PROJECTPLAN Beek en Donk en zijn cultuurlandschap Beek en Donk kent een groot aantal cultuurhistorische waarden. Daarbij gaat het niet alleen om de bekende monumenten zoals bijvoorbeeld kasteel Eyckenlust. De opdracht voor een heemkundekring is niet alleen onderzoek naar het verleden, maar ook behoud en herstel nastreven van cultuurhistorische waarden. Heemkundekring De Lange Vonder wil nu initiatieven ontwikkelen om deze cultuurhistorische waarden te behouden, te accentueren en verder te actualiseren en ontwikkelen. De gemeente Laarbeek wil zich op toeristisch terrein profileren als waterpoort van de Peel. Ook in dat kader past het om cultuurhistorische elementen te integreren. Heemkundekring De Lange Vonder wil graag haar bijdrage leveren door aandacht te vestigen op belangrijke cultuurhistorische waarden zowel binnen de dorpskernen Beek en Donk als daarbuiten en tevens met concrete uitvoering aan de slag te gaan. Dit projectplan is daartoe een aanzet.
Relicten oude cultuurlandschap
Bosjes, oude grenzen, beken
naaldbos, vennen
1. Het Leek als onderdeel van de herinrichting Snelle Loop In september jongstleden heeft het archeologisch adviesbureau RAAP uit Weesp op verzoek van het waterschap Aa en Maas een rapport uitgebracht over de herinrichting van de benedenloop van de Snelle Loop, de grensstroom tussen de gemeente Gemert-Bakel en de gemeente Laarbeek. In dit interessante rapport worden de aardkundige, archeologische en cultuurhistorische waarden uitvoerig beschreven. Wat de cultuurhistorische waarden van het betreffende gebied betreft gaat het niet alleen om nog aanwezige elementen, maar ook om elementen, die verdwenen zijn of waarvan de functie verloren is gegaan (paragraaf 7.2.3. van het rapport). Concreet gaat het onder andere om: het historisch wegenpatroon van nog bestaande en enkele relevante verdwenen wegen; reconstructie historische waterwegen (Aa, Rips, Liesloop); 19e eeuws prieeltje aan de monding van de Snelle Loop in de Aa (op Gemerts gebied); het Liesven als molenvijver of visvijver; grenspalen; galgen; banhek uit de 18e eeuw op de Beekse Dijk / Gemertseweg; reconstructie middeleeuwse landweer: Walgraaf, Snelle Loop en wallichaam (gemeente Laarbeek en gemeente Gemert-Bakel); reconstructie van het unieke clampenlandschap aan de Beek en Donkse zijde van de landweer. persoonsvonder en voorde aan de kruising van de Broekkantseweg met de Snelle Loop; de voormalige overgangen van de historische wegen over beeklopen in het plangebied; de resten van historische groenstructuren van het grotendeels verdwenen hoeven- en coulissenlandschap aangeduid als cultuurhistorisch (en aardkundig) waardevol. De rapporteurs van Raap bestempelen het gebied rondom de benedenloop van de Snelle Loop als een enorm cultuurhistorisch waardevol gebied. De Snelle Loop en haar dubbele voorganger is van oudsher een kunstmatige constructie, bewust gegraven als politieke en economische grens. Hun adviezen nemen we graag over. Hieronder een korte toelichting op een aantal onderdelen.
1.1 Herstel landweer Een belangrijk gegeven is de reconstructie van de landweer en dat tot aan de Broekkantseweg. De huidige Snelle Loop moet dan omgevormd worden tot een dubbele loop met tussenliggend wallichaam. Eén van de lopen kan ecologisch worden ingericht met vistrappen, waardoor vismigratie mogelijk wordt gemaakt. Door het wallichaam te voorzien van kaphout, wordt de leefomgeving gecreëerd voor verschillende diersoorten. De oude functie was om het vee aan de goede kant van de Snelle Loop te houden; een oude strijd tussen Gemert en Beek.
Huidige situatie Gemertseweg westerzijde
Herstelde dubbelloop en landweer oostkant Gemertseweg
Kosten: Voorbereidingskosten Uitvoeringskosten
€ 15.000 € 35.000
1.2 Herstel clampenlandschap Wat de Beek en Donkse zijde van de reconstructie van de landweer betreft moet de nodige aandacht besteed worden aan de reconstructie van het unieke clampenlandschap. Deze clampen zijn kleine vierkante stukjes grond, voornamelijk weiland, gelegen aan de vroegere landweer, nu Snelle Loop, die in vroeger tijden zijn uitgegeven aan particulieren onder de voorwaarde dat zij daarbij ook de landweer onderhielden. 1.3 Reconstructie van de Middeleeuwse vonder Het einde van de landweer kan geaccentueerd worden door de reconstructie van een van de oudste doorgangen in het plangebied, namelijk de middeleeuwse vonder of bruggetje met voorde. Ook kan daar een grenspaal geplaatst worden of een eik die het eindpunt van de landweer markeert. 1.4 Herstel van het Liesven en informatie watermolen Verder wordt geadviseerd het Liesven te herstellen naar de landschappelijk situatie eind 18e eeuw, toen het aangetakt was op de Aa middels een sluisje. Het kan gaan fungeren als regenwaterbuffer en in de winter als schaatsvijver. Daarbij kan ook een informatiebord geplaatst worden van de aldaar gestaan hebbende watermolen. Hierbij wordt verwezen naar een artikel dat in heemtijdschrift D’n Tesnuzzik nr. 4 2010 zal verschijnen, waarin aangetoond wordt dat in het Leek een watermolen heeft gestaan. 1.5 De galg In de 18e eeuw was de doodstraf nog niet afgeschaft. De doodstraf werd meestal voltrokken door middel van ophanging aan de galg. Iedere heerlijkheid had zijn eigen galg. Waar was nu die plaats - zoals de schepenen het beschreven - ”alwaar men gewoon is binnen dese heerlijkheid te doen executie van criminele justitie”? Uit een aantal aktes weten we dat deze plaats moet gezocht worden langs de ’Beeksen dijk’. De galg stond dus langs de weg naar Gemert, vlakbij de grens met Gemert. Het was gebruikelijk dat executieplekken ver van de kom van het dorp verwijderd waren en langs de dorpsgrenzen stonden. Zo weten wij dat de galg van Erp op de grens met Lieshout op de heide stond, nu nog te herkennen aan de straatnaam ’Het Gerecht’ in het Lijnt. De Gemertse galg stond in de buurt van Tereyken, dus niet zo ver van de Beek en Donkse galg. (zie D’n Tesnuzzik nr. 1 2010). De plek zou gemarkeerd kunnen worden met een kunstwerk dat op enigerlei wijze verwijst naar de daar gestaan hebbende galg. Kosten: Planten van een eik en plaatsen infobord
€ 800
1.6 Wandelroutes en informatieborden Wandelroutes met informatieborden moeten dit vrij unieke gebied rondom de Snelle Loop toegankelijk maken voor het publiek. Op dit moment loopt er geen enkele weg naar het punt waar de Snelle Loop in de Aa uitstroomt Heemkundekring De Lange Vonder ondersteunt de adviezen van Raap inzake de herinrichting van de benedenloop van de Snelle Loop van harte en is uiteraard bereid daaraan alle medewerking te verlenen. Hoewel bovenstaande elementen een onderdeel kunnen vormen van de totale herinrichting van de Snelle Loop, is het natuurlijk ook mogelijk om de genoemde onderdelen aan te pakken los van die totaalontwikkeling. Dat geldt bijvoorbeeld voor de plannen rond de voormalige galg.
2. De Oude Toren In de Beekse Akkers staat nog steeds de Oude Toren, hoewel duidelijk minder zichtbaar dan vroeger, te pronken. De toren, het oudste monument van Beek en Donk, is eigendom van de gemeente Laarbeek. Naar ons gevoel wordt er te weinig met dit monument gedaan. Een enkele keer wordt de toren voor bezoekers opengesteld tijdens een monumentendag, veelal om de toren te beklimmen en om te genieten van het uitzicht. Hoewel, dit laatste wordt toch sterk beperkt door de aanwezigheid van de houten klankborden in de galmgaten. Het zou een perfecte plek zijn voor de Heemkundekring om daar tentoonstellingen te houden. Een vast onderdeel daarvan geeft informatie over de historie en lotgevallen van de losstaande toren en zijn directe omgeving (akkers, windmolen, oude wegen, middeleeuwse bewoning,..) Daarvoor dienen echter wel een aantal voorwaarden vervuld te zijn. De toren ligt op het kerkhof van de Beek en Donkse parochie zowat tegen de achterzijde. De toegangsdeuren tot de toren vanuit de huidige ingang van het kerkhof gezien aan de achterzijde, op enkele meters van de omheining. Mede met oog op de eerbiediging van de rust op het kerkhof zou in de omheining tegenover de deuren van de Oude Toren een nieuwe toegang gemaakt moeten worden. Verder zouden de ruimte op de begane grond, alsmede op de eerste verdieping gerieflijker en geschikt gemaakt moeten worden voor het organiseren van activiteiten aldaar.
De Oude Toren van Beek
Graf van jonkheer JJF de Jong van Beek en Donk, eigenaar kasteel Eyckenlust Kosten: Nieuwe toegang maken en toren geschikt maken Toren geschikt maken voor de Kerkuil en plaatsen Kerkuilenkast in samenwerking met de Kerkuilenwerkgroep
€ 15.000
3. De Goorloop Langs de Goorloop is enige jaren gelden een ecologische verbindingszone aangelegd. In dat kader is op een enkele plaats de Goorloop in de oude situatie hersteld. Op andere plaatsen is telkens slechts een zijde van het riviertje aangepast. Daardoor ontstaat de indruk dat er slechts half werk is geleverd. Op dit moment is de voltooiing van de ruit om Eindhoven met daarbij de aanleg van een weg (eventueel) langs het Wilhelminakanaal. Dat die weg er komt lijkt gezien de beslissing, die Gedeputeerde Staten onlangs genomen heeft, zo goed als vast te staan. Mogelijk zou in het kader van die nieuwe weg ook de totale reconstructie van dit riviertje ter hand genomen kunnen worden. Het vergt echter eerst een gedegen onderzoek op welke wijze deze reconstructie gestalte zou moeten krijgen. Het onderzoek van RAAP naar de benedenloop van de Snelle Loop zou daarvoor als voorbeeld kunnen dienen.
4. Namen in het landschap Van oudsher is het landschap door mensen voorzien van namen. Allereerst zijn er de plaatsnamen en veldnamen, maar daarnaast kregen ook boerderijen, hoeven, bruggen en andere opvallende elementen een naam. Heemkundekring De Lange Vonder wil een aantal van die vergeten namen weer in herinnering brengen door het aanbrengen van naamborden, al dan niet voorzien van extra informatie. We beginnen met namen van oude hoeven en namen van bruggen en beekovergangen. 4.1 Oude hoeves Door voortdurend historisch onderzoek is het nodige bekend geworden over de ligging van oude hoeves binnen Beek en Donk. Beek en Donk heeft wat dat betreft een rijkere geschiedenis dan menigeen denkt. Sommige van die oude hoeves met mooie (nu verdwenen) namen bestaan nu nog en anderen zijn in de loop der tijd verdwenen of zijn vervangen door nieuwere gebouwen. De heemkundekring pleit er voor deze zichtbaar te maken in het straatbeeld door in overleg met bewoners/eigenaren naamplaten te ontwikkelen en te bevestigen. Voorbeelden zijn: de nieuwe hoeve Ten Bleek, de verdwenen hoeves Ten Bleek en de Pas , verdwenen hoeves van Hooidonk, verdwenen goederen geslacht Van Eijck, etc. 4.2 Bruggen Beek en Donk wordt niet alleen doorsneden door de Zuid-Willemsvaart en het Wilhelminakanaal, maar ook door diverse waterlopen. Daardoor liggen er relatief veel bruggen in de wegen in en rond Beek en Donk. Deze bruggen kennen eveneens al een lange geschiedenis en hebben allen namen gedragen, die we in de archieven regelmatig tegenkomen. Ook deze namen zijn verdwenen. Maar ook deze namen, evenals die van de oude hoeves, kunnen middels naamplaten weer zichtbaar worden voor bewoners en bezoekers van Beek en Donk. Voorbeelden zijn de Heesterbrug, de Voortse brug , De Lange Vonder, Donkersvoort, etc. Zeker in het kader van Laarbeek als waterpoort van de Peel past het om extra aandacht te vragen voor watergerelateerde elementen zoals bruggen. Kosten: Van 20 hoeves en 10 bruggen de oorspronkelijke naam en overleveringen achterhalen en info-borden te plaatsen
€ 25.000
5. Cultuurhistorische informatie en routes Historische plekken zijn niet direct voor elke inwoner of bezoeker herkenbaar en zichtbaar. Informatie over bijzondere plaatsen en objecten maakt duidelijk wat de historie van dat monument of van die plek behelst en laat daardoor het besef van de waarde ervan toenemen. De historie wordt niet alleen begrijpelijker maar ook zichtbaar en beleefbaar. Tevens zal het bijdragen aan het historisch besef van onze inwoners. De meest opmerkelijke en opvallende monumenten en cultuurhistorische plekken in ons landschap moeten voorzien worden van informatie in de vorm van een informatiebord, een kaart of afbeelding of andere aanduidingen. Voorbeelden van historische plaatsen zijn: het Laar ,daar waar de Laarbeekse dorpen aan elkaar grenzen, de stalen Laarbrug, de Oude toren, verdwenen windmolen, de oorspronkelijke hoge akkers en akkercomplexen, leemkuilen, een aantal (verdwenen) boerderijen en bruggen (zie het bovenstaande over namen in het landschap), Heereind (oud gehucht), d’Auwert als oud akkercomplex, Malkendonk, Grensweg, de Hei (grafheuvels), ’t Slotje en uiteraard diverse monumenten, zoals het kasteel, de kerken en kapellen, oude fabrieksgebouwen en villa’s. Informatie op borden in het landschap moet beperkt blijven. Het is daarom wenselijk om aanvullende en achtergrondinformatie op een andere manier toegankelijk te maken. Daarbij wordt gedacht aan een beschrijving op papier in de vorm van brochures of boekjes, maar tevens ook aan informatie op internet. De informatie moet zodanig aangeboden worden dat het voor fietsers en wandelaars bruikbaar en leesbaar is op hun tocht door Beek en Donk. In de brochures of boekjes kunnen tevens plattegronden of routebeschrijvingen worden opgenomen, zodat men per fiets of wandelend de diverse objecten kan bezoeken. Op die manier ontstaat er een cultuurhistorische wandel- of fietsroute. Kosten: Ontwikkelen themaroutes (wandel- en fietsroutes) Plaatsen routebordjes (ism VVV en ANWB) Ontwikkelen folders met routebeschrijving
€ 50.000
6. De poel op Donkersvoort Vroeger kende elk dorp naast de dorpskern meerdere oude gehuchten, die elk zelf ook weer een ‘kern’ hadden. Op veel van die oude gehuchten lag in hun ‘kern’ een poel die voor meerdere doeleinden werd gebruikt. Drenkplaats voor vee, brandkuil, wasplaats, e.d. Aan de Donkervoortsestraat lag een dergelijke poel. Het is wenselijk om die poel in de oude vorm te herstellen. Naast een cultuurhistorisch doel wordt daarmee ook gewekt aan natuurdoelen.
Kosten: Regelen vergunningen en leges Vellen 1 boom voor licht poel Graven poel Begroting: Subsidie gemeente Laarbeek Subsidie Leader de Peel Totale kosten project bedragen Beek en Donk, 28 oktober 2010 Namens de heemkundekring De Lange Vonder Frans Leenders Lou Noten Martin Philipsen
€ 5.000
€ 72.900 € 72.900 € 145.800
