Basisinspectiemodule Kwartsstof
1
Deze BasisInspectieModule (BIM) is opgesteld aan de hand van de stand van de wetenschap en is geschreven voor intern gebruik door de Inspectie SZW. Verder is de in deze BIM beschreven werkwijze algemeen omschreven. Inspecteurs kunnen op grond van de aangetroffen situatie in een bedrijf afwijken van de hier beschreven werkwijze
2
Basis Inspectiemodule Toepassingsgebied: Deze basisinspectiemodule is toepasbaar op werkzaamheden of arbeidsplaatsen waar werknemers worden blootgesteld aan respirabel kristallijn kwarts. Kwarts is de veel gebruikte naam voor de chemische verbinding silicium dioxide (SiO2). Silica kan voorkomen in kristallijne en amorfe vorm. Een amorfe vorm van silica is bijvoorbeeld glas. Wanneer in deze inspectiemodule de term kwarts gebruikt wordt, wordt respirabel1 vrij kristallijn silica bedoeld. Blootstelling aan kwarts kan effect hebben op de luchtwegen van werknemers. Langdurige, hoge blootstelling kan tot silicose leiden. Diep in de longen kunnen de kwartsstofdeeltjes bindweefselvorming veroorzaken. Dat wordt longfibrose of ook wel stoflongen (of silicose) genoemd. Blootstelling aan kwarts kan uiteindelijk longkanker veroorzaken. Kwarts is daarom geclassificeerd als kankerverwekkende stof en de wettelijke grenswaarde voor blootstelling aan kwarts is vastgesteld op 0,075 mg/m3 (zie Arboregeling, bijlage XIII). Kwartsblootstelling kan voorkomen in zeer uiteenlopende bedrijfstakken. Veel bouwmaterialen zijn in meer of mindere mate kwartshoudend. Bij de productie en het bewerken (zagen, schuren e.d.) van deze materialen ontstaat stof met daarin respirabel kristallijn kwarts. Voor zandsteen dat uit 50 tot 90% uit kwarts bestaat geldt zelfs een verbod op het bewerken of verwerken ervan (zie Arbobesluit art. 4.60 Zandsteenverbod) en ook zandstralen met een stof met een kwartspercentage van meer dan 1% is verboden (zie Arbobesluit art. 4.61 Zandstraalverbod). In metaalgieterijen wordt vormzand gebruikt om gietmallen te maken. Kwarts is een van de bestanddelen van dit vormzand. Kwarts is verder een grondstof in de glasproductie en wordt ook als vulstof toegepast in veel producten waaronder verven en plastics. Ontwikkeld door: Expertisecentrum, Vakgroep Arbeidshygiëne & Chemische Veiligheid Datum goedkeuring module, versienummer en geldigheidsduur: Datum juridisch getoetst: 23 april 2013: P. Stege Datum goedkeuring MT ARBO: 22 juli 2013 Deze basis-inspectiemodule is geldig totdat wijzigingen in de regelgeving of stand van techniek bijstelling noodzakelijk maken.
1
Na het inademen van stof zal een deel van de deeltjes weer uitgeademd worden, een ander deel blijft achter in de luchtwegen. In het algemeen geldt dat de deeltjes met de kleinste diameter het diepst in de longen kunnen doordingen. Respirabel stof is die fractie van het zwevende stof, die doordringt tot in de terminale bronchiën en in de longblaasjes
3
Vereist kennisniveau en training: Voor het kunnen uitvoeren van een inspectie en het toepassen van de module is een kennisniveau vereist die overeenkomt met de eindtermen uit de Arbo-opleiding: • Arbo-opleiding, modules: - G2a Beoordeling van blootstelling aan gevaarlijke stoffen - G4a Kankerverwekkende, mutagene en reproductietoxische stoffen Daarnaast moet men op de hoogte zijn van de brancheafspraken die voor het onderwerp kwarts zijn gemaakt in de volgende arbocatalogi (zie http://www.arboportaal.nl/content/szwgoedgekeurde-arbocatalogi ): • Afbouw • Slopen • Bestratingen (let op: onderdeel kwarts is afgekeurd door I-SZW !) • Betonmortelindustrie • Betonproductenindustrie • Bouw en infra • Keramische procesindustrie • Natuursteen
4
Inspectievragen met toelichting Herkennen gevaar 1.
Op welke werkplekken en bij welke taken kan blootstelling aan kwartsstof voorkomen in het bedrijf? Veel bouwmaterialen zijn in meer of mindere mate kwartshoudend. Kwartshoudend wil zeggen dat een materiaal minimaal 1,5 % vrij kristallijn kwarts bevat. Onderstaande tabel geeft globaal de kwartsgehaltes van een aantal veel voorkomende bouwmaterialen aan. Materiaal Betonsteen Baksteen Kalkzandsteen Zandsteen Cellenbeton Beton Cement Keramiek Puin
Percentage kwarts 25 - 40 10 - 25 30 - 83 50 - 90 12 - 44 20 - 30 19 - 28 15 - 28 1 - 14
Bron: ‘Blootstelling aan kwarts in de bouwnijverheid. Stand der techniek op het gebied van beheersmaatregelen.’ Ir. S.K.M. Hilhorst, Dr. Ir. M.E.G.L. Lumens, SZW 1999
Daarnaast bevatten ook veel natuursteensoorten kwarts. Het kwartsgehalte verschilt hier per steensoort. Natuursteensoorten zoals gips, mergel en marmer zijn niet kwartshoudend. Nadere informatie hierover is te verkrijgen bij het Centrum Natuursteen in Utrecht (0302142480). Beroepsmatige blootstelling aan kristallijn silica komt voor bij heel wat industriële activiteiten, zoals bij steengroeven, mijnbouw, bewerken van mineralen (vb. drogen, vermalen, verpakken en verwerken), werken met leisteen, breken en houwen van stenen, metaalgieterijen, produceren van bakstenen en dakpannen, bepaalde hittebestendige processen, bouwwerken waarbij natuursteen, beton, baksteen en bepaald isolatiemateriaal wordt gebruikt, aanleg van tunnels, restaureren van gebouwen en in de pottenbak- en keramiekindustrie. In de betonproductenindustrie kan naast blootstelling aan kwarts in de grondstoffen, ook blootstelling veroorzaakt worden door kwartsstof van gedroogde betonresten. Bij bouwwerkzaamheden waarbij gezaagd, geboord en gefreesd wordt in allerlei bouwmaterialen en tenslotte tijdens sloop en bestratingswerkzaamheden kan blootstelling aan kwartsstof voorkomen. Voor een goede beoordeling van de blootstelling is het noodzakelijk vast te stellen of kwartshoudende grondstoffen of producten gebruikt worden door het bedrijf en bij welke taken en functies er blootstelling kan voorkomen. In Bijlage 2 van de Gids voor Goede Praktijken2 staan tabellen weergegeven van processen die kwartsstof voortbrengen waarbij blootstelling kan voorkomen (niet uitputtend). Uit diverse blootstellingsonderzoeken in opdracht van stichting Arbouw is gebleken dat in de bouw bij bewerkingen van steenachtig materiaal de grenswaarde van kwartsstof flink wordt overschreden. Onderstaande tabel geeft een globaal inzicht van de voorkomende concentraties kwartsstof bij verschillende bewerkingen.
2
Gids voor Goede Praktijken voor de bescherming van de gezondheid van werknemers door de behandeling en gebruik van kristallijn silica en producten die het bevatten
5
Bron: brochure Arbouw ‘Kwartsstof te lijf’
2.
Is de aard, de mate en de duur van de kwartsblootstelling beoordeeld? Respirabel kristallijn kwarts is kankerverwekkend voor de mens met een wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m3 (TGG 8 uur). Kwarts is opgenomen in de Arboregeling, bijlage 13 in de lijst B1 Lijst met wettelijke grenswaarden voor kankerverwekkende stoffen, vastgesteld op basis van het drempelwaarde-effect. Dat betekent dat bij concentraties onder de grenswaarde geen gezondheidseffecten aangetoond zijn. Wanneer er zichtbaar stof waarneembaar is in de lucht bij activiteiten met steenachtig materiaal dan wordt de grenswaarde voor kwarts overschreden. Om de aard, mate en duur van de blootstelling te beoordelen kan gebruik gemaakt worden van meerdere methoden. Zo kunnen kwartsstofmetingen uitgevoerd worden volgens een geschikte meetmethode en meetstrategie, maar ook kan gebruik gemaakt worden van een door de branche vastgelegd meetprotocol. Voor de toetsing van de blootstelling aan kwartsstof aan de grenswaarde dient een genormaliseerde methode gebruikt te worden zoals NEN 689 of de BOSH methodiek. Met behulp van deze toetsingsmethode wordt ook de periodiciteit van herhalingsmetingen vastgesteld. Maatregelen zijn doeltreffend als werknemers niet meer worden blootgesteld aan gevaarlijke stoffen in zodanige mate dat hun veiligheid in gevaar kan worden gebracht of dat schade kan worden toegebracht aan hun gezondheid.
Beoordelen risico’s aan de hand van de maatregelen 3.
Kan de blootstelling aan kwartsstof worden voorkomen door vervanging ? Als uit de resultaten van de beoordeling van de aard, mate en duur van de blootstelling aan kwarts is gebleken dat de grenswaarde voor kwarts wordt overschreden en er dus gevaar voor de gezondheid van werknemers bestaat, dan moeten technische of organisatorische maatregelen worden genomen om de blootstelling bij de bron te voorkomen of te verminderen tot een zo laag mogelijk niveau onder de grenswaarde. Eerst moet worden nagegaan of minder schadelijke stoffen kunnen worden gebruikt. Voor kankerverwekkende stoffen en dus voor kwarts geldt deze verplichting nog nadrukkelijker. Als het technisch mogelijk is moet een kankerverwekkende stof worden vervangen door een andere stof. Economische motieven spelen daarbij geen rol. Omdat bij het productieproces van veel bouwmaterialen kwartshoudende grondstoffen gebruikt worden is vervanging van kwarts in dat geval niet mogelijk. Maar bij toepassing van bouwmaterialen in de bouw is vervanging soms wel mogelijk door bijvoorbeeld te kiezen voor ander materiaal; bijvoorbeeld gipsblokken in plaats van cellenbeton of kwartsvrije in plaats van kwartshoudende natuursteen. Een technische maatregel om de kans op blootstelling aan kwartsstof zoveel mogelijk bij de bron daarvan te voorkomen is het gebruik maken van een andere werkmethode; bijvoorbeeld
6
blokken laten knippen in plaats van zagen of het nat boren/zagen van steen en beton, zodat er minder stof vrijkomt. 4.
Zijn collectieve of organisatorische maatregelen genomen om blootstelling aan kwartsstof te voorkomen of te beperken ? Voor de invulling van de beschikbare beheersmaatregelen om blootstelling aan kwartsstof te voorkomen of te beperken zal de betreffende arbocatalogus van de branche geraadpleegd moeten worden. In de sectoren waar kwartsblootstelling plaatsvindt is de toepassing van gesloten systemen in veel gevallen (nog) niet mogelijk. In die gevallen zal de blootstelling voorkomen of beperkt moeten worden door gerichte afzuiging eventueel in combinatie met algemene ventilatie. Een andere wijze waarop de blootstelling aan kwartsstof beperkt kan worden is het gebruik van watertoevoer, bevochtigen of vernevelen. Dit wordt ondermeer toegepast bij diverse gereedschappen, maar kan ook ingezet worden op de arbeidsplaats (bijv. nat houden terrein of gebruik sproei-installaties bij betonproductie). Door TNO is onderzoek uitgevoerd naar de prestaties van emissiearme gereedschappen die gebruikt worden bij de bewerking van kwartshoudende materialen. Op de site www.stofvrijwerken.tno.nl/ zijn de prestatietoetsen van deze gereedschappen in te zien. Bij juist gebruik van deze gereedschappen, indien nodig met de genoemde afzuiging, zal de blootstelling aan kwarts onder de grenswaarde blijven. Hierbij worden ook organisatorische maatregelen aangegeven waarbij een label wordt gehanteerd met de verantwoorde inschakeltijd per 8-urige werkdag. Daarnaast heeft de Stichting Arbauw een keuzewijzer gemaakt ‘Zoek een stofzuiger voor uw gereedschap’ (zie www.stofvrijwerken.nl ) waarbij voor diverse handgereedschappen is aangegeven welke stofzuiger een effectieve reductie geeft van de concentratie respirabel kristallijn kwarts in de ademzone. Wanneer desondanks nog aanvullende adembescherming nodig is, wordt dit middels een pop-up op de site aangegeven. De inspecteur kan aan de hand van de prestatietoetsen van de gebruikte handgereedschappen en stofzuigers controleren of de blootstelling aan respirabel kristallijn kwarts beneden de wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m3 blijft.
5.
Wordt adembescherming gebruikt om blootstelling aan kwartsstof te voorkomen of te beperken ? Pas als blijkt dat bovengenoemde maatregelen niet afdoende zijn, mogen persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM’s) worden voorgeschreven. Echter, de duur van het dragen van deze PBM’s moet tot het strikt noodzakelijke worden beperkt. Wanneer de mate van blootstelling bekend is en de grenswaarde wordt overschreden dan kan aan de hand van de protectiefactor van het ademhalingsbeschermingsmiddel het juiste type adembeschermingsmiddel worden gekozen.
6.
Wordt voorlichting en instructie gegeven over kwartsstof ? Werknemers die kunnen worden blootgesteld aan kwartsstof zullen specifieke voorlichting en instructies moeten ontvangen over de risico’s van kwartsstof en de aanwezige beheersmaatregelen die het bedrijf heeft genomen. De inspecteur beoordeelt hoe de voorlichting, instructie en toezicht met betrekking op de blootstelling aan kwartsstof zijn ingevuld. Zijn er mondeling/ schriftelijke werkinstructies? Wordt er voorlichting gegeven door middel van bijvoorbeeld toolboxmeetings of door de arbodienst? Ook de voorlichting en instructie van werknemers over onder andere de risico’s van respirabel kwartsstof, de schoonmaakprocedures (niet vegen of blazen met perslucht) of de wijze waarop grondstoffen gehanteerd moeten worden is onderdeel van dit inspectiepunt.
7
7.
Overige zaken: arbozorgsysteem, orde en netheid, eten&drinken, AGO Naast bovenstaande arbeidshygiënische strategie is het van belang dat de werkgever een aantal algemene maatregelen treft om de blootstelling aan kwartsstof zoveel mogelijk te beperken. Dit kan bijvoorbeeld door regelmatige inspectie van gereedschappen en controle van stofafzuiginstallaties. Daarnaast kunnen hygiënische maatregelen als de wijze waarop met werkkleding en persoonlijke beschermingsmiddelen wordt omgegaan en eten en drinken op de werkplek tijdens de inspectierondgang aan de orde komen. Werknemers hebben recht op een arbeidsgezondheidskundig onderzoek voorafgaand aan de werkzaamheden waarbij zij blootgesteld worden aan gevaarlijke stoffen. In sommige branches is de invulling van het arbeidsgezondheidskundig onderzoek in verband met de blootstelling aan kwartsstof vastgelegd in de arbocatalogus, zoals bijvoorbeeld in de betonproducten- en keramische industrie en de natuursteenbranche. Hierbij worden onder meer een vragenlijstonderzoek en longfunctiemetingen uitgevoerd en wanneer er aanleiding toe is wordt een thoraxfoto gemaakt.
8
Wettelijke grondslag Deze module is gebaseerd op de volgende artikelen: Arbeidsomstandighedenbesluit: 4.1c, 4.2, 4.10a, 4.10d, 4.13, 4.16, 4.17, 4.18, 4.19, 4.20, 4.60, 4.61, Arboregeling: 4.20, Bijlage XIII Lijst van wettelijke grenswaarden Hieronder zijn de belangrijkste feitnummers opgenomen met de daarbij behorende handhavingsinstrumenten. Feitnummer B4001c101
Omschrijving
HH instrument Eis
Blootstelling aan gevaarlijke stoffen beperken door het ontwerp en de organisatie van de arbeidssystemen op werkplek B40020101 bij mogelijke blootstelling aan gevaarlijke stoffen ongeacht het Waarschuwing werken ermee in ri&e aard, mate en duur blootstelling beoordelen Toetsing mbv genormaliseerde methode en Eis B40020801 uitvoering periodieke metingen na toetsing van mate van blootstelling B4010d101 Inhoud voorlichting en onderricht bij werk met gevaar Waarschuwing blootstelling aan gevaarlijke stoffen */Eis B40160301 Als uit blootstellingsbeoordeling blijkt dat de grenswaarde stilleggen wordt overschreden dan worden zo snel mogelijk met/ zonder doeltreffende maatregelen getroffen. boeterapport B40160401 Tot dat doeltreffende maatregelen zijn gerealiseerd zijn stilleggen met/ tijdelijk maatregelen getroffen die zorgen dat de blootstelling zonder van werknemers lager is dan de grenswaarde. boeterapport B40180101 Kankerverwekkende of mutagene stoffen worden Waarschuwing geproduceerd of gebruikt in een gesloten systeem voor zover */Eis dit technisch uitvoerbaar is B40180201 Als gesloten systeem technisch niet uitvoerbaar dan worden Waarschuwing dampen of gassen directe afgezogen bij de bron. Afgezogen */Eis lucht mag niet zonder meer in de ruimte worden teruggevoerd B40180301 Indien maatregelen aan de aan de bron technisch niet Waarschuwing uitvoerbaar zijn dan worden persoonlijke beschermingsmiddelen toegepast *Waarschuwing kan als het onderwerp uitgewerkt is in de voor de betreffende sector goedgekeurde arbo-catalogus
9
