat Joran een sterke genetische aanleg tot agressie heeft. Sociaal: Joran handelde zoals hij geleerd heeft te handelen. Natuurwetmatig: Jorans handelen komt noodzakelijkerwijs voort uit de fysisch-causale toestand van de wereld. Een libertaristische verdediging zal moeten bestrijden dat deze soorten determinisme simpelweg niet waar zijn. Genetisch: er zijn vele driften en genetische neigingen die we kunnen beheersen. Het is een kwestie van psychiatrie of Joran deze driften wel of niet kon beheersen, maar het beheersen is niet per se uitgesloten. Sociaal: ongeacht je opvoeding zou je als volwassene in staat moeten zijn deze opvoeding kritisch te evalueren. Joran had, tenzij hij niet of verminderd ontoerekeningsvatbaar was, een afweging kunnen maken. Natuurwetmatig: het staat nog lang niet vast of de causaliteit zoals die
1
1
1
1
1
1
1
4
Toets Vrije Wil 1 en 2 Correctievoorschrift
12
13
14
gesuggereerd wordt ook echt bestaat. Een dominante versie van de kwantummechanica twijfelt daar bijvoorbeeld aan. Ook: zelfs al zouden we volledig natuurwetmatig gedetermineerd zijn, dan nog kunnen en moeten we elkaar verantwoordelijk houden voor elkaars gedrag (a la Kant bijvoorbeedl). Maximumscore 2 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van het compatibilisme Een steekhoudende kritiek op het compatibilisme Voorbeeld van een goed antwoord: Het principe van alternatieve mogelijkheden kan het doen zonder het ultieme-oorzaak principe en is volgens deze mensen voldoende voorwaarde voor het spreken over een vrije wil. Het gaat er dan niet om of je wil onveroorzaakt (causa sui) is, maar of je keuzemogelijkheden kan hebben. Het gaat bij het principe van alternatieve mogelijkheden echter niet om wilsvrijheid, maar slechts om handelingsvrijheid. Ook kan beargumenteerd worden dat er geen sprake is van alternatieve mogelijkheden als de wil zelf al gedetermineerd is: dan ligt het immers als vast wat je gaat doen en zijn alternatieve scenario’s op voorhand uitgesloten. Maximumscore 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een uitleg van of er sprake is van morele pech in de zin van Nagel Voorbeeld van een goed antwoord: In de zin van Nagel is er sprake van morele pech: als Stephany niet dat artikel zat te lezen had Joran haar niet vermoord en was dan niet schuldig geweest. Maximumscore 2 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: Een correcte uitleg van hoe we Joran via het begrip ‘besturingscontrole’ verantwoordelijk kunnen houden Een verklaring van waarom Joran dan wel vatbaar moet zijn voor redenen Voorbeeld van een goed antwoord: In de casus heeft Joran geen totale controle: zij handelen komt immers niet ‘uit het niets’. Er is geen sprake van dat Joran de ultieme oorzaak is van zijn handelen. Ook heeft hij geen regulatieve controle: hij zal Stephany hoe dan ook vermoorden. Er is geen sprake van alternatieve mogelijkheden. Joran heeft wel besturingscontrole: zoalng hij maar doet wat Natalee wil kan hij handelen uit vrije wil. Als hij anders wil en anders wil gaan hendelen grijpt Natalee in en ontneemt ze Joran de besturingscontrole. Doordat Joran de keuze heeft tussen meewerken en niet meewerken kunnen we hem verantwoordelijk houden. Om de keuze tussen meewerken en niet meewerken te kunnen maken is het vereist dat Joran begrijpt wat er aan de hand is. Als hij dat niet kan heeft hij geen besturingscontrole en kunnen we hem niet
1 1
1
1
1
1
1 1
1
1
5
Toets Vrije Wil 1 en 2 Correctievoorschrift
verantwoordelijk houden.
6
