Colofon Medewerkers Illustraties: Rioned Foto’s: Pyke Kroes, Marjolein Staal, Hans Wilschut en Rioned Projectleiding, ideeën, organisatie en ontwikkeling werkboek: Marjolein Staal en Pyke Kroes Vormgeving werkboek: Argiope webdesign Ppoint regels rwzi: Anje Groen Gastlesinformatie: Hans Wilschut Boek wonderwel: Hans Wilschut Lespakket Over de pot en de put: Stichting Rioned Afdelingen riolering van de 6 deelnemende gemeenten Fotomodellen: Hanna en Niek De Krijger, Jonne en Sanne Buursma, Esselieske Verzorgen gastlessen: Hilda Buursma en Fernanda de Zwart © Derden mogen alleen met bronvermelding gebruik maken van dit materiaal.
De volgende organisaties hebben een financiële en inhoudelijke bijdrage geleverd aan het project: • Gemeenten: Dongeradiel, Dantumadiel, Kollumerland c.a., Ferwerderadiel, Tytsjerksteradiel en Achtkarspelen. • De NME-Centra: De Klyster (Dantumadiel, Dongeradeel, Kollumerland c.a., Ferwerderadiel), NME Achtkarspelen en NME Tytsjerkseradiel, • Stichting Rioned levert de lespakketten: Over de pot en de put. Het lesprogramma is uitgebracht in opdracht van Stichting RIONED en ontwikkeld met Stichting Veldwerk Nederland en SME-Advies. • Wetterskip Fryslan: verzorgt de excursies op de rioolwaterzuivering o Rwzi Birdaard; Hikkaarderdijk 44, 9111 HR Birdaard; Klaarmeester Jan Hoekstra, tel: 0519-228180 o Rwzi Dokkum; Hogedijken 102, 9101 WZ Dokkum; Klaarmeester Harmen Witteveen, tel: 0519-228140 o Rwzi Kootstertille: Aldedijk 25 a, 9288 XA Kootstertille; Klaarmeester Oege Pieters, tel: 0512-334010 • Wonderwel: bedenken, verzorgen en overdragen van de gastles •
It Fryske Gea voor de prijs van de fotowedstrijd (een natuurexcursie voor elke gemeente)
Inhoudsopgave 1.
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
2.
Doelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
3.
Waaruit bestaat het rioolproject . . . . . . . . . . . . . . .
9
4.
Hoe lang duurt het project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
5.
De gastles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
6.
Het thuisonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
7.
Excursie naar een rioolwaterzuivering. . . . . . . . . . .
12
8.
Fotowedstrijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
9.
Achtergrondinformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
10.
Lessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
Werkbladen 1 t/m 5 (met evt. antwoordbladen) . . . . . . .
22
Bijlage 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
Bijlage 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34
5
1. Inleiding Per dag maakt iedereen 120 liter water vuil! Tanden poetsen, toilet doorspoelen, douchen, wassen en afwassen. In huis en op school maken we water vies en spoelen het weg door een putje. Regen, sneeuw en ijzel: ook het water dat buiten valt, verdwijnt. Wat doen we met dit regen- en afvalwater? Waar gaat dit water naar toe? Eigenlijk weten we dit niet precies. Dat het goed geregeld is, is een ding dat zeker is, want het vieze water spoelt gewoon weg en we krijgen in Noordoost Fryslân altijd weer lekker schoon water uit de kraan. Tja, het lijkt allemaal zo makkelijk en dat is precies de reden dat de 6 gemeenten een project over het riool hebben ontwikkeld. Door dit project leren de kinderen en hun ouders deze verborgen wereld kennen. En natuurlijk komt de relatie tussen wat jezelf kan doen om het riool optimaal te laten werken ook aan de orde. Welkom in de boeiende wereld van afvalwater, rioolwaterzuiveringsinstallaties, buizen, pijpen, watermeters en zwanenhalzen. Alle basisscholen worden uitgenodigd om (kosteloos) mee te doen aan dit project met een bijzonder luchtje. Veel plezier, De samenwerkende NME-Centra van de gemeenten in NOF
7
2. Doelen Doelgroep Het project is bedoeld voor het basisonderwijs en kan schoolbreed opgepakt worden. Hiervoor wordt het Lespakket “Over de pot en de put” aangeboden aan alle groepen van alle basisscholen in Noordoost Fryslân. Voor groep 8 en combinatiegroep 7/8 is een eigen kort maar krachtig programma samengesteld. Hierbij hoort o.a. een gastles, een thuisonderzoek en een excursie aan een rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi). De lesdoelen zijn: •
De kinderen weten welke apparaten water verbruiken, waar het water het huis binnenkomt en waar het water het huis verlaat.
•
De kinderen hebben de werking van een rioolwaterzuivering of rzwi gezien en geroken en beseffen wat wel en niet in de riolering mag worden gegooid en waarom dit schadelijk is voor de pompen en het proces van de zuivering.
•
De kinderen weten dat het water wordt gezuiverd door bacteriën en lucht (zuurstof) en dat dit een natuurlijk proces is.
•
De kinderen ontdekken het verband tussen hygiëne en het rioolwaterstelsel en leren hoe in de geschiedenis zich dit heeft ontwikkeld.
•
Kinderen maken kennis met het riool door op zoek te gaan naar de wereld achter het afvoerputje en de regenpijp (verkenning van een verborgen stuk van hun eigen leefomgeving).
•
De kinderen leren dat zonder riool een normaal en gezond leven niet mogelijk is (geur is onverdraaglijk, en mensen zouden snel ziek worden van alle bacteriën).
•
Kinderen leren wat ze wel en niet in het riool mogen gooien en maken kennis met het gemeentelijk beheer van het riool en leren wat de eigen verantwoordelijkheid is binnen deze infrastructuur.
•
Kinderen ontdekken dat door alle huizen en gebouwen afvoerleidingen lopen, die uiteindelijk naar één centraal punt gaan.
•
Kinderen leren dat het vervuilde water naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi) gaat om daar gereinigd te worden. De kinderen leren hoe een rwzi werkt en hoe afvalwater weer schoon wordt gemaakt.
•
Kinderen en ouders leren wat de rol is van de Gemeente en Wetterskip Fryslân en wat hun eigen rol is in de waterkringloop.
8
3. Waaruit bestaat het rioolproject? Ieder basisschool in Noordoost Fryslân ontvangt: I. Lespakket van Rioned: “Over de pot en de put” voor groep 1 t/m 8 Rioned heeft over het riool een lespakket ontwikkeld voor de groepen 1 t/m 8. Dit lespakket wordt u hierbij aangeboden. Het lespakket neemt de kinderen op een speelse manier mee naar de wereld achter het afvoerputje en het gat in de wc en de putten in de straat. Waar gaat het water heen, wat doen we ermee en waarom is het belangrijk voor volksgezondheid, droge voeten en het milieu? In het lespakket zit een DVD, een informatieboekje en een set buizen.
9
II. Speciale aanvulling voor groep 7 en 8 “Help mijn eendje verdwijnt in het riool” De 6 gemeenten in NOF hebben het lespakket van Rioned speciaal voor groep 7 en 8 uitgebreid met het project “Help mijn eendje verdwijnt in het Riool” en dat bestaat uit: •
Projectboekje met Lesbrief
•
Gastles op school
•
Badeendjes: voor ieder kind uit groep 8 of combi groep 7/8 een badeendje
•
Thuisonderzoek, naar de weg van het water
•
Rondleiding op een rioolwaterzuiveringsinstallatie
•
Cd-rom powerpoint: veiligheidsinstructies rwzi en powerpoint informatieboekje: Water weg
•
Fotowedstrijd
De reden van deze speciale aanvulling is de overtuiging dat duurzaamheidsonderwijs afgestemd moet worden op de belevingswereld en het ontwikkelingsniveau van het kind. In groep 7 en 8 zijn de kinderen nieuwsgierig en is het toegestaan om op excursie te gaan naar een rioolwaterzuivering. Bij het ontwikkelen en uitvoeren van dit project is uitgegaan van ervarend leren en kennis verwerven. Elke groep 7/8 krijgt bij aanvang van het project een gastles waarin ze een soort minicollege krijgen over de werking van het riool en waarbij ze zelf aan de slag gaan. Ze onderzoeken een zwanenhals, maken een mini waterzuivering en ze maken zelf een drol. Bovendien krijgt iedere leerling uit groep 7/8 aan het begin van het project een eigen badeend. Met het badeendje gaan ze een thuisonderzoek doen en op zoek naar de fascinerende wereld van het riool in de eigen omgeving. Ze moeten foto’s maken met de badeend en alles wat met water in huis te maken heeft. Op deze wijze worden ook de ouders bij het project betrokken. Tot slot gaan de kinderen eventueel op excursie naar een rioolwaterzuivering in de buurt van hun school, waar ze kunnen zien waar hun afvalwater gezuiverd wordt.
10
4. Hoe lang duurt het project? U kunt het project zo lang of zo kort maken als u wilt.Voor groep 7/8 geldt dat u minimaal een week kunt werken aan dit project. Het project begint met de gastles en/of met lessen die u uit de lesbrief haalt. Het eendje wordt geïntroduceerd en het thuisonderzoek wordt besproken. Tot slot kunt u met uw klas op bezoek bij de rioolwaterzuivering.
5. De gastles Voor het plannen van de gastles wordt u gebeld door een medewerker van het NME-centrum. De gastles van ongeveer één tot anderhalf uur wordt gegeven in uw eigen klaslokaal door een medewerker van het NME-centrum. De leerkracht zoekt van te voren de filmpjes op die gebruikt worden tijdens de les: http://www.wonderwel.nu/meer-weten-over/riool, en gaat na of ze werken en bedient de computer tijdens de gastles. De les bestaat uit een introductie waarbij de voorkennis van kinderen wordt geactiveerd met vragen als: Waar komt op school het water vandaan als je de kraan opendraait? Wat gebeurt er nadat je hebt doorgetrokken? Dit wordt ondersteund door filmpjes en demonstraties. Vervolgens gaan de kinderen zelf aan de slag en gaan ze klassikaal een drol maken van ontbijtkoek, pindakaas en appelstroop. De benodigde materialen worden meegenomen door de gastdocent. Het is handig om een fototoestel bij de hand te hebben tijdens de gastles.
11
6. Het thuisonderzoek Ieder kind krijgt een eigen badeendje en een werkblad. Ze kunnen het eendje een naam geven. Samen met het eendje gaan de kinderen op onderzoek uit. Op het werkblad geeft het eendje de opdracht om ludieke foto’s te maken van situaties in hun eigen omgeving, in huis of op straat van (afval)water en rioolonderwerpen met het badeendje. De foto’s worden vervolgens geprint en op het werkblad geplakt (zie les 2 en werkblad 3).
7. Excursie rioolwaterzuivering Er zijn vijf locaties met een rwzi in het gebied. Dit is rwzi Birdaard, Burgum, Damwâld, Dokkum en Kootstertille.Vanwege veiligheidseisen is het niet toegestaan om met basisschool leerlingen een bezoek te brengen aan rwzi Damwoude en Burgum. Nadat u zich heeft aangemeld wordt u ingedeeld. We streven er naar om een rwzi te kiezen zo dicht mogelijk bij u in de buurt van de school. Maar het is op voorhand niet te beloven dat dit zal slagen. Hoe lang duurt de excursie? De excursie duurt ongeveer een uur. Voor de heenen terugreis moet u extra tijd inplannen. U moet zich melden bij de klaarmeester en het veiligheidsprotocol getekend aan hem overhandigen. Slecht weer? De klaarmeester kan als het weer slecht is, of bij calamiteiten in de zuivering, de excursie afzeggen, hij belt dan met de school. Begeleiding: Er is begeleiding nodig vanuit school. Er zijn per 15 kinderen 3 begeleiders nodig. Wat moet de leerkracht van te voren met de begeleiders bespreken? Wetterskip Fryslân heeft een veiligheidsprotocol. De leerkracht instrueert van te voren de begeleiders over deze veiligheidseisen. De begeleiders hebben als taak ervoor te zorgen dat de groep bij elkaar blijft. Rennen is niet toegestaan. En de kinderen mogen nergens aankomen i.v.m. draaiende machineonderdelen. Ook over de rand hangen van de waterbassins is erg gevaarlijk.
12
Kleding: Warme kleding die makkelijk zit en vies mag worden. Laarzen en evt. regenkleding. Meenemen: •
Getekend formulier van Wetterskip Fryslân (bijlage 1)
•
Fototoestel
•
Badeendjes (zodat ook op deze locaties foto’s kunnen worden gemaakt voor het thuisonderzoek)
Eten/drinken: Op de rwzi mag niet gegeten worden. De kinderen mogen dan ook geen etenswaren meenemen. Wat moet de leerkracht van te voren met de leerlingen bespreken? De leerkracht geeft voor de excursie naar de rwzi een voorbereidende les waarin de veiligheidsinstructies worden besproken. Deze veiligheidseisen zijn in een ppoint weergegeven en een verplicht onderdeel. Het is in deze lesbrief opgenomen als les 3. Deze veiligheidsinstructies zijn van essentieel belang!!! We hebben bij een rwzi te maken met waterbassins met een diepte van 3 meter en kolkend water, ronddraaiende machineonderdelen en niet zichtbare bacteriën. Wat kan de leerkracht na de excursie met de kinderen doen? Er is een aantal lessuggesties in deze lesbrief opgenomen die specifiek zijn voor dit project, zoals het thuisonderzoek en een werkblad voor na het bezoek aan de rwzi. In het lespakket van Rioned zitten voor alle groepen van de basisschool lesideeën (zie les 4 en de lessen op cd rom van Rioned).
8. Fotowedstrijd Ter afsluiting van het project organiseren we samen met de gemeenten een fotowedstrijd. Iedere deelnemende school zoekt de mooiste, ludiekste foto uit en stuurt deze in. Stuur de foto naar NME-Centrum De Klyster:
[email protected]. met als onderwerp: fotowedstrijd riool. Naam van de school en naam van de fotograaf. Foto’s moeten in digitaal formaat ingestuurd worden. De foto moet met een digitale camera of met een goed fototoestel genomen zijn. De foto moet minstens 1.600 pixels breed (liggende foto) of 1.600 pixels hoog (staande foto) zijn. Per gemeente wint 1 klas een natuurecxursie van It Fryske Gea.
13
9. Achtergrondinformatie Iedereen heeft schoon water nodig om te leven. Het is niet vanzelfsprekend dat er overal schoon drinkwater en wc’s zijn. Nog maar honderd jaar geleden werd ontdekt dat je ziek kon worden van vies water. In die tijd kregen in Nederland vooral grote steden riolering en een waterleidingnet. Het vieze water kwam nog wel steeds direct in het oppervlaktewater. Vanaf 1960 tot halverwege 1980 werden vooral bij grotere woonplaatsen rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) gebouwd. In Fryslân zijn 28 rwzi’s. Wetterskip Fryslân beheert ze. In Noordoost Fryslân staan deze zuiveringen in Dokkum, Birdaard, Burgum, Damwoude en Kootstertille. Nu vinden we het heel logisch dat er schoon water is, en er altijd water uit onze kraan komt. Maar in veel landen (denk aan Serious Request in 2013) is geen riolering aangelegd en drinken kinderen ongezuiverd water uit een stinkende rivier. Water wie zijn daar allemaal mee bezig? Waterleidingbedrijf Vitens zorgt in Fryslân voor de aanvoer van drinkwater. Wetterskip Fryslân zorgt voor de zuivering van het afvalwater, houdt het water op peil in sloten, vaarten en kanalen om droogte en wateroverlast tegen te gaan en beheert en bewaakt dijken, kaden en oevers voor uw veiligheid. De gemeenten zorgen voor de riolen. En Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor het beheer van grote rivieren, kanalen, het IJsselmeer, de Noordzee en de Waddenzee. Drinkwater Drinkwaterbedrijven winnen water uit de grond, uit rivieren, rivieroevers of uit de duinen.Vitens gebruikt voornamelijk grondwater om drinkwater te maken. Water dat ooit als neerslag op aarde terechtgekomen is of is meegevoerd door rivieren en uiteindelijk de grond in gesijpeld. Eenmaal in de grond legt het water een lange ondergrondse reis af naar de plaats waar het nu gewonnen wordt. De bodem fungeert als filter en daardoor is het water meestal al van een goede kwaliteit als Vitens het uit de grond haalt. Je noemt dit waterwingebieden.Vitens heeft ongeveer 110 waterwingebieden waar grondwater wordt opgepompt om het te zuiveren en er drinkwater van te maken. In Noordoost Fryslân is er een waterwingebied in Burgum. In Noordburgum wordt het water in een drinkwaterfabriek gezuiverd. Daar wordt het heel goed schoongemaakt. Zo schoon dat wij het kunnen drinken. Als het water helemaal schoon is, gaat het via de waterleiding naar de huizen. Meestal zit bij de voordeur onder de vloer een watermeter. Hierop kun je de watermeterstand aflezen. En zo weet het waterleidingbedrijf hoeveel water je verbruikt.
14
Rioolwater Al het water dat we gebruiken in huis bij de wastafel, toilet, douche, gootsteen of wasmachine ‘verdwijnt’.Via afvoerbuizen, vaak zwarte of grijze buizen in muren en vloeren, loopt het water naar een riool onder het huis. Om stankoverlast te voorkomen, moet elke rioolaansluiting in huis een stankslot hebben. Bijvoorbeeld de bekende zwanenhals. Er mag geen afval in het toilet worden gegooid zoals bijvoorbeeld frituurvet, verfresten, maandverband en doekjes. Dat veroorzaakt verstoppingen en sommige afvalstoffen kunnen niet worden afgebroken. Er mag alleen water, poep en plas (de stoffen die uit ons lijf komen) en (af)waswater in het riool. De gemeente is verantwoordelijk voor de openbare riolering en dat het afvalwater in de straat wordt afgevoerd. De gemeente inspecteert de riolering met een camera. En… komt de gemeente wel eens een krokodil tegen in het riool? In Nederland niet. Maar het verhaal gaat dat er in de riolen van New York wel degelijk krokodillen leven die als kleintjes door het toilet zijn gespoeld. Dat is geen werkelijkheid, maar het eerste bericht over de kroko-riooldillen stamt al uit 1927. Regenwater loopt via afvoergoten en kolken in het riool. Het regenwater loopt vanaf het dak via de dakgoot de regenpijpen in. Om verstopping te voorkomen, hoort daar een bladvanger op.Vaak zijn regenpijpen op het openbare riool aangesloten. ls de gemeente afval- en regenwater apart houdt, gaan er twee buizen naar de straat. Eén voor het afvalwater en één voor het regenwater. Dit is het geval in nieuwere woonwijken. Zuivering
rwzi Birdaard 15
Via grote buizen en pompen stroomt het afvalwater door het riool en komt het binnen bij de waterzuivering.
Daar wordt eerst het grove vuil uit het afvalwater gehaald. Dit gebeurt met speciale roosters. Het water is dan nog steeds vies. Dit water gaat naar grote waterbakken (beluchtingscircuit). Deze bakken zijn met elkaar verbonden.
In deze bakken zitten bacteriën. Grote elektromotoren zorgen dat er voldoende lucht, zuurstof bij het water komt. Dat hebben bacteriën nodig om te kunnen leven. Ze eten eigenlijk de viezigheid op en maken het water weer schoner. Dit heet ‘biologische zuivering’.
Mensen die de zuivering hebben gebouwd, hebben dit afgekeken van het slootleven. Daar ruimen kleine beestjes (bacteriën) de poep en plas voor ons op. Het schoongemaakt water komt vervolgens in een grote nabezinkbak.
De bacteriën die dan nog in het water zitten, zijn zo zwaar geworden dat ze naar de bodem zakken als een dikke prut (slib). Het schoongemaakte water uit de bezinkbak gaat via een zandfilter terug naar het oppervlaktewater (een sloot, rivier of een meer).
Een deel van de bacteriemassa gaat terug naar de beluchtingscircuit om zich daar weer vol te eten. Een ander deel gaat naar de slibbuffertanks. Hier dikt het slib in. Dit betekent dat het water er zoveel mogelijk uit gaat.
16
Als de bufferbak vol is, wordt het slib afgevoerd met een vrachtauto naar Heerenveen. Daar wordt er nog meer water uit het slib geperst en blijven er slibkoeken over. De slibkoeken worden vermalen en gaan naar de verbrandingsoven. Het slib kan ook worden vergist waardoor er biogas ontstaat. En van dit gas kun je weer elektriciteit maken. De aanleg en onderhoud van de riolering en het zuiveren van afvalwater in de rioolwaterzuiveringsinstallatie kost geld. Iedereen moet hieraan mee betalen, zowel huishoudens als bedrijven. Je noemt dit rioolheffing en zuiveringsheffing. De rwzi in Dokkum De klaarmeester Harmen Witteveen werkt bij de rwzi in Dokkum. De poep en plas van de mensen uit Dokkum, Ternaard, Hantumhuizen, Hantum, Peasens, Moddergat, Lioessens, Oostmahorn, Anjum, Morra, Oosternijkerk, Nes, Wierum Oostrum, Ee, Engwierum, Kollum, Kollumerpomp Warfstermolen, Munnekezijl, Burum, Oudwoude, Krabburen, Dokkumer-Nieuwe Zijlen, Brânbuorren, Raard worden schoongemaakt in deze rwzi. Het schoongemaakte water wordt uiteindelijk geloosd in het Lauwersmeer.
De rwzi in Birdaard De klaarmeester Jan Hoekstra werkt bij rwzi in Birdaard. De poep en plas van de mensen uit Jelsum, Cornjum, Britsum, Stiens, Wijns, Birdaard, Blija, Ferwerd, Hallum, Hijum, Oude Leije, Finkum, Marrum, Wanswerd, Foudgum, Brandgum, Holwerd, Reitsum, Ginnum, Jislum, Lichtaard worden schoongemaakt in deze rwzi. Het schoongemaakte water wordt geloosd in de Dokkumer Ee.
De rwzi in Kootstertille De klaarmeester Oege Pieters werkt bij rwzi in Kootstertille. De poep en plas van de mensen uit Buitenpost, Twijzel, Jistrum, Kootstertille, Drogeham, Gerkesklooster, Augustinusga, Surhuizum, Harkema, Stroobos en Surhuisterveen worden schoongemaakt in deze rwzi. Het schoongemaakte water wordt geloosd op het Prinses Margrietkanaal.
17
Oege Pieters heeft zelf een beluchtingssysteem bedacht door bestaande technieken te gebruiken en met elkaar te combineren. Dit systeem verbruikt veel minder energie en brengt veel meer zuurstof in dan de puntbeluchters die bij de meeste rwzi’s worden gebruikt. En zuurstof is het allerbelangrijkste voor de werking van de biologische zuiveringsinstallatie. Omdat de bacteriën bij voldoende zuurstof het best hun werk kunnen doen. De rwzi in Burgum Hier komt de poep en plas van de mensen uit: Gytsjerk, Ryptsjerk, Tytsjerk, Hurdegaryp, Noardburgum, Suwâld, Burgum, Garyp, Eastermar en Earnewâld. Het schoongemaakte water wordt geloosd op het Prinses Margrietkanaal. Het slib wordt vergist in een vergistingsinstallatie.Vanwege deze installatie is het niet toegestaan om excursies voor basisschoolleerlingen te organiseren. De rwzi in Damwâld De poep en plas van mensen uit: Rinsemageest, Wouterswoude, Damwoude, Broeksterwoude, Westergeest, Kollumerzwaag, Zwaagwesteinde,Veenwouden wordt hier schoongemaakt. Het schoongemaakte water wordt geloosd op de Zwemmer. Vanwege veiligheidseisen is het niet toegestaan om excursies voor basisschoolleerlingen op deze rwzi te organiseren. Klaarmeester De beheerder van de rwzi wordt klaarmeester genoemd. Het woord klaarmeester komt uit het Duits. Het Duitse woord “klar” (spreek uit ‘klaar’) betekent helder/schoon. Minizuivering (IBA) Huizen in de buitengebieden, die niet op de riolering zijn aangesloten, hebben een minizuivering (=IBA). Een IBA werkt hetzelfde als de grote rwzi’s. Er wordt ook zuurstof toegevoegd en er zijn ook bacteriën aan het werk. Eén keer per jaar wordt de IBA geleegd omdat er te veel bacteriën groeien.
18
10. LESSEN Het riool, achtergrondles en duik in de geschiedenis
LES 1
In deze les gaat u samen met de kinderen het boekje “Water Weg” lezen. Als verwerking wordt werkblad 1 gemaakt. Tenslotte bespreekt u het werkblad met de klas. Materiaal:
• boekje Water Weg en/of powerpoint Water Weg op cd-rom
• werkblad 1: geschiedenis riool (2 pagina’s)
• antwoorden werkblad 1
• werkblad 2: woordzoeker
Werkvorm:
klassikaal
Tijdsduur:
20 minuten
Uitvoering:
U begint met het voorlezen van het boekje Water Weg. Dit
boekje kan op het elektronisch schoolbord worden getoond,
zodat de kinderen mee kunnen lezen.
Tijdens het vertonen van de powerpoint is er ruimte voor het
stellen van vragen en het beantwoorden daarvan. Na het voor-
lezen van het boekje “Water Weg” deelt u werkblad 1 uit. De
kinderen lezen het krantenartikel over het ontstaan van de
riolering in Londen en vullen het werkblad zelfstandig in. De
kinderen die klaar zijn mogen de woordzoeker maken.
Tenslotte kunt u het werkblad nabespreken.
LES 2
Thuisonderzoek
In deze les gaat u het badeendje introduceren, het werkblad 3: thuisonderzoek uitdelen en het thuisonderzoek uitleggen. De introductie start met een demonstratie van de buizen, het sifon en de zwanenhals uit het lespakket en een klassengesprek. Materiaal:
• voor ieder kind een badeendje
• werkblad 3: Thuisonderzoek (2 pagina’s / voor ieder kind kopiëren)
• voorbeelden voor werkblad 3
• buizen en verbindingsstukken, sifon en zwanenhals, twee emmers: 1 gevuld met
water en een lege emmer en een litermaat.
Werkvorm:
klassikaal en individueel
Tijdsduur:
klassikale deel: 30 min. Het thuisonderzoek is verdeeld over
meerdere dagen en per kind afhankelijk.
Uitvoering:
Met de buizen en verbindingstukken, sifon en zwanenhals
begint u een demonstratieproef voor de klas. U draait een
aantal stukken buis met verbindingsstukken aan elkaar en stelt
ondertussen vragen zoals:
19
Waarvoor worden deze buizen gebruikt? Dit zijn water afvoerbuizen (deze afvoerbuizen zijn ook wel grijs en zwart). Hiermee verlaat het water uit de wastafel, toilet, douche, gootsteen of wasmachine het huis.
Laat de zwanenhals zien. Waar zit dit? Wat is het? En wie weet hoe de zwanenhals werkt? Door alle viezigheid in het afvalwater stinkt het in de buizen. Om stankoverlast te voorkomen, moet elke rioolaansluiting in huis een stankslot hebben. Bijvoorbeeld de bekende zwanenhals. Door/in de u-vorm van de zwanenhals blijft water staan en door dit water worden vieze luchtjes tegengehouden.
Soms stinkt het heel erg uit het afvoerputje van de douche bijvoorbeeld. Wat is er dan aan de hand? De zwanenhals werkt dan niet, misschien is het water in de u-vorm wel opgedroogd. Dan staat het riool in open verbinding met de lucht in huis. Dit is op te lossen door wat water in de betreffende gootsteen, wasbak of putje te gieten.
Vaak begint het riool buiten vlak bij de voordeur. Hebben jullie een luik bij de deur? Wat zie je als dit opent? Je ziet een buis deze buis loopt van onder het huis, door de tuin of onder de oprit naar de straat.
Daarna introduceert u het badeendje: Jullie gaan samen met het eendje op onderzoek uit. Ieder kind krijgt een badeendje en kan het een naam geven. Deel vervolgens werkblad 3: Thuisonderzoek uit en bespreek dit werkblad. Op dit werkblad geeft het eendje de opdracht om ludieke foto’s te maken van situaties in de eigen omgeving, in huis of op straat van (afval)water en rioolbuizen en andere water/riool gerelateerde onderwerpen. De foto’s worden vervolgens geprint en op het werkblad geplakt.
Indien de werkbladen klaar zijn wordt de mooiste foto van de klas gekozen. Deze foto kan worden ingestuurd en doet mee aan de gemeentelijke fotowedstrijd.
Via deze buizen wordt het water verplaatst naar de straat. Hoe verplaatst dit water? Demonstreer hier door water door de buizen te laten lopen in de emmer dat er verloop in moet zitten van hoog naar laag. Alle buizen moeten schuin of naar beneden lopen zodat het afvalwater wegstroomt en niet blijft stilstaan.
20
LES 3
Veiligheid op de rioolwaterzuivering
LET OP! Deze les is verplicht, indien u de waterzuivering bezoekt! In deze les gaat u de leerlingen voorbereiden op het bezoek aan de rwzi (rioolwaterzuiveringsinstallatie). Wetterskip Fryslân hanteert een aantal strenge veiligheidseisen die van te voren met de leerlingen moeten worden doorgenomen. Daarna gaan de kinderen in groepjes een aantal vragen voor de klaarmeester formuleren. Materiaal:
• powerpoint Veiligheidseisen op cd-rom • formulier veiligheidseisen Wetterskip Fryslân (bijlage 1) • werkblad 4 “Vragen aan de klaarmeester” (meenemen naar excursie)
Werkvorm:
klassikaal
Tijdsduur:
30 minuten
Uitvoering:
Met de leerlingen bekijkt u de powerpoint op het elektronische schoolbord. . De powerpoint speelt automatisch af. Dit is een speelse presentatie die u tijdens het bekijken ervan met de leerlingen bespreekt. Na afloop wordt het officiële formulier ondertekend. Tip: het geeft extra gewicht wanneer u dit formulier rond laat gaan door de klas en door alle leerlingen laat ondertekenen. Dit formulier neemt u mee naar de rioolwaterzuivering. Laat de kinderen individueel of in groepjes op werkblad 4, vijf vragen aan de klaarmeester opschrijven. De klaarmeester is de baas van de rwzi. Neem deze vragen mee naar de excursie.
LES 4
Na de excursie naar de rioolwaterzuivering
Dit is de verwerkingsles na de excursie. U bekijkt nogmaals een filmpje over een rwzi. En bespreekt met de kinderen de excursie na. Tot slot mogen de kinderen de quiz op het werkblad gaan maken. Materiaal:
Er zijn een aantal korte filmpjes op beeldbank over een rioolwaterzuivering. • www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030701_water05 • www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060913_water_zuivering • www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060913_waterkringloop Werkblad 5: zoek de sleutel en het antwoordblad
Werkvorm:
klassikaal en individueel
Tijdsduur:
20 minuten
Uitvoering:
Nagesprek over de excursie naar de rioolwaterzuivering. Bekijk nogmaals een korte film op beeldbank over watergebruik in huis of de rioolwaterzuivering of de waterkringloop. Kopieer voor ieder kind van te voren werkblad 5. Laat ze na het filmpje het werkblad 5 zelfstandig maken. En laat de kinderen het raadsel oplossen (het antwoord is: badeend). 21
werkblad 1
Geschiedenis riool
Wat betekent ‘The Great Stink’?
Hoe werkt de wc op het plaatje?
Waarom komt er in Nederland geen cholera meer voor?
Wat is het gevaar als je een rivier gebruikt als open riool?
Waarom zijn de meeste putdeksels rond?
vervolg werkblad 1
Geschiedenis riool
De wc op het plaatje ziet er heel anders uit dan de wc die je nu in huis hebt. Bedenk hoe een wc er over 100 jaar uit zal zien. Teken het. Heeft de wc nog speciale nieuwe functies? Schrijf die er dan ook bij.
antwoorden werkblad 1
Geschiedenis riool
Waarom komt er in Nederland geen cholera meer voor? (antwoord: Omdat we schoon drinkwater hebben en omdat vies water de riolering in gaat en niet zomaar op straat komt)
Wat is het gevaar als je een rivier gebruikt als open riool? (antwoord: als er steeds meer mensen de rivier als open riool gaan gebruiken, gaat het stinken en kunnen bacteriën zich makkelijk verspreiden en ziektes veroorzaken)
Waarom zijn de meeste putdeksels rond? (antwoord: een rond deksel kan niet in de put vallen)
werkblad 2
Woordzoeker
werkblad 3
Thuisonderzoek
Weetje: Ons water kost €1,35 per 1000 liter. Dat is 0,0014 ct/liter.
vervolg werkblad 3
Thuisonderzoek
voorbeelden voor werkblad 3
Weetje: Ons water kost €1,35 per 1000 liter. Dat is 0,0014 ct/liter.
Thuisonderzoek
voorbeelden voor werkblad 3
Thuisonderzoek
werkblad 4 Vijf vragen aan de klaarmeester
werkblad 5 Zoek de sleutel Beantwoord de vragen en vind de sleutel van dit project.
1
Dit bruine spul dat je lichaam verlaat mag wel doorgespoeld worden.
2
In huis gebruik je water. Bijvoorbeeld om jezelf schoon te maken. Dit water vedwijnt daarna in het afvoerputje. Om jezelf schoon te maken stap je onder een sproeier waar water uit komt. Dit noem je:
3
Hoe heet het beroep van de baas op de waterzuivering.
4
In de beluchtingsbakken zitten een soort beestjes die het water schoon eten. Hoe heten deze beestjes?
5
Hoe heet de organisatie die eigenaar is van de rioolwaterzuivering waar je bent geweest?
6
Welke reststof blijft er over en verlaat de waterzuivering met vrachtwagens?
7
Wat moet je doen als je de waterzuivering verlaat?
De sleutel van dit project is:
En tot slot: In welke waterzuivering komt jouw poep terecht? .................................................................
antwoorden werkblad 5 Zoek de sleutel
1
Dit bruine spul dat je lichaam verlaat mag wel doorgespoeld worden.
poep
2
In huis gebruik je water. Bijvoorbeeld om jezelf schoon te maken. Dit water ve-
dwijnt daarna in het afvoerputje. Om jezelf schoon te maken stap je onder een
sproeier waar water uit komt. Dit noem je:
douche
3
Hoe heet het beroep van de baas op de waterzuivering.
klaarmeester
4
In de beluchtingsbakken zitten een soort beestjes die het water schoon eten. Hoe
heten deze beestjes?
bacteriën
5
Hoe heet de organisatie die eigenaar is van de rioolwaterzuivering waar je bent
geweest?
wetterskip fryslân
6
Welke reststof blijft er over en verlaat de waterzuivering met vrachtwagens?
slib
Wat moet je doen als je de waterzuivering verlaat?
handen wassen
7
De sleutel van dit project is: badeend
Bijlage 1 - Gedragsregels rioolwaterzuiveringsinstallaties
Gedragsregels voor excursies op rioolwaterzuiveringsinstallaties 1. Bij aankomst dient u zich te melden bij de beheerder. 2. De beheerder (ook wel klaarmeester genoemd) geeft u uitleg en informeert u over de mogelijke risico’s van de installatie. 3. Tijdens de rondgang volgt u strikt de instructies van de beheerder op. 4. Voor excursies van scholen wordt verwacht dat de school over voldoende begeleiding beschikt. De schoolleiding blijft te allen tijde verantwoordelijk voor het gedrag van de leerlingen. 5. In verband met de eventuele bacteriologische verontreiniging is het op het terrein niet toegestaan te eten, te drinken en te roken. 6. Het is niet toegestaan om tijdens de rondgang, apparatuur, werktuigen en gereedschappen e.d. aan te raken. 7. Let op: Diverse bassins zijn diep of er staat een sterke stroming. Houdt dus voldoende afstand! 8. Wij adviseren u, ten behoeve van de algemene hygiëne, na het bezoek aan de installatie de handen te wassen. Verklaring Ondergetekende verklaart dat hij/zij, voordat tot ondertekening van dit schrijven wordt overgegaan, kennis heeft genomen van de hierboven vermelde gedragsregels. Wetterskip Fryslân aanvaardt op geen enkele wijze aansprakelijkheid voor schade die is ontstaan ten gevolge van het niet naleven van één of meerdere gedragsregels uit dit schrijven of het niet opvolgen van de gegeven instructies. Naam: ……………………………………………………………….. Adres: ………………………………………………………………..
………………………………………………………………..
Datum:
Handtekening:
Bijlage 2 - handout veiligheidsinstructies voor de rwzi
vervolg Bijlage 2 - handout veiligheidsinstructies rwzi
