COMPASSIE ALS MOREEL KOMPAS DE LEIDRAAD VOOR GOEDE ZORG
Dr. Margreet van der Cingel Lezing Seminar Het morele kompas 13 mei 2015
COMPASSIE ALS MOREEL KOMPAS • Wat is (com)passie? • Wat kun je ermee in de dagelijkse praktijk? Wat zijn toepassingsmogelijkheden ? Afstand en nabijheid Evidence based practice: professioneel handelen en compassie
• Wat is nodig voor compassie in de praktijk? Kenmerken van goede zorg in relatie tot compassie
Les Intouchables (De Onaantastbaren) Het (waargebeurde) verhaal van een geheel verlamde Philippe die een vriendschap opbouwt met zijn zorgverlener Driss. Deze zoekt geen baan, maar Philippe ziet wel iets in hem. Driss, is net uit de gevangenis ontslagen en door zijn hevig teleurgestelde moeder het huis uitgestuurd, en heeft woonruimte nodig en gaat de uitdaging aan. Dit doet hij echter op nogal onconventionele wijze. Philippe beschouwt het als een verademing om eens niet als zielige zieke man benaderd te worden, maar als persoon. De film is gebaseerd op het autobiografische boek ‘Le Second Souffle’ van Philippe Pozzo di Borgo (2012).
WAT IS COMPASSIE ? • ‘This is not a job anymore’ Wat is voor de motivatie van zorgverleners voor het vak?
• Compassie: ‘those guys from the street have no pity (aucune pitié)’ Medeleven, medelijden? Wat is compassie & waaruit blijkt compassie?
WAT DOET DRISS GOED IN ZIJN ZORG? Patienttevredenheid: - Meenemen van wensen en voorkeuren van zorgvrager (Munten e.a., 1996; Sackett, 1996) - Autonomie en zelfmanagement worden erkend (Moser, 2010) - Leven gaat boven de ziekte (Grypdonck, 1996) - Aanwezigheid (Baart & Grypdonck, 2008)
Zorg zonder medelijden, maar persoonsgericht met compassie
PERSOONSGERICHTE ZORG Person Centred Care Model (McCormack & McCance, 2012; Jukema & van der Cingel, 2013) • zorgvragers en zorgverleners zijn unieke personen • de zorgrelatie • de bekwaamheid van de verpleegkundige • de organisatorische en bouwkundige context van zorgverlening • het concreet persoonsgericht zorgdragen • de resultaten van persoonsgerichte zorg.
• • • • • •
Driss & Philippe beiden uniek Zorgrelatie: betrokkenheid Bekwaamheid ?? Geen financiële beperkingen Zorg is een vak Kwaliteit van zorg = meer dan patiënttevredenheid (Donabedian, 1966; Delnoij, 2008)
COMPASSIE IN VERPLEEGKUNDIG BEROEP & OPLEIDING:
Morele sensitiviteit • Het tonen van een voortdurende gevoeligheid vanuit compassie voor de wensen en noden en daarbij behorende emoties van de zorgvrager en het daarop reageren met passend en persoonsgericht gedrag waarin de zorgvrager zich gehoord en begrepen voelt.
COMPASSIE ONDERZOEK
• Hoe wordt compassie aan chronisch zieke ouderen opgevat? • Wat is de bijdrage van compassie aan goede zorg
WAAROM COMPASSIE IS ONDERZOCHT • Vorm van liefde die vermenselijking kan bevorderen (Baart, 2006) • Wel onderdeel (verpleegkundige en zorgkundige) beroepshouding maar: • Niet expliciet terug te vinden in bijvoorbeeld functiebeschrijvingen, beroepsprofiel of theorie over zorg
• Veel leed dat niet ‘op te lossen’ is: chronisch zieken, ouderen
• Nodig als tegenwicht tegen tendens efficiency en onderzoek naar ‘genezing’.
DOEL EN METHODE ONDERZOEK Compassie begrijpen vanuit verschillende perspectieven: • Filosofisch/theoretisch • Historisch • Hedendaagse praktijk
en daarmee het begrip compassie verhelderen zoals dat door chronisch zieken en hun zorgverleners wordt ervaren.
THEORETISCHE/FILOSOFISCHE BESCHOUWING: - Leed doet compassie ontstaan - Inlevingsvermogen (empathie) is nodig - Compassie is een emotie, emotie bestaat uit samengaan gevoel, gedachte en gedrag - Compassie is gebaseerd op het goede willen doen voor de ander - Compassie is geen oordeel over de ander hebben - Compassie geeft erkenning aan leed
VAN ARISTOTELES TOT ARMSTRONG • Diverse definities van Leed: relatie met ouderdom • Filosofe Martha Nussbaum: Leed roept compassie op • (Upheavals of Thought, 2001)
• Karen Armstrong: Charter for compassion: ‘do not treat others as you would not them to treat you ‘ en • ‘always treat others’ • (Twelve steps to a compassionate life, 2011)
LEED EN VERLIES • Leed = blijvend verlies: • Onderscheid maken tussen blijvend verlies en tijdelijk ongemak • Kun je niet meten: betekenis van verlies voor ieder mens een individuele beleving • Reactie op leed: pijn, verdriet, rouw, boosheid bij degene die lijdt en degenen die leed zien (denk aan rouwfasen)
INLEVINGSVERMOGEN/EMPATHIE • Spiegelneuronen • Gezonde of ongezonde psychologische ontwikkeling • Verbeelding en inleven nodig om generieke menselijke kwetsbaarheid te herkennen • Informatie nodig om te zien wat verlies voor een ander betekent: subjectieve perspectief van de ander
AFSTAND-NABIJHEID
nodig voor:
gevaar:
Afstand
Onderscheid
maken tussen eigen waarden en belangen en die van de ander Anderen helpen gevoelens te uiten
Verwaarlozing,
Nabijheid
vertrouwen: informatie te verkrijgen om te herkennen wat van belang is
projectie
over het hoofd zien van belang ander
Zelf-opoffering
COMPASSIE IN DE HISTORIE VAN DE MODERNE VERPLEEGKUNDE • Zorgen vanuit de wens iets te betekenen voor een ander die het moeilijker heeft is motivatie van verpleegkundigen voor het vak • Nightingale: onterechte negatieve connotatie met roeping, zelfopoffering en dienstbaarheid • Compassie is sinds Nightingale impliciete waarde in beschrijvingen van verpleegkundige zorg
COMPASSIE IN HISTORIE MODERNE VERPLEEGKUNDE • Beeldvorming over zorg: dualistisch en verbonden aan vrouwelijke eigenschappen ‘Ik ben toch geen Florence’: compassie lijkt tegenstrijding met professionalisering
Nightingale: Notes on Nursing, statisticus & belezen vrouw: professionele moderne verpleegkunde toch: Lady with the lamp beeld is blijven hangen
• Rol van Religie: ontzelving verward met zelfopoffering en dienstbaarheid
EMPIRISCH (PRAKTIJK) ONDERZOEK • 61 Diepte-interviews • 31 patienten (16 COPD, 11Reuma, 4 andere chronisch zieken) • 14 mannen, 17vrouwen • Gemiddelde leeftijd 71 jaar • • • •
30 verpleegkundigen (16 revalidatie, 8 thuiszog, 6 vpk, spec.) 2 mannen, 28 vrouwen Gemiddelde leeftijd 45 jaar Langdurige ervaring in de zorg
• 6 (gemengde) Focusgroepen • 24 chronische zieke ouderen (mannen en vrouwen; gem. 74), 21 verpleegkundigen/verzorgende (vrouw) • Setting: thuiszorg, verpleeg/verzorginghuizen, gezondheidscentrum
WAT KUN JE MET COMPASSIE IN DE PRAKTIJK?
Wanneer had u (een moment van) compassie ? Wat heeft u daarmee gedaan op dat moment?
WAT KUN JE MET COMPASSIE IN DE PRAKTIJK? ... het bleek dat het mij pijn deed, het sneed me door m’n ziel, ik voelde het letterlijk ... ja tegelijk bijna, het is een soort reflex.
dat is een heel dun lijntje, vind ik ... en waar ik niks mee heb, is mensen die zeggen van: ‘ja maar als verpleegkundige moet je ook wel hard zijn en je moet je wel pantseren, want anders dan...’. Nou dat is niet zo. Ik zit soms met tranen in m’n ogen. En ik laat me raken en dat is goed. Anders kan ik het niet. Als ik dat niet kan doen dan kan ik m’n werk niet doen. Nee, daar ben ik ook jaren heel erg mee bezig geweest, van: hoe doe je dat. En hoe laat je iemand binnen komen zonder dat je er zelf aan opbrandt.
7 DIMENSIES VAN COMPASSIE: REACTIE OP ROUW/VERLIES Aandacht: toenadering op basis opmerkzaamheid Actief luisteren: verhaal horen Leed benoemen: aangeven dat het erg is Betrokkenheid: bewogenheid tonen
Helpen: anticiperen op hulpvraag Aanwezigheid: emotioneel en fysiek present zijn Begrip: via inlevingsvermogen emoties van de ander duiden
PERSOONSGERICHT
• … Je bent geen nummer, geen object, maar een persoon, er is aandacht voor je als persoon. Je krijgt stimulans voor waar je mee bezig bent en waar je tegen opziet, ze helpen bij problemen waar je iets mee wil doen; je bent een persoon! Bewoner verzorgingshuis
MEELEVEN OF ME(D)ELIJDEN • ‘Ze mogen met me meeleven tot de dood, maar ik hoef geen medelijden. COPD-patiënt
MEELEVEN OF ME(D)ELIJDEN? Medelijden of medeleven? Medelijden wanneer: • Je op de ander neerkijkt • Je er ijdel van wordt omdat je zo goed bent • Je er misbruik van maakt
MEDELEVEN: alleen wanneer je de ander en diens beleving volledig centraal stelt
WAT IS NODIG VOOR COMPASSIE IN DE ZORGRELATIE ? Opmerkzaamheid: gevoelig zijn voor signalen van de ander Persoonlijke nabijheid: Elkaar kennen als unieke persoon Beleving en ervaringen delen Professionele nabijheid: Als zorgverlener emoties tonen in reactie op leed weerspiegelt de emoties van de ander. Dit geeft erkenning
COMPASSIE EN KWALITEIT VAN ZORG • Wat is kwaliteit (van zorg)?
• Kwaliteitsdenken en kwaliteit meten; gaat om menselijk gedrag, dat verander je niet door te meten • Kwaliteit en goede zorg: - evenwaardigheid en nabijheid - Menselijke benadering
WAT IS GEEN GOEDE ZORG?
- Lang wachten, alleen gelaten worden - Vergeten worden in je afhankelijkheid - Niet serieus genomen worden, pas als je klaagt en zelfs dan.. - Ontkennen van kennis en deskundigheid patiënt zelf - Niet ingaan op emoties en signalen over die emoties
Wanneer compassie ontbreekt: • ook bij mondige patient! • Interviews door Gonny Ten Haaft met verpleegkundigen, artsen en managers in de zorg over ´patient´ zijn. • ´Als patient zie je hoe zorg beter kan´
GOEDE ZORG • Evidence Based Practice (Munten, Cox e.a., 2006) • Wetenschappelijke kennis, best beschikbare kennis • Professionele ervaringskennis • WENSEN EN VOORKEUR PATIËNT
Persoonsgerichte zorg en inzet van compassie is handvat en middel om de kennisbron van de patiënt zelf te benutten
COMPASSIE ALS KOMPAS VOOR GOEDE ZORG
De passie van Les Intouchables: De zorgvrager echt centraal
Professioneel meeleven als norm De opmerkzame zorgverlener
Twitter mee over het #seminarzorg Wat vind je ervan? Laat het ons weten!
Seminar Zorg 13 mei 2015 ‘Het morele kompas’
