A.C. Hemmes-Hoogstadt

'Sies mijn vlien, mijn jaghen'. Over vorm en inhoud van een corpus Middelnederlandse spreukachtige hoofse lyriek. Lund, UB, Mh 55 en Brussel, KB, Ms.IV 209/II A.C. Hemmes-Hoogstadt

bron A.C. Hemmes-Hoogstadt, 'Sies mijn vlien, mijn jaghen'. Over vorm en inhoud van een corpus Middelnederlandse spreukachtige hoofse lyriek. Lund, UB, Mh 55 en Brussel, KB, Ms.IV 209/II. Verloren, Hilversum 2005

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/hemm002sies01_01/colofon.php

© 2015 dbnl / A.C. Hemmes-Hoogstadt

9

Woord vooraf De lange route naar de top heb ik maar zelden als saai ervaren. Natuurlijk moest er geploeterd worden en sommige passages waren zo lastig, dat ze slechts via een aantal passen terug en een ander opstapje konden worden genomen. Vele jaren bleef die top lokken. Onderweg kwam ik talloze interessante zijpaden en verleidelijke uitzichten tegen, zodat het me vaak moeite kostte het doel niet uit het oog te verliezen. De momenten dat ik het gevoel had een eenzaam avontuur te zijn aangegaan duurden gelukkig nooit lang. Veel tochtgenoten, die ik hier graag wil bedanken, vergezelden mij op het gehele of delen van het traject. Allereerst wil ik mijn promotor, Wim Gerritsen, noemen. Dat ik onder de leiding van een zo beproefde gids mijn avontuur heb mogen volbrengen, beschouw ik als een grote eer. Aanvankelijk heeft hij veel geduld gehad en me de ruimte gegeven lange pauzes in te lassen, maar als ik weer op adem was gekomen, stond hij altijd klaar voor het volgende stukje. Toen duidelijk werd dat de tijd voor een toppoging beperkt was en het moment daartoe gunstig leek, heeft hij echter het touw stevig ter hand genomen, mij in het rechte spoor gehouden en me gestimuleerd de route uit te klimmen en daarvan helder verslag te doen. Ik heb onderweg veel van hem geleerd. Daarnaast kon ik rekenen op de aanmoedigingen en de uitgestoken hand van de professores emeriti Dr. H. Tervooren en Dr. A.H. Touber, toen ik de mij grotendeels onbekende zone van de Middelhoogduitse lyriek - en dan met name die van de Sangspruch - wilde doorkruisen. Dankzij hen is het me nog duidelijker geworden hoe vaak de Middelhoogduitse en de Medioneerlandische lyriek - en hun onderzoekers - langs dezelfde route trekken. De hoogleraren Dr. J.P. Gumbert (emeritus) en Jos Biemans gidsten mij veilig door de codicologische en paleografische passages en deelden genereus van hun specialistische kennis; Evert van den Berg heeft mij in het ‘gemengd terrein’ van de dialectgeografie en de historische taalkunde voor menige uitglijer behoed. Bij mijn aarzelende en soms wankele interpretatiestappen hebben Karina van Dalen-Oskam, Ton Duinhoven, Annelies van Gijsen en Corry Hogetoorn mij met uitvoerige raad en daad terzijde gestaan. Voor bibliotheekvragen kon ik altijd bij Bertine Bouwman terecht. Veel dank ben ik ook Gisela Gerritsen-Geywitz en Thea Summerfield-de Vries verschuldigd: zij vertaalden mijn Nederlandse samenvatting in fraai Duits en klinkend Engels. Tijdens het schrijven van het gedeelte over het al of niet gezongen zijn van deze gedichten bereikte mij het ontstellende bericht van het verongelukken van Kees Vellekoop. Hij had toegezegd deze paragraaf met mij te bekijken, maar die afspraak kon hij niet meer nakomen. In dankbare herinnering aan zijn warme belangstelling en aan alles wat ik vanaf het Antwerps Liedboek-project gedurende vele jaren van hem heb mogen leren, draag ik dat deel aan hem op.

A.C. Hemmes-Hoogstadt, 'Sies mijn vlien, mijn jaghen'. Over vorm en inhoud van een corpus Middelnederlandse spreukachtige hoofse lyriek. Lund, UB, Mh 55 en Brussel, KB, Ms.IV 209/II

10 In 1992 a travel grant of NWO enabled me to study the bifolium at Lund University Library where it is preserved. During that stay the then Principal Librarian P. Ekström Ph.D. and the present Keeper of Manuscripts Birgitta Lindholm did their utmost to fulfil all my wishes. I am very grateful to them for their help at that time and in later years. I also wish to thank Lund University Library for the permission to print reproductions of the bifolium Mh 55 in this doctoral thesis. Daarvoor heb ik gebruik mogen maken van een microfilm uit het fotoarchief van de bronnen van de Middelnederlandse letterkunde bij de Opleiding Nederlands aan de Universiteit Utrecht. Ook de Koninklijke Bibliotheek van België verleende mij toestemming afbeeldingen van Ms. IV 209/11 in dit boek op te nemen, waarvoor ik deze instelling van harte dank zeg. Op het laatste traject wist ik mij gezekerd door Greet Jungman en Jan Nijhof, die het tochtverslag met een kritische blik hebben gelezen en mij ieder op hun manier nog eens lieten nadenken over de inhoud van het geschrevene en over de vraag, of dat niet beter en bondiger kon. Voor Greet lagen deze inspanningen op een haar niet geheel onbekend terrein, Jan zal het bij sommige passages van dit hem totaal vreemde massief geduizeld hebben. Ik zal hun inspirerende commentaren missen. Tot slot is er mijn gezin, dat vele jaren met het uitzicht op deze berg heeft geleefd. Sander en Marleen hebben, zodra zij beseften waar ik mee bezig was, mijn klauterpartij met belangstelling gevolgd en door hun relativerende opmerkingen (‘Je wilt het toch zelf?’) me vaak weer met beide voeten op de grond gezet. Dat Marleen mijn laatste hoogtemeters zal begeleiden, is voor haar moeder heel bijzonder. De rol van Sies is nauwelijks in woorden uit te drukken. Als tochtgenoot van het eerste uur heeft hij alle mogelijke emotionele en materiële steun geboden. Ik ben gelukkig en dankbaar dat we samen ook deze top heelhuids hebben mogen bedwingen.


11

1 Voorwerk Niet iedere lezer zal zich dadelijk een voorstelling kunnen maken van het ‘corpus Middelnederlandse spreukachtige hoofse lyriek’ waar het in dit boek om gaat. Het aan een van deze gedichten ontleende citaat in de titel Sies mijn vlien, mijn jaghen bevat een aanwijzing in de in het oog springende tegenstelling vlien ‘wegvluchten’ en jaghen ‘najagen’. Minder evident is die aan het begin, waar het eerste woord in Si es ‘zij is’ moet worden gesplitst en mijn naar een ic verwijst. Wie enigszins bekend is met hoofse lyriek, zal zich nu misschien een in zulke teksten meer voorkomende situatie herinneren van een ic (minnaar) die zich door de dame (si) beurtelings voelt aangetrokken en weggejaagd. De plaats waar de in de titel eerstgenoemde bibliotheek zich bevindt - Lund - zou voor de lezer een ander aanknopingspunt kunnen zijn. De bepaalde groep Middelnederlandse gedichten die daar bewaard wordt, heeft er zelfs de naam ‘Lundse liederen’ aan te danken. Het bescheiden aantal teksten van de andere bewaarplaats, uit de immense collectie handschriften van de Koninklijke Bibliotheek Albert I in Brussel, heeft daarentegen veel minder aandacht gekregen. Het spreukachtige karakter van de in dit boek behandelde hoofse gedichten zal in de loop van de volgende hoofdstukken langzaamaan verduidelijkt worden. De bedoeling van dit eerste hoofdstuk is de gedichten als het ware van een achtergrond te voorzien, verslag te doen van informatief werk, vóór de lezer nader met al deze teksten kan gaan kennismaken. Eerst wordt het onderzoek dat er tot nu toe heeft plaatsgevonden geschetst (1.1.1), daarna zal ik uiteenzetten vanuit welke vragen ik het mijne heb opgezet en hoe dit boek is ingericht (1.1.2). Vervolgens wordt er aandacht besteed aan de wijze waarop de gedichten zijn overgeleverd (1.2) en tot slot verzamel ik gegevens om te kunnen bepalen in welke regio deze teksten denkelijk zijn ontstaan en waar ze mogelijk zijn afgeschreven (1.3).

1.1 Voorgeschiedenis, probleemstelling en opzet 1.1.1 Voorgeschiedenis Vóór de Zweedse germanist Dr. Erik Rooth (1889-1986), in die tijd privaatdocent aan de Universiteit van Lund, zijn boekje Ein neuentdeckter niederländischer Minnesänger aus dem 13. Jahrhundert in 1928 liet verschijnen, had hij op 6 december 1926 voor de Lundse Filologische Vereniging al een voordracht over zijn recente ontdekking gehouden, waarvan het Sydsvenska Dagbladet de volgende dag op pagina 8 verslag deed. Het jaar daarop stond er in het Nordisk Tidskrift för


12 Bok- och Biblioteksväsen een artikel van zijn hand over de vondst.1 Zijn publicatie van 1928 is voor een internationaler wetenschappelijk publiek geschreven. Hij herhaalt daarin de geschiedenis van zijn ontdekking - herfst 1926 - in de Lundse Universiteitsbibliotheek. Wat vond Rooth en hoe trof hij zijn vondst aan? In een map, waarop hij was geattendeerd door bibliothecaris Dr. Wilhelm Norlind, met ongeïdentificeerde perkamenten handschriftfragmenten ontdekte hij een dubbelblad met Middelnederlandse lyriek in de vorm van zestien, deels sterk beschadigde, hoofse gedichten. In zijn tijdschriftartikel heeft hij het over een portfolio met voornamelijk Latijnse handschriftfragmenten, waaraan hij in een voetnoot toevoegt, dat de in deze map bij verschillende gelegenheden opgeborgen fragmenten als boekomslag hadden gediend of uit boekbanden tevoorschijn waren gekomen. De titels van deze boeken waren slechts bij uitzondering bekend.2 Na het verslag van zijn vondst gaat Rooth over tot de beschrijving van het ontdekte bifolium als onderdeel van de inleiding bij zijn ‘editio princeps’ van de erop genoteerde teksten. De eerste acht bladzijden van deze inleiding schetsen een beeld van de Middelnederlandse lyriek uit de 13e en 14e eeuw en haar context. Op de al genoemde beschrijving van het bifolium en zijn ontdekking volgen nog een algemene karakterisering van de gedichten met de vraag of zij nu meer bij de Duitse of de Franse hoofse liefdeslyriek aansluiten (Rooth voelt meer voor dat laatste) en hoe zij zich inhoudelijk en stilistisch verhouden tot de lyriek van Heinric van Veldeke en hertog Jan I van Brabant. In kort bestek behandelt hij de strofebouw met rijm en metrum, waaraan hij wat vergelijkingen met Middelnederlandse, Occitaanse en Oudfranse lyriek koppelt. Veel uitvoeriger is hij over de dialectgeografische achtergrond. Tot slot verantwoordt hij zijn diplomatische uitgave van de gedichten, die de rest van de bladzijden vult.3 Ruim dertig jaar eerder had Dr. Willem Lodewijk de Vreese (1869-1938) in een serie artikelen getiteld ‘Nieuwe Middelnederlandsche fragmenten’ in TNTL 14

1

2

3

Rooth 1928, p. 11 n. 16. Sydsvenska Dagbladet dinsdag 7-12-1926 ‘En trubadurs kärleksdikt i en bokpärm’ (Een troubadours minnedicht in een boekband/-omslag). E. Rooth, ‘Medelnederländska trubadurdikter funna [troubadoursgedichten ontdekt] i Universitetsbiblioteket i Lund’, in: Nordisk Tidskrift för Bok- och Biblioteksväsen 14 (1927), p. 142-146. Voor Rooths biografie: G. Korlén in Vetenskapssocieteten i Lund Årsbok 1988 (Lund University Press), p. 145-150. Rooth 1928, p. 10-11; zijn artikel (zie n. 1) p. 144 en n. 5. In het late voorjaar van 1991 heb ik tijdens mijn verblijf in Lund deze kartonnen doosachtige portfolio gezien. De inhoud bestaat uit grote bruine enveloppen met de opdruk ‘Universitetsbiblioteket Lund’, waarop in ouderwets schuinschrift het erin bewaarde ongeïdentificeerde fragment kort gekenschetst wordt, gevolgd door de over het fragment en zijn herkomst bekende gegevens. Wat er op de envelop stond waarin Rooths vondst bewaard werd, is nergens genoteerd. De mogelijkheid bestaat, dat de toenmalige bibliothecaris Norlind meer wist van de herkomst, maar zijn omvangrijke archief was eind 1993 nog niet ontsloten (schriftelijke mededeling van conservator Birgitta Lindholm op 9-12-1993). Rooth 1928, inleiding: p. 3-10 Mnl. lyriek van de 13e-14e eeuw, p. 10-11 vondst, p. 11-13 beschrijving van het bifolium, p. 13-21 karakterisering van de teksten, p. 21-27 strofebouw, rijm en metrum, p. 27-43 taal, p. 43 verantwoording van de ‘editio princeps’. In de paragrafen 1.2 en 1.3 komt Rooths inleiding eveneens ter sprake.


13 (1895) bericht over de vondst van fragmenten ‘van een handschrift met wereldsche minnedichten’ waarvan het schrift wijst op de 14e eeuw. Hij maakte de twee blaadjes perkament los ‘uit den band van een stichtelijk boeksken uit het begin der 17de eeuw’. Bij zijn beschrijving meldt hij onder meer dat zij ‘aan eene zijde zeer gehavend’ zijn. Verder lezen we: ‘door het aanwenden van een krachtig reagens en lang turen is het mij gelukt het grootste gedeelte toch te lezen’. Een samenvatting van de voornaamste dialectvormen en een verantwoording van de niet strikt diplomatische manier waarop de acht teksten zijn uitgegeven, besluiten de korte introductie.4 Helaas deelt De Vreese nergens de titel en herkomst van het boekje mee en op welke wijze hij de beide blaadjes in de boekband heeft aangetroffen (vgl. n. 73). De fragmenten werden in De Vreeses privé-verzameling opgenomen en na zijn overlijden op 10 januari 1938 kwamen ze onder de hoede van zijn weduwe W. de Vreese-van de Poll te Voorschoten. Van haar heeft de Koninklijke Bibliotheek te Brussel ze - samen met andere fragmenten uit deze collectie - in 1962 verworven.5 Tijdens zijn onderzoek van het bifolium zag Rooth zich onder meer gesteld voor vragen met betrekking tot het schrift en dan vooral de datering ervan. Hij besluit zich tot de ‘Schöpfer der Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’ te wenden, ‘der bewährte Spezialist Prof. Dr. W. de Vreese’ - toen bibliothecaris van de Gemeentebibliotheek te Rotterdam - en schrijft hem op 21 april 1927 een brief, waarin hij zijn vondst meldt en vraagt naar De Vreeses oordeel over de ouderdom van het fragment. Twee kopieën (naar blijkt foto's) en twee afschriften die De Vreese alle mag houden zijn bijgevoegd.6 In zijn antwoord van 21 mei 1927 gaat De Vreese op Rooths vragen in, maar voor een meer gefundeerd oordeel verzoekt hij ‘mir das Perkamentblatt selber zuzuschicken’, want ‘die Photographie ist für meine geschwächten Augen nicht immer deutlich genug’. Aldus geschiedt en Rooth meldt op 9 juni 1927 de verzending van het ‘Fragment in Original’, maar wil dan wel graag per omgaande de foto's terug (vgl. n. 27). In de loop van dat jaar corresponderen beide heren regelmatig met elkaar. Hoofdonderwerp blijft het Lundse bifolium, maar ook andere zaken passeren de revue, zoals Rooths verzoek om een aanbevelingsbrief ten behoeve van een staatsbeurs voor een studiereis naar Belgische bibliotheken (26 augustus), hetgeen De Vreese inwilligt (4 september). In diezelfde brief verwijst hij Rooth naar zijn eigen in TNTL 14 gepubliceerde fragmenten, waaraan hij toevoegt dat de inhoud van de handschriften waartoe hun beider fragmenten behoren zonder twijfel ‘derselbe 4

5 6

De Vreese 1895, p. 260-264. De andere ontdekkingen uit deze serie verschenen in TNTL 13 (1894), p. 235-255; 14 (1895), p. 38-52, p. 168-172; 15 (1896), p. 73-78, p. 277-307; 17 (1898), p. 200-222; 19 (1901), p. 269-288. Zie voor de biografie van De Vreese: Biemans 1989, p. 7-15. Vijftien jaar aanwinsten (1969), p. 49-50. Deze brief, waaruit het eerste citaat afkomstig is, bevindt zich met twee andere van Rooth (gedateerd 16 mei en 9 juni 1927) en De Vreeses antwoord (21 mei 1927) in de BNM te Leiden. De overige bewaard gebleven correspondentie tussen hen beiden is opgenomen in de Leidse UB (BPL 2998 aan De Vreese, BPL 2999 van De Vreese). Voor het tweede citaat zie Rooth 1928, p. 12. De beide meegestuurde afschriften (van het tweede en het achtste gedicht) zijn kritisch en worden gevolgd door een Duitse vertaling; zij bevinden zich in de BNM.


14 ist’.7 Rooth reageert verrast, ziet tussen zijn en De Vreeses fragmenten een naar inhoud en vorm nauwe verwantschap en vraagt toestemming deze gedichten in zijn onderzoek te mogen betrekken. Tevens speelt hij met de gedachte in de toekomst een uitvoeriger studie over de teksten van het bifolium met meer vroege Middelnederlandse lyriek uit te breiden (6 september). Die toestemming moet hij gekregen hebben, want de inleiding van zijn editie uit 1928 bevat gegevens en materiaal uit De Vreeses TNTL-artikel. Irritatie tussen beide correspondenten dreigt na de bekendmaking van Rooths ontdekking in de Belgisch-Nederlandse pers (onder meer in Het Laatste Nieuws (Brussel) en de NRC, beide van 8 september 1927), de circulatie van foto's van het bifolium onder Belgische historici en filologen, aanbiedingen uit deze hoek van hulp voor transcriptie en datering, verzoeken over de vondst te mogen publiceren (zoals van P. de Keyser uit Gent) en De Vreeses angst dat anderen met zijn onderzoeksresultaten aan de haal zullen gaan en hem de mogelijkheden elders nieuwe handschriften te bestuderen zullen ontnemen. Na deze uiteenzetting van De Vreese en Rooths beschrijving van de werkelijke gang van zaken van zijn kant (De Vreese 14 en Rooth 16 oktober 1927, De Vreese 27 januari 1928) verschijnt in 1928 de vertaling ‘naar het hs.’ Een Limburgsch [sic!] minnedichter uit de 13e eeuw door Dr. Erik Rooth, Lund, Zweden van de hand van P. de Keyser.8 De Vreese betreurt de publicatie in de VMKVA en schrijft ‘Sie sollten doch wissen dass diese Akademie nirgend in der Welt au sérieux genommen wird; alles was diese Akademie bis 1914 geworden war, habe ich sie gemacht [...]’ (27 januari 1928). Het laatst bewaarde bericht komt uit Bonn. Rooth deelt op 11 juni 1930 De Vreese mee, dat hij over vier tot vijf dagen naar Nederland zal reizen en hoopt hem in Rotterdam te treffen. Graag zou hij willen vernemen waar de in TNTL 14 uitgegeven fragmenten thans zijn, daar hij eindelijk tijd hoopt te vinden voor uitvoeriger onderzoek van de vroege Middelnederlandse lyriek. Dat onderzoek, waar Rooth ook in zijn boekje van 1928 op vooruitloopt, behelsde een ambitieus plan. Na dit voorproefje wilde hij van deze teksten een kritische editie met taalkundig en stilistisch commentaar als onderdeel van een klein corpus Middelnederlandse liefdespoëzie van vóór 1300 het licht doen zien. Daarin zouden ook de lyriek van Veldeke en Jan van Brabant, enige liederen van Hadewijch en de door De Vreese ontdekte teksten worden opgenomen.9 Tot deze uitgave is het nooit gekomen, al is Rooth zich ook tijdens en na zijn hoogleraarschap aan de Lundse universiteit (1932-1954) met de door hem gevonden gedichten blijven bezighouden. Dat blijkt uit een bij zijn nagelaten papieren bewaarde

7

8

9

Bedoelt hij daarmee dat de inhoud van beide handschriften vergelijkbaar is, of dat beide handschriften dezelfde inhoud hebben bevat, waarvan het Lundse bifolium één deel heeft overgeleverd, De Vreeses fragmenten een ander? Rooth vermeldt in zijn publicatie (1928, p. 10 n. 14) met erkentelijkheid De Vreeses verwijzing. In VMKVA 1928, p. 591-631. Deze vertaling bevat nogal wat ongerechtigheden (in de opgave van pagina- en regelnummers, door het overslaan van teksten en voetnoten, in de aanwezigheid van vertaal- en drukfouten), tenzij het manuscript afweek van Rooths publicatie Lund 1928. Rooth 1928, p. 10 n. 15, p. 24 (met betrekking tot het metrum).


15 map ‘Vorstudien zu einer kritischen Ausgabe des limburgischen Minnesingers [...]’, waarin de jongste literatuurverwijzing uit 1956 dateert.10 Ruim twintig jaar wordt er dan op een enkele recensie of een paar regels in een literatuurgeschiedenis na heel weinig aandacht aan de gedichten van het Lundse bifolium en De Vreeses fragmenten geschonken,11 tot in 1953 de germanist P.B. Wessels in het Germaans-Romaanse gebied een speciale positie, een kleine eigen plek voor de Zuid-Nederlandse hoofse lyriek bepleit. Onder de weinige uit die regio bekende dichters, eenlingen wier werken in een andere streek opgemerkt en bewaard zijn gebleven, beschouwt hij als de belangrijkste de klaarblijkelijk Limburgse anonymus die in de deels verminkte en door Rooth ontdekte gedichten tot ons is gekomen. Wessels noemt hem een hoofse modedichter, die misschien ergens in het begin van de 13e eeuw werkzaam was. Vrij kort karakteriseert hij - soms parafraserend - de inhoud van de teksten, citeert twee gedeelten uit hetzelfde gedicht (nr. 16) in een modern Duitse versie van H. Naumann en vermeldt met instemming diens positieve oordeel over het origineel (‘halb Spruch, halb Lied [...] vorbildlos in Art und metrischer Form, [...] kleine Kunstwerke’) om vervolgens aandacht aan de verstechniek te besteden. Een expliciet antwoord op de vraag of deze dichter beïnvloed is door Franse of Duitse collegae moet hij schuldig blijven. Wel stelt hij vast, dat bepaalde vormen en uitdrukkingen van de minnelyriek ‘international’ zijn en dat deze dichter, welke invloed hij ook zal hebben ondergaan, schrijft in zijn vermoedelijk Limburgse moedertaal, die hij virtuoos hanteert.12 Een jaar later is het bifolium op een handschriftententoonstelling in Hasselt te zien.13 Bij zijn bestudering van het ‘ik’ in de profane hoofse minnelyriek - een onderdeel van zijn onderzoek naar Hadewijchs Strofische gedichten - wijdt N. de Paepe een negental pagina's aan de door De Vreese en Rooth ontdekte gedichten van de ‘onbekende Limburger uit de 13e eeuw’, geïllustreerd met citaten uit de editie-Rooth en De Vreeses artikel, waarbij hij ‘een eerste poging tot herstellen van de tekst’ waagt.14 In zijn bloemlezing Ik zag nooit zo roden mond, met teksten uit de liederen van Veldeke, Jan van Brabant, het Gruuthuse-handschrift en de ‘Lundse’ liederen geeft De Paepe meer Lundse teksten met een ‘omzetting in modern Ne-

10

11

12 13 14

Namelijk ‘Sente Servas, ed. Frings-Schieb 1956’. Zie voor de inhoud van deze map de bibliografie onder Rooth, Vorstudien. Bij de bespreking van de teksten in hoofdstuk 2 citeer ik soms uit de map. Recensies o.a. in Museum 39 (1932), p. 36 (C.G.N. de Vooys) en Deutsche Literaturzeitung 13 (1929), 617-618 (J. van Dam). In dl. I van de literatuurgeschiedenis van Baur (1e dr., 1939, p. 226) wijdt Van Mierlo aan de gedichten twaalf regels (vondst, spreuk + gekunstelde verzen met persoonlijke ervaring / toepassing + spreuk, bedorven en moeilijk te begrijpen, weinig poëtisch, thema, zie gedichten De Vreese, Oostbrabantse / Limburgse taal, niet ouder dan 2e helft 13e eeuw?, geen Natureingang) die hij in de 2e dr. (1949, p. 241) herhaalt. Knuvelder (dl. I, 5e dr., 1970, p. 81) voegt aan deze gegevens alleen toe dat de dichter in de traditie van Veldeke lijkt te staan. Wessels 1953, p. 214-216. Bij zijn verwijzing naar Naumann (p. 215 n. 2) geeft hij p. 15 op; correct is p. 12. Getiteld ‘Middelnederlandse handschriften uit beide Lintburgen’; zie Deschamps 1954, p. 17. De Paepe 1967, p. 111-120; de citaten op p. 111 en p. 113 n. 228.


16 derlands’ ernaast dan in zijn eerdere studie. Gedeelten daaruit zien we terug in zijn inleidende ‘tekstbespreking’.15 Eveneens naar aanleiding van Hadewijchs Strofische gedichten geeft F. Willaert in (de herziene versie van) zijn dissertatie een belangrijke impuls aan het onderzoek van de Lundse gedichten. Hij probeert Hadewijchs poëtica te begrijpen vanuit de literaire conventies van haar tijd en verkent daartoe onder meer een aantal teksten uit de Middelnederlandse minnelyriek, waaronder het werk van ‘de onbekende Limburgse dichter’. Tussen het bouwplan van diens gedichten en teksten uit de Oudfranse lyriek signaleert hij interessante parallellen, zo ook met de in een bepaalde periode geliefde ‘acrobatische’ rijmprestaties in Frankrijk en Duitsland en met de talloze zogenaamde spreukstrofen (meer daarover in 3.1.1 en 2) die uit de Middelnederlandse literatuur bekend zijn. Gedichten met een overeenkomstig bouwschema heeft hij nergens anders gevonden. Op grond van de versificatie formuleert hij drie ‘voorzichtige hypotheses’ over de Lundse teksten. Ten eerste lijken zij eerder relaties tot de Franse dan tot de Duitse minnelyriek te hebben. Voorts zouden zij gezien het verzamelde vergelijkingsmateriaal en door het bezingen van de hoofse liefde in formeel gefixeerde gedichten passen bij de door Rooth voorgestelde datering rond het midden van de 13e eeuw. Tot slot lijkt het gebruik van de spreukstrofe erop te wijzen, dat zij niet voor de zang waren bestemd. Een zorgvuldige analyse van het tweede Lundse gedicht brengt hem tot de slotsom, dat hier een andere poëtica wordt gehanteerd dan in het hoofse minnelied: geen vrije variatie met het registrale materiaal binnen een zelfgekozen versen strofenbouw, maar het volgens bepaalde regels invullen van een al aanwezig kader, dat een uitvinding van de dichter zelf kan zijn of al eerder werd gebruikt.16 Verder onderzoek naar spreukstrofen werd door W. van Anrooij en Th. Mertens verricht. In hun daarover gepubliceerde verhelderende artikel komen ook de gedichten uit Lund en die van de fragmenten-De Vreese ter sprake.17 In zijn bloemlezing van de Nederlandse poëzie van de twaalfde tot en met de zestiende eeuw schenkt G. Komrij (1994) eveneens aandacht aan de teksten van het Lundse bifolium en De Vreeses fragmenten. Het tweede en het zesde Lundse gedicht en De Vreeses vss. 107-112 en 185-190 (de openingsspreukstrofen van nummers 5 en 8) zijn erin opgenomen, voorzien van een prozavertaling onderaan de pagina.18 Hiermee zijn alleen de in mijn ogen belangrijkste publicaties over de gedichten van het Lundse bifolium en de fragmenten-De Vreese vermeld.19

15 16 17 18 19

De Paepe 1970, p. 64-80 met een editie van de Lundse nrs. 2, 4, 8, 16 en 1, de laatste zes verzen van nrs. 5, 7, 10 en de eerste zes van nr. 6. Willaert 1984, p. 15, p. 57-67; de citaten op p. 57, p. 58 en p. 60. Van Anrooij en Mertens 1992, p. 224-225. Komrij 1994, p. 70-71, p. 250-251. Als ze elders worden genoemd, is dat bijvoorbeeld in verband met de teloorgang van het grootste deel van de Middelnederlandse hoofse lyriek (o.a. Sayce 1982, p. 108 en n. 6), het wel overgeleverde deel ervan dat nog 13e-eeuws kan zijn (zoals in de inleiding van het artikel van Dini Hogenelst en Margreet Rierink over de functie van Middelnederlandse profane liedverzamelingen rond 1400 in de bundel Willaert 1992b, p. 27), of in het kader van het literaire landschap van het Maas-Nederrijngebied (bijv. Tervooren 1989, p. 15-16).


17 In datzelfde jaar verscheen mijn in 1992 geschreven artikel, waarin ik aan de hand van het laatste Lundse gedicht (nr. 16) liet zien met wat voor teksten we formeel en inhoudelijk te maken hebben en welke problemen we bij de interpretatie ervan kunnen tegenkomen. Tevens geef ik daar in het kort aan vanuit welke vraagstelling ik mijn eigen onderzoek verricht.20 Op die probleemstelling zal ik nu uitvoeriger ingaan.

1.1.2 Probleemstelling en opzet De wijze waarop hun ontdekkers de gedichten van het Lundse bifolium en de fragmenten-De Vreese publiceerden, biedt bij de interpretatie van deze teksten niet veel hulp. Rooth verschaft een diplomatische editie met daaronder relevante aantekeningen inzake de overlevering; een globale inhoud vinden we bij de thematiek in zijn inleiding, waar hij een kritische tekst in het vooruitzicht stelt (zie n. 9). De Vreese maakt een hoofdzakelijk diplomatische editie met interpunctie en een paar diplomatische aantekeningen. Hij moet echter ‘openhartig bekennen, dat alles in deze minnedichten mij niet even duidelijk is’ en op die plaatsen onthoudt hij zich dan ook van leestekens.21 Van Mierlo (zie n. 11) noemt de teksten ‘moeilijk verstaanbaar’. De Paepe (zie n. 14 en 15) tracht, evenals Komrij (zie n. 18), met emendaties, interpunctie en een vertaling in modern Nederlands zijn lezers tegemoet te komen. Die moeilijkheidsgraad van de gedichten brengt mij tot mijn eerste probleem: wat staat er nu precies, hoe kunnen de versregels en daarmee de gedichten geïnterpreteerd worden? Een nauwgezette vertaling van de teksten zal tevens laten zien, op welke wijze de dichter die inhoud vorm heeft gegeven. Zo kom ik tot mijn tweede vraag: die naar de manier waarop dat vormgevingsproces tot stand is gekomen. Als Willaert naar aanleiding van het tweede Lundse gedicht constateert, dat de poëtica ondanks ‘een soortgelijke thematiek’ daar ‘grondig verschillend’ is van die van het hoofse minnelied,22 wil ik weten welke poëtica aan de Lundse gedichten ten grondslag ligt. Hoe, volgens welke regels en vanuit welke opvatting, creëerde de dichter deze teksten? Welk spel speelt hij met de literaire conventies en de taal?23 Tot slot zoek ik naar een mogelijke verklaring voor de door de dichter gehanteerde poëticaregels. Sluit hij daarmee wellicht bij voorschriften uit een bepaalde streek, van een bepaalde periode, of bij een bepaald type poëzie aan? Valt er redelijkerwijs te veronderstellen waarom er staat wat er staat? Deze probleemstelling brengt een zekere tweeslachtigheid met zich mee. Enerzijds een uitgave van de gedichten met een bespreking van hun interpretatie(s).

20 21 22 23

Hemmes-Hoogstadt 1994. De Vreese 1895, p. 261. Willaert 1984, p. 62-67; de citaten op p. 67. Of deze gedichten het werk zijn van een of meer dichters wordt in het Besluit (4.5) behandeld. Voor het begrip poëtica Van Gorp 1998, p. 340 (voorschriften en literatuuropvattingen); Willaert 1984, p. 14-15 (regels en literaire conventies); Sötemann 1985 onder meer p. 123 (poëzieopvattingen van de dichter), p. 107 (‘de toon’), p. 9-10 (spel met de literaire conventies en de taal).


18 Wie zich in de teksten en hun betekenis wil verdiepen, zal dit deel van het boek opslaan. De kans is aanwezig, dat dit type lezer minder geïnteresseerd is in een studie naar de vormgevingsprincipes die aan de basis van de gedichten liggen. Anderzijds wil de beschrijving van deze regels van vorm en inhoud lezers die zich bezighouden met de poëtica van middeleeuwse lyriek, informeren over de wijze waarop die zich in deze teksten manifesteert. Zo'n opzet leidt tot een bepaalde, weliswaar anders geordende, verdubbeling van informatie. Evenals Willaert meen ik echter, dat de beide benaderingswijzen - interpretatie en poëtica - niet zonder elkaar kunnen. Wie de vigerende poëticaregels van een werk wil leren kennen, zal zich eerst in alle facetten van de interpretatie moeten verdiepen. Tegelijkertijd zal hij bij het vaststellen van de regels die aan de poëtica van een werk ten grondslag liggen, zich dan pas de mogelijkheden tot interpretatie ten volle bewust worden.24 Vanuit deze optiek bezien vormt het boek een eenheid. Niet alleen de teksten van het Lundse bifolium, die ik met L aanduid, ook die van De Vreeses fragmenten, die ik refererend aan hun huidige verblijfplaats Brussel de sigle B heb laten behouden, komen in dit boek aan de orde.25 Sinds de tijd dat Rooth en De Vreese hun inhoudelijke en formele overeenkomst constateerden (september 1927; vgl. n. 7) en Rooth in de inleiding van zijn editie gegevens en materiaal van B opnam, worden de gedichten uit beide bronnen samen behandeld. In hoeverre dat terecht is en zij als één corpus beschouwd mogen worden, zal uit de tussen L en B vastgestelde overeenkomsten en verschillen vooral in het hoofdstuk over de poëtica (3) duidelijk worden. Daaraan vooraf gaat het gedeelte over de interpretatie: hoofdstuk 2 bevat van alle gedichten een diplomatische en een kritische tekst, ingeleid door opmerkingen met betrekking tot de tekstoverlevering en gevolgd door een tekstbespreking. In de inleiding tot dit hoofdstuk verantwoord ik mijn werkwijze (2.1). Daarbij gaan de Lundse gedichten voorop en wordt er geen recht gedaan aan de alfabetische rangorde van de L en de B, noch aan de chronologie van hun ontdekking. Zolang ik geen aanwijzingen heb dat deze teksten, die men eenzelfde auteur toedicht, waren bedoeld om te worden gezongen, blijf ik van ‘gedichten’ spreken, ondanks hun (door De Paepe (1967) geïntroduceerde?) prettig allitererende benaming ‘Lundse liederen’. Tenzij dat anders is aangegeven, ontleen ik aan deze kritische teksten van L en B mijn voorbeelden. Allereerst verwijs ik daarbij naar de bron (L of B), vervolgens naar het nummer dat ik het gedicht naar aanleiding van zijn volgorde in het handschrift gegeven heb, om af te sluiten met de opgave van het (de) versregelnummer(s). Tot slot probeer ik in het Besluit (4) met de in het voorafgaande verzamelde gegevens en de daaruit getrokken conclusies tot een typering van de gedichten te komen en mijn visie te geven op hun plaats en tijd van ontstaan en op de informatie

24 25

Vgl. Willaert 1984, p. 14 waar hij poëtica en interpretatie ‘in de praktijk complementair’ noemt, zelfs ‘op elkaar aangewezen’. Rooth (1928, p. 10 n. 15 en p. 23) duidt de Lundse gedichten met A, die van De Vreese met B aan.


19 die de fragmenten en hun kopiisten prijsgeven. Tevens poog ik de dichter - misschien wel dichters - en het publiek wat duidelijker in beeld te krijgen. De wijze waarop ik deze gedichten heb onderzocht en het verslag dat ik daarvan doe, zijn erg gedetailleerd. Die nauwkeurigheid, met aandacht voor het kleinste detail, zal door sommigen wellicht als vermoeiend worden ervaren. Toch meen ik, dat een dergelijke vergaande observatie en verslaglegging noodzakelijk zijn. Daar vrijwel zeker een groot deel van de vroege Middelnederlandse lyriek verloren is gegaan, is elke tekst die ons nog wel is overgeleverd van het grootste belang. De informatie hoe gering ook - die dit kleine aantal versregels bevat, kan voor later onderzoek waardevol zijn. Het is daarom in dit stadium niet aan mij nu al te beslissen welke gegevens als onbelangrijk terzijde kunnen worden geschoven. Rooth was een scherp waarnemer. Hierna zal met name uit de voetnoten naar voren komen, dat hij over veel van de nog te behandelen onderdelen in zijn publicatie van 1928 al treffende observaties optekende. Zijn uitspraken en hypothesen zullen echter na ruim zeventig jaar opnieuw moeten worden getoetst. Daarom zullen we hem in het nu volgende onderzoek blijven ontmoeten.

1.2 Handschriftelijke overlevering Zoals in de vorige paragraaf al is vermeld, wordt het door Rooth gevonden dubbelblad nog steeds in de Universiteitsbibliotheek van Lund bewaard. In een met nieuw perkament overtrokken kartonnen kaftje (h×b 208×172 mm), dat met twee stel leren veters gesloten wordt en ergens tussen 1966 en 1970 moet zijn vervaardigd,26 is het bevestigd op een 8 mm breed en 182 mm hoog strookje perkament. De rechterhelft daarvan is binnenin naast de rug tegen het achterplat van het kaftje geplakt, tegen de linker is het dubbelblad vanuit de middenvouw gelijmd, en wel zo dat 2 à 3 mm van de rechtermarge van F. 2 V en de rechterkant van sommige daar genoteerde representanten (zie hierna bij ‘mise-en-page’) erdoor bedekt worden. Voorop het kaftje staat linksboven het getal 55 gestempeld, aan de binnenzijde zit eveneens linksboven een etiketje met de signatuur (LUNDS UNIV.-BIBLIOTEK / Handskriftsavd. / Medelt.-hdskr. 55) en daaronder [Minneliederen]. Onderaan in het midden bevindt zich het bibliotheekstempeltje (drie kroontjes in een lauwerkrans) van de UB Lund (zie afb. 1-2, p. 50; vgl. afb. 6, p. 54).27 Hoe en waar De Vreese de fragmenten-Brussel vond en dat ze in 1962 door de KB te Brussel zijn verworven, is ook al in de vorige paragraaf besproken. Het

26

27

In haar brief van 15 februari 1991 deelt Birgitta Lindholm, handschriftenconservator aan de UB Lund, mij mee dat het kaftje na 1966 zal zijn gemaakt. Tijdens mijn verblijf kwam de toenmalige hoofdconservator P. Ekström Ph.D tot ‘vóór 1970’ op grond van het watermerk in het fiche over het bifolium in de handschriftencatalogus. Op afb. 1 van F. 2 V in Hemmes-Hoogstadt 1995 (p. 122), naar een foto van De Vreese uit de BNM, zijn alle representanten uit de rechtermarge nog in hun geheel te zien. De foto zal in de zomer van 1927 gemaakt zijn, nadat Rooth op De Vreeses verzoek hem het bifolium te leen had toegestuurd (briefkaart Rooth 9 juni 1927).


20 stempel van de KB staat middenin de ondermarge van de versozijden, met op F. 1 V de toevoeging in potlood IV 209, 11. De fragmenten L en B roepen een aantal vragen op. Alvorens daarop in te gaan, lijkt het mij nuttig eerst beide bronnen codicologisch en paleografisch nauwkeurig vanuit mijn eigen waarnemingen te beschrijven. Voor de overzichtelijkheid en het gemak van het opzoeken zijn daarbij bepaalde trefwoorden vet gedrukt. De paragraaf besluit met de conclusies die ik uit de verzamelde gegevens meen te mogen trekken en met enkele onopgeloste vragen, zoals over de manier waarop het dubbelblad in Zweden, en dan met name in Lund, kan zijn beland.

1.2.1 Beschrijving van het Lundse dubbelblad In het zojuist genoemde kaftje bevindt zich een dubbelgevouwen, wat bruin-gelig blad perkament. Op grond van haarimplantsporen in de ondermarge moet de (huidige) buitenkant (F. 1 R, F. 2 V) de haarzijde, dus de binnenkant (F. 1 V, F. 2 R) de vleeszijde zijn. Aan beide kanten van het perkament zitten papierrestjes: op F. 1 R voornamelijk in de benedenhelft met een concentratie rechtsonder, aan weerszijden van de middenvouw tussen F. 1 V en F. 2 R met wat incidentele restjes op de onderhelft van F. 2 R, en tot slot in het onderste deel van F. 2 V met name aan de linkerkant. De relatie tussen perkament en papier moet al oud zijn. Beide materialen zijn niet te scheiden en onder een UV-lamp blijft het papier nagenoeg gelijk van kleur aan die van het perkament terwijl ‘nieuw’ papier in dit schijnsel zou oplichten. Wellicht zijn het niet verwijderde restjes van een stevig vastgeplakt vel papier. Aan de mogelijke herkomst van dit papier wordt in de conclusies (1.2.3) aandacht besteed. Op een zeker moment is het dubbelblad hergebruikt. Als we het openvouwen blijkt van de bovenkant over de volle breedte een stuk afgesneden te zijn. Misschien aan de linker- maar vooral aan de rechterrand is perkament verloren gegaan en alle vier de hoeken zijn schuin afgesneden.28 Daarbij is de bovenrand van F. 1 V met name aan de linkerkant wat hol, die van F. 2 R is dat minder maar loopt licht af naar de middenvouw. Op de twee verdwenen hoeken na lijkt de onderrand van het oorspronkelijke bifolium nog intact, al ontbreekt er in de buurt van elke afgesneden hoek een stukje. Bij dichtvouwen blijkt duidelijk dat de beide op elkaar liggende helften niet in één keer zijn afgesneden: de holte in de bovenrand is niet spiegelbeeldig en alle lijnen waarlangs de hoeken zijn verwijderd hebben een andere lengte (zie het schetsje op p. 22). In de huidige situatie hangt het dubbelblad scheef in zijn kaftje F. 1 V komt schuin naar links onder F. 2 V uit (zie afb. 2, p. 50), F. 2 R steekt schuin naar rechts boven F. 1 R uit - wat te maken kan hebben met de wijze van bevestiging. Ik heb geen enkele aanwijzing dat de middenvouw niet de originele zou zijn (zie de bindgaatjes in ‘opbouw’). De ongelijke besnoeiing van beide helften impliceert dat het bifolium niet op de oorspronkelijke vouw dubbelgevouwen hergebruikt is, maar dat het is opengelegd en afgesneden tot het

28

Deschamps (1954, p. 17) typeert de ontbrekende vier hoeken als weggeknipt.


21 formaat dat voor zijn nieuwe functie nodig was. Het werd maculatuur. Vouwen en rimpels hebben het blad er ook niet op doen vooruitgaan. Door de linkerbuitenmarge loopt een grote verticale vouw - het blad ligt weer open bij F. 1 V en F. 2 R - op 9 à 10 mm uit de rafelige rand waar drie ‘happen’ uit zijn. Eenzelfde soort vouw zien we in de rechterbuitenmarge, nu op 5 mm uit de rand tot bijna in die rand zelf. Ongeveer in het midden van het bifolium lopen over de volle breedte een en vanaf F. 1 V b (de beschrijving in twee kolommen komt bij ‘miseen-page’ ter sprake) twee diepe horizontale en haast parallelle vouwen. Daarboven en eronder is het perkament gerimpeld. Op F. 1 V bevinden zich nog twee ondiepe horizontale vouwen, de een begint in de a-kolom op ca. 30 mm onder de bovenrand, de ander gaat door de b-kolom op ca. 50 mm boven de onderrand. Grote en kleine rimpels komen verder over het hele dubbelblad voor, met name in de buurt van gaten en scheuren. Behalve talloze kleine gaatjes vinden we twee grote gaten in de onbeschreven ruimte tussen de beide teksteenheden op F. 1 V a,29 een groot langwerpig gat in de tweede teksteenheid van F. 2 R a (vijfde regel van onder) en in de b-kolom een gat dat zich middenin de onderste teksteenheid over een hoogte van vier regels uitstrekt. Voor zover zij tot tekstverlies leiden, zijn deze gaten en gaatjes in de aantekeningen bij de diplomatisch uitgegeven teksten in hoofdstuk 2 vermeld.30 De verticale reeks kleine ronde gaatjes in de buitenmarge van F. 1 V, links van de genoemde lange verticale vouw, komen bij de ‘bladspiegel’ ter sprake. Incidenteel zien we aan de rechterkant van die vouw spiegelbeeldig eveneens een aantal gaatjes. Andere beschadigingen worden door grote en kleine scheuren veroorzaakt. Vaak lopen zij vanuit de grote gaten of de buitenmarges in allerlei richtingen. Eén start er ongeveer halverwege F. 2 R a vanuit de middenvouw en buigt na 13 mm weer terug, een ander kronkelt onder de horizontale vouw van F. 1 V a door zeven regels schuin naar beneden om in een vork te eindigen. Leiden ze tot tekstverlies, dan zijn ook zij weer in de aantekeningen bij de diplomatische teksten opgenomen. Een heel ander type scheur bevindt zich in het onderste deel van F. 1 V b: daar is een vier regels hoge verticale beschadiging hersteld/dichtgenaaid vóór het perkament beschreven werd, want het begin van deze regels staat verder naar achter dan dat van de overige.31 Tot slot zien we met name op de onderste helft van het bifolium talloze verkleuringen, vlekken en een paar spatjes. Deze zijn op F. 2 V het donkerst. Zij zullen in verband staan met de wijze waarop het dubbelblad opnieuw gebruikt is. Anders dan Rooth (1928, p. 11) heb ik op het hele blad geen enkel lijmspoor aangetroffen. Op veel plaatsen is het perkament zo doorschijnend (dun?), dat de tekst van de andere zijde erdoorheen te zien is.

29 30 31

Met ‘teksteenheid’ bedoel ik een blok geschreven regels, dat niet door een of meer witregels wordt onderbroken. Zie voor de grote gaten de diplomatische tekst en aantekeningen van respectievelijk L 10 / L 16, L 12 / L 14. Vgl. voor deze scheuren respectievelijk L 10 (de plaats achter L 16 is niet aangetekend) en L 4 / L 6. Zie voor de gerepareerde scheur L 4 / L 8.


22

Schetsje van de afmetingen van het Lundse bifolium.

Het formaat van het bifolium is opgemeten terwijl het blad nog steeds bij F. 1 V - F. 2 R openligt. Ook waar het afsnijden niet recht is geschied, heb ik langs een rechte lijn gemeten. Op het schetsje staan mijn waarnemingen in millimeters. De grootste breedte van F. 1 V is 155 mm, de grootste hoogte 183 mm; voor F.2 R zijn deze getallen respectievelijk 150 en 183 mm. Dat mijn maten iets afwijken van die van De Vreese kan veroorzaakt zijn door de (meer gerimpelde?) situatie waarin het dubbelblad tegenwoordig verkeert. Uit zijn bevindingen - gedateerd ‘28 Nov. 1927’ - leid ik af dat hij gemeten heeft met F. 1 R en F. 2 V aan de voorzijde. Zijn resultaten zijn als volgt: breedte van de bovenzijde 259,5 mm, van de onderzijde 232 mm, grootste breedte 310 mm; hoogte van de middenvouw 186,5 à 187 mm, van de buitenmarges links 110 en rechts 142 mm.32 De oorspronkelijke afmetingen van het bifolium zijn tot op zekere hoogte te reconstrueren. Als we aannemen dat de aan de bovenkant afgesneden teksteenheden even hoog waren als de onbeschadigde eronder (ca. 66 mm), dan komt de bladhoogte minus de bovenmarge op ca. 186 mm. Voor het totaal inclusief de bovenmarge, die gewoonlijk minder hoog is dan de ondermarge (40 mm op F. 1), gaan we

32

De Vreeses schetsje bevindt zich in de BNM (zie ook n. 27). Rooth (1928, p. 12) verschaft de volgende maten: hoogte 185 mm, breedte 150-157 mm; Deschamps 1954, p. 17: ca. 185 × ca. 157 mm.


23 uit van de voor de meeste handschriften geldende verhouding tussen hoogte en breedte van a:a√ 2. De grootste bladbreedte zien we bij F. 1, namelijk 155 mm. In Lund deelde Ekström (zie n. 26) mijn vermoeden dat hier nog delen van de oorspronkelijke bladrand aanwezig zijn en dat van F. 2 minimaal 5 mm afgehaald is. De totale bladhoogte zal dan ca. 217 mm (155×1,4) geweest zijn. Rooth en Deschamps schatten de maten van de oorspronkelijke folia op ca. 240×160 mm, Gumbert denkt aan 22×16 cm en spreekt van ‘een typische octavo uit een kleine middenmaat huid van ca. 44×64 cm’.33 In de ondermarge van F. 2 V staat onder elk van de beide tekstkolommen een regel, die door Rooth, De Vreese en Deschamps als custode wordt beschouwd. Zij leiden daaruit af dat het bifolium het buitenste van een katern moet zijn geweest.34 Over de opbouw van dat katern valt nog mee te delen dat de plaatsing van de haarzijde aan de buitenkant van het dubbelblad (F. 1 R, F. 2 V) in overeenstemming is met de constatering van Hellinga en Vermeeren, dat dubbelbladen in elkaar werden gelegd met de haarzijde aan de buitenkant van het katern.35 Hoeveel dubbelbladen dit katern bevatte en of er wellicht nog een los blad tussengevoegd was, valt niet meer na te gaan. In de ondermarge van het bifolium vond ik in de middenvouw op 13 en 20 mm boven de onderrand twee bindgaatjes. Elders heb ik ze niet aangetroffen. Als ze in de bovenmarge zaten, zijn ze bij het afsnijden verloren gegaan evenals een daar mogelijk genoteerde foliëring. Een moderne potloodfoliëring is op de rectozijden rechts bovenin de marge aangebracht. Voor het bepalen van de bladspiegel zijn er vlak bij de onderrand paren gaatjes geprikt. Ook bij de oorspronkelijke bovenrand zullen zij aanwezig zijn geweest. Ze geven de voorste begrenzing van de te beschrijven kolom aan en getweeën markeren zij de (nog te bespreken) kapitaalkolom daarvan. Eén stel prikgaatjes stelt deze plaats tegelijk vast voor de b-kolom op de recto- en de versozijde van F. 1 en F. 2, die voor de a-kolom op F. 1 R en F. 2 R corresponderen met prikjes achter de tekst van de b-kolom op F. 1 V en F. 2 V.36 De al eerder genoemde verticale reeks gaatjes in de buitenmarge van F. 1 zijn daar voor de (horizontale) liniëring aangebracht: zij komen overeen met de plaats van de geschreven regels. Deze ‘blind’ getrokken verticale en horizontale groefjes/ribbels zijn thans onzichtbaar. Al eerder is aangestipt dat een folium in zijn mise-en-page twee kolommen bevat. Oorspronkelijk telden zij elk 36 regels tekst, tussen rr. 18 en 19 door vier on-

33

34

35 36

De verhouding tussen hoogte en breedte bij Biemans 1997, p. 141. Rooth 1928, p. 12; Deschamps 1954, 17. Prof. Dr. J.P. Gumbert was zo vriendelijk op mijn schriftelijk gestelde vragen uitvoerig mondeling in te gaan. Rooth 1928, p. 12; De Vreese in zijn beschrijving van het dubbelblad in de BNM (zie hiervóór bij ‘formaat’); Deschamps 1954, p. 17. Deze ‘custoden’ komen tegen het eind uitvoeriger ter sprake. Hellinga en Vermeeren 1962-1963, p. 210. Kuiper 1989 (p. 14 n. 27) vindt echter bij de overgrote meerderheid van Middelnederlandse epische handschriften het tegenovergestelde. De prikjes voor de a-kolom van F. 1 V en F. 2 V zijn met de schuin weggesneden hoeken uit de ondermarge verdwenen. Gumbert (zie n. 33) noemt het voorkomen van één stel prikjes vrij ouderwets en passend bij een handschrift van eenvoudig niveau. Vgl. Biemans 1997, p. 87 en p. 88 afb. 6.


24 beschreven regels (vgl. de liniëringsgaatjes) gesplitst tot twee teksteenheden per kolom. Het afsnijden van de bovenrand heeft tekstverlies opgeleverd, waardoor de situatie thans is: F. 1 heeft 34 regels en de eerste teksteenheid eindigt met r. 16, op F. 2 R staan 33 regels met de onderbreking na r. 15, F. 2 V telt nog maar 32 regels tekst waarvan de eerste teksteenheid in de a-kolom met r. 15 en in de b-kolom met r. 14 eindigt. Na de vier onbeschreven regels beginnen beide kolommen met r. 16 respectievelijk r. 15 niet op gelijke hoogte. Ze eindigen echter wel gelijk omdat er in de a-kolom tussen rr. 26-27 een regel ontbreekt (vgl. L 14:13-15). Kan men op F. 2 R en F. 2 V a het beginnen met schrijven op een hogere regel dan op F. 1 nog afdoen als ‘een klein ongelukje’ of ‘technisch foutje’ (Gumbert), op F. 2 V is onderin de a-kolom (regel overgeslagen) en bij het noteren van de b-kolom (de eerste teksteenheid eindigt en de tweede begint een regel hoger dan in de a-kolom) iets erg misgegaan (zie afb. 6, p. 54). Wat daar gebeurd kan zijn, zal ik later bij de bespreking van de ‘custode’ behandelen. In de tekst staat elk vers op een aparte regel (zie echter 3.1.1 en 2), waarbij op bepaalde plaatsen aan het begin ruimte voor een één regel hoge intiaal is opengelaten.37 Zoals de volledig overgeleverde teksten in hun diplomatisch afschrift in hoofdstuk 2 laten zien, is dat steeds bij de eerste, vijfde en vijftiende regel; de restanten van de afgesneden teksten wijken daar niet van af. De eerste letter na de opengelaten plaats is soms een kapitaal. Alle andere regels beginnen met een kapitaal of een groot uitgevoerde minuskel, die zijn kapitaalfunctie soms mede aan verdubbelingen aan de schacht van stokletters of verdikkingen ontleent. Zij staan iets vóór de erop volgende tekst in een aparte kapitaalkolom. In de binnen- en buitenmarges, vlakbij de middenvouw en tegen de bladrand geven, als ze niet zijn weggesneden, representanten met de vorm en/of grootte van kapitalen aan welke letter er op de uitgespaarde plek moest worden aangebracht (zie afb. 3-4, p. 51-52). Een echte typering van het schrift lezen we bij Rooth (p. 12 ‘eine zierliche gotische Minuskel’), noch De Vreese (zie n. 34; ‘zeer fraai geschreven’). Zoals de afbeeldingen laten zien, staan de letters rechtop maar vertoont een aantal wel cursieve trekjes. Zo beginnen de meeste stokletters vanuit de onderkant met een lus schuin naar rechtsboven of alleen met een vlag van rechts. Hetzelfde zien we bij de hoogopgaande slot-t in de combinatie ct en tt, evenals bij de v en de w. De f en de lange s lopen ver onder de regel door. De tweede poot van de h en van de slot-n (vooral op het regeleinde) gaan iets minder ver maar kunnen nog van een extra krul naar rechtsonder voorzien zijn. Soms heeft ook de laatste poot van de slot-m zo'n verlenging, al of niet met krul. Op F. 2 R daarentegen zien we meestal geen vlaggen en lussen aan de stokletters maar een haarlijntje linksboven of een schuine aanzet van links (v en w). De f, h, slot-n en lange s eindigen op of vlak onder de regel. Vooral in het bovendeel van de kolom staan de letters nogal eens op voetjes. Andere specifiek gevormde letters worden in verband met de datering (zie aldaar) behandeld.

37

Bij de term ‘initiaal’ staat de functie voorop (vgl. 3.1.1), die van ‘lombarde’ karakteriseert de vorm (Mantingh 1992, p. 50 en n. 15).


25 Moeten we een schrift met deze kenmerken nu bij de littera textualis of bij de cursiva onderbrengen? Naar verschillende deskundigen mij mondeling meedeelden, bevindt dit schrift zich in een overgangsgebied. Biemans en Deschamps noemen het ‘een textualis met cursieve kenmerken’.38 Gumbert spreekt van een ‘nette cursiva’ en ‘een keurig oorkondenschrift’ waarbij op F. 2 R a duidelijk anders - erg dicht tegen een textualis aan - is geschreven. Dit vormt echter geen beletsel voor de karakterisering, want al vanaf het begin ziet men binnen de groep van cursieve schriften cursiva-met-voetjes.39 Bij haar dissertatie over de Sarijs-handschriften zegt Lydia Wierda in de derde stelling: ‘De Lundse fragmenten [...] zijn geschreven door twee handen’.40 Dat F. 2 R a - daar moet deze stelling op slaan - door een andere hand geschreven is, geloof ik niet. De stokletters, de v en de w mogen dan een afwijkende vorm laten zien, de overige letters passen heel goed in de hen omringende schrijftrant. Met name de g, de a en de ronde d-met lus aan het begin van de a-kolom lijken erg op die van de ‘veel cursievere’ b-kolom; een verticale streep aan het eind van de dwarsbalk bij de slot-t vinden we elders eveneens. De inkt is beslist niet afwijkend van kleur. Ik krijg de indruk dat de kopiist op F. 2 R in de a-kolom (en op wat daar vroeger aan voorafging?) getracht heeft meer bij het boekschrift aan te sluiten. Naarmate de kolom vordert, lijkt deze poging hem echter steeds minder te lukken. De schrijver van deze gestyleerde cursief laat aan het regeleinde een voorliefde voor in het oog vallende letters zien. De verlenging van de laatste poot van de slot-n (een enkele maal de m) die soms nog in een krul naar rechts buigt, is al besproken. Op F.2 V b 3 (L 15:9) wordt zo'n n echter naar rechtsboven verlengd en eindigt in een haak. Extreme uitrekking vinden we bij de laatste letter van een tekstdeel: aan de eerste poot van de n zit een horizontale verbindingsboog van 5 mm en aan de tweede poot nog een &-teken. Evenwijdig erboven is een haarlijntje getrokken met halverwege twee schuine parallelle streepjes naar de verbindingsboog (F.1 V b 34 draghen (L 8:22)). Een flink uitgerekte boog van een rechte r zien we op een te vergelijken plaats, twee regels eerder is die verlenging wat minder (F.1 R b 14, 16 ommer, commer (L 3:19 en 22)). Diezelfde teksteenheid heeft op het regeleind een t met een naar rechts gerekte dwarsbalk (F.1 R b 10 bluet (L 3:14)). Niet door verlenging maar met een losse vlag achter de n wordt de aandacht op F.2 R b 13 (ghenaden (L 11:19)) gevestigd. De meeste van deze letters komen op F.1 voor en zijn wellicht als tekstafsluitingen en rijmversieringen te beschouwen. Eveneens aan het regeleinde en uitsluitend op F.1 treffen we een anders dan in de kapitaalkolom gevormde N aan. Hier is de linkerpoot als van een minuskel, de rechter daarentegen is tot twee keer zo hoog en buigt aan de bovenkant naar links tot op het verbindingsboogje. Tweemaal vormt deze N - die doet denken aan de

38 39 40

Met Prof. Dr. Jos Biemans heb ik vaak over het bifolium van gedachten mogen wisselen. Wijlen Dr. J. Deschamps was in 1993 zo vriendelijk uitvoerig op mijn vragen in te gaan. Zie over de (kalligrafische) cursiva Engelhart en Klein 1988, p. 170-174. Vgl. Gumbert 1988, p. 27-31. Wierda 1995. Vgl. afb. 5, p. 53.


26 oudere kapitaalvorm - het slot van een teksteenheid, zesmaal beëindigt hij daarbinnen een regel. Op F.1 R b staat er slechts één, F.1 V a telt er twee, maar de laatste (r. 17 (L 6:1)) is de letter die op de aan het tekstbegin opengelaten plek volgt.41 De Vreese heeft in zijn correspondentie met Rooth (zie 1.1.1 en n. 6), die hem over deze opvallende slot-N raadpleegde, te kennen gegeven in andere Middelnederlandse handschriften naar een vergelijkbare majuskel slot-N, die hij ‘eigentümlich’ noemt, te willen zoeken (4 september 1927). Tevergeefs: ‘Es ist mir noch nicht gelungen eine zweite Hs. mit dieser alten Majuskel-N im Auslaut zu finden’ (14 oktober 1927). Latere brieven reppen niet van resultaten. In het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift signaleert Biemans echter bij een aantal teksten in het slotwoord amen, dat die laatste n daar soms de oude(rwetse) kapitaalvorm heeft.42 Ook deze N lijkt als tekstafsluiting en rijmversiering gebruikt te worden. Hoe verder de kopiist echter op F.1 komt, des te minder wordt zijn versierdrang. Andere vormen van versiering en rubricatie heb ik op het bifolium niet aangetroffen, ook getallen zijn afwezig. Wel zien we achter F.1 V a 13 een afkorting voor Nota (L 5:18). Deze bestaat uit weer zo'n ouderwetse kapitale N gevolgd door een heel kleine o met daar schuin rechtsboven een cursieve a met een krul. Het geheel lijkt op Nota-afkortingen uit handschriften die (ook) in een cursiva zijn geschreven.43 Een mogelijke reden voor deze aantekening - als de kopiist hem niet uit zijn legger overschreef - wordt in het volgende hoofdstuk bij L 5:17-18 besproken. De overige abbreviaturen worden louter met een nasaalstreep ter vervanging van de n (minde, neuen), de m (hem) en het slot van ende gerealiseerd. Op het bifolium is ook interpunctie aangebracht. Deze bestaat uit punten die een afsluitende functie hebben. Het zijn rusttekens. Zij komen voor aan het einde van een van de drie delen van een teksteenheid - in het volgende hoofdstuk zal dat blijken en aan het begin van hoofdstuk 3 wordt er nogmaals aandacht aan besteed (3.1.1, 2 en 3) - meestal bij het eerste en het laatste deel (zoals F.1 R b 2 en 34 (L 3:6; L 4:22)) en een keer aan het eind van het middendeel (F.1 V b 12 (L 7:16)). In deze rol doen zij denken aan de eveneens afsluitende functie van de zojuist genoemde verlengde letters of de opvallende slot-N. Op twee plaatsen echter zijn ze achter het eerste woord van een regel genoteerd (F.1 R a 30 en F.2 V a 26 (L 2:16; L 14:13)). Weer is hun bedoeling ‘rust’, maar nu ter markering van het eind van een enjambement. In de diplomatisch uitgegeven teksten van hoofdstuk 2 zijn ze terug te vinden en zo nodig krijgen ze bij de bespreking van de teksten aandacht. Behalve een punt staat er ook vaak een virgula. Deze schuine streepjes vervullen een meervoudige taak. Allereerst attenderen zij ons op de binnenrijmen (zie 3.3.3) in de 1e, 3e, vier-na-laatste en voorlaatste regel van elke teksteenheid. Als zij

41 42 43

Als tekstslot: F.1 R a 16 en 34 (L 1:22, L 2:22); als regeleind: F.1 R a 2, 14, 22, 24 (L 1:6, 19; L 2:8, 10), F.1 R b 19 (L 4:5), F.1 V a 12 (L 5:16). Biemans 1996, p. 206, p. 199 afb. 1 (een ronde r met verbindingsboogje aan een kapitale J). Vgl. B: F.1 V b 5. Vgl. in het Haagse liederenhandschrift onder meer F.35 V en F.55 V (Kossmann 1940, dl. Faksimile); zie voor die in het handschrift-Van Hulthem Truwanten 1987, p. 18.


27 daar ontbreken, is het heel wel mogelijk dat ze door beschadiging of slijtage verdwenen zijn: van een aantal kon ik pas met een UV-lamp restjes zien. Van de overige dienen er twee na het laatste woord van een teksteenheid als afsluiting (F.1 V a 16 en F.2 R b 15 (L 5:22; L 11:22)), net als de al genoemde punten. De rest vinden we binnen of aan het eind van regels. Ook zij signaleren iets, namelijk een gepasseerd (rust) of naderend (doorlezen!) enjambement en komen overeen met de functie van sommige punten (zie ook 3.5.1 en 2).44 Het is denkbaar dat deze tekens na het binnenrijm en aan het regel- en teksteinde samen met de punten verwijzen naar het gebruik om met een zogenaamde rijmpunt of een virgula het (vers)regeleinde te markeren. Dat zien we vooral in Franse en Duitse handschriften waar lyriek (en berijmde epiek) als proza de regels geheel vult.45 Alle virgulae zijn in de diplomatische teksten genoteerd; ze worden besproken bij die regels waar ze een leesaanwijzing geven. Of ze het werk van de kopiist of van een lezer-gebruiker zijn, is niet meer vast te stellen. Tijdens zijn schrijfarbeid vergiste de kopiist zich nogal eens. In elke kolom treffen we in dezelfde hand wel doorhalingen en andere verbeteringen aan: geëxpungeerde en superscripte letters, toevoegingen, doorhalingen van een onjuiste lettervolgorde en letters die in andere letters veranderd zijn. De meeste van deze correcties zullen al schrijvend hebben plaatsgevonden of anders kort daarna. Soms is dat nog te zien, zoals op F.1 R b 9 waar een teken boven het derde woord verwijst naar eenzelfde teken boven een achter de regel toegevoegd vergeten woord (L 3:13), of de twee regels die met een ‘tong-e’ (daarover straks bij ‘datering’) al waren afgesloten maar waar voor het rijm nog een n moest worden aangevuld (F.1 V a 11 en F.1 Vb 11 (L 5:15; L 7:15)). Naast deze opgemerkte vergissingen zijn er andere, die de kopiist niet heeft gezien. Daar is bijvoorbeeld de tong-e blijven staan en de voor het rijm noodzakelijke n overgeslagen (F.1 R a 27 en 29 (L 2:13 en 15)), zijn er op het regeleinde twee woorden omgewisseld waardoor het rijm niet het juiste is (F.1 V a 3 (L 5:7)) of is eenzelfde (rijm)woord aan het slot van twee opvolgende regels genoteerd (F.2 R a 23-24 (L 10:10-11)). Tussen F.2 V a 26 en 27 ontbreekt zelfs een hele regel (L 14:13-15). Dat een vergissing zelden alleen komt, zien we herhaaldelijk: soms vormen ze clusters in regels die in elkaars buurt staan, met name in de slotwoorden (bijvoorbeeld F.1 Ra 27, 29 en 30 (L 2:13, 15, 16); F.2 Ra 20 en 23 (L 10:7 en 10)). Evenals Rooth meen ik dat deze teksten naar een legger zijn afgeschreven. Theoretisch zou een aantal vergissingen geweten kunnen worden aan een uit het geheugen noteren, maar vooral de reeds genoemde verstoringen van het rijmschema (zie voor dat schema 3.3.1 en 2) doen toch wel erg denken aan een bij het ko-

44

45

Voor het in een handschrift markeren van de syntactische caesuur binnen het vers d.m.v. een punt of een virgula zie Kern 1988, p. 343-344. Vgl. Gerritsen 1987, p. 27. Waarschijnlijk moet er na F.1 R b 13, F.1 V b 13 en F.2 Rb 12 (vss. 18 van L 3, L 7 en L 11) juist doorgelezen worden; vgl. Biemans 1997, p. 165-167. Kern 1988, p. 344-345; Schneider 1987, p. 176, p. 214. Afbeeldingen onder meer in MF (Des Minnesangs Frühling) dl. 2, p. 149-174; Hogetoorn 1988, p. 56; Goossens en Willaert 2003, p. 119, p. 124.


28 piëren gemaakte foutieve keuze van bijna eenzelfde slotwoord dat in veel gevallen vlak in de buurt stond (‘saut du même au même’), of vanuit een memorisatieproces dat leidt tot omkering van woorden binnen de versregel.46 Vooral van dit laatste type vergissing kan niet met zekerheid worden vastgesteld of de kopiist deze zelf maakte of kritiekloos uit zijn voorbeeld overnam. Alle doorhalingen en verbeteringen zijn bij de diplomatisch uitgegeven teksten in hoofdstuk 2 aangetekend, de overige vergissingen worden bij de bespreking van de teksten behandeld. Bij de behandeling van de katernopbouw en het dubbelblad is het woord custode al gebruikt. Op F.2 V staat namelijk onder elke kolom - na een onbeschreven ruimte ter hoogte van vijf regels - een losse regel tekst. Die onder de a-kolom mist door het schuin afsnijden van de linkerbenedenhoek het begin (ca. 16 mm), die onder de b-kolom is compleet. Rooth, De Vreese en Deschamps beschouwen beide als custoden (zie n. 34), het in de rechterondermarge van de laatste katernbladzijde genoteerde woord of aantal woorden waarmee het erop volgende katern moest beginnen, zodat de juiste katernvolgorde, bijvoorbeeld voor een binder, vastlag.47 Inderdaad is hun uiterlijk en bouw als die van de eerste regel van een teksteenheid: halverwege staat na het binnenrijm een virgula, de onbeschadigde regel begint met een kapitaal en heeft uiterst rechts in de marge een representant voor de aan het begin nog in te vullen initiaal (zie afb. 6, p. 54). Opmerkelijk is alleen dat onder beide kolommen een regel is genoteerd, die vooruit zou lopen op de teksteenheden waarmee beide kolommen van het volgende katern moesten openen. Dit type custode heb ik nog niet in een tweekolommen-handschrift gezien en ook Gumbert en Biemans is het verschijnsel onbekend. Wat ik in de BNM als ‘dubbele custoden’ vond, betreft een duidelijk andere manier van custoden aanbrengen dan de Lundse.48 Zijn beide regels wel custoden? Uit de manier waarop ze geschreven zijn, valt af te leiden dat het niet in de bedoeling lag de tekst eronder nog voort te zetten: waar mogelijk zijn de letters (h, n, g en kapitaal I) flink naar beneden verlengd. De regel onder de b-kolom is zo goed als zeker een custode. Hij bevindt zich op de plaats waar we hem mogen verwachten en zijn uiterlijk komt overeen met dat van vele custoden in Middelnederlandse handschriften met gepaard (of anderszins) rijmende versregels. Die beslaan eveneens de hele eerste regel van de volgende teksteenheid compleet met kapitaal, soms met rubricering.49 De representant in de marge geeft aan dat het hier echt om een eerste regel gaat, die qua notatie te vergelijken is met de eerste regel van de volledige teksteenheid op F.1 V b 17 (L 8:1-2).

46

47 48

49

Een verkeerde woordvolgorde onder meer in F.1 R b 28 (L 4:14 mijn dicke oghen > mijn oghen dicke) en F.2 V b 10 (L 15:16 haer mi pijnt > haer pijnt mi). Zie Duinhoven 1975, 151-152, p. 230-232, p. 239-242. De tekst als afschrift: Rooth 1928, p. 12-13. Zie voor de custode onder meer Hemmes-Hoogstadt 1995, p. 114-115 en de aldaar opgegeven literatuur. Zie in de BNM onder ‘paleografie’. Deze zeldzame (Gumbert) methode bestaat uit het noteren van de custode in de rechterondermarge van de laatste bladzijde van het ene katern en het op de eerste bladzijde van het volgende katern herhalen ervan in de linkerondermarge. Zie Hemmes-Hoogstadt 1995, p. 115. Hemmes-Hoogstadt 1995, vooral p. 118-123.


29 De losse regel onder de a-kolom is daarentegen zo goed als zeker geen custode. Waarom staat hij er dan? Zoals al is opgemerkt, eindigen beide bovenste teksteenheden van F.2 V a en b niet op gelijke hoogte, maar is die in de b-kolom één regel naar boven verschoven. In tegenstelling tot de drie regels in de a-kolom zijn hier de eerste vier verdwenen (zie afb. 6, p. 54). Of lagen hun beginregels misschien toch op gelijke hoogte en ontbreken er eveneens drie aan de b-kolom? Is er bij deze zich zo vaak vergissende kopiist weer eens iets misgegaan, maar heeft hij - anders dan in de onderste teksteenheid van F.2 V a - nu wel gemerkt dat hij een regel had overgeslagen? Kwam hij pas achter zijn omissie toen er in de tekst niets meer te herstellen viel en heeft hij er daarom voor gekozen de vergeten regel op dezelfde hoogte als die van de custode (die er al stond?) te noteren? Naar de vorm kan die regel zowel de eerste als de derde van het afgesneden stuk zijn. Mogelijk verwees een teken ervóór naar de plek waar de regel thuishoorde (vgl. F.1 R b 9), of gaf een representant in de linkermarge aan dat het hier de eerste regel van de volgende teksteenheid betrof. Wat er precies is misgelopen zullen we waarschijnlijk nooit achterhalen, maar het lijkt me heel aannemelijk dat we een deel van de reparatie nog onder kolom a aantreffen. Voor de datering dacht Rooth aanvankelijk aan het einde van de 14e eeuw. De Vreese, wiens hulp hij per brief (21 april 1927) had ingeroepen, twijfelde eerst tussen het begin en het eind van deze eeuw (21 mei 1927) maar komt tenslotte tot de overtuiging ‘dass das Fragment zu den ersten Jahren des 14. Jahrhunderts gehört’ (14 oktober 1927), hetgeen Rooth in zijn publicatie overneemt.50 Deschamps dateert op ‘ca. 1320’, Gumbert ziet ‘parallellen met het oorkondenschrift van rond 1300’ en Biemans vindt ‘de snelle penvoering’ passen bij ‘het begin van de 14e eeuw’.51 Zij hebben hun bevindingen ongetwijfeld (mede) gebaseerd op de aangetroffen vormen van een aantal specifieke letters, in combinatie met de orthografie van de tekst. Ik geef een overzicht. Als een aanwijzing voor ‘oud’ en passend bij de datering zien we een bovenaan open a (de zogenaamde ‘kopjes-a’) vooral als kapitaal, elders echter ook de gesloten vorm (‘hokjes-a’). De d is altijd rond met een stok die vaak bijna of geheel horizontaal naar links loopt; in F.2 R a hebben sommige wel een vlag/lus maar andere weer niet. Aan het slot van een woord en vooral op het regeleinde laat de e meestal een flink uitstekende tong zien. De oude(rwetse) vorm van de kapitaal N aan het slot van een aantal regels is hiervóór al behandeld. Viermaal zien we - uitsluitend op F.1 - een lange s in finale positie bij de woorden es en dies.52 Met uitzondering van F.2 R a heeft de eerste poot van de v en de w vanuit een krul naar links (die zich bij de voltooide letter dus rechts van deze poot bevindt) een hoge aanzet. Eén keer heeft de consonant v aan het woordbegin een u-vorm (F.1 V b 5 uerdreue (L 7:9)). Ook is in de kapitaalkolom een aantal (eventueel vergrote) mi-

50

51 52

Vgl. De Vreeses beschrijving van het bifolium in de BNM (zie n. 34); eveneens De Vreese 1962, p. 132-133 (‘uit de allereerste jaren der 14de eeuw’) en p. 145 (‘omstreeks 1300’). Rooth 1928, p. 12. Vgl. n. 33 en n. 38. Es op F.1 R a 18 (L 2:3), F.1 V a 17 en 25 (L 6:2 en 11); dies op F.1 R b 26 (L 4:12).


30 nuskelvormen aanwezig. Het algemene aspect is ‘rond’ en ‘gezellig’ (Gumbert).53 Daar kan nog aan worden toegevoegd, dat de ronde r in de or-ligatuur vooral op het regeleinde en soms elders een haarlijntje naar links onder de regel heeft.54 In de orthografie komen we nog een aantal malen de volgende ‘oude’ kenmerken tegen. Voor een lange klinker wordt in een gesloten syllabe het enkele teken gebruikt, zoals dar, vorwert, horde. De c in vrecgh (F.2 R a 22 (L 10:9)) zou een ‘oud trekje’ kunnen zijn, evenals de u na een anlautende dentaal waar wij een w zouden schrijven (suaer, besueert, Tue).55 Archaïsch is eveneens de spelling i voor ie (bijvoorbeeld dinste, hilden), de weergave van een korte i met een j in mj en mjnt (F.1 R b 9 en F.2 R b 12 (L 3:13; L 11:17)) en omme als ombe (F.1 V b 9 ombeuanghen (L 7:13)). Bij de lange i zou de keuze voor ii ouder zijn dan die voor de beter herkenbare ij.56 Voor Duitse handschriften uit de 13e eeuw voegt Karin Schneider daar nog aan toe: het gebruik van een ronde r niet slechts na de o maar ook na de p en de v (vgl. F.1 V a 30 prame, F.1 V b 13 spreken, F.1 R a 14 vrouwen (L 6:16, L 7:18, L 1:19)) en een ‘alter(tümlicher) Usus’ de slotletter op het regeleinde in de kapitaalvorm te noteren. Pas rond 1300 raakt de gewoonte in zwang in de ligatuur -tt- de tweede schacht extra te verhogen, zoals in F.1 V b 11 gruettense (L 7:15) en F.2 V a 18 notte, spotte (L 14:4-5).57

1.2.2 Beschrijving van de fragmenten-Brussel Al bij een eerste blik wordt duidelijk dat deze fragmenten uit een totaal ander handschrift dan het Lundse bifolium afkomstig zijn (vgl. afb. 3 en 10, p. 51 en 58). Ze bestaan uit twee blaadjes perkament die door De Vreese fol. 1 en fol. 2 zijn genummerd, de recto- en de versozijden onderscheidt hij bij zijn tekstuitgave met de kolomaanduidingen a t/m d. Die kolommen komen later ter sprake. Dat hij de zijden terecht als recto en verso heeft opgevat en het omgekeerde niet mogelijk is, zal hierna bij ‘opbouw’ en in hoofdstuk 3 uiteen worden gezet (3.1.4). De versozijden, licht van kleur en weinig beschadigd, zouden de vleeszijden kunnen zijn. De ondermarges van de donkerder rectobladzijden lijken nog haarimplantresten te bevatten. Op F.2 R zijn grote delen van de benedenhelft beschadigd, soms is het bovenste laagje perkament zelfs geheel verdwenen. Aan de bovenkant zijn de blaadjes niet recht afgesneden waardoor er op F.1 53 54 55 56 57

Zie voor al deze kenmerken Biemans 1997, p. 190-191. Schneider 1987, p. 155, p. 247, p. 251 (in (West-)Duitse handschriften vooral uit ca. 1275-1300). Deze verschijnselen bij Biemans 1997, p. 206. Voor het enkele vocaalteken ook Mooijaart 1992, p. 218-219. Zie Van Loey 1976, II §69 a (dinste etc), §17 a (mjnt etc.), §104 (ombe nog 13e-eeuws), §66 a (ii - ij). Schneider 1987, p. 166, p. 247 (p/v + r; vrouwe(n) verder vijfmaal met een rechte r); op het regeleinde een kapitaal, bijna altijd een R, als slotletter: p. 15, p. 31, p. 90, p. 201, p. 269 (het Nederrijnse Tristan-fragment, in Corpus Gysseling II 1 gelocaliseerd in de streek Arnhem-Nijmegen-Elten (p. 338; vs. 23 vadeR)), p. 272. Voorbeelden uit een Frans 13e-eeuws handschrift in Janssens 1993, p. 154 (steeds een R). Zie ook n. 42. De ligatuur -tt- bij Schneider 1987, p. 274.


31 nog 1 tot 3 mm, op F.2 nog 1 tot 7 mm van de bovenmarge rest. Bij de versozijden is van de totale linkerkant (dus de rechter- van de rectozijden) een flinke reep verwijderd met als gevolg aanzienlijk tekstverlies (zie afb. 7 en 10, p. 55 en 58; zie verder bij ‘formaat’). De onderrand van F.1 zou nog oorspronkelijk kunnen zijn. Daar de benedenmarge van F.2 ca. 5 mm minder hoog is, kan ook daar besnoeiing hebben plaatsgevonden. Vouwen zien we op F.1 R lang en verticaal door de linkermarge en de eerste letters van de tekst lopen. Iets onder het midden zitten horizontale rimpels en in de rechteronderhelft en de rechterbovenhoek gaat een flink aantal rimpels van linksboven naar rechtsonder. Het zwaar beschadigde F.2 R heeft over de hele hoogte eveneens aan de linkerzijde verticale vouwen tot in de eerste, wat ineengeschrompelde letters van de tekst. Rechtsonder bevindt zich nog een tweetal horizontale vouwen. In de linkerbovenhoek zien we een van rechtsboven komende diagonale opgebolde rimpel, in de linker- en rechterbenedenhoek wat diagonale rimpels vanaf linksboven. Op de versozijden is de positie van de vouwen en rimpels uiteraard spiegelbeeldig aan wat zojuist beschreven is. De lange verticale vouwen in de marge van F.1 en F.2 bevatten geen oorspronkelijke middenvouw van een dubbelblad. Op F.2 V lopen die vouwen in de rechtermarge door het op de bladrand afgesneden slotwoord van de tweede tekstregel heen (B 8:2), op F.1 V eindigt de laatste tekstregel voorbij de vouwen rechts tegen de bladrand (B 4:26). De gaatjes die zo nu en dan in zo'n vouw zitten, kunnen door hun plaats geen bindgaatjes zijn. Bovendien zou het slot van de net genoemde tekstregels dan in een dergelijke middenvouw verloren gaan.58 Andere beschadigingen worden veroorzaakt door gaten en scheuren. De onderrand van F.1 R mist in de rechterhoek een flinke hap die met een bocht tot in de rechterrand doorloopt. Aan de onderste helft van die rand ontbreekt een driehoekig stukje dat eindigt in een slingerend scheurtje naar links. Rechtsboven zien we eerst twee gaatjes naast elkaar en een er middenonder, dan daar beneden een groot gat dat van rechtsboven diagonaal naar links en vervolgens horizontaal verder kronkelt. F.2 R heeft vanuit de rechterbovenhoek drie langwerpige gaten in een diagonale lijn, in de onderste helft van het blad bevinden zich aan de rechterkant nog vier onregelmatig gevormde gaten. Voorts zien we op beide folia gaatjes en scheurtjes in de plekken met vouwen en rimpels. Voor zover al deze en andere beschadigingen gevolgen hebben voor de tekstoverlevering, zijn zij in de aantekeningen bij de diplomatisch uitgegeven teksten in hoofdstuk 2 vermeld. Een reeks kleine beschadigingen zien we in de linkerrand van de beide rectozijden. Daar bevindt zich met een onderlinge afstand van 30 à 35 mm een serie dubbele kepen en gaatjes. Hun vorm en plaats doen sterk denken aan de restanten van de bindgaatjes van het oorspronkelijke handschrift. Van bovenaf gemeten heeft F.1 ze op 23, 60, 90 (steeds twee kepen) en ca. 130 mm (gaatje en scheurtje). Bij F.2 komen ze op 6 (een keep), 15 à 20, 50 (steeds twee kepen?), ca. 85 (twee gaten), 120 (twee kepen?) en 135 mm (een keep) voor. De twee ‘extra’ kepen - op 10 à 15 mm

58

Deze en de nog volgende opmerkingen zijn het resultaat van gesprekken met Prof. Dr. J.P. Gumbert.


32 boven het tweede en onder het een-na-laatste bindgaatje - wijzen waarschijnlijk op het gebruik van extra kettingsteken aan de boven- en onderzijde van de oorspronkelijke codex.59 Bij vergelijking blijken de onderlinge afstanden op beide folia niet precies gelijk te zijn en mist F.1 de sporen van de vermoedelijke kettingsteken. Voor de versozijden moeten we ons het voorafgaande weer spiegelbeeldig voorstellen. Niet alleen zijn de rectozijden van de beide folia donkerder van kleur dan de versokanten, zij worden ook ontsierd door grote en kleine vlekken. Op F.1 R bevindt zich tegen de bovenrand links van het midden een grote zwarte veeg met links en rechts zwarte vlekjes. In de omgeving van de rechterrand komt een flink aantal van dit soort vlekken in het bovenste, een grote geflankeerd door wat kleine in het onderste deel voor. Ook in de ondermarge treffen we ze aan: tegen de onderrand en in de linkerhoek. Nog rijkelijker is F.2 R ermee bedeeld. Drie enorme klodders met talloze vlekjes en stipjes zitten daar op het rechtergedeelte tegen de onderrand. De bovenmarge bevat vooral in het midden en rechts daarvan vele zwarte veegjes en vlekjes die zich langs de hele rechterrand voortzetten. Die rechterkant van het blad is in zijn totaliteit bruin verkleurd evenals de linkerbenedenen de dito bovenhoek. Eenzelfde beeld zien we op F.1 R waar de verkleuring minder is (zie afb. 7 en 9, p. 55 en 57). Al deze zojuist genoemde vlekken, verkleuringen en het lijmrestje dat ik op F.1 R a 17 nog meen te zien, zullen zeker verband houden met de wijze waarop de folia in de boekband, die in het eerste deel van dit hoofdstuk al ter sprake is gekomen, waren opgenomen (zie verder bij 1.2.3). Vooraan deze subparagraaf is al opgemerkt dat de fragmenten aan de rectozijden behoorlijk beschadigd zijn. Vooral op F.2 R is het perkament erg dun en in het onderste deel ontbreekt het hele bovenlaagje, zodat de tekst van de versokant er goed doorheen te zien is. De bruine verkleuringen van de rectozijden schijnen eveneens door, met name aan de linkerkant van F.2 V (zie afb. 10, p. 58). Voor het formaat heb ik de grootste en de kleinste afstand gemeten. Bij F.1 kom ik op een hoogte van 131 tot 149 mm en een breedte van 92 tot 101 mm. Van F.2 zijn deze maten respectievelijk 147 tot 151 en 93 tot 102 mm. Mijn waarnemingen wijken iets af van die van De Vreese, die noteert ‘±154 millimeter hoog bij ±101 breed (grootste breedte)’.60 Het oorspronkelijke bladformaat kunnen we slechts schatten. Bij ‘afgesneden’ is al gezegd dat F.1 waarschijnlijk nog de oude onderrand heeft. De som van de ondermarge (23 mm) plus de complete tekst bedraagt 150 mm. Een niet-afgesneden tekstkolom (de kolommen komen bij ‘mise-enpage’ ter sprake) heeft als grootste breedte 55 mm, de aanwezige marge daarachter is op F.1 V ca. 10 mm. Als de breedte van de verticaal afgesneden teksten - die herhaaldelijk tot tegen de ernaast geplaatste doorlopen (zie afb. 8, p. 56) - en de voorafgaande marge eveneens 55 en ca. 10 mm is, brengt dat de breedte van een onbeschadigd blad op ca. 130 mm. Daar voor de meeste handschriften een verhouding

59 60

Voor het begrip kettingsteek zie Gnirrep, Gumbert en Szirmai 1992, p. 38, p. 43, p. 46 en de tekening op p. 70. De Vreese 1895, p. 260.


33 tussen hoogte en breedte van a:a√2 geldt (vgl. n. 33), zou dat een totale bladhoogte van ca. 180 mm opleveren, waarbij de bovenmarge (ca. 30 mm) hoger is dan de ondermarge. Deze merkwaardige uitkomst kan betekenen dat de onderrand toch niet oorspronkelijk is, of dat mijn schatting van de totale bladbreedte onjuist is. Gesteld dat de ondermarge wel zijn oorspronkelijke hoogte heeft behouden, dan zou de gewoonlijk minder hoge bovenmarge in de buurt van de 18 mm kunnen liggen. De Vreese (zie n. 60) deelt slechts mee: ‘Het oorspronkelijk formaat zal niet veel grooter geweest zijn dan dat der fragmenten’. Over de opbouw valt niet veel te zeggen. Elk spoor van een katernensignatuur, custode of bladfoliëring ontbreekt of is afgesneden. We kunnen slechts vaststellen dat de aanduidingen recto en verso van de fragmenten correct zijn op grond van de plaats van de bindgaatjes. Vergelijking van hun locaties in de bladrand maakt eveneens duidelijk dat ze niet tot één dubbelblad behoorden. De veronderstelde donkere haar(F. 1 R, F. 2 R) en lichte vleeszijden (F. 1 V, F. 2 V) leken daar ook al op te wijzen. Beide blaadjes zijn dus elk de helft van een bifolium, waarbij we niet weten waar en in welke volgorde ze zich in het handschrift bevonden. Of ze wel tot hetzelfde katern behoorden is door de locaties van de bindgaatjes eveneens dubieus. De bladspiegel moet met behulp van prikjes afgeschreven (verticaal) en gelinieerd (horizontaal) zijn: de geschreven regels staan in beide kolommen steeds op gelijke hoogte en de plaatsen van de b-kapitaalkolom (zie hierna) vallen op de recto- en de versozijde van een blad samen (vgl. 1.2.1 en het slot van n. 36). Van deze lijnen, groefjes of ribbels is niets meer te zien. In de ondermarge heb ik geen prikjes teruggevonden - die uit de bovenmarge zijn uiteraard afgesneden - en met de buitenmarges zijn ook de liniëringsgaatjes verdwenen. Even is al aangeroerd dat de mise-en-page uit twee kolommen bestaat. Per kolom is een teksteenheid van 26 regels gerealiseerd, die tussen rr. 24-25 door één onbeschreven regel wordt onderbroken. Elk vers staat op een nieuwe regel. Met uitzondering van de regels 1-2 en 25-26 (waarop ik straks terugkom) is de eerste letter van de tekst in een kolommetje, de kapitaalkolom, los van het vervolg geplaatst. Zo'n letter heeft vaak de vorm van een kapitaal maar kan ook een - soms door grootte, verdikkingen, verdubbelingen aan de schacht of lichte vormverschillen opvallende - minuskel zijn. Een aantal van deze letters is op meer dan één manier uitgevoerd. Zo zien we een kapitale D naast een wat forsere, een aan de schacht verdikte of een gewone minuskel d. Bijna alle letters in de kapitaalkolom zijn gerubriceerd. Daardoor krijgen ze een kapitaalstatus en zo heb ik ze in hoofdstuk 2 ook getranscribeerd.61 De regels 3, 9 en 19 daarentegen beginnen met een één regel hoge rode initiaal waarop in een aantal gevallen een gerubriceerde kapitaal of minuskel volgt.62 Eén representant is nog te zien voor de rode initiaal van F. 1 R b 3 (B 2:3). De lange regels 1-2, 9-18 en 25-26 uit de a-kolom eindigen nog-

61

62

De Vreese (1895) laat in zijn editie de vorm prevaleren: hij transcribeert alleen een kapitaal als de vorm daartoe aanleiding geeft en kiest bij een minuskel ondanks vergrotingen, verdikkingen en rubricatie voor een kleine letter. Zie voor de term initiaal n. 37. De rubricatie komt aanstonds ter sprake.


34 al eens in de voor de b-kolom bestemde ruimte, zodat de regels daar noodgedwongen naar rechts op moeten schuiven. Van het schrift vermeldt De Vreese slechts dat het ‘regelmatig en duidelijk’ is (zie n. 60), het fichier in de handschriftenleeszaal van de KB te Brussel karakteriseert het als een ‘gothique textuelle, 2e classe’, een littera textualis. Deze is door één hand geschreven. Vooral op het regeleinde vinden we verlengingen, zoals van de tweede poot van de n, de zogenaamde tong aan de e en de lange verticale streep aan de dwarsbalk van de t (zie voor de e en de t ook bij ‘datering’). Op dit punt gekomen ga ik uitvoeriger in op de al kort genoemde rubricatie van de fragmenten. In tegenstelling tot de overige zijn de regels 1-2 en 25-26 geheel in rood uitgevoerd, waarbij regels 1 en 25 met een één regel hoge initiaal beginnen, regels 2 en 26 soms met een kapitaal. Ook de regels 3, 9 en 19 hebben - zoals ik al meedeelde - zo'n rode initiaal aan het begin, waarop een gerubriceerde kapitaal of minuskel kan volgen. De overige beginletters van de regels in de kapitaalkolom zijn eveneens met een verticaal rood streepje gerubriceerd. Het schrift van de geheel in rood genoteerde regels is weliswaar wat groter dan dat van de overige maar vertoont er toch wel zoveel gelijkenis mee, dat ik aanneem dat de kopiist en de rubricator dezelfde persoon waren. Uit de aanwezigheid van de representant leid ik af, dat het rubriceren en ook het aanbrengen van de rode regels pas na het kopiëren van de teksten plaatsvond (zie ook het slot van 3.1.4). Het is zelfs denkbaar dat de kolommen niet op dergelijke regels met hun wat grotere schrift waren berekend. Behalve de in het begin van deze paragraaf al genoemde potloodnotitie IV 209, 11 - die in 1962 bij de verwerving zal zijn aangebracht - hebben de fragmenten geen getallen of toevoegingen in een andere hand. Vooral de zojuist behandelde rode regels bevatten abbreviaturen. Zij bestaan uit de frequent voorkomende nasaalstreep voor de n (dien, mont), de m (ontvreemde) en het slot van ende, de r-krul voor -er (beter, verberghen) en de superscripte o voor -ro- (alleen in F. 1 V b 25-26 (B 4:25-26) driemaal troest). De hoge toepassingsgraad van al deze afkortingen in de regels 1-2 en 25-26 is ongetwijfeld gerelateerd aan hun regellengte. Als interpunctie zien we een punt of een virgula. Meestal zijn het rusttekens die waarschuwen voor verlezingsgevaar waar het versregeleinde niet met het zins(deel)einde samenvalt (zie n. 44). Dat is het geval bij F. 1 R b 4 (B 2:4) waar een punt na het eerste woord het enjambement besluit en F. 2 V b 16 (B 8:16) met na drie woorden een schuin streepje in dezelfde rol (vgl. ook 3.5.1 en 2). De overige punten en virgulae zullen eveneens een enjambement afsluiten, maar door de onvolledigheid van de betreffende regels is dat niet meer te bewijzen. De punt achter F. 2 V a 2 en de virgula achter r. 17 (B 7:2 en 17) staan er om een andere reden. Ze geven het eind aan van deze lange regels die tot in de b-kolom zijn doorgedrongen. Al deze tekens zijn in de diplomatisch uitgegeven teksten in hoofdstuk 2 te vinden; bovendien krijgen ze daar in de aantekeningen of de tekstbesprekingen aandacht. Bij het noteren van de nog resterende teksten zijn er geen vergissingen gemaakt die zijn doorgehaald en/of verbeterd. Dat wil niet zeggen dat er nergens iets is


35 misgegaan. Een aantal onnauwkeurigheden vinden we aan het slot van de regels, in het rijm. In F. 1 R a 13 rijmt utermaten (B 1:13) op woorden die eindigen op -oten zoals verdroten (r. 12). Het rijmwoord onmote in r. 3 wijst erop dat hier utermoten bedoeld was. Wellicht wat minder opvallend is vrinden:ellenden (F. 1 V a 6-7 (B 3:6-7)) dat met ellinden pas zuiver wordt. Het gecompliceerde rijmschema van de regels 9-18 (zie daarover 3.3.2) heeft tot meer vergissingen geleid: na F. 1 V b 12 soude moet nog een n aangevuld worden (B 4:12), in F. 2 V a 16 staat in plaats van mesbaer mesbare (B 7:16) dat ook al r. 17 besluit. Het bij F. 1 R a 16 (B 1:16) ontbrekende rijmwoord lijkt het gevolg van een beschadiging (zie de notitie bij deze regel in hoofdstuk 2) en is de kopiist niet aan te rekenen. Dat ligt vermoedelijk anders in F. 2 R a 14-15, waar de zeer gehavende regels op grond van het rijmschema in hun geheel of misschien alleen wat betreft hun rijmwoorden lijken te zijn verwisseld. Dit alles heeft de kopiist niet opgemerkt. Een aantal van deze vergissingen zou door het kopiëren naar een legger verklaard kunnen worden. Met name de keuze voor het verkeerde rijmwoord, dat vlak in de buurt van het juiste stond en daar erg op leek (soude, mesbare), kan het resultaat van een ‘saut du même au même’ zijn.63 Bij de overige ben ik daar minder zeker van. De verstoorde rijmen kunnen door deze kopiist of een voorganger zijn veroorzaakt, die daarmee zijn eigen herkomst (of werkomgeving) verraadt.64 Of de kopiist verantwoordelijk is voor de vermoedelijke verwisseling van de regels - of alleen de rijmwoorden - op F. 2 R a of deze kritiekloos overnam, is niet meer na te gaan. Wel blijkt duidelijk dat de kopiist niet altijd genoeg had aan de hem in de kolommen toegemeten ruimte. Er is al gewezen op een aantal gevallen waar de regels van de a- tot in de b-kolom doorlopen, zodat er daar wat moest worden opgeschoven. Er zijn echter ook plaatsen waar het ruimtegebrek zo nijpend was, dat er voor een andere oplossing moest worden gekozen. Tot tweemaal wijkt de kopiist uit naar de voorafgaande regel (F. 1 V a 12-13, F. 2 R a 10-11 (B 3:12-13, B 5:10-11)), een keer betrekt hij de volgende regel bij zijn probleem (F. 2 V a 25-26 (B 7:25-26)). Zoals wel meer voorkomt, noteert hij dan na // het slotwoord of de laatste lettergreep die niet meer op de daartoe bestemde regel pasten, een regel die aan het eind van twee dezelfde streepjes werd voorzien. Als datering van het schrift geeft De Vreese de 14e eeuw, evenals het fichier van de handschriftenleeszaal in de KB te Brussel (‘Age: 14e s.’).65 Hoe deze datering gesteund wordt door de verschijningsvormen van een aantal specifieke letters samen met de orthografie van de tekst, komt in het volgende overzicht naar voren. Op enkele plaatsen staat in de tekst - zoals in F. 1 V a 1 (B 3:1 planete), F. 2 V b 13 en 14 (B 4:13 en 14 creaturen, Al) - nog een bovenaan open a, een ‘kopjes-a’. Elders is de a gesloten (‘hokjes-a’). De uitsluitend ronde d heeft in de kapitaalko-

63 64 65

Duinhoven 1975, p. 151-152. Zie ook De Vreese 1895, p. 261; vgl. 1.3.2. Voor de invloed van de werkomgeving zie het begin van 1.3. De Vreese 1895, p. 260. In de tentoonstellingscatalogus Vijftien jaar aanwinsten 1969, p. 49 moet de datering ‘15de eeuw’ op een vergissing berusten.


36 lom soms een bijna horizontaal naar links lopende stok. Aan het slot van een woord en met name op het regeleinde is de e vaak van een ‘tong’ voorzien. Op twee plaatsen komt nog een oude(rwetse) kapitaal N voor: na de initiaal van F. 1 R b 9 (B 2:9 IN) en in de kapitaalkolom van F. 1 V b 5 (B 4:5 Niet).66 De enige lange s in finale positie vinden we op F. 2 R a 4 (B 5:4 Dats). De minuskels die in de kapitaalkolom voorkomen, zijn al eerder besproken. De karakteriseringen ‘rond’ en ‘gezellig’ (Gumbert) zijn ook op het schrift van B van toepassing (zie n. 53). Deze min of meer frequent optredende ‘oude’ kenmerken kunnen nog worden uitgebreid met de meestal aangebrachte verticale lijn tot onder de regel aan de dwarsbalk van de slot-t.67 In de orthografie zijn eveneens enkele oude trekjes te vinden, zoals het gebruik om in een gesloten syllabe voor een lange klinker het enkele teken te noteren, dat ik alleen voor de e (gherne, begherden) en de o (dor, vor) tegenkwam (vgl. n. 55). Andere zijn de spelling i voor ie in dinst en ghliuer (naast dienst/dienen en glieuen) en het weergeven van een korte i met een j (eenmaal mj in F. 1 V a 14 (B 3:14)).68 Niet alleen na de o, maar ook na andere boogletters zoals de b, d, v en w wordt (met een enkele uitzondering) een ronde r geschreven (bijvoorbeeld brinct, drueght, vreden, wrugher), een gebruik dat uit Duitse 13e-eeuwse handschriften bekend is. De gewoonte in de ligatuur -tt- de tweede schacht extra te verhogen (zoals in F. 1 R b 8 onttien (B 2:8), F. 2 V a 25 metten (B 7:25)) komt pas rond 1300 op (vgl. n. 57). Deze archaïsche trekjes uit 13e-eeuwse handschriften worden door de kopiisten van de 14e eeuw natuurlijk niet ineens afgezworen, maar verdwijnen in een geleidelijk moderniseringsproces. Zoals uit het voorafgaande blijkt, komen in deze fragmenten van zeer geringe omvang de meeste slechts infrequent voor en daarom zou ik willen voorstellen de algemene datering 14e eeuw iets nader te preciseren tot ‘eerste helft 14e eeuw’.

1.2.3 Conclusies en vragen Uit de beschrijving van het Lundse dubbelblad en de fragmenten-Brussel is een aantal conclusies te trekken. Voor het dubbelblad heb ik - evenals Rooth, De Vreese en Deschamps - op grond van de custode onderaan F.2 V b al vastgesteld dat dit het buitenste blad van een katern is geweest en dat de vorm en de uitvoering van de custode aangeven, dat het volgende katern met eenzelfde type tekst als die op het bifolium begon.69 De kans is groot, dat de tussen F. 1 V en F. 2 R verloren gegane dubbelbladen eenzelfde soort teksteenheden als die op het bewaard gebleven bifolium hebben bevat. Naar aanleiding van bepaalde vergissingen is er eveneens op gewezen, dat we hier bijna zeker met een afschrift van al eerder genoteerde teksten te maken hebben.

66 67 68 69

Vgl. de passage over de opvallende slot-N in L. Schneider 1987 (p. 204) signaleert dit verschijnsel al voor het laatste kwart van de 13e eeuw. Zie Van Loey 1976, II §69 a en §17 a. Rooth, De Vreese en Deschamps (zie n. 34) beschouwende regel onderaan F. 2 V a ook als een custode; hun conclusie blijft bijna gelijk aan de mijne.


37 Verder kan uit de overlevering worden opgemaakt, dat het katern (en wellicht ook het handschrift) nog niet af is. De eerste arbeidsgang, die van het optekenen van de tekst, is voltooid. De opengelaten plaatsen aan het begin van bepaalde regels duiden er samen met de daar ver in de marge genoteerde representanten op, dat er nog een tweede fase moest plaatsvinden, namelijk die van het met rode (?) initialen invullen van die uitgespaarde letters. Opmerkelijk is wel de aanwezigheid van de twee bindgaatjes in de middenvouw: gewoonlijk werden katernen pas na het rubriceren genaaid en later gebonden, waarna de in de binnenmarge genoteerde representanten niet meer waren te zien.70 Of was dit een manier om met één steek het nog losse katern bijeen te houden? Het niveau van het dubbelblad is vrij eenvoudig. Dat blijkt onder meer uit het gebruik van één stel prikjes om zowel op de recto- als op de versozijde de plaats van de b-kapitaalkolom aan te geven. Het perkament is van behoorlijke maar niet van topkwaliteit en bevatte al een scheur, die eerst moest worden gerepareerd. Er was geen uitvoerige versiering gepland. Daarop wijzen de nog in te vullen letters/initialen, die maar één regel hoog mochten zijn. Wellicht geeft ook het schrift met de keuze voor een - weliswaar nette - cursiva in plaats van een textualis een aanwijzing in de richting van de mate van kostbaarheid van het katern en dus van het handschrift. De fragmenten-Brussel behoorden tot een klein handschrift, te vergelijken met een boekje in zakformaat. Op grond van de beide rectozijden, die vermoedelijk haaren de verso's die dan vleeszijden zijn plus de bindgaatjes, is eerder geconstateerd dat beide blaadjes samen geen bifolium konden vormen, maar elk de helft van een dubbelblad zijn. De locatie van deze gaatjes deed me er al aan twijfelen of ze wel tot hetzelfde katern behoorden. Eveneens op grond van de bindgaatjes ligt alleen de opeenvolging van de teksten op F. 1 en die op F. 2 vast, echter niet de plaats waar en de volgorde waarin de fragmenten zich dicht bij elkaar of ver uiteen in het handschrift bevonden. Dit boekje was wel af. De initialen en de rode regels zijn ingevuld en genoteerd, de kapitaalkolom is gerubriceerd. Een bindproces heeft bijna zeker plaatsgevonden. Het niveau van de fragmenten wijst op een vrij eenvoudig handschrift, geschreven in een textualis op een behoorlijke kwaliteit perkament en voorzien van rode initialen met uiteinden, die soms extra ver opzij en naar beneden zijn doorgetrokken (zie afb. 10, p. 58). De plaats van de b-kapitaalkolom op de rectozijde valt samen met die op de versokant. Vergelijking van het bifolium en de fragmenten laat in één oogopslag duidelijk zien, dat ze niet uit hetzelfde handschrift stammen. Het formaat, de bladspiegel, mise-en-page en het schrift zijn totaal verschillend. Bovendien is L niet en B wel gerubriceerd en vergist de kopiist van L zich veel vaker dan die van B. Dat beide series teksten ‘sehr nahe verwandt sind’ ben ik met Rooth eens; in het derde hoofdstuk komt dat weer ter sprake. Dat ze ‘wohl sicher einst ein und demselben

70

Rooth 1928 (p. 11-12) veronderstelt dat de apart in de marge geplaatste letters de werkelijke beginletters van de ‘Strophe bezeichnen’. In verband met hun gedeeltelijke teloorgang lijkt me dat onjuist.


38 Original angehört haben’ is een naar mijn oordeel wat al te stellige uitspraak.71 Niet alle vragen met betrekking tot de handschriftelijke overlevering van L en B zijn hiermee beantwoord. Zo weten we bijvoorbeeld niet of L, ondanks zijn onvoltooide staat, toch deel van een codex is geweest, die dan misschien niet van een stijve band was voorzien maar wellicht met strengels in een eenvoudig perkamenten omslagje - een kopert - was bevestigd.72 De restanten van het voltooide B bevatten zo goed als zeker sporen van een bindproces, al blijft het ook hier raden naar de uitvoering van band of omslag. Na een leven als tekstdrager verliep de volgende gebruiksfase voor L en B heel wat prozaïscher: als goed bruikbare, stevige stukken bindmateriaal. Zoals we weten maakte De Vreese de twee blaadjes van B los uit de band van een stichtelijk boekje, waarbij hij hun aan één zijde gehavende toestand met zijn ‘krachtig reagens’ nog verergerde. Helaas heeft hij, voor zover ik heb kunnen nagaan, niet beschreven in welk boekje hij de blaadjes vond en hoe - en waar - ze daar in de band bevestigd zaten.73 De beschadigingen, de positie van vlekken, vouwen en gaten geven echter nog wel informatie prijs (zie n. 58). Gelet op hun verkleuringen en het verdwenen toplaagje in de onderhelft zaten de rectozijden bijna zeker als dekbladen tegen de platten aan de binnenkant van de band in De Vreeses boekje geplakt (zie het mogelijke lijmrestje op F. 1 R a). De lange verticale vouwen geven dan de plaats aan waar zij omgevouwen met het boekblok waren verbonden, de verkleuringen maar vooral de diagonale rimpels in de hoeken en de eveneens diagonaal verlopende serie gaten in de rechterbovenhoeken zullen zijn veroorzaakt door de bekleding van de boekband, die op de hoeken naar binnen was omgevouwen (de ‘hoekinslag’) en waar het schutblad overheen zat geplakt.74 De vermelde zwarte vegen en vlekken, met name die aan de randen van de blaadjes, kunnen het gevolg zijn van lijm gemengd met het materiaal van de omgeslagen boekbandbekleding. Had De Vreese een reden F. 1 niet als F. 2 en omgekeerd aan te duiden? Voor L gunt een zorgvuldige analyse van de plaats waar zich vouwen en beschadigingen bevinden ons ook een blik op zijn tweede leven. Als we het blad weer openleggen bij F. 1 V - F. 2 R, zijn de randen van de buitenmarges naar binnen smal omgevouwen en, zoals blijkt uit de paren gaatjes aan weerszijden, met een paar steken vastgezet. Om de horizontale vouw(en) over de volle breedte van het midden te verklaren, moeten we het blad een kwartslag draaien. Dwars op die vouw(en) zitten op enkele centimeters van elkaar parallelle reeksen grote en kleine gaten en scheuren. We vinden ze halverwege en door het eind van F. 1 V a, aan weerszijden van de oorspronkelijke middenvouw van het bifolium (achter F. 1 V b

71 72 73

74

Rooth 1928, p. 10. Ik begrijp: dat ze in een eerder stadium (‘einst’) in hetzelfde handschrift bijeenstonden. Gnirrep, Gumbert en Szirmai 1992, p. 50 (strengel), p. 67 (kopert). In de aan De Vreese gerichte en van hem uitgaande correspondentie (Leiden, UB, BPL 2998 en 2999) heb ik hieromtrent niets gevonden. De kopieboeken van zijn brieven (28 juni 1898-18 februari 1907 en 15 maart 1913-20 juli 1925) in de UB Gent (nr. 4113) heb ik niet ingezien (vgl. Kwakkel 1999, p. 25 n. 13). Zie over het schutblad Gnirrep, Gumbert en Szirmai 1992, p. 31-33, voor de hoekinslag p. 78.


39 en door het begin van F. 2 R a) en aan het begin en halverwege F. 2 R b. Samen met de hier aanwezige papierrestjes wettigen deze gegevens volgens Gumbert het vermoeden, dat het dubbelblad als (met papier beplakt) ruggetje om een bundel papieren archiefstukken gebruikt is. De na het draaien en omvouwen verkregen hoogte van ca. 30 cm zou goed passen bij de maat van de erin genaaide katernen standaardpapier, waarop de teksten van de archiefstukken stonden genoteerd. Op drie plaatsen - die van de parallelle reeksen gaatjes en scheurtjes - heeft men deze katernen direct op het perkament vastgezet.75 De papierrestjes aan de buitenkant (F. 1 R-F. 2 V) kunnen restanten zijn van een papieren omslag, waarin deze op de perkamenten rug genaaide archivalia waren gelijmd. Dat verklaart dan ook het ontbreken van een zogenaamde rugverkleuring van het perkament in de ruimtes tussen de series naaisteken. Waar en wanneer het dubbelblad voor zijn nieuwe functie werd verwerkt, is een vraag die ik niet kan beantwoorden. Over de wijze waarop en de periode waarin het bifolium in Zweden en met name in Lund terecht is gekomen, kan ik slechts speculeren vanuit een aantal feiten. In de 16e en vooral de 17e eeuw bestonden er tussen Zweden en de Nederlanden vele contacten. Nederlandse kooplieden, industriëlen (zoals De Geer en Trip), ingenieurs, ambachtslieden en boeren vestigden zich er voor korte of lange tijd, Nederlanders legden de stad Göteborg aan (waar het Nederlands een periode de tweede ambtelijke taal was) en Nederlandse juristen (onder wie Hendrick de Moucheron) speelden een belangrijke rol bij de totstandkoming van de Zweedse handelswetgeving en het zeerecht. Ook geleerden als Hugo de Groot, Isaäc Vossius, Nicolaas Heinsius en René Descartes vertoefden in Zweden, waar dit viertal een positie aan het hof bekleedde. In de bibliotheek van koningin Christina (zij regeerde van 1632 tot 1654) bevonden zich vele Nederlandse boeken, onder meer door de aankoop van de complete bibliotheken van De Groot en Gerard Vossius, wiens zoon Isaäc in 1648 bibliothecaris van de vorstin werd en na haar abdicatie onder meer talloze boeken van haar verkreeg. Kennis van de Nederlandse taal was in Scandinavië wijd verbreid en rondreizende Nederlandse theatergezelschappen speelden er stukken in hun moedertaal. Omgekeerd trok een toenemende stroom Zweedse, vaak adellijke, studenten naar de Nederlandse universiteiten, bij voorkeur die van Leiden. Tijdens hun veelal jarenlange verblijf studeerden zij vooral rechten, maar ook theologie en medicijnen. Velen bezochten bovendien de Nederlandse (handels)relaties van hun families. Terug in Zweden bleef een aantal van hen, dat op belangrijke posten in de handel of het ambtenarenapparaat was benoemd of in een universitaire functie werd aangesteld, deze Nederlandse contacten aanhouden. Is het bifolium, in hergebruikte vorm, in de bagage van die bonte stoet tijdelijke of definitieve Nederlandse immigranten naar Zweden gekomen of brachten terugkerende Zweedse studenten het zo mee?76

75 76

Voor een beschrijving van dit bindprocédé van archiefstukken in Lantsloot vander Haghedochte-fragmenten zie Gerritsen 1987, p. 39-41. Zie voor deze gegevens Wrangel 1901, p. 8-42, p. 51-93, p. 115-124, p. 157-188, p. 193-230 en passim; Modéer 1987, p. 5; Grit 1994, p. 13, p. 29-36.


40 In de Lundse Universiteitsbibliotheek kan het dubbelblad pas op zijn vroegst in 1668 terecht zijn gekomen, het jaar van de opening van de universiteit waar acht van de negentien nieuwbenoemde hoogleraren ex-Leidse studenten waren. Koning Karel XI (die regeerde van 1660 tot 1697) breidde het bezit van de bibliotheek - ongeveer 500 banden - in 1682 aanzienlijk uit door een schenking van ca. 6000 delen, de door hem in dat jaar aangekochte bibliotheek van de overleden hofbibliothecaris Edmund Figrelius, geadeld als Gripenhielm. Behalve voor de Koninklijke Bibliotheek te Stockholm verzamelde deze voormalig Leidse student op niet geheel legale wijze ook voor zijn eigen collectie: als deel van zijn salariëring mocht hij aangetroffen dubbele exemplaren zelf houden, waarbij hij het begrip ‘dubbel’ zeer ruim interpreteerde. Voordien had hij tijdens zijn reizen en studie in de Nederlanden (1646-1648) al een flink aantal boeken voor zijn verzameling aangekocht. Een andere mogelijkheid is de in 1704 verworven verzameling (922 delen) van de in 1702 overleden kolonel Erik Johan Meck, in wiens collectie zich ook die van zijn vrouw Magna Brita Dureel bevond, die een Nederlandse moeder had. Werken uit deze verzameling gaven tussen 1960 en 1970 drie Middelnederlandse theologischdidactische fragmenten prijs.77 Het is denkbaar dat uit de collectie-Meck nog meer fragmenten tevoorschijn komen. Tot 1992 was de ‘Bibliotheca Meckiana’, waarvan een lijst zonder de aan deze boeken en handschriften toegekende signaturen bestaat, echter nog niet als zodanig in de Lundse Universiteitsbibliotheek geïdentificeerd. Tot slot kan nog gedacht worden aan de zeer grote handschriftelijke schenking van het archief - rijk aan 17e-eeuwse stukken - van de familie De la Gardie, die waarschijnlijk in de 16e eeuw uit de Nederlanden is gekomen. Vanuit Zweden studeerden leden van dit geslacht te Leiden; zij onderhielden ook anderszins betrekkingen met de republiek, onder meer met Gerard Vossius.78 Tijdens mijn verblijf in Lund bleken potentiële kanshebbers uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek geen relatie met het dubbelblad te hebben. Misschien stelt een gelukkig toeval, een nieuwe vondst, ons nog eens in staat het spoor van het bifolium sedert zijn ontdekking in 1926 verder terug te volgen.

1.3 De taal van het Lundse dubbelblad en de fragmenten-Brussel Wie op zoek is naar de regionale herkomst van L en B en daartoe de taal van beide bronnen analyseert, moet in de overlevering - tenzij men een autograaf in handen heeft - rekening houden met ten minste twee lagen: die van de taal waarin de dich-

77

78

Twee tussen boekblok en -band van een in 1598 te Keulen gedrukte bloemlezing uit het Latijnse werk van de Spaanse mysticus-prediker Lodewijk van Granada en één dat als kaft/omslag fungeerde voor een in het Duits vertaald stichtelijk werk van J.F. Senault, gedrukt te Ulm in 1657. De drie fragmenten dragen in Lund de signatuur Fragmentkapsel 1. Fotokopieën en door mij te Lund vervaardigde afschriften bevinden zich in de BNM. Zie voor de mogelijke Lund-connecties Wrangel 1901, p. 93, p. 124, p. 177-179, p. 248 n. 1, p. 391 n.; Römelingh 1986, p. 382-383, p. 413, p. 435-441; Gerle 1984, p. 47-48, p. 227 n. 49; Modéer 1987, p. 3, p. 16.


41 ter het werk geconcipieerd heeft en die van de schrijver die dat werk, zoals het ons is overgeleverd, later en vaak elders in het Middelnederlandse taalgebied kopieerde. Hanteren dichter en kopiist dezelfde taal of is er een lange periode met mogelijke tussenfasen verlopen tussen de vervaardiging van het werk en het huidige afschrift, dan zal het splitsen der lagen uiterst lastig zijn.79 Een extra complicatie is, dat dichters - zoals de auteurs Veldeke en Maerlant - en kopiisten niet altijd gewerkt hoeven te hebben voor opdrachtgevers uit hun eigen regio, waardoor hun taalgebruik niet in alle opzichten hun streek van herkomst hoeft weer te geven.80 Voor de eerste laag, het regionale taalgebruik van de dichter, heeft men over het algemeen het meeste houvast aan de rijmen. We moeten er echter rekening mee houden, dat ook een auteur die in zijn eigen taalomgeving werkt, op zoek naar een geschikt en voor hem acceptabel rijmwoord, zijn toevlucht tot een ander dialect en zelfs een andere taal kan nemen. Maerlant zal daarin immers geen uitzondering zijn geweest. Toch kunnen rijmwoorden wel degelijk informatie prijsgeven. Als beide rijmpartners een specifieke dialectische kleuring bezitten, die meer dan eens in de overgeleverde tekst voorkomt en die bij ‘vertaling’ naar een ander dialect geen nieuw rijmpaar oplevert, is de kans groot dat dit rijm wijst naar de regio waar de dichter werkte. Hetzelfde geldt voor één dialectisch gekleurde rijmpartner als de ontkleuring daarvan de rijmrelatie verstoort. Net zulke taalverschijnselen binnen de versregel kunnen deze aanwijzingen ondersteunen.81 Op de andere laag in het overgeleverde werk, die van de laatste kopiist, krijgen we zicht bij een afschrijver die buiten de streek van de dichter de pen hanteerde. In zijn neiging de voor hem liggende tekst min of meer, wellicht als onderdeel van zijn opdracht, aan te passen aan de taal van hemzelf of van zijn werkomgeving, verraadt hij zich. Hij kan een rijmpaar dat oorspronkelijk zuiver was, verstoren door één partner naar zijn dialect te vertalen. Soms is daarbij het oorspronkelijke rijm nog te reconstrueren. Ernstiger is het wegwerken van onbegrepen (rijm)woorden tot lastig te interpreteren of geheel andere versregels met nieuwe rijmen. Neemt hij in bepaalde gevallen hem vreemde vormen omwille van het rijm over of probeert hij beide rijmpartners in zijn dialect tot een nieuw rijm om te smeden (waarbij hij buiten ons blikveld blijft), binnenin het vers kan hij met zijn aanpassingen meer zijn gang gaan. In hoeverre een kopiist een conscientieus afschrijver of een bevlogen dialectomvormer is, valt moeilijk vast te stellen.82

79 80 81

82

Onderzoeken naar de stadia tussen het dialect van de dichter en dat van de (laatst werkzame) kopiist verrichtte E. van den Berg 1986, 1995, samen met Berteloot 1994. E. van den Berg 1983, p. 200, idem 1986, p. 307, idem 1987, p. 6; samen met Berteloot 1994, p. 46. Vgl. Brinkman 1997, p. 135-136. E. van den Berg 1983, p. 201 en 1986, p. 309; samen met Berteloot 1991, p. 240. Mooijaart 1992, p. 53-54. Maerlants werkwijze Men moet om de rime souken Misselike tonghe (‘diverse tongvallen’) in bouken: Duuts, Dietsch, Brabants, Vlaemsch, Zeeus; Walsch, Latijn, Griex ende Hebreeus (Sinte Franciscus leven vss. 131-134) in Van Oostrom 1996, p. 53-54. E. van den Berg 1983, p. 200 en 1986, p. 308; samen met Berteloot 1994, p. 34-45. Mooijaart 1992, p. 53. Voor het onderscheid tussen een onzuiver rijm (dat al door de dichter geschreven kan zijn) en een verstoord rijm (dat door een ingreep uit een zuiver rijm is voortgekomen) E. van den Berg 1995, p. 166 n. 4.


42 Na deze overwegingen is het tijd te gaan zien wat we daarmee in het geringe aantal verzen van L en B kunnen uitrichten. Met de rijmen als uitgangspunt verken ik het regionale aspect in de gedichten van L en die van B, waarna ik mijn conclusies trek.83 Daarbij moet regionaal in dialectgeografische zin en niet politiekterritoriaal begrepen worden. Met enige nadruk wil ik hier stellen, dat ik mijn kennis uit het onderzoek van specialisten op dit terrein bijeengelezen heb, maar dat ik zelf niet tot deze groep mag worden gerekend.

1.3.1 Dialectgeografische verschijnselen in L en B Bij het langslopen van de rijmwoorden komen we een aantal opmerkelijke paren tegen. In L 3:17 is het woord roets in de betekenis ‘raad’ gespeld met een oe voor een Limburgse geronde ao-klank (
83 84 85 86 87

Deze taalkundige aspecten zullen in de bespreking van de teksten (hfdst. 2) eveneens aan de orde komen. Van Loey 1976, II §41 b + Aant., §129; Rooth 1928, p. 30; De Vreese 1895, p. 261. Vgl. Berteloot 1984, kaart 78, p. 71. Van Loey 1976, II §110 b + Aant.; Rooth 1928, p. 31-33; Berteloot 1984, kaart 139, p. 95. Van Loey 1976, I §49 d, II §15 opm. 2 en §50 opm. 1 b; Rooth 1928, p. 39. Van Loey 1976, I §54 opm. 3 + Aant., II §112 opm. 2; E. van den Berg 1983, p. 203, p. 221 (sede in het rijm).


43 (L 5:19 en L 13:12 minsche). Eveneens in het (verstoorde) rijm van B 3:6-7 vrinden:ellenden, daarbuiten in vs. 13 sinde en B 7:2 brinct. De één keer in L aangetroffen vorm mit (L 14:21) tegenover driemaal met (L 7:5, 15, 22) zou behalve naar Holland tevens naar Brabant en verder oostwaarts kunnen wijzen.88 Eveneens in Brabant en verder naar het oosten mogen we een korte o uit u verwachten. In L gebeurt dat in de rijmen mochte:vrochte (L 5:17-18) en notte ‘nutte’:spotte (L 14:4-5), daarbuiten in vrochtlike en onnot (L 6:15 en 22). B heeft dit verschijnsel in het rijm mocht:locht (B 3:3-4). Brabants is ook de umlaut van de lange o in de spelling ue, die we in L bij ontluet/ontluede e:ä) en smelec ‘smadelijk’: ghehelec (B 8:6-7). De conjunctiefvorm were(n) ‘ware(n)’ die in B 1:8 en 22 rijmt op sere (vs. 5) en meren (vs. 23), zelf een umlautsvorm van mare ‘tijding’, is Limburgs en komt daarnaast vaak in Brabant voor. De verzen 12-13 van B 3 en B 7 hebben echter het rijm ware:hare. Dat laatste gedicht bevat buiten rijmpositie dreeghtue uit de notatie van deze teksten vast te stellen. In de rijmwoordenreeks van L 3:7-16 wordt de rijmvocaal als u en ue gespeld, waarbij de gesloten syllabe uitsluitend ue, de open syllabe naast ue soms ook u heeft (ghuet/ghuede, muet/mude). Is de umlautsvorm in het al genoemde ontluet/ontluede
88 89 90

Van Loey 1976, II §15; E. van den Berg 1983, p. 202; Berteloot 1984, kaart 26, 28, p. 56, kaart 31, p. 57. Van Loey 1976, II §25 opm. 2, §35 b (o < u); II §62, §84 (ue-spelling); Rooth 1928, p. 37; E. van den Berg 1987, p. 30 nr. 1 (locht). Van Loey 1976, II §51, Rooth 1928, p. 36-37 en De Vreese 1895, p. 260-261 (a-umlaut); II §48 opm. + Aant. en Rooth 1928, p. 29 (trene:clene); I §74 (were). Vgl. Mooijaart 1992, p. 145 (klein).


44 aan? Van den Berg en Berteloot vinden het ‘niet duidelijk in hoeverre de ue-spelling inderdaad umlaut aanduidt’.91 Bij het eveneens in B 8 gebruikte rijmwoord dure (:ure B 8: 11, 9), dat ook met een ie kan voorkomen, zijn de u-vormen Limburgs en oostelijk (maar ook wel Hollands).92 Het suffix -lijc treffen we in Limburg meestal als -lijc(h)/-like, in Brabant meer als -lec/-leke aan. Het komt in L in beide vormen alleen buiten het rijm voor (L 1:12 wonnentlike, L 6:15 vrochtlike en 21 sotlic, L 7:13 vrintlic en 14 blidelic, L 16:1 wijfliic naast wijfleker (L 12:22) en vreeslec (L 8:4)). B daarentegen heeft het rijmpaar smelec ‘smadelijk’: ghehelec (B 8:6-7) en buiten het rijm billec (B 1:1), wat naar Brabant kan wijzen.93 De localisering van rijmwoorden op -oude(n) is niet zo duidelijk. In L komen ze niet voor. B 8 bevat ze in vss. 22-23 (dusentvout:ongbedout), B 4 in vss. 9-18.94 Brabant, Limburg en de oostelijke regio's zouden als gewone spelling ou hebben uit een ouder o/ul+d/t (vgl. B 4:14-15 ontgoude(n), vss. 16-17 tonscoude(n)). De vorm bevouden in vs. 13 is vreemd. Bij het werkwoord bevelen geeft MNW (1, 1181-1182) geen mogelijkheden als bevald/bevolden op om tot een ou te geraken. Wellicht heeft er analogiewerking plaatsgevonden. Ook buiten het rijm komen dusentfout (B 8:18) en onghedout (B 7:16) voor. In die positie zien we voorts sout (B 6:6) en woude (B 8:19). Deze laatste vorm staat ook in L 7:11 en zou tegenover wilde (B 2:11) meer oostelijk zijn. De derde persoon enkelvoud wilt (L 13:11, L 16:21; B 2:1, 7) is Brabants.95 Eveneens buiten het rijm treffen we de volgende kenmerkende verschijnselen aan. Limburgs en Brabants is de i- in plaats van de ie-spelling, die in L bij het substantief dinste (L 6:14) en de gebiedende wijs dine (L 11:14) optreedt. De verledentijdsvorm hilden (L 3:11) van werkwoord houden kan daar bij aansluiten.96 Ook in B komt dinst voor (B 6:14, B 8:2) evenals het substantief ghliver
91

92 93 94 95 96

97

Van Loey 1976, II §87 (vgl. echter §85 a); Rooth 1928, p. 37; E. van den Berg 1983, p. 203; met Berteloot 1993, p. 45 n. 23. Vgl. Mooijaart 1992, p. 136-137. De Vreese 1895, p. 261 beschouwt u(e) als ‘ndl. oe’. Van Loey 1976, II §71; Berteloot 1984, kaart 104, p. 82. Van Loey 1976, II §68 opm. 3; Berteloot 1984, kaart 129, p. 92; E. van den Berg 1987, p. 33 nr. 19; Mooijaart 1992, p. 167-168, p. 310. B 4:9-18 wonde(n):soude(n):bevouden:ontgonde(n):tonscoude(n):onthouden. Buiten het rijm Soude in L 8:11. Van Loey 1976, II §96, §102; I §58 c (ghelden-gegouden), §75 (woude, wilt; vgl. Mooijaart 1992, p. 265); Berteloot 1984, kaart 76, p. 71. De vormen van vrint die vooral in L 9 voorkomen, horen daar op grond van hun rijmpartners zoals versint/versinde, ellinde en int niet bij. Buiten het rijm L 7:13 vrintlic, in L 5:8 echter vriende. Van Loey 1976, II §69 a en I §62 + Aant. (hilden, hielt); Rooth 1928, p. 38


45 heeft, al zit daar in B 4 maar één vers tussen (B 4:15; B 8:5, 8 heeft:leeft).98 Voorts is er in driesyllabige klankgroepen na de hoofdtoon het verlies van de vocaal uit het suffix -eg. In L gebeurt dat bij menghen, mengher(hande) en eenghen (L 5:14, L 11:16, L 12:11, L 15:14, L 16:24), in B bij teengher en eenghe (B 6:8, 13).99 Tevens komt in het Limburgs, Brabants en Oostvlaams het proclitische lidwoord 't < dat vóór vocalen, l, b en w als d- in plaats van t- voor, met in L gevallen als dlijf (L 14:1, 5 en L 16:16) en dlief(s)te (L 5:9, L 10:3), echter ook dferdrach (L 5:12) en dsuet(e) (L 5:21, L 14:9). Opmerkelijk is trouwens de verdubbeling bij int thert (L 2:18, L 8:7) en int tfirmament L 16:13). In B treffen we naast dlief (B 1:1) en dlijf (B 7:11, B 8:2) eveneens dscheden (B 7:23) aan, dherte (B 2:11) naast thert (B 4:22, B 8:19), en dverbont (B 5:1) plus dversuren (B 8:17) naast tverdriet (B 7:24).100 De e-syncope vóór de hoofdtoon (L 9:6 en L 13:19 draf, L 3:11 en L 12:5 drin, L 10:17 gnase, L 14:18 ghnueghde; B 8:6 draf, B 5:3 ghliver, B 7:2 glieven) karakteriseert Rooth als ‘spezifisch limburgisch’, buiten de door hem opgegeven (gedateerde?) literatuur heb ik echter geen uitspraken met betrekking tot de localisering gevonden.101 Het gebruik van het praefix erin plaats van ver- hoort bij samengestelde werkwoorden uit Limburg, het oosten en het Nederduitse taalgebied. We zien ze in L bij de rijmwoorden erlanghen (L 7:16), erworve (L 10:18), erstirft:erwirft (L 12:4-5), erwerf:erwerven en erscheen (L 14:9-10, 24), buiten het rijm in L 12:7 ersterven en L 15:8 erkuveren. B telt slechts één geval met het rijmwoord ersturen (B 8:18).102 Eveneens Limburgs is de datiefvorm manlijk enkelvoud van het vragend voornaamwoord wiem (L 14:3).103 Voegwoord ont ‘totdat’ (L 9:18, L 13:11) en wie in de betekenis ‘hoe’ (L 2:2, L 8:10) worden als oostelijk bestempeld. Dat laatste woord zou in B (8:16) van de vermoedelijke samentrekking wijt< wie -(e)t deel uit kunnen maken.104 De localisering ‘Brabants en oostelijk’ wordt gegeven aan de vorm et, die in plaats van het in de nominatief en accusatief van het onzijdig persoonlijk voornaamwoord voorkomt. L laat dat in Ets<Et es (L 12:12) zien, B in Eens< Et en es (B 1:3). Dezelfde regio-aanduiding geldt voor ombe>omme dat in het westen ‘eerder een rariteit’ is (L 7:13 ombevanghen ‘omhelzen’, vs. 12 daarentegen onbevanc ‘omhelzing’).105 Niet uitsluitend in Limburg, Brabant en het oosten vinden we een korte e naast een i. Vóór een s zijn dat in L woorden met het praefix mes- (L 6:14-15 mes-

98 99 100 101 102 103 104 105

Van Loey 1976, I §49 f + Aant., II §109 opm. 2, hedde

46 quam(e), L 12:11 mesniete), voor een andere consonant gebeurt dit eveneens (L 15:19 better, in vs. 15 echter bitter). Ook B heeft dit verschijnsel: mesniten (B 4:26), mesbaer/mesbare (B 7:16-17; in vs. 6 echter misbaer), meshaeght (B 8:2), better (B 1:24) en dec (B 4:21). De e-vorm hoort ook in Oost-Vlaanderen thuis.106 Alleen in L staat ierst dat langs de Hollandse kust, in Zuid-Brabant en Limburg voorkomt (L 6:7). In L 9:8 zou ics ierst ook een verkeerd gesplitst ic si erst kunnen zijn, waarbij si als accusatief enkelvoud van het persoonlijk voornaamwoord (in plaats van haer) Oostmiddelnederlands is; het enclitisch voornaamwoord -s(e) in ics en B 4:18 muets zou in de richting van Limburg kunnen wijzen.107 De laatste gevallen voeren ons soms ver in oostelijke richting. In plaats van haer komt in L als vrouwelijk bezittelijk voornaamwoord één keer ur voor (L 7:13), dat door Van Loey als Gelders gekarakteriseerd wordt, in het Corpus Gysseling bij de Limburgse Aiol als Nederrijns. De overige door Gysseling voor deze streek gesignaleerde kenmerken, zoals die in het 13e-eeuwse handschrift van het Nederrijns Moraalboek in het dialect van Geldern, zijn veel sterker dan L en B gekleurd. L 5:7 eindigt in het handschrift op saghen, wat op vs. 8 (maghen) rijmt. Volgens het rijmschema van deze verzen is er in vs. 7 echter een vergissing gemaakt en is het voorlaatste woord mach (:ghesach vs. 9) het vereiste rijmwoord. De infinitiefvorm saghen komt vooral in het Oostmiddelnederlands en in Duitsgekleurde teksten voor, in het Westmiddelnederlands staat het bijna uitsluitend in het rijm. Tot slot is met dats in L (3:15) haast zeker een samentrekking uit ‘dat 't’ en niet uit ‘dat is’ bedoeld. Het onzijdig enclitisch voornaamwoord -(e)s kan in de nominatief alleen uit een aangrenzend Duits gebied verklaard worden. Dat is ook in B bij dats (B 5:11) en ics (B 6:10) het geval.108 Overeenkomsten met het taalgebruik van de Minnesang komen later in hoofdstuk 3 ter sprake (3.8.2).

1.3.2 Conclusies Wat kunnen we nu uit al deze gegevens destilleren? Allereerst blijkt uit het hiervóór verzamelde materiaal, dat de meeste aangetroffen verschijnselen in L en B voorkomen en naar Brabant, Limburg en het oosten van het Middelnederlandse taalgebied wijzen of naar een combinatie van deze regio's. Voorts dat een meerderheid van deze kenmerken zowel binnen als buiten het rijm wordt gevonden, dat de frequentie van de uitsluitend buiten het rijm optredende karakteristieken vaak gering is (voornamelijk een tot twee keer) en dat het dan veelal slechts een bepaald woord betreft. Verschaft dat materiaal ons ook de mogelijkheid de taal van

106 107

108

Van Loey 1976, II §9, §130; De Vreese 1895, p. 261; Berteloot 1984, kaart 41, p. 60. Corpus Gysseling II 1, p. 384, p. 400 houdt het echter op ‘typisch Limburgs’. Voor ierst Van Loey 1976, II §48 c 3, §59 opm. 1; E. van den Berg 1995, p. 172; Mooijaart 1992, p. 148-149; L 3:12 en B 7:1 hebben echter eerst. Voor si in plaats van haer en -s(e) Van Loey 1976, I §28 g en o. Zie voor ur Van Loey 1976, I §30 a; Rooth 1928, p. 38; Corpus Gysseling II 1, p. 311, het Nederrijns Moraalboek in Corpus Gysseling II 6, p. 346-347. Saghen in MNW 7, 57; Rooth 1928, p. 39.


47 de dichter te scheiden van die van de beide kopiisten en zo uitspraken te doen over hun herkomst? Zoals we al zagen, zijn de rijmwoorden op respectievelijk -inct/-inken en -int/ -inde uit de verzen 7-16 van L 1 en L 9 niet alle dialectisch te veranderen in -enct/ -enken en -ent/-ende: bij vlinken (L 1:11), substantief kint en ghemint/gheminde (L 9:7, 9-10) is dat niet mogelijk. Dat betekent dat deze rijmwoorden, evenals winken:scinken (L 1:20-21) en vrint:int (L 9:17-18), door de dichter zullen zijn gekozen. Dat geldt onder meer ook voor de rijmwoorden van L 11:7-16, waar ellendicheden en sericheden plus de werkwoordsvormen (ont)sede(n) wel, maar lede(n), substantief seden en vrede(n) niet eenzelfde dialectische verandering naar de rijmklank -eide(n) kunnen ondergaan. Bij de rijmparen erstirft:erwirft (L 12:4-5), weren:meren (B 1:22-23) en smelec:ghehelec (B 8:6-7) zhn beide partners wel dialectisch te transformeren (versterft:verwerft, waren:maren, smelic:ghehelic). Zij zijn daardoor slechts in combinatie met andere gevallen bruikbaar om de taal van de dichter te bepalen. Veel rijmparen hebben één dialectisch gekleurde partner, die bij vertaling een verstoord rijm oplevert. Het gaat hier om doech:oegh (L 14:1-2), vergit:sit (L 4:1-2), mocht:locht (B 3:3-4), mochte:vrochte (L 5:17-18), notte:spotte (L 14:4-5), ersturen:dversuren (B 8:17-18), besweert:bescheert (L 15:20-21), de rijmvocaal in smelec:ghehelec (B 8:6-7) en leder:verreder (B 2:22-23). De kans dat ook zij afkomstig zijn van en dus wijzen naar de herkomst - of de werkomgeving - van de dichter die zo'n rijmpaar koos, acht ik groot. Een extra moeilijkheid bij dit type rijmparen vormen rijmen als roets:ghoets (L 3:17-18), onmote:verdrote (B 1:3-4) en woghen:toghen (B 6:6-7), waar we niet weten of er tussen die geronde ao van alle eerste rijmpartners en hun wederhelften een zekere klankovereenkomst bestond. Iets dergelijks zien we bij te doene:loene ‘beloning’ (L 14:19, 22). Lagen deze klanken in een bepaalde streek zo dicht bij elkaar, dat het voor de dichter aanvaardbaar was ze in een rijm voor het oor samen te brengen? Of is dit louter een rijm voor het lezend oog?109 Het lijkt me onwaarschijnlijk dat deze rijmcombinaties veroorzaakt zijn door activiteiten van een kopiist. Een paar verstoorde en nog te reconstrueren rijmen zijn daarentegen wel het gevolg hun aanpassingen. De kopiist van B schrijft in 1:12-13 verdroten:utermaten waar in vss. 3-4 nog het correcte onmote:verdrote staat en vrinden:ellenden (B 3:6-7) dat ooit ellinden moet hebben geluid (vgl. L 9:13, 16). Over het rijm brijft:lieft (B 3:19-20) kan ik door de lacunes in de tekst geen uitspraak doen. De

109

Ook Veldeke laat in zijn Servaes II vss. 1074-1075 doen op loen rijmen, vaker vinden we in deze tekst de paren (ghe)doen: (gods) soen, zoals in I vss. 37-38, 1631-1632 en II vss. 213 5-2136 (zie Van Es 1950, p. 135, p. 23, p. 65, p. 163). De mogelijke klank van zo'n o:oe rijmpaar bij Van Loey 1976, II §77 c; vgl. Van Haeringen 1953, p. 13. Karina van Dalen-Oskam bespreekt in haar Studies over Jacob van Maerlants Rijmbijbel rijmen voor het oog en het oor (1997, p. 128-137), waarbij ze wijst op het feit dat het samen in een rijmpaar voorkomen geen absolute zekerheid geeft over het gelijkklinken van twee woorden (zoals doemen:comen, p. 131) en dat de auteur (Maerlant) rijmde en noteerde op grond van de voor het oor dicht bij elkaar liggende klanken (p. 135).


48 woordvolgorde op het eind van L 5:7 mach saghen moet op het conto van de kopiist van L worden gezet. Hoorde de vorm saghen voor hem misschien specifiek in het rijm thuis en niet binnen het vers?110 Als de rijmcombinatie droppe:hope (L 16:19, 22) geen voor de dichter aanvaardbaar onzuiver rijm was, zou een oorspronkelijk Middelneder- (drope:hope) of misschien Middelhoogduits (tropfe:hoffe) rijmpaar door deze kopiist kunnen zijn aangepast (vgl. hfdst. 2 n. 140). De aan de dichter(s) toegeschreven rijmen wijzen dus naar Limburg, Brabant en het oosten.111 Veel binnen de versregels voorkomende verschijnselen ondersteunen deze locaties. De eenmaal gebruikte verschoven k (oegh) en het mogelijk uit het aangrenzende Duitse gebied gekomen enclitische voornaamwoord -(e)s moeten voor hem nog aanvaardbaar zijn geweest of tot de ‘misselike tonghe’ behoren (vgl. n. 81). In westelijke richting zal daar de Vlaamse vorm toghen rijmend op het Limburgse woghen (B 6:6-7) toe gerekend moeten worden: twee andere rijmen bevatten een vorm van tonen (L 1:4-5 toent:loent, L 14:20-21 toende:hoende).112 Het naast elkaar inzetten van rijmwoorden als were/ware en trene/traene behoorden voor de dichter tot de mogelijkheden. Daarom zou ik willen voorstellen zijn taal en persoon te localiseren in het overgangsgebied tussen Limburg en Brabant. Nauwkeuriger kan ik op grond van de dialectgeografische gegevens zijn positie niet bepalen. In het Besluit (4.2) zal ik nogmaals op deze localisering ingaan. De al vermelde verstoorde rijmen verraden de achtergrond van de (laatste?) kopiist van L en die van B, waar typisch Limburgs-Brabantse kenmerken worden weggewerkt tot utermaten, ellenden (B), rijmwoord saghen en misschien droppe (L). Binnen de versregels vinden we in L (5:8) onder meer vriende in plaats van vrinde in het rijm (L 9), de imperatief dine naast dien (L 11:14, 19), eerst (L 3:12) en ierst, en talloze malen het bezittelijk voornaamwoord haer tegen één keer ur. In B staat onder andere dienst (B 1:2) en glieven (B 7:2) naast dinst en ghliver, wilde (B 2:11) in plaats van woude uit het rijm (B 4). De Limburgs-Brabantse kleur is er valer geworden, L en B lijken wat westelijker afgeschreven te zijn. De kans is daarom groot, dat we het werkterrein van deze kopiisten, en wellicht hun herkomst, meer in het midden (of westelijke deel?) van Brabant moeten zoeken. Rooth en De Vreese besteedden bij hun publicatie van L en B eveneens aandacht aan de dialectverschijnselen. De Vreese meldt beknopt dat de taal over het algemeen een ‘Brabantsch-Limburgsche kleur’ heeft, waarna hij ‘de voornaamste oostelijk dialectische vormen’ samenvat. Veel uitvoeriger gaat Rooth op dit aspect van L en B in. Hij brengt de kenmerken in drie afdelingen onder: de eerste bevat (bijna) uitsluitend Limburgismen in rijmen en enkele woorden daarbuiten, in de tweede komen karakteristieken uit Limburg, Brabant en Gelre aan bod, de laatste geeft een aanvulling op het Middelnederlandse woordmateriaal. Alle gesignaleerde gevallen bespreekt hij meestal uitvoerig, aangevuld met voorbeelden uit hem

110 111 112

De Vreese (1895, p. 261) denkt bij utermaten, Rooth (1928, p. 39) bij mach saghen ook aan kopiistenwerk. Of deze gedichten het werk zijn van een of meer dichters komt in het Besluit (4.5) ter sprake. Over toghen als Vlaams verschijnsel zie MNW 8, 516, 537 en E. van den Berg 1983, p. 202.


49 bekende werken plus literatuur. Zijn conclusie luidt: ‘Die Sprache beider Fragmente ist limburgisch’. Over een mogelijk verschil tussen de taal van de dichter en die van de kopiist voegt hij daaraan toe ‘dass das Original der Fragmente wahrscheinlich einer östlichen Spielart des limburgischen Schriftdialekte angehört’.113 De meeste door mij hiervóór besproken gevallen komen ook bij De Vreese en vooral bij Rooth voor. Dat ik bij mijn localisering van de dichter westelijker uitkom dan Rooth, kan behalve aan mijn mindere expertise ook aan de geringe omvang van het materiaal liggen, die het vaststellen van de dialectische verhoudingen nog extra bemoeilijkt.114 Een andere factor waar men bij het vinden van dialectgeografische verschijnselen rekening mee moet houden, wordt gevormd door het pakket speciale eisen dat lyrische poëzie ten opzichte van proza aan een auteur stelt. Ik denk dan vooral aan rijm en metrum met bijvoorbeeld het toepassen van syncope, zaken die niet meer tot het voorwerk behoren maar in hoofdstuk 3 ter sprake zullen komen (3.3 en 3.4). Eerst is het echter tijd met de teksten zelf nader kennis te gaan maken.

113 114

De Vreese 1895, p. 260-261; Rooth 1928, p. 27-43, de citaten op p. 27 en p. 29. E. van den Berg 1986, p. 313.


50

Afb. 1 Het Lundse bifolium, opengeslagen op F. 1 R, in zijn kaftje (foto: A.C.H.).

Afb. 2 Het Lundse bifolium, opengeslagen op F. 2 V, in zijn kaftje (foto: A.C.H.).


51

Afb. 3 F. 1 R (verkleind) van het Lundse bifolium (UB, Mh 55) met L 1 t/m L 4.


52

Afb. 4 F. 1 V (verkleind) van het Lundse bifolium (UB, Mh 55) met L 5 t/m L 8.


53

Afb. 5 F. 2 R (verkleind) van het Lundse bifolium (UB, Mh 55) met L 9 t/m L 12.


54

Afb. 6 F. 2 V (verkleind) van het Lundse bifolium (UB, Mh 55) met L 13 t/m L 16 en de custode.


55

Afb. 7 F. 1 R (vergroot) van de fragmenten-Brussel (KB, Ms. IV 209/11) met B 1 en B 2 (copyright Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel).


56

Afb. 8 F. 1 V (vergroot) van de fragmenten-Brussel (KB, Ms. IV 209/11) met B 3 en B 4 (copyright Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel).


57

Afb. 9 F. 2 R (vergroot) van de fragmenten-Brussel (KB, Ms. IV 209/11) met B 5 en B 6 (copyright Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel).


58

Afb. 10 F. 2 V (vergroot) van de fragmenten-Brussel (KB, Ms. IV 209/11) met B 7 en B 8 (copyright Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel).


59

2 Tekst en uitleg Na een overzicht van het werk van voorgangers, een beschrijving van de wijze waarop de Lundse en Brusselse gedichten zijn overgeleverd en een bespreking van dialectgeografische kenmerken beschouw ik het terrein als voldoende verkend om me op de teksten zelf te concentreren. Door ze als met een loep te lezen wil ik erachter komen wat er in ieder afzonderlijk gedicht staat en hoe die inhoud vorm gekregen heeft. Alleen zo kan later vergeleken worden of bepaalde inhoudelijke en formele verschijnselen in de andere gedichten ook voorkomen, of er een samenhang bestaat. Zo'n samenhang moet niet alleen voor de teksten van L of van B apart bekeken worden. Het is ook van belang vast te stellen of beide groepjes gedichten, die ik als één corpus behandel, dat ook werkelijk zijn.

2.1 Verantwoording Bij de uitgave van de diplomatische en kritische teksten bewandel ik in de medioneerlandistiek gangbare wegen. Dat neemt niet weg dat wie een tekst wil editeren en bespreken beslissingen moet nemen.

2.1.1 Opschrift Dat begint al met het opschrift. Elk gedicht heeft een nummer gekregen naar de volgorde die de tekst in zijn bron, Lund of Brussel, heeft. Voor de twee bladen van Brussel heb ik die van De Vreeses editie (1895) aangehouden. Daarop volgt de titel die met een karakteristiek (bijna) citaat aan deze tekst een eigen gezicht wil geven. De tweede regel bevat de eerste overgeleverde versregel. Deze staat tussen haakjes als dit niet het oorspronkelijke openingsvers is, dat in een aantal gevallen verloren is gegaan. Gedichten die met een onvolledig vers beginnen (L 3,L 5, L 13, B 3 en B 7) krijgen in hun opschrift de tekst van de eerste twee verzen. Bij de Brusselse gedichten is echter niet het eerste overgeleverde vers gebruikt maar het derde. De teksten beginnen daar namelijk met een soort rubriek, een in rood genoteerde rijmende samenvatting die ik niet tot de eigenlijke gedichttekst reken (zie 3.1.4).

2.1.2 Diplomatische aantekeningen Vóór de tekst van het gedicht vindt men aantekeningen bij de diplomatische weergave daarvan. Er wordt naar regels verwezen, omdat die in L niet altijd overeen-


60 komen met de lengte van een vers. In het eerste gedeelte bevinden zich algemene opmerkingen, onder andere over beschadigingen. Bij B zijn daar notities naar aanleiding van De Vreeses uitgave aan toegevoegd. Aantekeningen die meestal slechts op één regel betrekking hebben, sluiten dit onderdeel af. Opmerkingen die voor (veel) meer teksten gelden en die ook buitentextuele situaties beschrijven, zijn in de bespreking van de handschriftelijke overlevering te vinden (zie 1.2.1 en 2).

2.1.3 De diplomatische tekst De teksten zelf zijn twee keer uitgegeven: links diplomatisch, rechts kritisch. Hoewel ik mij bewust ben van de hieromtrent nog niet geëindigde discussie en de bezwaren die daar van codicologisch-paleografische zijde tegenin zijn gebracht, heb ik mij in het diplomatisch afschrift aangesloten bij de tot nu toe in de medioneerlandistiek gangbare praktijk en het onderscheid tussen u/v, i/j en ij/y wel gehandhaafd, dat tussen de verschillende vormen van de s, de r en de a niet.1 Bij de initialen in B komt alleen de I-vorm voor. Aan het regelbegin, als representant en na een initiaal zien we steeds een (in onze ogen) kapitale J-vorm die ik als I weergeef, twee keer een Y. Op het Lundse bifolium sluit een regel acht keer met een opvallende n af (L 1, L 2, L 4, L 5). Deze verschilt duidelijk van de N aan het regelbegin en doet sterk aan een oudere kapitaalvorm denken. Vermoedelijk is het een rijmversiering. Ik heb hem als N getranscribeerd (zie 1.2.1). Alleen in de fragmenten-Brussel zien we rubricatie. Behalve bij de geheel in rood genoteerde tweeregelige spreuken staan de letters aan het begin van de regel in een apart kolommetje waar zij - de rode initialen uitgezonderd - zijn gerubriceerd. Sommige letters die direct op een initiaal volgen, zijn dat eveneens. Ik heb ze daarom alle als kapitaal getranscribeerd, hoewel een aantal naar de vorm niet van een kleine letter verschilt. De Vreese handhaaft dit vormonderscheid in zijn afschrift wel. De verschillende stadia van onleesbaarheid heb ik als volgt weergegeven. Letters tussen ronde haken zijn door een beschadiging (heel vaag, deels verdwenen) moeilijk te ontcijferen maar kunnen, eventueel met hulp van een UV-lamp, nog wel getranscribeerd worden. Is dat niet meer mogelijk, dan noteer ik voor elke onleesbaie letter een punt. Ronde haken met daartussen drie liggende streepjes geven aan dat het aantal onleesbare of verdwenen letters niet meer is vast te stellen. Tot slot de afkortingen: deze zijn cursief opgelost.

2.1.4 De kritische tekst Vergelijking van de beide edities van het gedicht stelt de lezer in staat mijn ingrepen in de kritische tekst te volgen. Het is mijn bedoeling de gedichten de vorm te geven die de dichter naar mijn mening voor ogen stond. Deze is niet altijd gelijk

1

Andere letters zoals de d kennen in deze teksten geen echt alternatieve vormen. Bezwaren tegen het u/v, i/j en ij/y-onderscheid bij Gumbert 1996, p. 67-69 en Gumbert 2002, p. 82-84.


61 aan die waarin de teksten in het handschrift staan opgetekend. Van de volledig overgeleverde gedichten in L zijn daarom de regels 1-4 uit de diplomatische tot zes verzen in de kritische tekst getransformeerd, gesteund door het rijm en de (meestal aanwezige) schuine streepjes (virgulae) in regels 1 en 3 en overeenkomstig hun notatie in B (zie ook het slot van 3.1.2). Aan het eind van het gedicht en bij de restanten van een beschadigd begin is eenzelfde procédé gevolgd. De in rood uitgevoerde tweeregelige rijmspreuken bij de gedichten in B zijn cursief weergegeven. Bovendien is die aan het begin, welke in tegenstelling tot die aan het eind direct aan de gedichttekst voorafgaat, daar nu door een witregel van gescheiden. De tekst zelf heb ik terughoudend benaderd. Aan een normalisering van de spelling heb ik mij niet gewaagd: alleen die van u en v is aangepast aan het tegenwoordige gebruik (waarbij een v soms een w geworden is), die van i, j, ij en y blijft ongewijzigd met uitzondering van mj (>mi), mjnt (>mint), de evidente verschrijving Wjifleker, iaghen (>jaghen) en Iollijt (>Jollijt). Waarschijnlijk ben ik hier uit een zeker (misplaatst want niet wetenschappelijk) romantisch gevoel bezweken voor de charmes van de inconsistente spelling. Ook bij de samentrekkingen heb ik een beslissing moeten nemen. Ze variëren van doorzichtige combinaties van (zelfstandige) naamwoorden met een voorzetsel of lidwoord (zoals telker, slijfs) tot ingewikkelder samensmeltingen van uiteenlopende woordsoorten met ontkenningen, al of niet in enclisis staande persoonlijke voornaamwoorden, persoonsvorm es en syncope binnen het woord (bijv. soen, sin, dise, sies, ghnueghde), enz. Vanuit de vraag of er genormaliseerd moet worden, heeft inventarisatie van al deze gevallen mij doen besluiten ze ongewijzigd op te nemen en er zo nodig bij de bespreking aandacht aan te besteden. De kans op verstoring van het metrische patroon in de verzen heeft bij deze besluitvorming een belangrijke rol gespeeld. Een voorbeeld van verregaande normalisering zien we bij De Paepe (1970). In de gedichten is een moderne interpunctie aangebracht. Syntactische dubbelzinnigheden kunnen daar meestal niet mee weergegeven worden. In de bespreking worden ze echter - evenals de stilzwijgend aangebrachte emendaties behandeld. Alle verzen, ook de twee die in de diplomatische tekst van L op één regel genoteerd zijn, beginnen met een hoofdletter, zo ook het substantief Got/God en de rivier de Rijn. Rest nog de behandeling van de tengevolge van beschadigingen in het handschrift ontbrekende tekst: drie liggende streepjes duiden de afwezigheid van een hele versregel aan, drie puntjes die van een onbekend aantal letters. Bij het kritisch uitgeven van teksten kan men alleen van de tekst of uitsluitend van de lezer/gebruiker uitgaan. In oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde doet zich dan met name het probleem van de (her)spelling voor, in lyriek spelen klank, rijm en metrum daarbij ook een rol. Mijn benadering heeft een hybride vorm gekregen waarbij de balans meer naar de tekstzijde is doorgeslagen.2

2

Zie voor een samenvatting van deze problematiek Schenkeveld-van der Dussen 1999, p. 385-390.


62

2.1.5 Bespreking De bespreking van de gedichten vraagt de meeste ruimte. Mijn uitgangspunt is, dat elk gedicht afzonderlijk gelezen en begrepen moet kunnen worden. Voorkennis van wat bij vorige gedichten uiteengezet is, wordt niet verondersteld, waardoor herhalingen onvermijdelijk zijn. Zo komen onder meer steeds de spreukstrofe (de eerste en de laatste zes verzen van het gedicht), die uit twee halfstrofen bestaat, het ertussen liggende middendeel en het daar aanwezige speciale (grammatische) rijm ter sprake. Niet alleen de interpretatie van de tekst wordt aan de orde gesteld, ook de poëticale verschijnselen krijgen aandacht. Soms verwijs ik daarbij naar hun behandeling in het volgende hoofdstuk, anders zijn zij daar via de inhoudsopgave en het register terug te vinden. Dat ik mijn emendaties in deze afdeling verantwoord is al gemeld, waar emenderen tot speculeren wordt geef ik dat duidelijk aan. De voetnoten, die mijn uitleg ondersteunen en anderszins relevante informatie verschaffen, hebben meestal op een aantal verzen of een bepaald tekstgedeelte betrekking om de lezer niet ieder ogenblik uit het betoog te halen. Een opgave van de editie(s) waarin men (delen van) het betreffende gedicht kan vinden en een vermelding van het afbeeldingnummer en de pagina waar het gedicht naar het handschrift is gereproduceerd, besluit de bespreking. Die bevat naar mijn mening in zijn meest ideale vorm een duidelijke weergave van de interpretatie van de editeur en de wijze waarop hij tot zijn visie gekomen is. Ook zijn twijfels aangaande problematische passages mogen daarin niet ontbreken. Niets is immers zo frustrerend als een in alle talen zwijgende commentaar op het moment dat de lezer het spoor bijster is en zich vertwijfeld afvraagt of hij soms de enige sufferd is.


63

2.2 De teksten van het Lundse dubbelblad Allereerst neem ik de gedichten van het Lundse dubbelblad onder de loep.

L 1 Tweer oghen winken Incipit: (So schiir si toent) Bij de overlevering op F. 1 R a 1-16: Het afsnijden van de bovenkant van dit blad deed niet alleen twee eerdere regels (=drie verzen) verdwijnen, het heeft ook voor alle letters van r. 1 gevolgen gehad. De meeste zijn ondanks beschadigingen aan de bovenzijde nog wel herkenbaar, evenals die tussen haakjes waar meer verdwenen is. Door vergelijking met doeght in r. 33 is dit woord hier nog te reconstrueren. Boven de n van en moet een nasaalstreep gestaan hebben, die mee is afgesneden. De restanten van het laatste woord lijken Rooths emendatie loent toe te staan. 2 ghewinnen eindigt met een oude kapitale ‘versierende’ n. Vgl. de slot-n van rr. 14 en 16. Zie ook 1.2.1. 7 Tussen Haer en bluyende is blug met een onvoltooid gebleven g doorgestreept. 8 Hoewel Rooth wonnenclike transcribeert staat er - zeker vergeleken met F. 1 V a 29 vrochtlike en F. 1 V b 9 vrintlic - een t. 15 Rooth aarzelt tussen wemuet en wenniet: vergelijking met muet (rr. 12, 14) geeft als zekere lezing wemuet.

------So schiir si toent 1

5

So (s)chiir (s)i toent Haer doeght ende (h)aer (doeght) en loent (..e..) Hen dise ghewinneN

Hen dise ghewinnen.

N Och hopic al si haer bedinct

Noch hopic al si haer bedinct,

Si sal mijn noet bedinken

Si sal mijn noet bedinken,

5

Die dat leuen mijn Die dat leven mijn dus crinct dus crinct, Daer siel ende liif af Daer siel ende liif af 10 crinken. crinken


Haer bluyende gluyende / oghen vlinken

Haer bluyende gluyende oghen vlinken,

Dat soe Dat soe wonnentlike winct wonnentlike winct Ende wille mi tot haer winken 10

Ende wille mi tot haer winken.

Die mi soe diep ter Die mi soe diep ter herten sinct herten sinct, Sien mach niet vorwert sinken

Sien mach niet vorwert sinken.

Ic muet int suer verdrinken

Ic muet int suer verdrinken.

15

Sijn doet siin leuen Sijn doet, siin leven / es die hem gheuen

15

Al muet sier vrouweN

Es, die hem gheven

Tweer oghen winken / die wemuet scinken

Al muet, sier vrouwen

Sonder verdouweN. Tweer oghen winken,

20

Die wemuet scinken Sonder verdouwen.


64 In het eerste overgeleverde vers van de beginspreukstrofe leidt de s-alliteratie So schiir ons dadelijk naar het belangrijke woord si, waarbij de ieplus lange i-assonantie (zie 3.3.7) nog een extra accent geeft. Er is sprake van een si: er zal iets veranderen ‘zodra zij haar goedgunstigheid (doeght) toont (vss. 4-5) en hen die deze (gunst) verdienen beloont’ (vss. 5-6). De rijmwoorden toent:loent (?) en het wellicht ermee assonerende doeght vestigen de aandacht op een in de minnelyriek bekend motief. Daarin schenkt de dame met haar welwillendheid de minnaar loon, een beloning, voor zijn vasthoudende minnedienst (zie ook 3.7.1). Deze tweede helft van de spreukstrofe is geheel gewijd aan de houding en de daaruit voortvloeiende actie van de dame. Degene die daarop hoopt, in vs. 6 heel algemeen als categorie (Hen dise ghewinnen) aangeduid, werd waarschijnlijk in de weggesneden eerste halfstrofe vermeld: de lijdende maar hoopvolle minnaar. Wellicht was er een balansconstructie (zie 3.5.1) met hi in de hoofdzin (vss. 1-3) en si in de daarop volgende bijwoordelijke bijzin. De inhoud van die nu verdwenen versregels, waarvan de laatste volgens het rijmschema aabccb eindigde op -innen, kan heel goed gecorrespondeerd hebben met die van vss. 8-10. Ook hier zullen beginspreukstrofe en het eerste stuk van het middendeel immers een woordelijke of parafraserende herhaling gekend hebben (zie 3.6). In dat middendeel zinspelen de bijna parallel geconstrueerde vss. 7-8 met de tegenstelling haer-mijn noet weer op haar houding en handelen. Nog altijd3 hoopt de ic dat zij spijt (van haar afwijzende houding) zal krijgen en zal denken aan zijn smart. Opnieuw een allitererend si gevolgd door de weinig spectaculaire d-alliteraties Die dat, dus, Daer in de volgende verzen. Nu bederft (crinct) ze - of de noet - zijn leven ‘waardoor ziel en lichaam verzwakken’ (vss. 9-10). Haar houding ondermijnt hem geestelijk en lichamelijk. Deze assonerende tweelingformule zien we ook bij de Minnesänger (sêle und lîp).4 Alle rijmwoorden komen evenals de rijmklanken -inct/-inken alleen in dit gedicht voor. Bovendien staan bij alle grammatische rijmparen de d-rijmwoorden (-inct) in de derde persoon enkelvoud, die met een e-rijm (-inken) in het meervoud of de infinitief. De e-rijmwoorden zonder grammatische partner (vss. 11, 16, 20, 21) sluiten zich daarbij aan. Versregel- en zinseinde vallen steeds samen. Met een nieuwe gedachteontwikkeling begint in vs. 11 het centrale motief van dit (deel van het) gedicht: haar onweerstaanbare aantrekkingskracht. Daarvoor zorgen haar vrolijke (bluyende) schitterende/vurige (gluyende) ogen. Zij vlinken (‘flonkeren’; vs. 11). Vol vreugde (wonnentlike) geven zij een signaal (winct) en willen de ic tot de vrouwe lokken (vss. 12-13). Dit is een van de weinige plaatsen in

3

4

De interpretatie al ‘als’ (De Paepe 1970, p. 79) is alleen mogelijk als al direct door het werkwoord en niet doorliet onderwerp gevolgd wordt (MNW 1, 327 b; Stoett 1923, §314). Het is theoretisch denkbaar dat de kopiist denkend aan de s van het volgende si die aan het slot van al vergeten heeft (vgl. Duinhoven 1975, p. 262-263). Betrekkelijk voornaamwoord die (vs. 9) kan zowel op Si als op mijn noet (vs. 8) slaan. Transitief werkwoord crenken/crinken betekent in vs. 9 ‘bederven’ (MNW 3, 2083 (3)), intransitief gebruikt in vs. 10 ‘verzwakken’ (3, 2083 (II 1)). Zie voor deze tweelingformule Von Lieres und Wilkau 1965, p. 59-63 en 3.2.3.


65 deze teksten waar iets over het uiterlijk van de dame wordt gezegd en wel over haar (met binnenrijm verfraaide) bluyende gluyende oghen.5 Betrekkelijk voornaamwoord Dat kan ook met een antecedent van een ander geslacht of een ander getal, in dit geval oghen ... Dat ... winct Ende wille, verbonden worden.6 Het woord wonnentlike (‘vreugdevol’) aan het begin van de allitererende serie winct, wille, winken is in wereldlijke lyriek minder gangbaar. De Minnesang daarentegen maakt er vrij vaak gebruik van.7 Haar ogen hebben succes. ‘Zij die’ bij de ic ‘zo diep in het hart doordringt, kan niet nog dieper zinken’ (vs. 14-15). Zij is op het diepste punt, de bodem van zijn hart, aangekomen. In zijn herhaling varieert de dichter (so diep - niet vorwert). Een met vss. 14-15 te vergelijken uitspraak vinden we in L 8:7-8 met de formulering So diep - En (> ‘ik niet’)... meer. Ook in deze verzen maakt si deel uit van een allitererende èn assonerende (ie plus lange i) reeks. Het hier kort opgeroepen beeld van de dame die verblijft in het hart van de minnaar zal in het volgende gedicht uitvoerig aan de orde komen (zie ook 3.7.1). Het middendeel eindigt, als zo vaak, in mineur, maar wel met een omkering van de rollen. Na het tot op de bodem zinken, nog dieper kan niet, van de dame is het in deze watermetafoor echter de ìc die ‘in zijn smart moet verdrinken’ (vs. 16). Al spelen ze hier een lokkende rol, pas in L 16:1-6 verdrinkt de minnaar in die ogen. Met suer wordt de s-alliteratiereeks in dit gedeelte afgesloten. De slotspreukstrofe is met gebruikmaking van parallellen en tegenstellingen in één lange zin geconstrueerd rond het centraal staande onderwerp sier vrouwen Tweer oghen winken (vss. 19-20), waarbij de kern in het vierde vers staat (zie 3.5.3) en er een genitiefstapeling aan dat winken voorafgaat (van twee ogen, van zijn vrouwe). Dit is een duidelijke herhaling van vss. 11-13 tot en met de rijmklank en het grammatische rijmwoord toe. Ook treedt er weer een w-alliteratie op (winken, wemuet), waarop nog scinken Sonder volgt (vss. 21-22). Twee bijvoeglijke bijzinnen die parallellen vertonen, beschrijven het vonnis dat de minnaar in die beide lokkende vrouwenogen leest. In de direct aan het subject voorafgaande staat dat ze ‘hem geven alle moed’ (vss. 18-19), vertrouwen op de gunstige ontwikkeling van de relatie. De onmiddellijk volgende echter schetst een zwart scenario: daar ‘schenken ze diepe droefheid zonder ophouden’ (vss. 21-22).8 Zijn hoop wordt de

5 6

7

8

Hoorde de virgula (/) in het handschrift eigenlijk tussen bluyende gluyende om het binnenrijm te accentueren? Voorbeelden in Stoett 1923, §55; MNW 2, 80; B v.d. Berg 1971, p. 25. De Paepe (1970, p. 79) zoekt naar de aansluiting vlinken Dat, komt tot Dat 't en interpreteert ‘Dat het een betovering lijkt’. MNW 9, 2798 geeft veel voorbeelden van dit woord bij Maria of een andere heilige vrouw, slechts twee uit wereldlijke teksten (Potters Minnen loep; Van vrouwen ende van minne (Verwijs 1871)). Eveneens in het Haagse liederenhandschrift (Kossmann 1940, bijv. 26:4 (p. 35), 66:2 (p. 80). Voor het Middelhoogduits: Lexer III 995. Bij intransitief werkwoord verdouwen ‘wegsmelten’ geeft MNW 8, 1631 alleen Maerlants Wapene Martijn vs. 454 op (Verwijs 1879, p. 20). De geciteerde plaats staat aan het slot van een strofe waarin Jacob het door lieden van allerlei rang en stand rijmelen van minnedichten aan de kaak stelt. De antwoordstrofe van Martijn is grotendeels met grammatische rijmen opgebouwd. Die rijmkeus kan daar geen toeval zijn (zie ook 3.3.2).


66 bodem ingeslagen. De mogelijkheid van gheven Al muet verandert in een gespiegelde constructie in wemuet scinken, waarbij Al muet tot wemuet wordt. Refereren de synonieme rijmwoorden gheven en scinken nog eens aan het vermoedelijke rijmwoord loent? Dit bouwwerk van onderwerp geflankeerd door een positieve en een negatieve bijvoeglijke bijzin bepaalt het lot van de minnaar. Dat staat in de tegengestelde begrippen van vs. 17 en de enjamberend aansluitende persoonsvorm Es (vs. 18).9 En wel zo, dat de beide ‘binnenste’ optimistische (leven - gheven Al muet) en de beide ‘buitenste’ pessimistische (doet - wemuet scinken Sonder verdouwen) mededelingen op elkaar aansluiten. Een gunstige uitslag laat hem leven, een ongunstige betekent zijn dood.10 Het lot van de geheel in haar ban verkerende minnaar wordt bepaald door haar onweerstaanbaar lokkende ogen. Mocht zij (daarmee) acht slaan op zijn verdriet, mocht hij daarin een bemoedigende boodschap lezen, dan zal hij zijn neerslachtigheid te boven komen. Geven zij echter aanleiding tot oneindige droefheid, dan is zijn einde nabij. Rooth 1928, p. 44; De Paepe 1967, vss. 17-20 p. 116; De Paepe 1970, vss. 7-22 p. 78-79; reproductie zie afb. 3 p. 51.

9 10

Een dergelijk enjambement met es komt in de spreukstrofen van L vaker, in die van B eenmaal voor; zie 3.5.1. Zie ook vs. 16. Vgl. de parallellen in de slotspreukstrofe van L 10. De Paepe (1970, p. 79) laat bij zijn interpretatie (‘Het wenken van de twee ogen van zijn geliefde, betekent voor de minnaar de dood of het leven; ze schenken een weemoed die niet overgaat’) die hem gheven Al muet (vss. 18-19) onvertaald.


67

L 2 Haer sute aensicht in elc dier wonden Incipit: En mochte gheloven Bij de overlevering op F. 1 Ra 17-34: Een aantal letters in dit deel is door vouwen en scheurtjes dun en/of beschadigd maar nog redelijk te ontcijferen. 18 In plaats van sminners stond er oorspronkelijk sminres; daarna kreeg de i een nasaalstreep, de r werd in een e veranderd, de volgende e geëxpungeerd en van een erboven geplaatste r voorzien. 22 mocht gronden staat zo dicht opeen, dat de klein uitgevallen t er wellicht later tussen is geschreven, gronden eindigt met een oude kapitale ‘versierende’ n. Vgl. de slot-n van rr. 24 en 34. Zie ook 1.2.1. 27 De v van vast is bijna uitgewist, beschadigd door een scheurtje en nog net herkenbaar. De e van wonde eindigt in een duidelijke ‘tong’ (zie het slot van 1.2.1). Deze vergissing (het rijm vereist immers wonden) is dus door de kopiist niet opgemerkt.` Hetzelfde is in r. 29 bij slotwoord orconde gebeurd.

En mochte gheloven Wie sere te doven 17

EN mochte ghelouen wie sere te clouen

Es sminners herte

Es sminners herte

Ghene creature,

Ghene creature / Dien nie waert sure 5 dien nie waert sure 20

Der minnen smertte Der minnen smertte. Die gront ruringhe Die gront ruringhe dede te gronde dede te gronde Ende te recht mocht Ende te recht mocht gronden grondeN

25

Ende miin hert ondode hi vonde

Ende miin hert ontlode, hi vonde

Dat nie in hert waert vondeN

Dat nie in hert waert vonden.

Hi vonder in onghebonden

Hi vonder in onghebonden -

Meneghe versche blodende wonde

Meneghe versche blodende wonde

10


Ende vast ghedruct Ende (v)ast ghedruct in elc dier in elc dier wonden wonde Haer sute aensicht Haer sute aensicht, dat claerste orconde dat claerste orconde Diir minnen dat ye Diir minnen, dat ye 15 minne orconden minne orconde 30

Mocht, lief ende lief Mocht: lief ende lief ghebonden. begonden Gront diep gheprint Gront diep gheprint int thert dat mint Staet tsien sier vrouwen

Int thert dat mint

Als troet in blude / Staet tsien sier als doeght in ghude vrouwen: Ende liefde in trouweN.

Als troet in blude,

20

Als doeght in ghude Ende liefde in trouwen. In die ene (samengestelde) zin waaruit - als zo vaak in deze gedichten - de spreukstrofe bestaat, vervult het (hoofd)onderwerp een soort scharnierfunctie. Ook elders staat dat subject pas in vs. 4 (zie 3.5.1). Verbonden met de erop volgende bijvoeglijke bijzin specificeert het assonerende Ghene creature een bepaalde categorie mensen, namelijk ‘die nooit gepijnigd werd door liefdessmart’ (vss. 5-6).11

11

De Paepe (1970, p. 71) vertaalt waert sure met ‘het leven verzuurde’; Komrij (1994, p. 70) vat vss. 4-6 samen ‘Wie nooit gepijnigd werd door liefdesverdriet’. Letterlijk staat er ‘bij wie nooit liefdessmart verdriet veroorzaakte, vgl. MNW 7, 2446.


68 Hierbij trekken de synonieme rijmwoorden sure en smertte extra aandacht door hun alliteratie, nie valt op in assonantie met Dien. In zijn subjectsfunctie benadrukt Ghene creature, dat niemand uit deze groep ‘zou kunnen geloven (vs. 1) hoezeer doorkliefd/gespleten het hart van de minnaar is’ (vss. 2-3).12 Wederom een s-stapeling: sere-Es sminners. Wie nooit Der minnen smertte leed, kan die pijn en de wonden in sminners herte niet begrijpen. Hoewel er geen echte balansconstructie is, houden beide essentiële verzen deze spreukstrofe toch in een soort evenwicht. Semantisch, maar ook formeel door hun plaats in vss. 3 en 6 en het bijna optredende dubbelrijm vóór de rijmcombinatie herte:smertte.13 Aan dat hart wordt in het middendeel met de woorden gront en hert uitvoerig aandacht besteed. Bij uitzondering is er niet direct een ic aan het woord. Evenmin wordt zijn tegenspeelster met si aangeduid. De informatie maakt een omweg. Als iemand de gront, ‘het diepst van mijn hart, tot op de bodem/grondig zou omwoelen (vs. 7)14 en nauwkeurig (naar waarheid?) zou doorgronden (vs. 8) en mijn hele hart zou leeghalen, dan zou hij vinden (vs. 9) wat nog nooit in een hart gevonden werd’ (vs. 10). In deze verzen zien we herhalingen. Allereerst van gront (te gronde - gronden vss. 7-8) dat in vss. 9-10 tweemaal met hert wordt voortgezet. Ook bevatten vss. 8-9 het vervolg van de in vs. 7 gestarte van Die afhankelijke opsomming van handelingen in twee redelijk gelijk verlopende zinnen naast de gespiegelde formulering gront ruringhe dede te gronde - te recht mocht gronden (vss. 7-8). Vers 11 zet dit ‘vinden’ met een herhaling van het slot van vs. 9 voort. Zo wordt er na een driewerf uitgevoerd onderzoek van de hartebodem evenzovele keren daar iets gevonden. In de tweede afdeling gaat de dichter met een nieuwe motieflijn op deze spectaculaire vondst in. Dat is niet zozeer het open en bloot of niet-verbonden aantreffen van menige verse, bloedende wond (vs. 12).15 Die kwetsuur van het minnaarshart was in vss. 2-3 al aan de orde gekomen. Het gaat hier om een (unieke?) uitwerking van een bekend motief dat we in het vorige gedicht al even tegenkwamen, de aanwezigheid van de dame in het hart van de minnaar.16 Die dame - zij wordt met een heel algemene beschrijving van haar uiterlijk in een pars pro toto

12

13 14 15

16

Werkwoord teclieven ‘splijten’ in MNW 8, 194. Komrij (1994, p. 70) vertaalt ‘doorboord’. Een enjambement met Es (vs. 3) komt meer in de spreukstrofen voor (zie 3.5.1). Zie voor wie ‘hoe’ 1.3.1, vgl. Rooth 1928, p. 35. In L 10 staat deze rijmcombinatie op dezelfde plaats en in dezelfde volgorde. Evenals bij Hadewijch (Willaert 1984, p. 386) mag gront hier als synoniem van hert beschouwd worden. De plaats van onghebonden suggereert opzet: als bijwoord bij het voorafgaande vonder in, als bijvoeglijk naamwoord bij het volgende wonde. Ook in de lyriek van Hadewijch en Jan van Brabant treffen we de (rijm)combinaties wonden-onghebonden aan (Willaert 1984, p. 180, p. 415 n. 222), bij de Minnesänger zou sinds ca. 1230 het rijmpaar gebunden:wunden tot cliché geworden zijn (Willaert 1997, p. 221; idem 2003, p. 107). Zie voor dit motief naast Von Ertzdorff 1965 (speciaal voor het begrip gront p. 36-38; vgl. Willaert 1984, p. 414 n. 220, p. 415 n. 223); ook Ohly 1983, spec. p. 128, p. 134, p. 143-144. Zie ook 3.7.1.


69 aangeduid (Haer sute aensicht vs. 14) - bevindt zich op speciale plekken in zijn hart, vast ghedruct in elc dier wonden (vs. 13). Dat is ‘het duidelijkste bewijs van liefde dat die liefde ooit zou kunnen leveren’:17 de verbondenheid van lief ende lief (vss. 14-16). Door haar beeld in de (onghebonden) wonden van zijn hart te dragen bestaat er in de optiek van de minnaar een onverbrekelijke band (emendatie ghebonden) tussen hen beiden.18 De in dit middendeel voorkomende alliteraties en assonanties sluiten voornamelijk bij de rijmwoorden aan.19 Het zijn juist deze woorden die deels de aandacht vestigen op een mogelijk spel met een secundaire betekenislaag in dit gedicht. Die ligt op het juridische vlak. Het woord grontroeringe kan volgens MNW (2, 2177) ook het beslag dat de landsheer kan leggen op vracht die door een wagenongeluk de grond beroerd heeft betekenen. Te recht (vs. 8) zou daar letterlijk bij aansluiten als ‘volgens het hem toekomende recht’ (MNW 6, 1091, 1098 (13)). Dat leidt tot de interpretatie ‘Wie totaal beslag zou leggen op verongelukt vrachtgoed en het recht zou hebben dat te inspecteren’. Het ontladen (vs. 9) zet het beeld van de verongelukte kar die leeggehaald moet worden voort. Het grammatische rijmpaar orconde(n) (vss. 14-15) heeft ook weer een juridische connotatie. Minne heeft geoorkond dat lief ende lief ghebonden zijn (vs. 16). De daaraan voorafgaande beschrijving van haar diep gedrukt gezicht in elk van de vele bloedende hartewonden (vss. 12-14) doet aan de aan dit document gehangen rode zegels denken. Het lijkt er nu op dat de door een (liefdes)ongeluk gewonde lijdende minnaar hoopt dat de dame, zijn landsvrouwe, volgens haar recht beslag zal leggen op zijn verongelukte hart, het zal inspecteren en leeghalen. Tot haar verrassing zal zij daarin dan een van vele zegels, die alle haar beeldenaar dragen, voorziene getuigenis aantreffen waarmee hij zijn liefdesband bezegelt. Met een herhaling van gront en hert en het gebruik van synoniem diep gheprint voor vast ghedruct (vs. 13) en tsien voor aensicht (vs. 14) wordt in de eerste helft van de slotspreukstrofe het beeld van het diep in de hartebodem gedrukte gelaat van de dame nogmaals opgeroepen. Naast de betekenis ‘gezicht, gelaat’ speelt in

17

18

19

Willaert (1984, p. 65) wijst hier op ‘de verschuiving van minne van objectsgenitief naar subjectspositie’. In het handschrift attendeert een (pauze)punt op het enjambement van Mocht, een van de zeldzame keren dat er in het middendeel alleen met het eerste woord van een vers geënjambeerd wordt (vgl. L 8:16; zie ook 3.5.2). In de laatste vier versregels ziet de kopiist kans zich drie keer te vergissen in de rijmwoorden. Aan het slot van vs. 13 moet na elc dier zeker een meervoud staan, bij vs. 15 een bij Mocht (vs. 16) aansluitende infinitief. Ook het rijmschema vereist hier respectievelijk wonden en orconden. Zie voor dit soort kopieervergissingen 1.2.1. In vs. 16 heeft hij bij begonden vrijwel zeker de b en de g omgewisseld (theoretisch zou bebonden ‘verbonden’ (MNW 1, 603 bebinden) eveneens mogelijk zijn). De laatste verzen van de slotspreukstrofe zinspelen immers ook op een sterke verbondenheid. Op 21 april 1927 zond Rooth van dit gedicht een afschrift, voorzien van leestekens en een vertaling, aan W. de Vreese (thans in de BNM te Leiden) waarin hij vs. 16 emendeert tot ‘Mocht, lief ende leet (hs. lief) begonden’ en vertaalt ‘(den Liebe jemals erbringen) konnte [und] Freude und Leid erzeugten’. Vgl. 1.1.1. Vonde(n), vonder, versche, vast (vss. 9-13); minne(n), Mocht (vss. 15-16); korte o-klank in de rijmwoorden met gront (vs. 7), mocht (vss. 8, 16), vonder en onghebonden (vs. 11); Haer, aensicht, claerste (vs. 14).


70 vs. 19 bij tsien - in het oog vallend allitererend en assonerend (?) met Staet en sier die van ‘blik’ zeker mee. Die verbondenheid van minnaar en dame krijgt een nadere uitwerking in de drie vergelijkingen waaruit de tweede helft is opgebouwd. De strofe is zo in balans. Na de letterlijke betekenis van gheprint Staet int uit de vorige versregels moeten deze woorden nu in aanvulling figuurlijk begrepen worden als ‘een kenmerk is van’ (MNW 6, 653). In de parallel geconstrueerde, met roet en doeght bijna binnenrijmende vss. 20-21 levert deze vertaling weinig problemen op. Dat liefde een kenmerk van trouw (vs. 22) zou zijn lijkt me echter niet bedoeld. Liever zou ik in aansluiting bij vs. 16 waar minnaar en geliefde verbonden zijn interpreteren: zoals rood en bloed (vgl. vs. 12), deugd en goedheid en liefde en trouw bij elkaar horen.20 In dit gedicht is een belangrijke rol aan het gewonde minnaarshart toebedeeld. Via het omwoelen, inspecteren en leeghalen ervan werkt de dichter toe naar de climax: de verrassende vondst van haar gezichtsafdruk in zijn bloedende hartewonden, die de bezegeling van zijn verbondenheid met de dame symboliseren. Rooth 1928, p. 45; De Paepe 1967, vss. 7-16 p. 118, vss. 17-22 p. 114; De Paepe 1970, p. 69-71; Willaert 1984, p. 62-66; Komrij 1994, p. 70; reproductie zie afb. 3 p. 51.

20

De Paepe (1970, p. 71) vertaalt vss. 20-22 ‘(Zo hecht) als rood in het bloed, als deugd in het goede en als liefde in de trouw’, Komrij (1994, p. 70) ‘(gedrukt:) zoals rood in bloed, zoals deugd in goedheid en liefde in trouw’. B 1:6-7 en B 7:19-20 hebben eveneens het rijm vrouwen:trouwen, in L 12:19-22 staat het ook op dezelfde plaats. Is er een verband met de verzen van Veldeke mich bindent sô vaste die eide, minne und triuwe beide (MF 63, 25-26)?


71

L 3 Dat si mi sleets ontluede Incipit: (... minners claghe Een metbedruven) Bij de overlevering van F. 1 R b 1-16: Het mes dat bij het links van dit gedicht genoteerde L 1 twee beginregels (= drie verzen) heeft weggesneden, heeft zijn werk hier voortgezet. Er is niet recht gesneden, waardoor er in de eerste overgeleverde regel veel minder valt te ontcijferen dan in diezelfde regel van L 1. Tevens is de rechterbovenhoek tot op de hoogte van r. 5 schuin weggesneden met als gevolg het verdwijnen van de laatste letters van cla (g. - - -) en de achter r. 3 tegen de rechter bladrand genoteerde representant (vgl. r. 13). 9 De kopiist heeft zijn vergissing bij het schrijven bemerkt: boven de sl van sleets en de m van mj zette hij een verwijs-/correctieteken om de juiste woordvolgorde aan te geven. Voor mj zie 1.2.1 slot; vgl. L 11:12, B 3:14. 10 Bij he(.)ten bevindt zich tussen de e en de t een gat ter grootte van een letter. 14 De laatste letter van ommer heeft een naar rechts horizontaal doorgetrokken vlag (zie ook r. 16; vgl. 1.2.1). 16 Een met die in r. 14 vergelijkbare doorgetrokken vlag aan de r zien we bij slotwoord commer; deze vlag is met zijn breedte van minstens vier letters ongeveer het dubbele van de vorige.

------1

(.- - -. mi)nners cla(g.- - -)

... minners daghe

Een metbedruuen.

Een metbedruven.

5

isten allen vrouwen Wisten allen ghuet vrouwen ghuet Wat ic dor die ghuede 5

Wat ic dor die ghuede

Leden hebbe / ende Leden hebbe ende liden muet liden muet Ende mi es te mude Ende mi es te mude, 10 Si hilden drin die vrude

Si hilden drin die vrude.

Die mi eerst al liefs Die mi eerst al liefs ontluet ontluet Dat si sleets ontluede mj

Dat si mi sleets ontluede,


10

Dat gaen dor goefs Dat gaen dor goefs he(.)ten bluet herten bluet Dats in mijns herten Dats in mijns herten 15 bluede bluede Ye quam want ic vervuede

Ye quam, want ic verwuede!

at helpt veel roets / Wat helpt veel ter herten ghoets / roets? W Muet goen ommer Ter herten ghoets 15

Dat reyn hert mint / Muet goen ommer, dar nien in kint Niet sinen commer Dat reyn hert mint 20 Dar nien in kint Niet sinen commer.

Bij zoveel tekstverlies zijn er over de beginspreukstrofe slechts een paar losse opmerkingen te maken. Als een na laatste woord staat in vs. 5 vrijwel zeker minners. Dit zou een vooropgeplaatste genitief bij claghe (?) kunnen zijn, maar even goed


72 een meervoud bij een persoonsvorm claghen.21 De beide geaccentueerde syllaben, die alle spreukstrofeversregels bevatten (zie 3.4.2), zijn nog aanwezig (mínners, clághe). Letterrestjes gevolgd door een stukje onbeschreven perkament duiden op een (eenlettergrepige) opmaat (vgl. hfdst. 3 n. 109). Zeker is, dat volgens het rijmschema aabccb vs. 4 op -aghe/-aghen eindigde. Is Een (vs. 6) als lidwoord of in de betekenis ‘iemand’, misschien zelfs ‘een, vereend’ bedoeld? Bestaat er een verband met het niet in het MNW voorkomende metbedruven dat met minners allitereert? De dichter zou hier een nieuwe samenstelling kunnen hebben gecreëerd (‘een medebedroefd zijn’, ‘iemand medebedroeven’). Ook kunnen het twee wel erg dicht opeen genoteerde woorden zijn die dan zoiets als ‘één door bedroefd zijn’ zouden moeten betekenen.22 Het slotwoord van vs. 3 eindigde eveneens op de rijmklank -uven, die in de teksten verder niet meer voorkomt. Van de altijd aanwezige relatie tussen de beginspreukstrofe en de eerste helft van het middendeel (zie 3.6) valt nagenoeg niets meer te bespeuren. Alleen Leden ... ende liden (vs. 9) zou naar metbedruven kunnen verwijzen. De ic maakt de balans op van zijn situatie. Daarbij accentueren alliteraties in vss. 7-10 zijn (gemoeds)toestand: Wisten-Wat, dor-die, Leden-liden, muet-mi-mude. Als alle goede vrouwen ervan op de hoogte zouden zijn (vs. 7) wat ik omwille/door toedoen van mijn dame, hier aangeduid als die ghuede ‘de voortreffelijke’ of ‘de beminde’,23 al aan leed doorstaan en nog voor de boeg heb ... (vss. 8-9). Een schuin streepje (virgula) attendeert ons op een pauze na hebbe in vs. 9, het eind van een enjambement. Nogmaals wordt de van Wisten afhankelijke en in vs. 8 met Wat begonnen opsomming met Ende voortgezet: en wat mijn stemming is, hoe ik eraan toe ben ... Na de voorwaardelijke bijzin(nen) uit vss. 7-10 dienen zich nu bij hilden + drin (vs. 11) verschillende interpretatiemogelijkheden van de hoofdzin aan. Als die vrouwen dat allemaal zouden beseffen, dan ‘zouden ze het inzicht daarin vóór zich houden’, ze zouden over de situatie waarin de minnaar verkeert zwijgen. Moeten we in deze mededeling een toespeling op de jaloerse kwaadsprekers, de niders/wrughers, zien? Het is echter ook denkbaar hilden drin als een vorm van inhouden ‘onder zich houden, regeren’ op te vatten: dan zouden ze die vrude - zijn verstandige dame, te vergelijken met die ghuede in vs. 7 - in toom houden bij het veroorzaken van al dat leed. In die richting wijst ook de betekenis ‘toezicht houden op’, dan zouden ze wat dat betreft (drin) zijn dame in de gaten houden. Met de bedoeling haar eens toe te spreken, te kapittelen? Bij al deze interpretatiemogelijkheden kan de zin met deze versregel eindigen. Dat is niet het geval bij

21 22

23

Vgl. L 2:3 sminners herte, L 5:6 minners leven. Een (gesubstantiveerde) infinitief claghen behoort eveneens tot de mogelijkheden, zie L 8:19 int claghen. Rooth 1948, p. 46 aant. 4. Zie voor een als lidwoord bij abstracta die thans ‘zonder lidw. worden geconstrueerd’ MNW 2, 532 (3), inde betekenis ‘iemand’ 535. Bij bedruven lijken de betekenissen ‘troebel maken’ en ‘in de war brengen’ (MNW 1, 664) minder aan te sluiten bij claghe(n). Bestaat er enige relatie tussen vss. 4-6 en Die rose VSS. 4297-4298 Daer hem die minnaren alle dage Af bedroven ende beclagen (Verwijs 1976, p. 71)? Het achter vrouwen geplaatste adjectief ghuet zal als ‘zedelijk goed, deugdzaam, getrouw, oprecht’ moeten worden geïnterpreteerd (MNW 2, 2033-2034, 2038 (6)); zie voor ghuet ‘bemind’ 2036 (4). Als bijwoord is goet een uitzondering, wel/wale gebruikelijk (MNW 2, 2041 Aanm.; 9, 2076).


73 houden ‘opmerken’. Dan zouden die vrouwen ‘daarin het inzicht, de wijsheid of de verstandige dame zien, die me eerst...’ (vs. 12).24 Ligt het in de bedoeling dat we kiezen of wordt hier met opzet een meerkeuzespel gespeeld? Waar precies het tweede part van het middendeel begint hangt af van de voorafgaande interpretatie. Bij houden ‘verzwijgen’ is dat bij vs. 12. De minnaar hoopt dat ‘zij die me eerst alle liefs ontnam, me (later) van het verdriet zou ontlasten’. Na lijden verblijden. Vat men houden als ‘in toom’ of ‘onder toezicht houden’ op, dan kan vs. 12 nog als een bijvoeglijke bijzin bij die vrude aansluiten. In vs. 13 uit hij de wens dat zij (daarna) zijn verdriet zal opheffen. Net als in L 2:9 wordt hier het woord ontladen gebruikt maar nu in de umlautsvorm (zie 1.3.1). De betekenis ‘opmerken, zien’ schept de mogelijkheid vs. 12 èn vs. 13 aan die vrude te koppelen: dame of wijsheid storten hem eerst in het verdriet alvorens hopelijk vreugdevolle tijden te laten aanbreken. In deze verzen zijn de tegenstellingen liefs en sleets omgeven door vele ieplus lange i-assonanties (zie 3.3.7) en een d- en een s- (?) alliteratie. Als zij zijn leed heeft weggenomen wenst hij, wederom ingeleid door Dat, dat het ooit zal komen (Ye quam vs. 16) tot het doorboren (gaen dor) van zijn hart (herten bluet vs. 14), waar in een Limburgse spelling van wordt gemeld dat het ‘gaaf’ (goefs), ‘oprecht’, ‘ongeschonden’ is.25 De derde met Dat beginnende achtereenvolgende versregel bevat een soort herhaling ‘dat is/bevindt zich in mijn hart(ebloed)’, wellicht in tegenstelling tot gaen dor.26 Net als in L 2 kent ook dit minnaarshart verwondingen tot bloedens toe. Als zijn situatie niet verandert, zal de waanzin toeslaan (vs. 16). In de andere gedichten ontmoeten wij eveneens het hier door alliteratie met want extra aangezette motief van de furor amoris (zie 3.7.1 met n. 143). Al lijken er in het middendeel verscheidene (bedoelde?) interpretatiemogelijkheden aanwezig, de grote lijn is duidelijk. Door het leed dat zijn dame hem aandoet is de minnaar er slecht aan toe. Hij hoopt dat zij hem daarvan zal verlossen, dat (desnoods?) haar liefdespijl zijn oprechte hart ooit zal doorboren. Mogen we in het met gaen allitererende ‘gaaf’ ook lezen dat dit tot nu toe nog niet is voorgevallen, dat zij zijn eerste grote liefde is? In de slotspreukstrofe zijn de interpretatieproblemen nog niet over. Is vs. 17 een afgeronde zin of eindigt deze al na helpt? Heeft roets net als goefs in vs. 14 een Lim-

24

25

26

Zie voor de betekenismogelijkheden van hilden (met Limburgs-Brabantse i-spelling voor ie; zie 1.3.1) MNW 3, 627 ‘verzwijgen’; 876 ‘onder zich houden, regeren’; 623-624 ‘toezicht houden op’; 634 (9) ‘opmerken, zien’. Die vrude kan zowel ‘de wijsheid, het inzicht’ (MNW 9, 1378) als ‘de wijze, verstandige’ (1388) betekenen. Een verbinding Dat ‘zodat’ met vs. 13 behoort eveneens tot de mogelijkheden. Het in twee woorden gespelde herten bluet is bekend als metafoor voor ‘hart’ (MNW 3, 392-393); tussen e en t moet een r verdwenen zijn (zie vs. 15). Zie voor de Limburgse spelling o(e) voor een geronde ao- klank (>a) 1.3.1; vgl. vss. 17 roets (?) en 19 goen. Zowel de letterlijke als de figuurlijke betekenis van gaaf passen hier. Een andere mogelijkheid zou zijn rijmwoord bluede als persoonsvorm op te vatten. Het onderwerp moet dan de s van Dats zijn ‘zodat 't in mijn hart ging bloeden’. Naast het gebruikelijke enclitisch pronomen -(e)t kan -(e)s alleen maar uit een aangrenzend Duits gebied verklaard worden. Vgl. B 5:11, B 6:10 en 1.3.1.


74 burgse spelling voor raet of moeten we hier in samenhang met herten bluet (vss. 14-15) en L 2:20 begrijpen ‘rood’, dus ‘bloed’? In het volgende vers kan ghoets ‘iets goeds’ betekenen, maar ook verbonden met Ter herten ‘naar het hart van de goede (juiste?)’. Dat zou dan weer een zinspeling op zijn dame die ghuede in vs. 8 zijn.27 Is het subject bij vs. 19 ‘moet in elk geval gaan’, waar gaen uit vs. 14, maar nu in Limburgse spelling, herhaald wordt en weer allitereert (met vs. 18 ghoets) veel roets (‘Wat helpt 't? Veel wijze raad...’)? Het leesteken/ achter ghoets in het handschrift zet aan tot doorlezen naar vs. 19 (vgl. 1.2.1 en n. 44; 3.5.1) ‘Wat helpt veel wijze raad? Naar het hart van de goede moet altijd gaan...’. Er lijkt een verband te bestaan met vs. 11 waar alle (andere) vrouwen het leed veroorzakend gedrag van zijn dame (vss. 8-9, 12-13) nauwlettend in het oog houden en wellicht pogen te beteugelen (door wijze raad?). Vermoedelijk staat het subject in vs. 20 waar Dat een voegwoord (‘omdat’) of een lidwoord bij hert kan zijn. Bij die tweede mogelijkheid fungeert de metafoor voor de ware minnaar, Dat reyn hert, in een apokoinouconstrunctie als onderwerp bij vss. 18-19 en refereert dan letterlijk (gaen-goen) en synonymisch (goefs herten bluet-reyn hert) aan het beeld van het binnenkomen in het hart, dat in vs. 14 het zijne, in vs. 18 toch wel het hare moet zijn. Maar het is eveneens onderwerp bij het eropvolgende mint. Dat hart, waarin (Dar ... in) verlangen (Niet) niets wil weten van zijn liefdesverdriet (commer), heeft lief.28 Substantief Niet eist door zijn plaats vooraan de versregel en door alliteratie en assonantie de volle aandacht. Daarom geef ik de voorkeur aan dit lyriekwoord boven de ontkenning. Ondanks zijn door haar houding veroorzaakte liefdesverdriet blijft de ware minnaar standvastig in zijn liefde. Zijn kwaliteiten en volharding zullen naar hij hoopt uiteindelijk door zijn dame (h)erkend worden. Net als in de vorige gedichten zien we het onderwerp pas in de vierde versregel van de (slot)spreukstrofe staan en wederom (vgl. L 2:4) is er een draaipunt, waarbij de laatste twee verzen met een bij dat onderwerp behorende bepaling worden gevuld. In mijn ogen maakt dat deze laatste interpretatie tot de meest waarschijnlijke. Rooth 1928, p. 46; reproductie zie afb. 3 p. 51.

27

28

Het rijmpaar roets (‘raads’ met geronde ao-klank; ‘roods’):ghoets, dat gelijk oogt maar niet gelijk hoeft te klinken (zie 1.3.2), lost de betekeniskwestie niet op. Dat ghoets ook zo'n Limburgse spelling voor ghaets zou zijn geloof ik niet. In L wordt geen enkele vorm van werkwoord gaen met een h gespeld (vgl. vss. 14, 19), bij ghuet (vgl. vss. 7, 8) staat hij er op L 10:21 na altijd. Ik beschouw nien als een samentrekking uit nie(t) en ‘niet’, ‘nooit’ (MNW 4, 2392). Rooth verklaart in zijn Vorstudien nien uit ne geen (zie MNW 4, 2297) en noteert ‘nien “keiner” (nur. ostmnl.) in = en’ dus ‘waar niemand (niet) zijn verdriet kent’. Zie echter voor enen kennen + ontkenning ‘niets willen weten van iemand/van iets’ MNW 3, 1311 en de voorbeelden sub b. Van substantief niet ‘verlangen’ meldt het MNW 4, 2404 (2) dat dit woord in het Middelnederlands alleen in poëzie voorkomt, ‘dus toen al aan het uitsterven was’ en ‘na het middeleeuwsche tijdperk in onbruik geraakt’ is (Aanm. 1); met voorbeelden uit Hadewijch (vgl. Willaert 1984, p. 171, p. 253). Commer behoort tot de woorden die in de laatmiddeleeuwse minnelyriek steeds opnieuw worden aangetroffen (Willaert 2000, p. 237). Zou reyn hert een zinspeling op een (auteurs)naam zijn?


75

L 4 Want ic haer lief eer dade dan mi selver Incipit: Sijns selfs verghit Bij de overlevering op F. 1 R b 17-34: Door vouwen en vele scheuren beschadigde letters zijn in dit deel - soms met moeite - nog wel te ontcijferen. 19 Het bovenste stuk van de t van hert is verdwenen door een vouw, dat van de e van en in een klein gat. Op het regeleinde heeft de slot-n van vergheten een oude kapitale ‘versierende’ vorm (zie 1.2.1). 21-26 Midden door al deze regels loopt een bijna verticale kronkelige scheur met zij scheurtjes. Daardoor zijn een aantal letters flink, andere slechts licht, gehavend. De ernstige gevallen zijn: de eerste n en de t van naturen (r. 21), if in scrifturen (r. 22), de h van haer (r. 23) en de i in lief (r. 25). 29-32 Vooraan de kolom bevindt zich een gerepareerde scheur. Daarachter begint de kopiist zonder ruimte open te laten tussen beginkapitaal en eerstvolgende letter zijn schrijfwerk. Voor de nog aan te brengen initiaal aan het begin van r. 31 laat hij wel een plekje onbeschreven; bij het tweede woord vergist hij zich en expungeert ecl. De achter deze regel tegen de rechter bladrand genoteerde representant (vgl. rr. 17, 21) is verloren gegaan.

Sijns selfs verghit Ende al dat sit 17

ijns selfs verghit / ende al dat sit S

Bineden Got

Bineden got

Een hert vervleten,

Een her(t) vernieten En kan vergheten / (e)n kan vergheteN 20

Doch liefs ghebot

5

Doch liefs ghebot.

ouen der (n)a(t)uren Boven der naturen pat B pat

25

Ende der scr(if)turen pade

Ende der scrifturen pade

Bliif ic dor (h)aer int ghewat

Bliif ic dor haer int ghewat

Dier minnen ghewade

Dier minnen ghewade.

Want ic haer l(i)ef eer dade

Want ic haer lief eer dade

10

Dan mi seluer dies Dan mi selver, dies en blat en blat


Niet en acht dats wel en blade

Niet en acht dats wel en blade.

Dat heet mijn dicke Dat heet mijn oghen oghen ghenat dicke ghenat: Sien heues gheen ghenade 30

Sien heves gheen ghenade,

15

Wat ic haer mirane Wat ic haer minne lade lade. an elcs ghevughe / Van elcs ghevughe waert dat hi drughe So minnen konde

Waert dat hi drughe

Dat hijs hadde So minnen konde, vrede / als darbede Verloren vonde.

Dat hijs hadde vrede

20

Als darbede Verloren vonde. De strekking van deze beginspreukstrofe is dat een vurig verliefd (vervleten) hart (vs. 4) zichzelf vergeet (vs. 1) en alles wat zich op deze wereld bevindt ... (vss. 2-3). De poëtische omschrijving ‘alles wat is beneden God’ is van een type dat we in


76 deze teksten meer tegenkomen, met name in de fragmenten-Brussel. Ze beginnen met al(t) dat of alle die en bevatten vaak een vorm van het woord God. Hun betekenis gaat vooral in de richting van wat God geschapen of als gebod gegeven heeft (zie 3.2.3). Datzelfde ‘hart dat gloeit van liefde’ (De Paepe) is ook het subject bij vss. 5-6 en kan daar in tegenstelling tot het allitererende Sijns selfs echter liefs ghebot niet vergeten. Met verghit:vergheten treffen we een van de weinige gevallen van grammatisch rijm buiten het middendeel aan (zie 3.3.2). Voor de interpretatie van liefs ghebot kunnen we met liefs twee kanten uit: ‘van de geliefde’ en ‘van de liefde’.29 Kijken we naar de constructie van deze spreukstrofe, dan zien we een aantal overeenkomsten met die uit de vorige gedichten. Het onderwerp staat pas in de vierde versregel en vervult daar een scharnierfunctie, de persoonsvorm bevindt zich in vs. 1 en door toepassing van een apokoinouconstructie tevens na dat subject.30 Het middendeel begint met een zekere herhaling van vss. 1-3. Het particuliere Sijns selfs wordt veralgemeend tot der naturen pat ‘de weg van de menselijke natuur’. De in de spreukstrofe vergrote ruimte van al dat sit Bineden Got ondergaat in der serifturen pade (‘de voorschriften van de Heilige Schrift’) een wijziging, waarbij het aspect God meer naar voren komt. Was er in vss. 1-3 sprake van een inhoudelijke uitbreiding, bij vss. 7-8 zien we een tegenstelling: de menselijke natuur versus Gods geboden. Aan het grammatische rijmpaar pat:pade gaat in een soort van dubbelrijm nog de klankherhaling naturen:scrifturen vooraf. ‘In weerwil van’ deze beide krachten - Boven in oppositie tot Bineden uit vs. 331 - blijft de ic in vss. 9-10 vrijwillig ‘om harentwil (en wellicht ook door haar toedoen) in de (gevaarlijke) maalstroom van de liefdesellende’.32 Dor haer zal een verwijzing zijn naar liefs ghebot dat hij niet kan negeren (vss. 5-6). Handelde de ic volgens de natuur, dan zou hij aan zichzelf denken (vgl. vs. 1) en stoppen met deze slechts smart schenkende relatie, die de Schrift bovendien afkeurt. Doelt de dichter op een bepaalde Bijbelplaats?33

29 30 31

32

33

Als genitief van substantief onzijdig lief ‘de geliefde’ manlijk en vrouwelijk (MNW 4, 536). De Paepe (1970, p. 73) kiest voor substantief onzijdig lief ‘van de liefde’ (MNW 4, 535). Zie voor de plaats van het onderwerp met een eventuele scharnierfunctie en een apokoinouconstructie 3.5.1. De Paepe (1970, p. 73) vertaalt vss. 2-3 als ‘al het geschapene’, mijn interpretatie leunt op onder Gode ‘op aarde’ (MNW 2, 2007). Of moet sit Bineden Got als ‘aan God onderworpen’ opgevat worden? Vgl. MNW 2, 880 voorzetsel beneden ‘onder, lager dan’? Dan zijn vss. 7-8 een synonieme herhaling van vss. 1-3. De Paepe (1970, p. 73) kiest voor ‘het verdriet van de ellende der liefde’. Het uit Hadewijchs lyriek bekende woord ghewat betekent niet alleen ‘doorwaadbare plaats’ maar bij abstracte begrippen, met name de liefde, ook ‘diepe, gevaarlijke plaats in het water’, ‘plaats met sterke stroom’ met de uitbreiding ‘treurige omstandigheden’ (MNW 2, 1870 (3); vgl. Willaert 1984, p. 178, p. 445 n. 328, p. 217-219). Zie ook L 8:4-5. Bijvoorbeeld Spreuken 5 en 6 (Waarschuwing tegen de vreemde vrouw, overspel), Jezus Sirach 9:1-9 (Omgang met vrouwen) of 25:17-36 (Over de onwaardige vrouw), Prediker 7:26 (de Vulgaat: ‘Bitterheid van de vrouw’)? Of meer algemeen op de vaak voorkomende vermaning God lief te hebben en Hem te dienen? Zie ook Orbán 1985, p. 129-130; Bumke 1987, p. 454-455. Behandelt B 6:16 een vergelijkbaar thema?


77 Dat is hij echter niet van plan. De reden deelt hij in vss. 11-12 mee: ‘ik zou liever doen wat haar dan wat mezelf lief is’. Parallellie en tegenstelling vullen hier het tweede vers van een grammatisch rijmpaar in (vgl. vss. 12-13). Al lijken lief en mi selver op de gebruikelijke relatie tussen de beginspreukstrofe en de eerste helft van het middendeel te wijzen, deel twee ervan zou ik toch bij vs. 11 willen laten beginnen. Door het gebruik van de conjunctief dade zie ik in deze mededeling geen verband met liefs ghebot (vs. 6).34 Er wordt een nieuwe gedachtelijn opgezet: de ic wil doorgaan. Helaas zijn de vooruitzichten niet rooskleurig. Zijn dame is namelijk iemand ‘die geen zier (Niet en blat) geeft om (dat) wat wel van waarde (wel en blade) is’ (vss. 12-13). Aan zijn opoffering en volharding (Bliif ic vs. 9) hecht zij geen waarde, hij is haar onverschillig.35 Betrekkelijk voornaamwoord die kan haer maar ook ic (vs. 11) als antecedent hebben. Dan geeft de minnaar niets om wat wel waarde heeft (vgl. L 16:12-13). De Paepe vertaalt ‘ik, die er helemaal niets om geef of ik daarvoor beloond worde’ (1970, p. 73). Haar van dienst zijn gaat hem boven alles. Op deze beide mogelijkheden sluit vs. 14 aan. Haar onverschilligheid maar ook zijn liefde tegen elke prijs, dat heeft hem dikwijls tranen opgeleverd.36 Ook in dit gedicht eindigen de laatste verzen van het middendeel in mineur. Haar onverschillige houding verandert niet, hoe hij haar ook met liefde overlaadt. Letterlijk staat er in vs. 15 ‘ze heeft ten opzichte van dat geen gunstige gezindheid’, waarbij de genitief van het onzijdig enclitisch pronomen (zie dies in vs. 12) hoort bij gheen ghenade (MNW 2, 1381 b) en vooruitloopt op vs. 16. Vanaf vs. 9 zagen we al een aantal malen binnen een, soms twee versregels de oppositie ic-haer. De laatste keer staan ic en si in tegengestelde grammaticale functies. Subject si uit vs. 15 verschijnt in de volgende versregel als meewerkend voorwerp haer. Het daaraan voorafgaande subject ic heeft in genitief -(e)s uit vs. 15 niet een exact equivalent. Dit procédé, dat de dichter elders eveneens toepast (zie 3.5.2), zou volmaakter geweest zijn als vs. 15 luidde Sien heet mijns gheen ghenade. Lag dat wellicht ook in de bedoeling? De conclusie met betrekking tot dit vergeefse streven vinden we in de slotspreukstrofe. ‘Het zou tot ieders voordeel (vs. 17) zijn als hij zó de kunst der liefde (minnen konde) zou toepassen (drughe)’ (vss. 18-19), waarna de tweede halfstrofe de balansconstructie in evenwicht houdt met de uitwerking van minnen

34

35

36

Na mi selver het eerste stuk van het middendeel afsluiten is met de bijvoeglijke bijzin en het enjambement in het vervolg van vss. 12-13 niet mogelijk. De eerstvolgende gelegenheid doet zich pas na vs. 13 voor, waarbij er voor de ‘tweede helft’ slechts drie verzen overblijven. Zie 3.5.2. Werkwoord achten met de genitief, hier onzijdig enclitisch pronomen -(e)s aan betrekkelijk voornaamwoord die, plus een sterke ontkenning (niet een twint/haer enz.) in MNW 1, 12 (7); zie voor niet een blat MNW 1, 1289 (1), variant wel en blade staat feitelijk in de datief. In proclisis komt de spelling (en uitspraak?) en voor een voor (Van Loey 1976, I §42, Aant. opm. 1). Daarentegen in L 15:12 niet en acht een spaen. De woordvolgorde in het handschrift mijn dicke oghen lijkt me een vergissing (zie ook 1.2.1). De in vss. 11-14 voorkomende d-alliteraties zijn op rijmwoord dade en dicke na weinig spectaculair (Dan, dies, dat(s)) evenals de assonanties met ie (lief, mi, dies, Niet). Met korte a zien we er een aantal bij de rijmwoorden blat:ghenat. In het middendeel is ghenat een uitzondering: alle overige rijmwoorden zijn daar substantiva. Vgl. Orbán 1985, p. 130.


78 konde, namelijk ‘dat hij er vrede mee zou hebben (vs. 20) als hij zijn inspanningen’ - bij darbede>de arbede speelt de betekenisnuance ‘verdriet’ van arbeit zeker mee - ‘tevergeefs zou (be)vinden’ (vss. 21-22). Het aantal woordelijke en parafraserende herhalingen tussen het laatste stuk van het middendeel en dit tekstgedeelte is veel minder dan verwacht. Alleen minne en lade uit vs. 16 zien we terug, letterlijk in vs. 19 en figuurlijk met darbede in vs. 21. Na dies en heves (vss. 12 en 15) wordt bij hijs in vs. 20 voor de derde keer van het onzijdig enclitisch pronomen gebruikgemaakt. De presentatie van dit slotdeel wordt mede bepaald door de alliteraties en assonanties die aan bijna elk rijmwoord voorafgaan. Voor de v is in vss. 17, 20 en 22 een belangrijke rol gereserveerd, een kleinere nemen d (vss. 18, 20) en korte a (vss. 20, 21) voor hun rekening. Het tot en met het eerste woord van de volgende versregel lopende enjambement (vs. 18 Waert) past eveneens in het constructiepatroon van de spreukstrofe (zie 3.5.1). Tot slot wil ik de plaats die Verloren (vs. 22) tussen darbede en vonde inneemt onder de aandacht brengen. Die geeft perfect de relatie met beide woorden weer: als bijvoeglijk naamwoord èn als bijwoord, ‘vergeefse moeite’ en ‘vergeefs zou (be)vinden’. Nadat in het voorafgaande aandacht besteed is aan zijn vurige en volhardende liefde die tegen natuurlijk gedrag en Bijbelse voorschriften indruist, aan zijn tranen en haar onverschillige houding, is de les van de slotspreukstrofe duidelijk. Het ware voor alle partijen beter als de minnaar de hopeloosheid van zijn liefde zou accepteren. Rooth 1928, p. 14, p. 47; De Paepe 1967, vss. 1-6 p. 114, vss. 7-13 p. 119, vss. 14-16 p. 115; De Paepe 1970, p. 72-73; reproductie zie afb. 3 p. 51.


79

L 5 Sies mijn vlien, mijn jaghen Incipit: (... rs iet Troests duet verdriet) Bij de overlevering op F. 1 V a 1-16: Het begin van deze tekst is op twee manieren gemaltraiteerd. De bovenzijde van het blad met daarop twee regels tekst is weggesneden. Dat gebeurde niet recht, zodat de vooraan r. 1 overgeleverde letters completer zijn dan die aan het eind. Van het op troests volgende woord resteren slechts de onderste deeltjes van vier letters die Rooths transcriptie duet niet tegenspreken (vgl. F. 1 V b 6 duet). Bij verdriet is meer over. Tevens is de linkerbovenhoek tot op de hoogte van r. 5 schuin af gesneden met als gevolg tekstverlies vooraan rr. 1 (waar vóór rs nog een letteronderkant (e?) zichtbaar is) en 2, en het verdwijnen van de representant in de marge vóór r. 3 (vgl. r. 13). 3 De kopiist heeft niet gemerkt dat de volgorde van mach saghen de verkeerde is. 11 Nadat de kopiist daghe met een ‘tong’-e (zie 1.2.1 slot) had afgesloten, voegde hij ter correctie nog een n toe. 12 Bij ontsaghen heeft de slot-n de oude kapitale ‘versierende’ vorm. Zie ook 1.2.1. 13 Aan de linkerkant is de representant V gedeeltelijk verdwenen met een hap uit de rand van het perkament. Achter deze regel staat de afkorting Nota: een n in de ‘versierde’ vorm (vgl. r. 12), een kleine o en schuin rechts daarboven een cursieve a meteen krul (zie 1.2.2 ‘abbreviaturen’). Deze notitie lijkt door dezelfde hand en met dezelfde inkt geschreven te zijn. Rooth beschouwt haar als niet behorend tot de tekst. 15 De derde letter van daet is vermoedelijk een e, maar dan een erg onduidelijke. 16 De laatste t van deze regel is aan de dwarsstreep horizontaal naar rechts verlengd.

------... rs iet 1

(- - -.)rs iet / troests Troests duet (.... verdriet) verdriet (- - -) minners leuen.

... minners leven.

at mi iman mach saghen

Wat mi iman saghen mach

5

Van vriende oft van Van vriende oft van maghen maghen 5

Dan dliefte dat ic ie Dan dliefte dat ic ie ghesach ghesach, Dan siin al mar saghen

Dan siin al mar saghen:

10


Sies mijn vlien mijn Sies mijn vlien, iaghen mijn jaghen.

10

En weet want mi compt dferdrach

En weet want mi compt dferdrach,

Dat ic mach verdraghen

Dat ic mach verdraghen

Om haer soe menghen swaren dach

Om haer soe menghen swaren dach,

Dat meerret van daghe te daghen

Dat meerret van daghe te daghen

Dies ie mijn sinne ontsagheN

Dies ie mijn sinne ontsaghen.

15

(V) erliden mochte Verliden mochte / der minnen vrochte Nota Gheen minsche die Der minnen vrochte leeft Nota 15

En da(e)t der wens Gheen minsche die leeft, / ende dsuete ghepens Dat minne gheeft / En daet der wens

20

Ende dsuete ghepens Dat minne gheeft.


80 Alleen de laatste verzen van de beginspreukstrofe zijn deels bewaard gebleven, zodat het hier bij een paar opmerkingen moet blijven. Als alle spreukstrofeverzen bevatte vs. 4 twee heffingen. De kans op een regelmatige afwisseling tussen een beklemtoonde en een onbeklemtoonde lettergreep is in deze verzen groot. Aan rijmwoord iet moeten dus waarschijnlijk nog een ongeaccentueerde (die eindigde op rs) en een geaccentueerde syllabe vooraf zijn gegaan, met een eventuele opmaat aan het versbegin (zie voor dit alles 3.4.2). Dit iet kan ‘iets’ betekenen, waarbij de genitief Troests ‘van hoop, bemoediging’ in vs. 5 aansluit.37 De rest van het vers lijkt als ‘doet verdriet’ bij elkaar te passen. Stond het onderwerp bij duet (?) in de verdwenen verzen of moeten we interpreteren ‘iets van hoop doet verdriet’? Ook vs. 6 mist zijn begin. Met de aanwezigheid van twee heffingen (mínners léven) kan hier alleen nog een (eenlettergrepige) opmaat ontbreken. Hoe is de relatie van deze beide woorden? Een vooropgeplaatste genitief bij substantief leven ‘het leven van een/de minnaar’? Een meervoudig onderwerp plus persoonsvorm ‘(de) minnaars leven’?38 Het laatste rijmwoord van de spreukstrofe zegt iets over dat van vs. 3: volgens het rijmschema (aabccb) eindigde het eveneens op -even. Met al dit tekstverlies is de steeds aanwezige relatie tussen beginspreukstrofe en eerste helft van het middendeel ook verdwenen. Troest, verdriet, minners en leven of hun synoniemen vinden we daar niet terug. Dit eerste stuk behandelt de houding van de ic/minnaar ten opzichte van kletspraatjes. In vs. 7 stelt hij: ‘Wat iemand - in vs. 8 uitgewerkt tot “van vrienden of van familie” - me (ook) mag zeggen...’. De aansluiting Dan in vs. 9 brengt onzekerheden. Vertalen we dit woord als ‘behalve, met uitzondering van’ dan staat er in het vervolg ‘het liefste dat ik ooit zag, dat zijn allemaal maar praatjes’ (vs. 10). Wat vrienden of familie met uitzondering van de geliefde dame me ook vertellen zijn kletspraatjes. In theorie zou vs. 8 eveneens met saghen mach verbonden kunnen worden: Wat me iemand - met uitzondering van mijn geliefde - zou vertellen over vrienden of familie is geklets. Zijn dame doet dat niet. Of moeten we in vs. 9 na dan nog van (vgl. vs. 8) ‘behalve van’ aanvullen? Wederom zijn er twee opties: iman + vs. 8 of saghen mach + vs. 8. Er kunnen praatjes door of over familie en vrienden worden rondgestrooid, wat er over haar wordt verteld hoort daar niet toe. Toch bevredigen al deze interpretaties me niet. Het gaat hier immers over saghen (vs. 10) ‘praatjes, verzinsels’. Er wordt gekletst, geroddeld. Dat roept het beeld op van de jaloerse kwaadsprekers (zie 3.7.1) die door praatjes rond te strooien stoken in de hoofse liefdesrelatie. Hun rol wordt hier als variant overgenomen door vriende oft maghen. Zij proberen met hun verzinsels de minnaar van zijn dame los te weken. Dat kan er alleen maar staan als we aannemen dat de kopiist zich, vlak na zijn vergissing in de woordvolgorde van vs. 7, aan het begin van vs. 9 nògmaals verschreef. Er moet niet Dan als in vs. 10 staan, maar Van als in vs. 8. Bij dat driemaal opeenvolgende van sluiten de eerste twee (vs. 8) aan bij iman uit vs. 7,

37 38

Bij bijwoord iet ‘enigszins, soms’ zie ik geen verband met genitief Troests noch met wat in vss. 5-6 volgt. Een vergelijkbaar probleem treffen we in L 3:5 ... minners >claghe> aan; zie aldaar.


81 de laatste in vs. 9 hoort echter bij saghen mach. Wat er door vrienden of familie ook beweerd wordt over de allerliefste zijn roddels. Daarna vertelt de ic in de tegenstelling vlien-jaghen van haar spel van afstoten en aantrekken: ‘zij is mijn wegvluchten, mijn najagen’.39 In deze eerste helft zien we een aantal woorden en combinaties die op een verbinding met ‘elders’ kunnen duiden (zie ook 3.8.2). In vs. 7 staat saghen dat MNW vooral in Oostmiddelnederlandse en Duitse geschriften signaleert. De vergissing die de kopiist bij dit woord maakt is te verklaren vanuit de e-rijmwoorden op -aghen met het één regel lager staande maghen en saghen in vs. 10.40 De combinatie vriende ende maghen (vs. 8) is een uitdrukking en wordt in de Minnesängerlyriek als zogenaamde tweelingformule beschouwd.41 Tot slot staat in vs. 9 het opvallende liefte, dat in deze vorm ‘liefde’ of ‘het believen, graag willen’ betekent. Uit de context maak ik op dat hier toch echt ‘de liefste’ bedoeld is. Nu komt een kopieerfout zelden alleen, maar moeten we ook in dit woord rekening houden met een verschrijving?42 Na zijn bekentenis dat hij haar niet los kan laten (vs. 11) slaan in de tweede helft de gedachten van de minnaar een nieuwe weg in: angst voor liefdesverdriet. In een lange samengestelde zin (vss. 12-16) die aan het begin en verderop de ook door de Minnesänger toegepaste formuleachtige wendingen En weet en menghen swaren dach bevat, wordt deze nieuwe lijn uitgewerkt. De minnaar weet (nog) niet wat er voor hem in het verschiet ligt. ‘Ik weet niet, totdat (als?) het verdriet op me afkomt (vs. 12), dat ik om/door haar (nog) zo menige droeve dag mag verduren’ (vss. 13-14). Daarna kan vs. 15 aansluiten bij dferdrach ‘(het verdriet) dat van dag tot dag erger wordt’.43 Rijmwoord daghen is hier opmerkelijk. De uitdrukking luidt van

39

40

41

42 43

Refereert de combinatie vlien-jaghen ‘vluchten-najagen, begeren’ aan een meer bij minne gebruikt beeld? Zie Hadewijchs Strofische gedichten nr. XLII: 45-47 Hi es bloede die dat vliet Dat hem selven jaghen riet Dat es minne (Rombauts en De Paepe 1961, p. 294; vgl. Reynaert 1981, p. 341); ook MNW 3, 1003-1004 en 9, 627. Zie voor de minder gewone infinitief saghen MNW 7, 57. Als dit woord in het Westmiddelnederlands voorkomt, dan is dat bijna uitsluitend in het rijm. Men kan de vergissing van de kopiist bij saghen mach (zie ook 1.3.1) verklaren vanuit een memorisatieproces dat leidt tot omkering van woorden binnen het vers, maar ook als een ‘saut du même au même’ van vs. 7 naar vs. 10. Dit laatste zou ook het mechanisme bij vss. 8-10 Van, Dan (= Van), Dan geweest kunnen zijn. Beide processen bij Duinhoven 1975, p. 230-232, p. 239-242 en p. 151-152. Vrient kan echter ook ‘(bloed)verwant’ betekenen, waardoor er van een tautologie sprake is (MNW 9, 1343, 1345 (2)). Of wordt er gezinspeeld op het gevolg van een Heer(ser) met mage ende vrient/man als ‘alle verwanten en afhankelijken’ (MNW 4,948)? Vgl. daarvoor ook Von Lieres und Wilkau 1965, p. 50 friunt-mâge. Zie MNW 4, 548-549. Zo zou uit een ligatuur fst de staart-s verdwenen kunnen zijn. Von Lieres und Wilkau (1965, p. 179-181, p. 201) vermeldt in(e) weiz (vgl. L 8:10) en manic tac / manege tage met twee voorbeelden van man(e)gen swaeren tac. Voegwoord want ‘indien’ en ‘totdat’ in MNW 9, 1713(5) en 1714-1715. Als Dat vooraan vs. 13 met ‘of’ vertaald mag worden, is er naast ‘Ik weet niet, als het verdriet me overkomt, of ik om haar zo menige droeve dag kan verdragen’ met dferdrach als ‘het geduld’ (MNW 8, 1637 (4)) eveneens mogelijk ‘Ik weet niet, totdat ik het geduld krijg, of ik...’ Of moet de negatie niet vertaald worden (‘Ik weet, als ...’)? In vs. 15 lijkt voegwoord Dat met enclitisch -(e)t (‘zodat 't van dag tot dag...’) of Dat aanwijzend voornaamwoord aan het begin van een nieuwe zin (‘Dàt neemt van dag tot dag toe’) ook nog denkbaar.


82 daghe te daghe met na beide voorzetsels een datief enkelvoud (vgl. van lede te lede L 11:9). Bij tallen daghen ‘elke dag’, ‘alle dagen’ is er wel een meervoud. Zijn beide uitdrukkingen versmolten tot ‘van dag tot (alle nog komende) dagen’? Wellicht is de oplossing veel prozaïscher: alleen met daghen kon de dichter een grammatisch rijmpaar creëren.44 Ook vs. 16 kan met genitief Dies weer verwijzen naar dferdrach (vs. 12): ‘(het verdriet) waarvoor mijn verstand altijd al bang was’.45 Gevoelsmatig kan hij haar niet opgeven, zijn verstand - bang voor het komende verdriet - wil dat wèl. In dit middendeel zijn talrijke alliteraties en assonanties rond de rijmwoorden ingezet. Zo zijn daar de m en de korte a bij mach (vss. 7-9), de s en de korte a bij ghesach (vss. 9-11) en de d - nu eens niet met louter simpele woordjes - bij dach/daghen waarbij ook de lange a een rol speelt (vss. 14-16). Ook andere woorden worden ermee uitgelicht, zoals vriende dliefte, weet want, soe swaren en menghen meerret. De eerste helft bevat in alle verzen (en vs. 16) ieplus lange i- assonanties (zie 3.3.7), die met een korte a komen ook daarna nog voor. De afsluitende spreukstrofe herhaalt met Verliden mochte vs. 13 van het middendeel (mach verdraghen), het laatste woord daarvan komt terug in vrochte (vs. 18). Rijmwoord mochte vormt met mach uit vs. 7 een zelden buiten het middendeel voorkomend grammatisch rijmpaar (zie 3.3.2). Het onderwerp besluit de eerste halfstrofe. Niet meer ic of de minnaar, maar algemeen ‘Geen mens die leeft zou de angst, die de liefde teweegbrengt, kunnen verduren/doorstaan’. Ook hier weer accenten door v- en m-alliteraties. Na deze negatieve uitspraak slaat de balans in de tweede halfstrofe (vss. 20-22) door naar de positieve overweging ‘zonder het verlangen en het zoete peinzen dat de liefde geeft’, waarbij een d-alliteratie in vs. 20 aandacht trekt. Aansluitend bij ontsaghen (vs. 16) is rijmwoord vrochte vertaald met ‘vrees’. Maar het is ook mogelijk vrochte als vorm van vrucht ‘vrucht’ en vandaar ‘voordeel’ op te vatten. Daarbij zou verliden moeten betekenen ‘erkennen, verklaren’. Dit geeft aan vss. 17-19 een heel andere lading: ‘Geen mens die leeft zou het voordeel dat de liefde oplevert kunnen erkennen’, waar vss. 20-22 weer in een balansconstructie tegenover stellen ‘tenzij/behalve het verlangen en het zoete gepeins dat liefde geeft’. De relatie met de tweede helft van het middendeel is nu verdwenen. Misschien wordt daarmee echter de aantekening Nota achter vss. 17-18, die in het handschrift immers op één regel genoteerd staan, verklaard. Let op: er staat méér dan er staat!46 44

45

46

Zie voor van dage te dage MNW 8, 114 (9), 1222 (2); tallen dagen MNW 2, 2. Willaert (2000, p. 237) noemt van dage zu dage bij de uitdrukkingen die men in de laatmiddeleeuwse minnelyriek steeds opnieuw tegenkomt. Genitief Dies van betrekkelijk voornaamwoord dat is afhankelijk van intrans, werkwoord ontsien (MNW 5, 1251 (III, 1 )). Met dies bijwoord ‘daarom’ of voegwoord ‘omdat’ verloopt de aansluiting minder soepel. Ontsaghen als nevenvorm van ontseggen (vgl. vs. 7) ‘afwijzen, zich verzetten tegen’ is in dit vers als transitief werkwoord lastig (MNW 5, 1232-1233). Dat de minnaar vreest voor zijn verstand (vgl. L 3:16) is hier niet aan de orde. Het subject bij ontsaghen is meervoud mijn sinne ‘mijn verstand’ (MNW 7, 1129 (2)). Zie voor vrocht als ‘vrees’ en ‘vrucht’ MNW 9, 1375, 1439, 1440 en vandaar ‘winst, voordeel’ 1442 (3). Vgl. Van Loey 1976, II §25 opm. 2 en §35 b. De Paepe (1970, p. 79) vertaalt vs. 18 als ‘de zieleangst die de liefde meebrengt’; vs. 20 noteert hij als En dade 't der wens ‘was het niet van het verlangen’. Vat hij hier der wens ten onrechte als een genitief van een vrouwelijk substantief op (wens is manlijk)? Beide betekenissen van verliden in MNW 8, 2032; En daet ‘zonder, tenzij’ in MNW 2, 240 d. De plaats van de notitie Nota dicht achter


83 Roddel en achterklap brengen de minnaar er niet toe zijn dame op te geven. Angst voor het uit de liefde voortvloeiende verdriet zou dat daarentegen wel kunnen bewerkstelligen. Maar als hij dan denkt aan zijn verlangen, de zoete liefdesgedachten... Rooth 1928, p. 48; De Paepe 1967, vss. 17-22 p. 118; De Paepe 1970, vss. 17-22 p. 78-79; reproductie zie afb. 4 p. 52.

vss. 17-18 maakt het onwaarschijnlijk dat deze voor L 7:17-18 in de naastliggende b-kolom bedoeld is.


84

L 6 Die sotlic mint op onnot stede Incipit: In den beghinne Bij de overlevering op F. 1 V a 17-34: Een aantal letters is door een diepe horizontale vouw en vele kleine beschadigingen moeilijk of niet meer te ontcijferen. De representanten staan in de linkermarge, die voor r. 21 en de heel vage bij r. 31 tegen de bladrand. 17 De N aan het begin heeft de oude kapitale ‘versierende’ vorm zoals die aan het slot van F. 1 V a 12 (zie ook 1.2.1), niet die van de kapitalen aan het regelbegin (vgl. F. 1 R a 17 en b 16). 19 De horizontale vouw over de volle breedte van F. 1 V heeft vele letters in elkaar gedrukt en beschadigd, vooral de erg vage r van ontrouwe; de e is in de kapitaalkolom van de ernaast genoteerde tekst (F. 1 V b) terechtgekomen. 21-26 De in deze regels tussen haakjes geplaatste letters zijn erg vaag of flink beschadigd (onder meer door een scheur) maar nog wel herkenbaar. In de op l(...) volgende drie letters (r. 23) meen ik iif in te zien. Na een onbeschreven stukje perkament volgt mi. Rooth transcribeert l[...]m, zijn m bestaat echter uit de twee laatste poten van een m plus een puntloze i, bovendien denkt hij voor de m nog een e? te zien. Dat de onleesbare letter in r. 24 beq(.)ame een u geweest moet zijn volgt uit rijmwoord bequam in de vorige regel. 33 Tussen twint en die is een opvallend grote ruimte. Er zal een nu verdwenen schuin streepje gestaan hebben.

In den beghinne Es vrouwen minne 17

20

IN den beghinne / Tsuetste dat men es vrouwen minne vint Tsuetste dat men vint

Ende bute van rouwe,

Ende bute van rouwe / eere haer ont(r)ouwe

Eere haer ontrouwe 5

Yet onderwint

Yet onderwint.

DOe ic ierst int he(r)te nam

Doe ic ierst int herte nam

Haren sueten name Haren sueten name, Docht m(i) dat l(...) Docht mi dat liif mi mi bequam bequam Bouen alle beq(.)ame

Boven alle bequame,

10


25

30

W(an)t hi es sonder Want hi es sonder blame blame. Hier af mi haer minne in qua(m)

Hier af mi haer minne in quam,

Diet riet dat ic quame

Diet riet dat ic quame

Tharen dinste dat mi mesquam

Tharen dinste, dat mi mesquam

In vrochtlike mesquame

In vrochtlike mesquame

Mits der minnen prame

Mits der minnen prame.

15

(H)ien darf beden / Hien darf betien gheer jalasien Noch quaets gherede

Gheer jalasien

Der minnen twint die sotlic mint

Noch quaets gherede

Op onnot stede

Der minnen twint,

20

Die sotlic mint Op onnot stede.


85 In de beginspreukstrofe van dit gedicht wordt in één doorlopende zin een oude wijsheid opnieuw geformuleerd. ‘Eerst is de liefde voor een vrouw het zoetste dat men vindt’ (vss. 1-3), waarbij In aan de korte i-assonanties van de rijmwoorden nog een extra impuls geeft. De interpretatievariant ‘van de/een vrouw’, waarvoor De Paepe en Komrij kiezen, vind ik hier minder gelukkig.47 Uit de op deze strofe inspelende eerste helft van het middendeel komen we immers niets over de (weder)liefde van de dame te weten. Uit het vervolg trouwens evenmin (vgl. vs. 12). De karakterisering van vrouwen minne wordt in vs. 4 voortgezet: ‘en een remedie tegen verdriet’. Door de eerste versregel waren we echter al voorbereid op een ommekeer. Die volgt in vss. 5-6 ‘alvorens haar onbetrouwbaarheid iets gaat ondernemen’. Aanvankelijk ervaart de minnaar de liefde voor zijn dame als het hoogste genot, verdriet verdwijnt erdoor, maar dan ontdekt hij dat haar wispelturigheid aan zijn staat van euforie een einde maakt. In deze passage heb ik haer ontrouwe als subject bij het transitieve werkwoord onderwinden met object Yet opgevat. Veel vaker komt dit werkwoord in de wederkerende vorm voor, waardoor haer bij onderwint hoort en er in een wat gewrongen constructie staat ‘voordat zich ontrouw met iets gaat bemoeien’.48 De strekking van deze verzen is nu iets algemener. De opvatting die uit deze spreukstrofe naar voren komt, toont overeenkomst met die in een passage uit Maerlants Istory van Troyen (ca. 1264) waar te midden van louter gepaard rijmende verzen ook in een spreukstrofe (!) de wispelturigheid van de vrouw aan de orde gesteld wordt.49 In de eerste helft van het middendeel beginnen we weer bij het begin, nu gerealiseerd door ierst. De ic vertelt ‘Toen ik voor het eerst in mijn hart haar zoete naam opnam...’ (vss. 7-8; een vergelijkbare situatie in L 8:7-9). Hij bedoelt daarmee: toen hij zijn dame voor het eerst een plekje in zijn hart gaf, was zij hem niet onverschillig. Haren sueten name met de lange a-assonanties staat als metafoor voor haar hele persoon, waarbij het zoete van de minne (vss. 2-3) nu op de geliefde is overgegaan. Ook in dit gedicht wordt het beeld van de dame die in het hart van de minnaar verblijft weer gebruikt (zie 3.7.1). De alliteratie herten-Haren accentueert deze situatie. Toen, in het verleden, ‘dacht ik dat (haar) lijf me beviel, mooi

47 48

49

De Paepe 1970, p. 79; Komrij 1994, p. 70. Komrij (1994, p. 71) kiest hiervoor (‘totdat ontrouw zich ermee begint te bemoeien’). De Paepe (1970, p. 78-79) neemt al in vs. 4 een andere weg door bute als boot/boete, de naam van een bepaalde inhoudsmaat, op te vatten (MNW 1, 1368) en in ende een tegenstellend voegwoord te lezen ‘maar een hoop miserie’. Daarna raakt hij door Rooths foutieve lezing entrouwe het spoor bijster. Hij geeft vs. 5 weer als Eer haer, entrouwe, en komt tot ‘..., waarlijk, zo gauw men ook maar iets onderneemt (om haar voor altijd te behouden)’. Zie voor onderwinden als wederkerend werkwoord MNW 5, 460, voorbeelden zonder wederkerend voornaamwoord in 466-467. Over het antifeminisme in de Middeleeuwen: Orbán 1985. Een vergelijkbaar thema wordt in L 12 aan de orde gesteld. Zie De Pauw en Gaillard 1889-1891, dl. II vss. 16049-16060, met vss. 16051-16052 Onghestadich is vrouwenmoet Ende sot ghenoech. Hoert wat sy wel doet en de spreukstrofe in vss. 16055-16060 Nye en droech vrouwe Ghestadigen rouwe Noch nummer en doet. Haer ketsen, haer jaghen (‘drijven en jagen’), Haer mynne draghen Is saen te voet (‘voorbij’). In geen van Maerlants andere epische werken komt nog een spreukstrofe voor.


86 boven alle (andere)’ (vss. 9-10). Heeft hij in vs. 8 voor zijn dame het beeld ‘zoete naam’ gebruikt, nu duidt hij haar aan als ‘mooiste lijf’. Men zou de emendatie liif (gebaseerd op wat ik in het handschrift zag) eventueel ook kunnen interpreteren als ‘leven’ om te komen tot ‘dacht ik dat mijn leven me beviel, meer dan alle genot.50 De minnaar is diep onder de indruk van haar, de allermooiste, of hij stelt de toestand waarin hij verkeert boven alle andere genietingen. In de spreukstrofe wordt de overtreffende trap Tsuetste (vs. 3) gebruikt bij vrouwen minne, iets dergelijks gebeurt hier bij de dame in Boven alle bequame. De verklaring voor zijn bewondering geeft hij in vs. 11 ‘want hij is onberispelijk’. Dit hi kan zowel naar haar name (vs. 8) als naar haar liif (vs. 9) verwijzen. Beide zijn zonder smet waarmee de minnaar wil zeggen: op haar valt absoluut niets aan te merken.51 De tweede helft schetst in een nieuw zinnenstelsel wat er daardoor of daarna (Hier af) gebeurde. Bij de ic ‘kwam liefde voor haar binnen’ (vs. 12). Dit openingsvers herhaalt met een zeker tijdsverschil de gebeurtenis aan het begin van de eerste helft. Op ierst volgt Hier af en na zijn actieve (ic) int herte nam overkwam hem (mi) daardoor/-na dat haer minne in (zijn hart) quam. Wat in de beginspreukstrofe vrouwen minne (vs. 2) was, is nu expliciet haer minne geworden. Daarom beschouw ik vrouwen en haer beide als objectieve genitief (voor haar/een vrouw). Deze beginnende liefde gaf het advies (Diet riet) dat de ic zich in haar minnedienst zou stellen (vss. 13-14 dat ic quame Tharen dinste).52 Dat bleek een heel slechte raad te zijn. De ic informeert ons over de gevolgen van die dienstbaarheid: ‘hetgeen me slecht bekwam in een vreselijk verdriet’ (vss. 14-15) veroorzaakt ‘door het dwingend karakter van de liefde’ (vs. 16). Zoals de op de bovenlip van een paard gezette praam door te knijpen het dier tot gehoorzaamheid dwingt, zo is de minnaar machteloos tegen de dwingende wil van de minne.53 Net als in vele van de andere gedichten eindigt het slot van het middendeel in mineur. Al zijn inspanningen brengen de minnaar slechts droefenis. In de tweede helft van dit gedeelte krijgen dan ook de sleutelwoorden dinste en mesquam/mes-

50

51

52

53

In de betekenis ‘lichaam’ kan lijf ook die van ‘persoon’ aannemen (MNW 4, 601 (4)-605, spec. 605 (6)); zie voor lijf ‘leven’ MNW 4, 594-601. Rooth (1928, p. 49) leest in vs. 9 dat liif mi als dat [l...]m, Komrij (1994, p. 71) noteert dat hi mi en vertaalt ‘leek het mij dat ze me boven alles aangenaam was’. Zie ook de aan dit gedicht voorafgaande opmerkingen bij de overlevering. De mogelijkheid dat er bij het kopiëren iets in de volgorde van vs. 9 is misgegaan wordt besproken bij de behandeling van het metrum van deze gedichten in 3.4.3. Name kan zowel manlijk als vrouwelijk zijn (MNW 4, 2157; vgl. Van Loey 1976, I §15 en §16 b opm. 3); lijf ‘lichaam’ is behalve onzijdig ‘eene enkele maal’ manlijk (MNW 4, 594). Komrij (1994, p. 71) vertaalt in vs. 11 ‘want zij is zonder fout’. Zie voor name + bijv. naamw. als omschrijving voor een persoon MNW 4, 2160. De t achter betrekkelijk voornaamwoord Die kan uit een samentrekking met versterkend lidwoord dat (Stoett 1923, §53), uit een aanwijzend voornaamwoord die plus het relatieve dat waarna het geheel betrekkelijk wordt (MNW 2, 84) en wellicht als een voorlopig lijdend voorwerp ‘Die 't (volgende namelijk)’ verklaard worden. Komrij (1994, p. 71) trekt in zijn vertaling vs. 14 (slot) en vs. 15 samen tot ‘Dat kwam mij vreselijk duur te staan’. Ook in L 10:1 komt mesquame als rijmwoord voor. MNW kent geen substantief prame, wel werkwoord pramen ‘drukken, dwingen’ (6, 632). Komrij vertaalt dit afgeleide substantief met ‘de dwingelandij’.


87 quame (?), minne een extra accent door de eromheen gegroepeerde d- en m-alliteraties. Minne en dinste genereren eveneens een paar korte i- en ie-assonanties. Opmerkelijk is de woordkeus van de dichter om tot grammatische rijmparen te komen. Drie van de vier bevatten de stam quam. Dit vrij neutrale werkwoord bevindt zich in een middenpositie. Het wordt voorafgegaan door het positieve bequam/bequame en gevolgd door het negatieve mesquam/mesquame, geheel in overeenstemming met het inhoudsverloop van het middendeel. Over de oorzaak van het vrochtlike mesquame (vs. 15) komen we iets in de slotspreukstrofe te weten. Daar wordt gesteld dat ‘Hi niet moet beschuldigen’ (vs. 17), waarna wie er beschuldigd wordt en waarvan respectievelijk in de datief in vs. 20 (Der minnen ‘de liefde’) en in de genitief in vss. 18-19 staat. Het aan Hi gekoppelde deel van de ontkenning en strekt zijn invloed over al deze verzen uit. Het hoort eerst bij darf, in het volgende vers bij de naast gheenre voorkomende genitiefvorm Gheer (‘van geen jaloezie’) - de dubbele negatie en ... gheen levert hier geen bevestiging op - en tenslotte bij het pas in vs. 20 gebruikte rijmwoord twint dat de ontkenning nog eens versterkt (‘volstrekt niet’). De tweede beschuldiging in vs. 19 heeft met Noch ook een ontkenning ‘en ook niet’. Daarna moet quaets gherede zoveel betekenen als ‘van kwaadsprekerij’, al komt dit substantief niet in het MNW voor.54 De minnaar moet dus de liefde beslist niet van afgunst of kwaadsprekerij beschuldigen. Die twee aan de niders refererende begrippen zijn de uitwerking van het vreselijk verdriet uit vs. 15. Jaloerse lieden brengen hem met hun roddels in diskrediet. Dat mag hij de minne niet verwijten, het is zijn eigen schuld. Dat krijgt een nadere uitleg in de bijvoeglijke bijzin (vss. 21-22) bij Hi. Hij is iemand die als een dwaas liefheeft ‘op een slechte plek’. De plaats van sotlic geeft exact aan dat dit woord zowel bij Die als bij mint hoort. In de rijmwoorden twint:mint wordt de rijmklank van vss. 3 en 6 nogmaals gebruikt. Assonanties leggen op de meeste rijmen sleutelwoorden extra nadruk. Na sueten name en bequam liif volgt hier de slotkarakterisering van zijn dame: een niet te vertrouwen persoon.55 Hiermee is de cirkel in dit gedicht gesloten, een cirkel die door de rijmklankherhaling in vss. 20-21 en vss. 3 en 6 nog eens extra onderstreept wordt. De dame deugt niet, zij is ontrouwe (vs. 5) en onnot (vs. 22). De minnaar is echter zo verblind

54

55

Zie voor betien met de datief van de beschuldigde persoon en de genitief van hetgeen verweten wordt MNW 1, 1157-1158. Stoett (1923, §231) en B. v.d. Berg (1971, p. 35) behandelen de dubbele ontkenning. Het gescheiden voorkomen van en ... geen wordt vermeld in MNW 4, 2301 b en d; dat van en ... twint in MNW 8, 827 (2)-828. Vrouwelijk substantief gherede moet van werkwoord reden als ‘het gesprokene’ zijn afgeleid. De interpretatie als bijwoord ‘stellig’ (MNW 2, 1510 ‘en ook stellig niet van kwaad’) lijkt me hier niet bedoeld. Waarschijnlijk wordt er een relatie met riet (vs. 13) gelegd. Soms wordt met stede een persoon bedoeld (MNW 7, 1985 met een voorbeeld uit de Lancelotcompilatie ‘hi mint in soo hoger stede’ (een zo voorname vrouwe)). Naast ‘onbetrouwbaar’ kan onnot ook ‘losbandig’ betekenen (MNW 5, 849 A 2), vgl. vs. 5 ontrouwe. De assonanties staan in Hien, betien, jalasien, quaets, minnen twint, sotlic, Op onnot. Komrij (1994, p. 71) verwoordt deze strofe met een fraaie vondst voor onnot/onnut aldus: ‘Wie zo dwaas is liefde op te vatten voor een ondeugdelijk wezen, moet niet de liefde van jaloezie of van kwaadsprekerij beschuldigen’.


88 door haar persoon, dat hij gehoor geeft aan het advies dat zijn liefde voor haar hem geeft. De gevolgen zijn rampzalig. Dat mag hij ‘de’ minne niet verwijten. Deze is immers niet dezelfde als ‘zijn’ liefde voor haar, haer minne (vs. 12). Daar past maar een woord voor: dwaas. Rooth 1928, p. 15, p. 49; De Paepe 1970, vss. 1-6 p. 78-79; Komrij 1994, p. 71; reproductie zie afb. 4 p. 52.


89

L 7 Wanghen doch aen wanghen Incipit: (Oghe dor oghe) Bij de overlevering op F. 1 V b 1-16: De bovenzijde van dit blad is niet recht maar met in het midden een geringe uitholling afgesneden. De eerste twee regels (= drie verzen) van deze tekst zijn daardoor verloren gegaan. Van de wel bewaard gebleven r. 1 missen de letters aan het begin meer van hun bovenkant dan die aan het eind. Dit zorgt echter nergens voor leesproblemen. 11 Nadat de kopiist sanghen met een tong-e (zie 1.2.1 slot) had afgesloten, voegde hij ter correctie nog een n toe. 14 Achter de beginkapitaal van Mach noteerde de kopiist nog een kapitale A, die later in een kleine a is verbeterd. De ruimte tussen Mach en oft is opvallend groot. Heeft een nu verdwenen virgula het enjambement verduidelijkt (vgl. F. 2 R a 13 en 16 met /)? Een vergelijkbaar grote ruimte tussen doch en met in r. 16 kan ik niet verklaren.

------Oghe dor oghe 1

5

Oghe dor oghe / met snellen vloghe

Met snellen vloghe

Ter herten brict.

Ter herten brict.

Ochtic drucken M sonder wanc

Mochtic drucken sonder wanc

Wanghen doch aen wanghen

Wanghen doch aen wanghen,

Oghe vyt oghe uerdreue tverlanc

Oghe uyt oghe verdreve tverlanc

Dat mi duet verlanghen

Dat mi duet verlanghen.

Mont in mont sprac woude ontspanghen

Mont in mont sprac; woude ontspanghen

Lijf mijn herte een onbeuanc

Lijf mijn herte, een onbevanc

5

10


10

15

Vr vrintlic ombeuanghen

Ur vrintlic ombevanghen,

So mochtic blidelic maken sanc

So mochtic blidelic maken sanc

En gruettense met sanghen

Ende gruettense met sanghen,

Die ic en kan erlanghen.

Die ic en kan erlanghen.

ie dor melden / D spreken selden /

Die dor melden

Mach oft schouwen

Spreken selden

Sijns herten druit / thert sent saluet

Mach oft schouwen

Haer doch met trouwen

Sijns herten druit,

15

20

Thert sent saluet Haer doch met trouwen. Jammer dat we niet kunnen achterhalen hoe de eerste drie verzen van de beginspreukstrofe luidden. Nu vallen we middenin de uitspraak dat ‘het (ene) oog door het (andere) oog in snelle vaart het hart binnenbreekt’ (vss. 4-6). Net als in de eerste verzen van het middendeel zal hier op contact, met name oogcontact (vgl. vs. 9) tussen de minnaar en zijn dame gezinspeeld worden. Daarbij is het eerste oog dat naar ik aanneem het subject van deze zin is - het hare, het tweede het zijne. Door hem aan te kijken, via zijn ogen, verschaft de vrouwe zich toegang tot het


90 hart van de minnaar. Hij wordt verliefd door een blik. In vele Middelnederlandse teksten wordt dit motief gebruikt.56 Is naast de minne of de liefdespijl het beeld van het binnendringende oog een meer gebruikte variant? Of wordt er met dor (vs. 4) en Met snellen vloghe (vs. 5) zijdelings gerefereerd aan werkwoord dorevliegen in de betekenis ‘iemand vervullen’, waarbij de in het MNW (2, 347 (4)) gebruikte voorbeelden van hare minne, mijn herte en met snelheiden gewagen? Korte e-assonanties springen in deze verzen in het oog. Van de verdwenen tekst valt via het rijmschema aabccb alleen vast te stellen dat het rijmwoord van vs. 3 op -ict eindigde. Mogelijk is in de verloren gegane beginregels dit beeld van beider ogen nog verder uitgebreid op de manier zoals dat in het eerste stuk van het middendeel gebeurt. Er is daar steeds sprake van twee wangen, ogen en monden (vss. 8, 9, 11). Interpretatie van deze verzen laat zien welk geraffineerd spel er hier wordt gespeeld. Met behulp van persoonsvorm mocht en de conjunctief geeft de ic uiting aan wat hij hoopt en wenst. ‘Als ik zonder aarzeling zou mogen drukken wang (toch) tegen wang’ (vss. 7-8), dan ‘zou oog uit oog het verlangen verdrijven dat mij doet verlangen’ (vss. 9-10). Uit ic in vs. 7 volgt dat de eerste wang de zijne moet zijn die hij tegen de hare hoopt te drukken. Strikt grammaticaal zou men bij de eerste de accusatief wanghe van dit vrouwelijk substantief verwachten. In vss. 9-10 is er sprake van een verlangen van de ic (vs. 10) dat uit een oog (het zijne) verdreven zou worden door een ander oog, dat niet anders dan het hare kan zijn. Net als in vs. 4 is de volgorde van beide ogen eerst het hare, dan het zijne. Bij de twee wangen is dat precies andersom. Het daarmee allitererend rijmwoord wanc voorafgegaan door sonder kan naast de betekenissen ‘zonder aarzeling/twijfel’ ook als een weinig zeggende bevestigingsformule worden toegepast. Veldeke maakt in zijn lyriek eveneens van deze combinatie gebruik.57 Bij het volgende paar kan niet direct vastgesteld worden aan wie de ene mond toebehoort, aan wie de andere. Dat blijkt pas na de bespreking van vs. 13. Al is sprac in vs. 11 geen conjunctief, toch zou ik deze vorm wel als zodanig willen interpreteren (‘Mond zou tot mond spreken’). De verzen tussen mochtic in vss. 7 en 14 zijn er immers ook in gesteld. Na sprac volgt geen weergave in de directe rede van hetgeen Mont in mont sprac. Er ligt een pauze, waarna de ic zijn wensenlijst voortzet. Een duidelijke scheiding tussen beide helften van het middendeel lijkt het niet. De alliteratie/assonantie sprac-ontspanghen springt eroverheen. Er is geen nieuwe gedachteontwikkeling noch een tijdsverschil, en zoals al is vastgesteld gaat het conjunctiefgebruik door

56

57

Zie Ohly 1983, p. 131, p. 146. Zo ook in het citaat uit de Parthenopeus van Blois vs. 7595 (zie MNW 5, 44) Dat minne vallet dore die ogen in dat herte wel heimelike. Eveneens in Die rose waar de God der minne die was mi te bi, Scoet sonder merceken daer na mi, So dat mi dore die ogen tstrale Nederscoet int herte te dale, Dat nemmermeer en coemt daer uut (Verwijs 1976, vss. 1667-1671, p. 27). De wisselwerking tussen hart en ogen wordt behandeld in Maerlants Eerste Martijn (Verwijs 1879, vss. 677-766, p. 28-32) met in vss. 743-744 Weder die ogen therte tien, So therte die ogen. Zie voor sonder wanc MNW 9, 1691 (2-4). In Veldekes lyriek: MF 67, 27 (p. 144) staeteclîche und sunder wanc, door De Paepe (1970, p. 43) vertaald als ‘altijd en zonder omwegen’; in MF 62,4 (p. 122-123) heeft de reconstructie van Frings/Schieb Dîscône minne ich âne wanc (‘voor eeuwig’) in plaats van sunder danc.


91 (zie 3.5.2). Het onderwerp bij woude ontspanghen (‘zou willen verlossen’) moet Lijf uit vs. 12 zijn. Het erop volgende mijn herte maakt twee dingen duidelijk. Ten eerste zullen Lijf en herte hier net als de herhalingen van wang, oog en mond gelijkwaardig zijn. Die mogelijkheid biedt het Middelnederlands. De algemene betekenis ‘lijf, lichaam’ kan versmald worden tot delen van het lichaam, dus waarschijnlijk ook die van ‘hart’. Andersom kan lijf evenals herte de betekenis ‘persoon’ krijgen. Ten tweede geeft mijn herte de aanwijzing dat het háár Lijf moet zijn. Zonder deze wens hier verder te interpreteren staat er in het enjambement vss. 11-12 ‘zou haar lijf/hart het mijne willen verlossen’.58 Het daarop volgende enjambement vss. 12-13 bevat weer wel twee varianten van hetzelfde begrip, namelijk onbevanc/ombevanghen, die op een verschillende manier vorm gekregen hebben. Het laatste is een van werkwoord ommevaen (‘omarmen’) afgeleide substantief. De toevoeging Ur vrintlic (‘haar innige, liefdevolle’; met Limburgs-Nederrijns vrouwelijk bezittelijk voornaamwoord) maakt duidelijk dat de eerste - substantief onbevanc - niet anders dan zíjn omhelzing kan zijn. Net als Lijf mijn herte horen ook deze beide bij woude ontspanghen uit vs. 11. De ic hoopt in deze passage dat ‘haar lijf/hart het mijne de vrijheid zou willen geven’ (ontspanghen), dat ‘zijn omarming haar liefdevolle omhelzing teweeg zou willen brengen’ (letterlijk ‘losmaken’). Hij verlangt (vgl. vs. 10) en kijkt uit naar een teken van haar wederliefde, waarbij haar hart het zijne de vrijheid geeft/toestaat haar lief te hebben en zij zijn omhelzing liefdevol zal beantwoorden.59

58

59

Werkwoord ontspanghen komt niet in het Middelnederlands voor. Wel spangen ‘van een sluiting voorzien’, ‘sluiten’ (MNW 7, 1636). Ontspanghen zal ‘losmaken, bevrijden’ betekenen; vgl. Middelhoogduits entspengen (Lexer I, 589 ‘der Spangen berauben’). Zie ook Rooth 1928, p. 42. Misschien is er een relatie met ontspannen ‘in vrijheid stellen, losmaken’ (MNW 5, 1278). Verenging van de betekenis van lijf in MNW 4, 604 (5) waar wel buik, maag, ingewanden en baarmoeder genoemd worden, het hart echter niet; voor lijf ‘persoon’ 604 (6); herte in plaats van de persoon MNW 3, 390-391. Bij de Minnesänger zijn beide onderdelen van de tweelingformule herze-lîp niet elkaars gelijke, maar staan samen voor de hele persoon of moeten als tegenstelling beschouwd worden, vooral bij een lichamelijke scheiding van de gelieven (Von Lieres und Wilkau 1965, p. 63-68, p. 97). Bij de interpretatie van deze passage als een directe rede na sprac met Lijf als de aangesproken persoon ‘lief’ (MNW 4, 606 Aanm. 2 geeft één voorbeeld waar live als andere schrijfwijze voor lieve opgevat moet worden) ‘zou (je), lief, mijn hart willen verlossen’, levert het vervolg (met name Ur in vs. 13) problemen op. In zijn Vorstudien zet Rooth achter vs. 11 een punt en ziet sprac als een substantief (vgl. sprake) want hij noteert ‘zou willen bevrijden mijn tong’, ‘het gesprek losmaken’. De oplossing van De Paepe behandel ik in de volgende voetnoot. Mogelijk had er aan het slot van vs. 12 ombevanc moeten staan (vgl. de andere helft van het grammatisch rijmpaar in vs. 13). Bij substantief ommevanc vermeldt het MNW (5, 190) de nevenvorm umbevanc. Van Loey (II §104) rekent ombe (> omme) nog tot de 13e eeuw. Zie voor werkwoord ommevaen/-vangen MNW 5, 188 (gebruikt als substantief 189). De Paepe (1970, p. 67) lost deze passage aldus op. Lijf mijn herte emendeert hij in Lijf ende herte (waarbij de assonantie verloren gaat). Vs. 13 Ur vrintlic ombevanghen beschouwt hij als onderwerp bij woude ontspanghen (vs. 11). Zo komt hij tot ‘Wilde haar liefdevolle omhelzing mijn lichaam en hart verlossen uit de pijn van het niet bemind worden’. Ik vermoed dat ‘uit de pijn... worden’ zijn weergave van een onbevanc (vs. 12) moet zijn. De constructie woude een onbevanc Ur vrintlic ombevanghen ‘zou mijn omarming haar vriendelijk willen omhelzen’ is grammaticaal onhaalbaar: de accusatief van het vrouwelijk persoonlijk voornaamwoord enkelvoud luidt si. Zie voor ur Rooth 1928, p. 38, MNW 8, 853 en Van Loey 1976, I §30 a.


92 Tot zover is de compositie van het middendeel uiterst strak opgezet. In de vss. 8 t/m 12 staan steeds twee identieke begrippen, meestal lichaamsdelen. Vier ervan bevinden zich vooraan de versregel, de eerste drie worden door een wisselend voorzetsel, de laatste twee door een dito bezittelijk voornaamwoord gescheiden. In het metrische systeem van de verzen dragen ze alle een of meer heffingen. Bij deze reeks, waarop het restant van de spreukstrofe al preludeert (vs. 4), behoort steeds één van beide begrippen de dame toe, het andere is van de minnaar. Alleen uit de ertussen gedane mededelingen valt op te maken hoe die verdeling is. De volgorde blijkt per begrippenpaar te verspringen: zijn wang tegen de hare (vs. 8), haar oog uit het zijne (vs. 9), haar lijf - zijn hart (vs. 12) en na zijn omhelzing volgt de hare (vss. 12-13). De nog bestaande onzekerheid met betrekking tot de eigenaars van beide monden (vs. 11) wordt hierdoor opgelost: ná haar oog en vóór haar lijf gaat nu zijn mond voorop die tot de hare zou spreken. Met de opsomming van deze lichaamsdelen, waarvan de ic hoopt dat ze het gewenste contact tussen hem en zijn dame tot stand zullen brengen, sluit de dichter aan bij de topos van de gradus amoris. Dit beeld van de vijf lijnen volgens welke de liefde in een opklimmende reeks van intimiteiten verloopt (quinque lineae amoris), is vanuit de klassieke oudheid de hele Middeleeuwen door te volgen. Een vijfstappenplan brengt de minnaar van het eerste oogcontact (visus), via het gesprek (allocutio), het aanraken (tactus) en de kus (osculum) tot de hoogste sport van de liefdesladder, de daad (factum). Van deze lijst kunnen we het zien meteen wegstrepen (vs. 9) evenals het gesprek (vs. 11). Ik denk dat met ‘wang tegen wang’ (vs. 8) de kus uitgebeeld wordt, waarna lijf/herte en onbevanc/ombevanghen nog overblijven voor respectievelijk het aanraken en de daad (vss. 12-13). Men zou daartegenin kunnen brengen dat het drukken van zijn wang tegen de hare eerder een aanraking dan een liefdeskus voorstelt. Dan zou het ontspanghen van Lijf mijn herte een cryptische omschrijving van een zoen zijn. In beide gevallen verstoort het vooropplaatsen van Wanghen aen wanghen de klassieke volgorde van de gradus/lineae.60 Als de vanaf vs. 7 met Mochtic ingeleide wensen in vervulling zouden zijn gegaan, ‘dan’ (So) met een hernemen van (nu allitererend) mochtic ‘zou ik vreugdevol/met blijdschap’ maken sanc (vs. 14). Wordt hier nu bedoeld dat de ic in dat geval met blijdschap een lied maakt/dicht/schrijft of dat hij vol vreugde in een lied

60

Zie voor deze topos Curtius 1978, p. 501-502. In het Middelnederlands bij Van Buuren 1979, p. 289-296 (Dirc Potters Der minnen loep), Van Buuren 1984, p. 47 (Ballade van Brunenburch), Van der Poel 1989, p. 173 (Die rose). Bij de Minnesänger: Beekers 2000, p. 6-24. Het werkwoord ombevanghen/ommevaen vinden we als rijmwoord onder meer in Veldekes lyriek (MF 57,6 (p. 100), 32 (p. 102), 60,1 (p. 112)), Hadewijchs Strofische Gedichten (Willaert 1984, p. 188, p. 229, p. 253; Reynaert 1981, p. 310 ‘een typische Minnesang-term’), Dirc Potters Der minnen loep I 1500 (MNW 5, 190) en het Antwerps Liedboek (Vellekoop e.a. 1975, no. 33, 1:5 (p. 74)). Niet alleen als rijmwoord maar ook als grammatisch rijmpaar komt het bij Gottfried von Neifen voor: swâ liep liep hât umbevangen dast ein süezer umbevanc (KLD p. 89, VI 3:9-10). Het ondubbelzinnig sexuele karakter van dit woord bij Veldeke (Bastert 1994, p. 332) geldt naar mijn mening ook voor deze plaats in L 7. Mogelijke afwijkingen van de klassieke volgorde melden Van Buuren 1984, p. 47 en Noë 1993, p. 176.


93 - niet noodzakelijk zijn pennevrucht - uitbarst?61 In vs. 15 vervolgt hij deze mededeling. Weliswaar staat er En in het handschrift, maar hier is beslist geen negatie of de samentrekking van ic+en bedoeld. Er hoeft ook geen nasaalstreep boven de n vergeten te zijn: naast ende komt soms en voor (MNW 2, 636) ‘en haar groeten met liederen’. Allitererend -se versterkt dit grammatisch rijmpaar. Of hij haar begroet met liederen van eigen makelij (vgl. vs. 14) of alleen als zanger van andermans werk optreedt is (nog) niet duidelijk. Dan komt er een abrupt einde aan al zijn wensdromen. In vs. 16 staat de ic weer met beide benen op de grond: hij kan haar niet krijgen (erlanghen). Ze hoeft hem niet.62 De slotspreukstrofe begint volgens een beproefd recept. Net als bij vele andere in deze teksten (zie 3.5.1) opent het eerste vers met betrekkelijk voornaamwoord Die, hier met ingesloten antecedent en allitererend met dor, ‘Wie vanwege het verklikken...’. Het als substantief gebruikte werkwoord melden verwijst naar de niders, die met hun roddels proberen de liefdesrelatie te verstoren. vss. 18-19 ‘zelden mach spreken of zien...’ refereren weer aan het elkaar zien en spreken in het middendeel (vss. 9, 11); de rijmwoorden selden en schouwen genereren samen met saluet (vs. 21) vele s-alliteraties. Een enjambement met het eerste woord van het volgende vers (Mach) komt in de spreukstrofen meer voor (zie 3.5.1). Hier staat echter geen rustteken na Mach in het handschrift, maar een doorleesaansporing / na selden (vgl. 1.2.1 en n. 44; 3.5.1). Dat de dichter in dit slotdeel nogmaals terugkomt op twee begrippen die al in de eerste helft van het middendeel ter sprake zijn gekomen, is opmerkelijk. Gebruikelijk is een relatie tussen de twééde helft en de slotspreukstrofe (zie 3.6.1 en 2; vgl. vs. 21). Is dit een aanwijzing dat dit gedicht bij uitzondering geen scherpe tweedeling van het middendeel heeft? Het was immers al moeilijk te bepalen waar die tweede helft precies begon. De persoon met wie de minnaar zo zelden contact mag hebben is uiteraard zijn dame. Zij wordt omschreven als ‘zijn hartsvriendin’ (vs. 20).63 Op deze bijvoeglijke bijzin volgt in vss. 21-22 de hoofdzin. De persoon van de minnaar wordt hier (vgl. de situatie van vs. 12) weergegeven met Thert. Het ermee assonerend sent stond samen met assonerend saluet Haer ook al in de tweede helft (nu dus wel!) van het middendeel (gruettense vs. 15). Ondanks het spaarzame contact uit angst voor het melden (hier wordt gedoeld op het motief van het helen, het ‘verbergen, geheim houden’ van de liefdesrelatie; zie 3.7.1) ‘zendt zijn hart haar toch een liefdesgroet’ met trouwen ‘getuigend van zijn trouw’. Het woord saluet

61

62 63

De combinatie sanc maken ‘een lied maken’ in MNW 7, 146 (2); zie voor maken in relatie tot de dichtkunst MNW 4, 1040 en 1050 (2) ‘dichten, schrijven’. De Paepe (1970, p. 67) interpreteert ‘dan zou ik blij zingen’. Vgl. Rooth 1928, p. 15. De korte a-assonantie lijkt deze droevige constatering nog extra te onderstrepen. Het MNW (2, 447) kent druut slechts in de betekenis ‘vriend’, ‘minnaar’ en alle voorbeelden hebben betrekking op mannen. Het Mnl. Handwoordenboek (1961, p. 154) heeft naast ‘vriend’ ook ‘vriendin’ en het Supplement erop (1983, p. 107) meldt onder verwijzing naar de Lutgart ‘geliefde, vriendin’. In het Occitaans en Oudfrans wordt drut (vr. druda) respectievelijk dru(t) (vr. drue) vertaald als ‘ami’, ‘amant’. Ch. Camproux (1980, p. 80) stelt ‘... the exact sense of drut is “close friend”’.


94 verwijst naar het salut d'amour, een liefdesgedicht in de vorm van een brief. Met dit beeld laat de dichter de minnaar immers het mondeling en visueel contact met zijn dame vermijden. Dit verzonden saluet zou kunnen aangeven dat de sanghen waarmee de ic haar groet wel degelijk van eigen hand zijn (vgl. vss. 14-15).64 Hoe jammer het is dat we door het ontbrekende begin informatie moeten missen, blijkt nog eens aan het eind van dit formeel en inhoudelijk knap geconstrueerde gedicht. Een minnaar die in zijn wensdromen stap voor stap de gradus amoris naar zijn dame beklimt, daaruit ruw ontwaakt als hij zich realiseert dat hij die stappen alléén zet en dan om alle praatjes te vermijden per liefdesbrief haar zijn trouwe minne betuigt. Hoe zouden de eerste verzen toch op dit alles gepreludeerd hebben? Rooth 1928, p. 15, p. 50; De Paepe 1967, vss. 7-16 p. 117, vss. 11-14 p. 119, vss. 17-22 p. 115; De Paepe 1970, vss. 11-14 p. 67, vss. 17-22 p. 80.; reproductie zie afb. 4 p. 52.

64

De Paepe (1970, p. 80) vertaalt vss. 21-22 als (die) ‘zendt haar toch een trouwe, hartelijke liefdegroet’. Zie voor het salut d'amour Zemel 2001, p. 52; LexMA 7, 1319; de betekenis ‘brief’ van saluut in MNW 7, 115 (2). Hoewel de uitdrukking met trouwen ‘voorzeker, voorwaar’ betekent (MNW 8, 736 (2)), meen ik dat deze combinatie letterlijk opgevat moet worden ‘met (oprechte) trouw’. Vekeman (1981, p. 76) noemt trouw ‘een vast element uit de code van de hoofse minne’ en verwijst daarbij naar Veldeke (zie n. 20 bij L 2:22) en deze plaats.


95

L 8 Die vreeslec vloet der minnen woet Incipit: Al vruedden uyt Bij de overlevering op F.1 V b 17-34: Veel letters in deze tekst zijn gehavend. Bij de meeste is de inkt deels verdwenen, bij die van r. 19 heeft een over de volle breedte van het blad lopende diepe horizontale vouw de letters wat in elkaar gedrukt en sommige vervaagd. Leesproblemen heeft dit alles echter niet opgeleverd. 19 Deze regel begint wat verder naar rechts omdat de tekst links op het blad pas in deze kapitaalkolom eindigt. 21 De achter de tekst geplaatste representant is gevlekt en heel vaag. Onder de UV-lamp blijkt de onduidelijke letter aan het regelbegin een rechtsonder beschadigde o te zijn en niet de door Rooth veronderstelde e (het tongetje ontbreekt) die naar zijn mening voor o of oe staat. 29-32 Op de plaats van het tekstbegin bevindt zich een gerepareerde scheur. De kopiist laat deze regels pas daarna beginnen zonder ruimte tussen de beginkapitaal (in r. 29 een kleine letter d) en de eerstvolgende letter. 29 Bij verlat en volgen de r en de l niet direct op elkaar; de ruimte tussen t en en is als die tussen twee woorden. 34 De tekst eindigt met een opvallende slot-n van draghen. Tussen de eerste en de tweede poot is een vier letters brede horizontale streep getrokken die in de onderkant van een &-teken eindigt. Boven deze streep loopt nog een evenwijdig haarlijntje. Halverwege beide lijnen zijn parallel twee schuine verbindingsstreepjes aangebracht.

Al vruedden uyt Es ende vertuyt, 17

20

1 vruedden vyt A / es ende vertuyt

Daer ebbende wort

Daer ebbende wort

Die vreeslec vloet

Die vreeslec vloet der minnen woet

Der minnen woet,

Die vaste vluyt vort

Die vaste vluyt vort.

(o) diep hebbic S int thert ghevaet

So diep hebbic int thert ghevaet

En kaens meer gheuaten

- En kaens meer ghevaten -

5


25

30

Haer mont haer suet ghelaet

Haer mont, haer suet ghelaet,

En weet wie ghelaten

En weet wie ghelaten.

Soude si mi dan haten

Soude si mi dan haten,

Dat waer mi een ouel baet

Dat waer mi een ovel baet,

Druecht ter sulker baten

Druecht ter sulker baten.

Want si es mijn toeverlaet

Want si es mijn toeverlaet,

daer ic mi toe verlat en

Daer ic mi toe verlaten

Hebbe seer vtermaten

Hebbe seer utermaten.

ie daer minde / D daer men scinde

Die daer minde

Ende liet int claghen

Daer men scinde

Veel beter steruen waert dusent weruen

Ende liet int claghen,

Dan dat te draghen

Veel beter sterven

10

15

20

Waert, dusent werven, Dan dat te draghen.


96 De eerste verzen van deze spreukstrofe zetten al meteen de toon. ‘Alle vreugde’, een woord dat zeker vergeleken met dat voor verdriet weinig in dit corpus voorkomt (zie 3.7.1), ‘is uit, over’ evenals vertuyt (vs. 2). De grondbetekenis van dit woord is ‘(levens)kracht’. Ik zou hier in de richting ‘levenslust’ willen denken.65 Met vruedden start een serie v-alliteraties die zich in vss. 4 en 6 mede met rijmwoorden nadrukkelijk manifesteren. De reden voor het verdwijnen van vreugde en levenslust lezen we in de volgende verzen, waar de dichter het beeld van eb en vloed gebruikt. Zowel de aansluiting ‘daar (waar)’ als ‘omdat’ lijkt in vs. 3 mogelijk: ‘waar/omdat wegebt (vs. 3) de gevaarlijke vloed van de liefdeshartstocht’ (vss. 4-5). Vooral in mystieke werken treffen we woet en woet van minnen (‘brandende begeerte’) aan. In deze verzen belemmert het hachelijke, gevaarlijke karakter van de hartstochtelijke liefdesstroom vreugde en levenskracht (bij de minnaar) kennelijk niet. De zich terugtrekkende vloed daarentegen laat met het hoogwater ook de/zijn levensblijheid verdwijnen.66 Vs. 6 voegt aan Die vreeslec vloet nog een bijzin toe: ‘die gestaag heen stroomt’. De liefdesstroom vloeit in al haar gevaarlijke hevigheid weg, bij de minnaar is het laag tij geworden. Wellicht krijgt dit beeld van eb en vloed met werkwoord vloeyen in de betekenis ‘“vloed zijn” tegenover ebben’ (MNW 9, 650 (7)) nog de dimensie van het wisselen der getijden en is er zo in de afsluiting van de eerste en de tweede halfstrofe naast de parallel ook weer een tegenstelling aangebracht (Daer ebbende wort - Die vaste vluyt vort (vss. 3, 6)).67 Het middendeel opent met een omschrijving van de dame die door de ic So diep in zijn hart (met allitererend/ assonerend hebbic int thert) is gesloten. Zij verblijft daarin. Dit bekende motief komen we ook elders in deze teksten tegen (zie 3.7.1). Heeft hij in L 6:7-8 Haren sueten name als metafoor voor haar persoon in zijn hart opgenomen (nam), nu gebruikt hij daarvoor mont en ghelaet (vs. 9) - dat laatste wordt ook weer door suet voorafgegaan - en het synoniem van nemen: ghevaet ‘(op)genomen’ (vs. 7). In een terzijde (vs. 8) verduidelijkt de ic wat hij met So diep bedoelt: ‘ik kan daarvan niet meer bevatten’. Hij is letterlijk geheel vervuld van haar.68 65

66

67

68

De combinatie al(le) vroude komt eveneens in L 13:15 en B 1:16 voor. Zie voor de syntactische eenheid uyt Es ‘is geëindigd, uit’ MNW 8, 868 (6). In de spreukstrofen zien we vaker een enjambement met Es (vs. 2, zie 3.5.1). Deze betekenis van virtuut in MNW 9, 530 (2). De Paepe (1970, p. 74-75) emendeert en vertaalt ‘als’ voor Al tot ‘Als de vreugde uit is en de moed’ (vss. 1-2). Dit is echter alleen mogelijk als al direct door het werkwoord en niet door het onderwerp gevolgd wordt (MNW 1, 327 b; Stoett 1923, §314). Voorbeelden van de combinatie woet van minnen uit Ruusbroecs werken staan in MNW 9, 2755 (4). Zie voor woet (synoniem van orewoet) bij Hadewijch Willaert 1984, p. 152-153 (met der minnen woet in haar Strofische Gedicht XXXVI 108-110), p. 163. Opmerkelijk is in dit verband Ruusbroecs uitspraak Want Minne is eene ebbende vloet (Vanden XII beghinen; De Baere en Kors, p. 215 rr. 670-673). Ook in L 4:9-10 wordt de minne als gevaarlijk diep water gekenschetst. Rooth interpreteert vss. 1-6 net zo (zie het afschrift van dit gedicht met leestekens en vertaling dat hij op 21 april 1927 aan W. de Vreese stuurde (thans in de BNM te Leiden)). De Paepe (1970, p. 75) trekt na zijn valse start ‘Als’ vertuyt als subject bij vs. 3 (‘... en de moed wegebt,’) waarna hij in vss. 4-6 een tegenstelling ziet ‘vloeit de vreselijke vloedgolf van de hartstochtelijke liefde gestaag voort’. Zie voor vort ‘heen, weg’ MNW 9, 1170 (4). Aarzelend transcribeert Rooth (1928, p. 51) S[e] diep, in zijn afschrift aan De Vreese (zie n. 67) echter correct So. Zie voor ghevaet (vs. 7) van werkwoord vaten ‘(op)nemen’ MNW 8, 1314 (5), voor ghevaten (vs. 8) van werkwoord ghevaten ‘bevatten’ MNW 2, 1788. De


97 Vs. 10, dat qua constructie lijkt op vs. 8, kan op meer dan één manier geïnterpreteerd en zodoende met het voorafgaande of volgende vers verbonden worden. Het begint met de ook bij de Minnesänger bekende formuleachtige wending En weet ‘ik weet niet’, gevolgd door de ermee allitererende oostelijke, Limburgse vorm wie voor ‘hoe’. Rijmwoord ghelaten kan ‘laten, in de steek laten’ betekenen wat zou leiden tot ‘ik weet niet hoe (dat, nl. haar in mijn hart opnemen) te laten’ of ‘hoe haar/ze (vgl. vs. 9) in de steek te laten’. Zij vult zijn hart zo, dat hij niet zou weten hoe hij aan die situatie ooit een eind zou kunnen maken. Wordt hier gezinspeeld op uyt Es en ebbende wort in vss. 1-3? Een tweede optie is ghelaten op te vatten als ‘zich gedragen’, een betekenis waarbij de combinatie met weten hoe vaker voorkomt. Deze uitspraak van de ic - ik weet niet hoe me te gedragen - sluit als nieuwe mededeling eerder aan bij vs. 11. Tot slot lijkt ook nog mogelijk in ghelaten een adjectief ‘verlaten’ bij ic (<En) te zien: ‘ik weet niet hoe verlaten, in de steek gelaten (ik ben)’, waarna dit vers dan beter met het volgende verbonden kan worden. Deze betekenis kan eveneens terugverwijzen naar vss. 1-3. Moeten we hier een keuze (en zo ja, welke?) maken, of wordt in deze passage het spel van de polyinterpretabiliteit gespeeld?69 Waar nu precies het tweede stuk van het middendeel begint, hangt van de interpretatie van vs. 10 af. Bij ghelaten ‘in de steek laten’ eindigt daarmee het eerste gedeelte met een mogelijke verwijzing naar de eerste verzen van de beginspreukstrofe. Met vs. 11 begint dan de in vele van deze gedichten geconstateerde nieuwe gedachtelijn - na de beschrijving van zijn minne de mogelijkheid van haar haat - die veelal in de conjunctief en met een zeker tijdsverschil geconstrueerd is (zie 3.5.2). Dat is minder duidelijk als vs. 11 nog op vs. 10 aansluit ‘Ik weet niet hoe ik me moet gedragen als ze me zou haten’ of ‘Ik weet niet hoe desolaat ik zou zijn als ze me dan...’. Deze laatste vertaling zou nog naar vss. 1-3 kunnen verwijzen. Dit alles heeft uiteraard consequenties voor vs. 12: of dit vers is een vervolg op de nieuwe gedachtelijn die in vs. 11 begint (vgl. de interpunctie van de kritische tekst), of bij vs. 12 begint de nieuwe gedachteontwikkeling. In beide gevallen vat Dat de inhoud van vs. 11 samen ‘dat zou me een afschuwelijke beloning zijn’, waarmee gerefereerd wordt aan het loon dat de minnaar voor zijn minnedienst van de dame

69

genitief van het onzijdig enclitisch pronomen -(e)s aan kaens loopt vooruit op vs. 9. Een met vss. 7-8 te vergelijken uitspraak vinden we in L 1:14-15 soe diep - niet vorwert / So diep -en (

98 hoopt te ontvangen (vgl. L 1:5; zie 3.7.1). Daarop vervolgt vs. 13 ‘als het zou leiden (Druecht met aangehecht enclitisch pronomen -(e)t) tot zulk voordeel.70 Ditmaal eindigt het middendeel niet in mineur maar met de bekentenis van de minnaar wat zijn dame voor hem betekent: ‘want zij is mijn toeverlaat, mijn toevlucht, op wie ik me verlaten (vss. 14-15) heb in zeer hoge mate’ (vs. 16). Na de oppositie in vs. 11 staan in vss. 14-15 ic en si in tegengestelde grammaticale functies, een procédé dat de dichter ook elders bij grammatische rijmparen toepast. Daarbij wordt subject si in het volgende vers tot object (hier: Daer... toe) en mijn (vs. 14) verschijnt als subject ic in vs. 16 (zie 3.5.2). Deze opposities geven vaak aanleiding tot de assonantie si mi/mijn (vgl. vss. 11, 14). Hebbe vooraan vs. 15 is een van de zeldzame keren dat er in het middendeel alleen met het eerste woord van het volgende vers geënjambeerd wordt (zie 3.5.2). Gezien de talloze voorbeelden in het MNW (8, 1019 a) zal de combinatie utermate met sere een elkaar versterkende uitdrukking geweest zijn. Ook in deze slotspreukstrofe is weer gekozen voor een opening met betrekkelijk voornaamwoord Die, waarbij het antecedent is ingesloten (zie 3.5.1). Met dit Die, dat direct daarna en aan het begin van vs. 18 met daer allitereert, wordt in de eerste halfstrofe een bijzin opgezet ‘Wie daar liefhad (vs. 17) waar men hem te gronde richtte...’ (scinde; vs. 18). Met rijmwoord minde allitereert men. Het volgende vers sluit met Ende bij Daer men aan: ‘en in de ellende liet’ (vs. 19).71 De tweede halfstrofe bevat de hoofdzin waarin de bijzin van vss. 17-19 als meewerkend voorwerp fungeert. Deze hoofdzin stelt ‘(voor hem) zou het veel beter zijn duizendmaal te sterven (vss. 20-21) dan dat te dragen’ (vs. 22).72 Assonanties (Veel beter; Dan dat) en vooral alliteraties met w en d geven deze verzen, met name de twee laatste, een extra accent. Dit keer zien we daar niet een enjambement met Es (vgl. vs. 2) maar met een andere vorm van dit werkwoord, Waert. Het laatste vers vat in dat de droeve situatie uit de eerste halfstrofe nog eens samen. De gehele slotspreukstrofe bevat dus een balansconstructie.

70

71

72

Voor de Minnesang is zo'n retorische vraag als in vs. 11 ingeleid door ‘zou...’, in dit geval allitererend en assonerend Soude si mi, typerend (Willaert 1997, p. 221; idem 2003, p. 107; vgl. Jan van Brabant lied 9:5). Vergeleken met de optiek van vs. 11 waar si (subject) mi (object) zou haten, is vs. 12 vanuit zijn standpunt geredeneerd. Vgl. voor de formulering van vs. 13 ook B 6:8. Met druecht allitereren dan en Dat (vss. 11-12). De Paepe vertaalt ‘Zou zij mij dan haten, het zou een pijnlijke beloning zijn als dat er zou van komen’ (vss. 11-13); Rooth (zie n. 67) vss. 12-13: ‘Das wäre mir ein übler Gewinn, wenn es zu solchem Gewinn führen sollte’. L 14:17-18 heeft in dezelfde versregels een te vergelijken constructie. Het aan men gehechte mardijk enclitisch pronomen -(e)n ‘hem’ geeft deze zin zijn object. Scinde (scende; zie 1.3.1) is de verleden tijd van schenden ‘te gronde richten’. Dat sluit beter aan bij de inhoud van het tweede part van het middendeel, met name de gevolgen van haar haten (vs. 11) dan ‘te schande maken’ (MNW 7, resp. 426 (2) en 425 (1)). Een argument te meer om dat tweede deel met vs. 11 te laten beginnen? Ook De Paepe (1970, p. 75) kiest voor de eerste betekenis ‘Wie daar zou beminnen waar men hem zou ten onder brengen’. Scinde als verleden tijd van schinden ‘mishandelen’ is eveneens mogelijk (MNW 7, 562 (2)). Dat doet Rooth (zie n. 67) ‘Wer dort liebte, wo man ihn misshandelte’. De slotspreukstrofe van B 1 (misschien ook die van L 13?) verwoordt een hiermee te vergelijken uitspraak.


99 Evenmin als in de beginspreukstrofe duidelijk op de eerste helft van het middendeel wordt gepreludeerd vinden we in die aan het slot verwijzingen naar de tweede helft van dat tussengedeelte. Het blijft bij een paar vaagheden die veelal van de interpretatie afhankelijk zijn.73 Zoveel is in dit gedicht echter duidelijk: al is de minnaar geheel vervuld van zijn dame, als de liefdesvloed wegebt, zijn toeverlaat hem in plaats van wederliefde haat schenkt, dan is sterven, duizendmaal, te prefereren boven het dragen van dàt lot. Rooth 1928, p. 15, p. 51; De Paepe 1967, vss. 1-10 p. 114, vss. 17-22 p. 116; De Paepe 1970, p. 74-75; reproductie zie afb. 4 p. 52.

73

Vgl. vs. 10 ghelaten - vss. 1-3; scinde (vs. 18) - Haten (vs. 11)?; claghen (vs. 19) - ovel baet (vs. 12)?


100

L 9 Toent vrints teken Incipit: (Wat draf mach comen) Bij de overlevering op F. 2 R a 1-15: De andere helft van het dubbelblad heeft ook een afgesneden bovenzijde. Drie regels (= vijf verzen) zijn daardoor verloren gegaan. Bij r. 1 verdwenen de bovenste stukjes van de kapitaal W en de stokletters t en h. Aan de op dra volgende letter ontbreekt het deel boven de dwarsstreep; daar zal bijna zeker een f gestaan hebben. 5 De n van gheminde lijkt door een niet gesloten verbindingsboog tussen de beide poten eerst een u. 8 Hoewel Rooth wan transcribeert is de eerste letter onmiskenbaar een v. 14 Tussen hem en en staat een losse geëxpungeerde d.

----------1

Wat dra(f) mach comen.

Wat draf mach comen.

V

an dies dat si was een kint

Van dies dat si was een kint

5

Ende ics ierst kinde Ende ics ierst kinde, Hebbic mijn herten Hebbic mijn herten vrouwe ghemint vrouwe ghemint, 5

Dat nie soe seer gheminde

Dat nie soe seer gheminde,

En quam aen ghenen inde

En quam aen ghenen inde.

10

Hidse ye gheweest Hidse ye gheweest mijn vrint mijn vrint, Si dede gheliic van Si dede gheliic van vrinde vrinde.

10

Si had mijn ye versint

Si had mijn ye versint,

Dat si nie en versinde

Dat si nie en versinde

15

In dit swaer ellinde In dit swaer ellinde.


V

15

rint die vrints vrint Vrint die vrints / ont dleuen int vrint Es / toent vrints teken

Ont dleven int

Die hem en can / verberghen dan

Es, toent vrints teken.

Hien muet vyt breken

Die hem en can

20

Verberghen dan, Hien muet uyt breken. Het begin is speculatie. Stel dat de spreukstrofe ook in dit gedicht vooruitloopt op het eerste stuk van het middendeel. Dan zou in de verdwenen vijf verzen beschreven kunnen zijn, dat wie zijn dame altijd al heeft liefgehad op die eenmaal ingeslagen weg zal willen voortgaan... Daarna krijgen we bij vs. 6 weer vaste grond onder de voeten: ‘wat daar ook van (draf) mag komen’. Vreugde, verdriet? Zijn de korte a-assonanties misschien een indicatie voor een sombere uitslag? Vanuit dit laatste vers is ook de rijmklank van vs. 3 zeker. Die luidde volgens het spreukstrofenschema aabccb -omen. In de eerste verzen van het middendeel onthult de ic wanneer de liefde voor zijn dame begonnen is. Het daarbij gebruikte beeld wordt ook door de Minnesänger


101 als formuleachtige wending in deze situatie toegepast (von kinde). De opnieuw ingezette korte a-assonanties worden nu afgewisseld met wellicht assonerend dies en si. ‘Vanaf de tijd dat zij (nog) een kind was (vs. 7) en ik haar (ics) voor 't eerst leerde kennen (vs. 8) heb ik de dame van mijn hart liefgehad’ (vs. 9). Dit laatste vers heeft alliteraties (h, m) en een korte e-assonantie. Hoewel het MNW slechts van dien dat ‘van het ogenblik af’ opgeeft, kan allitererend van dies dat analoog aan van joncks (kindts) af geconstrueerd zijn. Vs. 8 lijkt niet helemaal correct. Het is alleen moeilijk vast te stellen of bij ics ierst de s voor een zeldzaam vrouwelijk enclitisch pronomen in de accusatief staat, de kopiist misschien een in zijn legger dicht opeen geschreven ic si erst verkeerd splitste, of vergat achter de s een i of e te noteren.74 De interpretatie van vss. 10-11 laat meer mogelijkheden zien. Zij zijn afhankelijk van de manier waarop men beide beginwoorden van deze verzen (Dat, En) en rijmwoord gheminde opvat. Met aanwijzend voornaamwoord of lidwoord Dat bij substantief gheminde staat vs. 10 als subject bij vs. 11 ‘De nog nooit zo hevig beminde bereikte geen einde’ (van het bemind worden). Maar Dat zou als betrekkelijk voornaamwoord ook kunnen terugverwijzen naar mijn herten (vs. 9) en dan als subject bij persoonsvorm gheminde horen ‘(mijn hart) dat nog nooit zo hevig liefhad’. Daarna kan vs. 11 een aparte mededeling zijn met En als samentrekking van ic en ‘Ik kwam tot geen einde’ (van het haar liefhebben), of in een toch wel gewrongen constructie nogmaals aansluiten bij mijn herten ‘(mijn hart dat nog nooit...) kwam tot geen einde’ (van het haar beminnen). Tot slot lijkt ook nog haalbaar in Dat een voegwoord te zien ‘zodat nooit een zo hevig beminde het eind (van het bemind worden) bereikte’.75 Deze interpretaties laten slechts nuanceverschillen zien. Dat lidwoord of voegwoord legt het accent op het oneindig bemind worden van de dame, bij Dat betrekkelijk voornaamwoord en En
74

75

Zie voor de formuleachtige wending von kinde Von Lieres und Wilkau 1965, p. 204. Van dien dat in MNW 8, 1222 (2); met tijdsbegrippen in de genitief: van joncks (kindts) af (Kiliaen, Plantijn). Franck (1967, §217 Anm.) merkt op dat na alle voorzetsels de genitief van het aanwijzend voornaamwoord kan voorkomen. De vorm -s als accusatief van het vrouwelijk enclitisch pronomen enkelvoud geeft Van Loey (1976, I §28 o (Limburgse sermoenen). Vgl. B 3:17? Zie voor de oostelijke accusatief si naast haer Van Loey I §28 g. Over foutieve woordscheiding bericht Duinhoven 1975, p. 263-269. Vs. 8 wordt ook bij het metrum behandeld (3.4.3). Zie voor een betrekkelijk voornaamwoord met een antecedent dat ontleend wordt aan een constructie (substantief of adjectief) in de hoofdzin Stoett 1923, §59. Substantief gemint ‘bemind, geliefd’ in MNW 2, 1360; werkwoord geminnen ‘liefhebben, beminnen’ 2, 1359.


102 een soort breuk in de tijd met het voorafgaande en de conjunctief bepaalt het zinsbeeld (zie ook 3.5.2). Twijfel slaat toe. Met aan het versbegin de opmerkelijke vorm Hidse, die een nevenvorm van Had(de)se moet zijn, realiseert de ic zich ‘Als ze ooit mijn geliefde (vrint) geweest was (vs. 12), dan zou ze zich als mijn geliefde gedragen hebben’, geaccentueerd door allitererend van vrinde (vs. 13). De overweging in het volgende vers is bijna parallel aan die in het vorige geconstrueerd ‘dan had ze mij steeds bemind’ (versint; vs. 14). Voegwoord Dat zorgt voor de aansluiting met de laatste twee verzen van dit gedeelte: ‘zodat ze (me) niet zou wegsturen (versinde) in deze grote narigheid’ (vss. 15-16).76 In deze hele passage komen vele ieplus lange i-assonanties (zie 3.3.7) voor, die door een herhaald si in het versbegin (vss. 13-15) steeds een nieuwe impuls krijgen, waarbij deze si-herhalingen met de grammatische rijmwoorden ook s-alliteraties genereren (vss. 14-16). Een nuanceverschil in de interpretatie levert het plaatsen van een vraagteken achter vs. 12 op ‘Was ze ooit mijn geliefde?’ met de zijdelingse mededeling in vs. 13 ‘- ze deed alsof ze mijn geliefde was -’. Het verloop van vss. 14-16 blijft daarna gelijk aan wat in de vorige alinea beschreven is. Maar juist het grammatisch rijmpaar van vss. 14-15 geeft aanleiding tot een ander vervolg van vss. 12-13 (Als ze ooit mijn geliefde geweest was, zou ze zich als zodanig gemanifesteerd hebben). Rijmwoord versint in vs. 14 kan op versinnen ‘beminnen’ maar ook op versenden teruggaan. In dat geval moet er bij mijn ye (weer) een foutieve woordscheiding hebben plaatsgevonden (vgl. vs. 8) en vertoonde dit vers een op het volgende lijkende constructie: ‘Dan had ze mij nooit weggestuurd - dàt zou ze nooit overwogen hebben (versinde) - in deze grote narigheid’.77 Beide interpretatiemogelijkheden laten een ic aan het woord die zich beklaagt over haar gebrek aan respons. Zij stuurt hem weg In dit swaer ellinde (vs. 16). Dit rijmwoord is niet alleen een van de synoniemen van verdriet, het heeft ook het betekenisaspect van ‘een ander, vreemd land’ en ‘ballingschap’. Als zodanig staat

76

77

In plaats van de conjunctief hadde komt in het Limburgs-Brabants-Gelders de vorm hedde voor (Van Loey 1976, II §6 opm. 1). Door analogiewerking met de Limburgse/oostelijke umlaut van sterke werkwoorden in de derde persoon enkelvoud of de Brabantse/oostelijke e/i wisseling zou hed(de)se tot hidse geworden kunnen zijn. Zie ook 1.3.1. De betekenis van vrint is niet alleen ‘vriend’ maar ook ‘minnaar, beminde’; het woord kan eveneens voor een vrouw gebruikt worden (MNW 9, 1345 (4), 1347 (8)). Zie voor de uitdrukking gelike maken/doen (vs. 13) ‘laten blijken’ MNW 2, 1258; een voorbeeld van gelike maken van ‘zichtbare blijken geven van’ in 1258 (4). Is dit een topos? Vgl. in de tekst van het Partimen tussen de troubadour Folquet de Marseille (ca. 1200) en Tostemps vs. 17 mi fai d'amor semblan en de varianten in vss. 39 en 65-66 (Cropp 1980, p. 105). In vs. 14 herleid ik versint tot werkwoord versinnen ‘beminnen, zijn zinnen op iemand zetten’ (MNW 8, 2439 B2); mijn is dan naast het gebruikelijke mi de accusatief van het persoonlijk voornaamwoord (Van Loey (1976, I §26 d) treft mijn slechts in het jongere Middelnederlands aan). Versinde in vs. 15 daarentegen zie ik als e/i wisselvorm (zie 1.3.1) van versenden ‘wegsturen’. Vgl. MNW 8, 2405 en 7, 968. In n. 76 is de mogelijkheid van zwak werkwoord versinden naast versenden ‘wegsturen’ besproken. Zie voor foutieve woordscheiding n. 74. Na versint (vs. 14) als voltooid deelwoord van versenden moet rijmwoord versinde bij een ander zwak werkwoord horen, en wel versinnen ‘bedenken, overwegen’ (MNW 8, 2437 (2)). Versinnen ‘beseffen’ (‘omdat ze ('t) niet besefte; MNW 8, 2436) past niet goed in deze passage.


103 versinde in ellinde tegenover versint (vs. 14), het in ballingschap sturen, verbannen tegenover het beminnen. De dame verbant de minnaar uit het land van de minne in den vreemde, waar het swaer is.78 De slotspreukstrofe opent met een driemaal herhaald vrint. Deze woordherhaling (zie 3.2.2 polyptoton) herneemt zowel de rijmklank als een rijmwoord uit het middendeel, met name uit het begin van de tweede helft ervan (zie ook 3.3.6). Het eerste Vrint, het onderwerp van de hoofdzin die pas in vs. 19 verder gaat, betekent ook hier weer ‘geliefde (m/v)’. De erop volgende bijvoeglijke bijzin specificeert die beminde nader ‘die de geliefde van zijn/haar beminde is’ (vss. 17, 19). Hier zal geen wederzijdse relatie bedoeld zijn: de minnaar beschòuwt zich als zodanig. Daaraan voegt een bijwoordelijke bijzin nog toe ‘totdat (ont) het leven eindigt’ (vs. 18). Rijmwoord int vormt samen met het e-rijmwoord inde (vs. 11) nog een grammatisch rijmend paar, nu buìten het middendeel. Ook in andere spreukstrofen wordt er met Es aan het versregelbegin geënjambeerd (zie 3.5.1). Een schuin streepje (virgula) in het handschrift vestigt daar nog eens extra de aandacht op. Daarna vervolgt de hoofdzin ‘(Een geliefde) laat duidelijk een geliefdesignaal zien’ (vs. 19), een bewijs van liefde, nog eens benadrukt door de t-alliteratie.79 Uiteraard alleen bedoeld voor zijn of haar beminde, niet voor buitenstaanders (zie 3.7.1 het helen). Dit laten merken van de gevoelens aan de geliefde verwijst zeker naar vs. 13 uit de tweede helft van het middendeel. Afhankelijk van de waarde die men aan Die en hem (vs. 20) toekent, begint in de tweede halfstrofe (vss. 20-22) een nieuwe of een bij teken aansluitende zin. Betrekkelijk voornaamwoord Die kan verwijzen naar Hi vooraan vs. 22 of Vrint in vs. 17. In beide gevallen is hem een wederkerend voornaamwoord bij Verberghen (vs. 21) ‘(Hij) die zich dan niet kan verbergen’. Die kan echter ook substantief vrouwelijk teken als antecedent hebben met hem als accusatief van het persoonlijk voornaamwoord ‘(het teken) dat hem dan niet kan verbergen’, waarbij met ‘hem’ de Vrint uit vs. 17 bedoeld wordt. Een paar korte e-assonanties vestigt op deze verzen aandacht. Het slotvers is een variant op vs. 19 (Vrint) toent vrints teken dat de eerste halfstrofe afsluit. Letterlijk staat er ‘hij moet naar buiten breken’. Ook de betekenissen ‘voor den dag komen’ en ‘zich vertonen’ zijn mogelijk. De laatste is dan een synoniem van toent uit vs. 19.80 De in de kritische tekst aangebrachte in-

78

79 80

Zie voor de betekenissen van ellende MNW 2, 616-617; vgl. Willaert 1984, p. 175-176 (de tegenstelling minne-ellende in de mystieke literatuur van de 13e eeuw; bij Hadewijch), p. 204, p. 217, p. 180 (overeenkomsten in woordgebruik tussen Hadewijch en ‘de Limburgse dichter’). MNW 2, 617 biedt de mogelijkheid in ellenden versenden te interpreteren als verellenden ‘naar een ander land in ballingschap zenden’ (vgl. MNW 8, 1704). De combinatie swaer ellende ook in L 11:11 (swaerre ellendicheden); het rijm vrinde:ellinde ook in B 3:6-7. Teken als ‘bewijs, kenteken’ in MNW 8, 186 (12)) met de combinaties teeckenen der liefden (Plantijn) en tekine van minne (Die rose). Substantief teken is onzijdig èn vrouwelijk (MNW 8, 181). Betrekkelijk voornaamwoord Die met antecedent teken kan niet in combinatie met wederkerend voornaamwoord hem (verberghen) voorkomen (Die-teken-haer of Dat-teken-hem). Na de negatie en in vs. 20 moet die bij Hi in vs. 22 onvertaald blijven (B. v.d. Berg 1971, p. 38-40). Zie voor utebreken ‘uit iets breken’ MNW 8, 879 (1), met een zaak als onderwerp ‘voor den dag komen, zich vertonen’ 880 (4).


104 terpunctie hoort bij Die met antecedent Hi. Bij de aansluiting van Die met teken zou ik na vs. 19 een komma en na vs. 21 een dubbelpunt plaatsen. Deze spreukstrofe heeft een balansconstructie (zie 3.5.1). In de eerste halfstrofe luidt de les dat een minnaar, die zijn dame tot zijn laatste ademtocht bemint, haar een bewijs van die liefde moet tonen. De tweede halfstrofe varieert daarop. De minnaar moet met zijn liefde naar buiten komen, hij moet er (bij haar) voor uitkomen als hij zichzelf - of zijn liefdessignaal hem - dan niet langer geheim kan houden. Uyt breken tegenover Verberghen. In zijn algemeenheid kan deze spreukstrofe opgevat worden als een didactische uitspraak over ‘een minnaar’. Vrint kan dan wel een mannelijke èn vrouwelijke geliefde aanduiden, maar in vs. 20 staat hem en in vs. 22 Hi. Zoals we al hebben gezien heeft de ic in de eerste helft van het middendeel zijn trouwe, volhardende liefde uiteengezet, in het tweede deel belicht hij het gedrag van de dame. In relatie tot die tweede helft zal hier zeker op die dame gezinspeeld worden. Op haar vrints teken wacht de minnaar tot nu toe tevergeefs. Rooth 1928, p. 52; reproductie zie afb. 5 p. 53.


105

L 10 Van haers selfs monde Incipit: Die int mesquame Bij de overlevering op F. 2 R a 16-33: Het perkament waar deze tekst op genoteerd staat, heeft vele gaatjes, vouwtjes en scheuren, maar is bovenal dun en beschadigd, met name in het gedeelte vooraan rr. 24-29. De tussen haakjes geplaatste letters zijn heel flets en vaag, soms is een deel ervan verdwenen. Desondanks is de meeste tekst met een UV-lamp nog wel te ontcijferen. 17 Hi dliefste lijkt bijna één woord; de fors uitgevoerde d staat in het tekstbegin na de kapitaalkolom, de i is (later toegevoegd?) in de open ruimte ertussen terechtgekomen. 20 Aanvankelijk luidde het slotwoord stonde, daarna is de geëxpungeerd en een t boven de d toegevoegd. 23 Over welke oorspronkelijke letters fst is gecorrigeerd, valt niet meer na te gaan. 25 Onder een UV-lamp blijkt de eerste letter een kapitaal S te zijn gevolgd door een kleine en vage o. Na een spatie de verticale onderkantjes van twee letters en een heel dun or. Rooth interpreteert het geheel als Erstoruic. 29 Tussen leu en d)e is door een langwerpig gat een onbekend aantal letters verdwenen. Rooth vermoedt dat er twee woorden gestaan hebben en oppert op grond van letterresten als laatste een mogelijk onde.

Die int mesquame Es, gherne vername 16D

20M

ie int mesquame / es Hi, dliefste haers / gherne vername herten Hi dliefste haers herten

Van haers selfs sprake,

Van haers selfs sprake / die claer die sake

Die claer die sake

Al weet siir smertten

Al weet siir smertten.

ocht ic leuen noch die stont

Mocht ic leven noch die stont

5

Dat waer een salich - Dat waer een stonde salich stonde Dat ic vrecgh haers Dat ic vreegh haers herten gr(ont) herten gront, Die liefste van haren monde

Die liefste van haren gronde

10


25

30(H)

Van haers selfs monde

Van haers selfs monde.

(So ..or)uic oft worde ghesont

So storvic oft worde ghesont

In (t)r(oe)st van ghesonde

In troest van ghesonde

Na dien dat i(c v)onde d(en) vont

Na dien dat ic vonde den vont,

Waer bi dat i(c) vonde

Waer bi dat ic vonde

Oft si mi leu( - - d)e

Oft si mi leven onde.

15

i gnase oft storue / Hi gnase oft storve, die (doch erwor)ue Den gront te weten Die doch erworve Haers vroulics muets / oft hem onde guets

Den gront te weten

Oft hadde vergheten.

Haers vroulics muets:

20

Oft hem onde guets Oft hadde vergheten. Aan het begin van deze spreukstrofe bedient de dichter zich van een daar vaker voorkomend patroon. De tekst opent met betrekkelijk voornaamwoord Die, ditmaal voorzien van een antecedent (Hi vooraan vs. 3). In vs. 2 wordt een enjambe-


106 ment met het eerste woord Es toegepast (zie ook 3.5.1), waarop een virgula (schuin streepje) na dit Es nog eens extra de aandacht vestigt. Na de bijvoeglijke bijzin ‘Die in verdrietige omstandigheden is’ (vss. 1-2) volgt de hoofdzin met ook weer een enjambement van één beginwoord ‘hij zou graag vernemen’ (vss. 2-3). Rijmwoord mesquame komt eveneens in L 6:14-15 voor, dan als partner in een grammatisch rijmpaar. Wàt hij graag zou horen is in vss. 3-4 redelijk gecompliceerd geformuleerd. Deze verzen kunnen als een lijdend voorwerpszin opgevat worden, waarin het misschien met Hi assonerend liefste (zie 3.3.7) subject bij sprake is: ‘dat de liefste zou spreken’. Waarover zij dat zou doen, staat tussen die beide woorden: allitererend haers herten en Van haers selfs ‘(over) haar hart’ en ‘over zichzelf’. De alliteratie met sprake geeft een extra accent. De minnaar zou zo graag horen dat de dame hem zelf vertelde, hoe 't met haar hart gesteld is. Ik trek Van ook bij haers herten net als in vss. 10-11. In plaats van een zin kan vss. 3-4 echter ook het voorwerp bij vername Hi (vss. 2-3) zijn. De minnaar zou dan graag op de hoogte gebracht worden van ‘het liefste van haar hart in haar eigen woorden’.81 Beide interpretaties delen hetzelfde mee in een andere formulering (de liefste over haar hart - het liefste (geheim) van haar hart). De laatste twee verzen worden gevuld met een bijvoeglijke bijzin. In de opbouw wordt de al in vs. 3 gestarte serie lange a-assonanties, waar ook de rijmwoorden aan deelnemen, voortgezet met een bijna binnenrijm in vss. 4-5 (haers - claer). Een s-alliteratie sluit deze spreukstrofe af. De inhoud ervan ‘die duidelijk de oorzaak geheel kent van zijn verdriet’ (vss. 5-6)82 sluit met betrekkelijk voornaamwoord Die aan bij Hi (vs. 3) - de centraal staande hoofdzin wordt dan voorafgegaan en besloten met een bijvoeglijke bijzin bij Hi - maar zou ook bij dliefste (de liefste die zich uitspreekt vss. 3-4) kunnen horen. De minnaar weet precies waar zijn verdriet door veroorzaakt wordt, maar ook de dame zou dat heel goed kunnen beseffen. In dat geval bevindt er zich een soort hi-si keerpunt in deze strofe, hoewel er geen balansconstructie is, met Hi vername haers herten (vss. 1-3) tegenover dliefste (=si) weet siir smertten (vss. 4-6). In het middendeel zie ik geen aanwijzingen om tot een keuze te komen. Dat middendeel begint met het formuleren van twee wensen. De ic hoopt dat hij het ogenblik (die stont) nog mag beleven (vs. 7), waarbij hij alvorens uiteen te zetten wat er dan zou moeten gebeuren in een terzijde opmerkt ‘dat zou een heerlijk moment zijn’ (vs. 8). In het grammatisch rijm maakt de dichter gebruik van de mogelijkheid dat substantief stont zowel mannelijk (vs. 7) als vrouwelijk (vs. 8) is. Bevat vs. 8 een verwijzing naar de ook door de Minnesänger toegepaste formuleachtige wending salich waer?83 De invulling van die salich stonde - met de bij het

81

82 83

Zie voor spreken van ‘spreken over iets’ MNW 7, 1809-1810; substantief sprake ‘wat iemand spreekt/zegt’ MNW 7, 1796 (4b). Kan genitief sijns/haers selfs (MNW 7, 959; vgl. L 4:1) ook als ‘wat haarzelf betreft’ geïnterpreteerd worden? In MNW 8, 2186 (4) vernemen van. Al tussen sake en weet geeft precies de mogelijkheden van dit woord aan: ‘de totale oorzaak’ en ‘geheel kent’. MNW 7, 2202 meldt dat het geslacht van stonde/stont vrouwelijk en manlijk is. Zie voor de formuleachtige wending salich waer / saelic sî Von Lieres und Wilkau 1965, p. 192. Vgl. L 14:9.


107 rijmwoord aansluitende s-alliteratie - lezen we in vss. 9-11. Voegwoord Dat verbindt vs. 9 met vs. 7. Het woord na ic moet een persoonsvorm zijn, die welhaast zeker in de conjunctief staat (vgl. vss. 7, 8 en 11). Het handschrift levert geen bruikbaar woord op, maar een kleine aanpassing leidt tot de emendatie vreegh ‘Dat ik zou informeren naar het diepst van haar hart’.84 Dat verzorgt ook de aansluiting van vss. 10-11. Niet alleen zijn vraag maar ook ‘(dat) de liefste over wat diep in haar hart is, over zichzelf zou spreken’. Hij zou een mateloos gelukzalig moment beleven als hij zou mogen vragen naar haar hartsgeheimen en zij daarop zou willen antwoorden. Deze verzen lijken erg op vss. 2-4 uit de beginspreukstrofe. Is daar een minnaar die gherne vername, hier beleeft de ic een salich stonde als hij vreegh. Haers herten (vs. 3) is nu het eveneens allitererende haers herten gront en in beide passages zou hij willen, dat zij daarover sprake/monde Van haers selfs. Mogen we daaruit concluderen dat ook vss. 3-4 als een zín zijn bedoeld? Of wordt er in de beginspreukstrofe juist gevarieerd op het middendeel en moeten ze als lijdend voorwerp opgevat worden? Is de polyinterpretatie opzet? Vanaf vs. 8 zien we een voortzetting van de lange a-assonanties uit de spreukstrofe met een herhaling van haers/haren in vss. 9-11. Liefste assoneert ook hier (net als in vs. 3?) met het voorafgaande woord. Niet voor het eerst raakt de kopiist in verwarring door al die grammatische rijmen: hij besluit vs. 10 met monde in plaats van gronde.85 Nadat de ic in de voorafgaande verzen uiting aan zijn wensen heeft gegeven, begint de tweede helft van het middendeel met de daaruit voor hem voortvloeiende consequenties. Deze worden ingeleid door So ‘Dan’. Er begint dus duidelijk een nieuwe gedachtelijn en met So wordt een zeker tijdsverschil gerealiseerd. Dat deze nieuwe ontwikkeling een formulering in de conjunctief heeft (zie ook 3.5.2), is hier echter niets nieuws: met uitzondering van Es (vs. 2) en weet (vs. 6) staan alle persoonsvormen van dit gedicht in deze vorm. In het beschadigde begin van vs. 12 meen ik het tweede woord in relatie met vs. 17 te mogen emenderen tot storvic (zie ook de aantekeningen bij de overlevering; vgl. L 11:9) ‘Dan zou ik sterven of weer beter worden’. Hoewel ghesont hier in tegenstelling tot storvic staat en ook de betekenis ‘levend’ heeft, prefereer ik de interpretatie dat de liefdeszieke minnaar hoopt weer ‘gezond’ te worden boven die van ‘in leven blijven’ (vgl. vs. 17). Dit worde ghesont krijgt een nadere uitwerking in vs. 13 ‘in de hoop op geluk’, maar ook ‘welzijn’. Met de rijmwoorden ghesont/ghesonde allitereert So storvic. Vs. 14, waar een d en een v bij dit proces betrokken zijn, is een vervolg op vs. 12 ‘voor zover ik zou vinden den vont’. Gecombineerd met vinden kan vont ‘schat, waardevol voorwerp’ maar ook ‘list,

84

85

In het handschrift staat vrecgh, maar met v/wrecken ‘wekken’ (MNW 9, 2868) valt hier niets te beginnen; wel met vreegh ‘zou vragen’ van vregen (nevenvorm van vragen in MNW 9, 1232; Van Loey 1976, I §61 Aant.: bijvorm vreghen in het Oostmiddelnederlands en II §112 a 2 als oudere spelling voor -ggh; vgl. 1.2.1 ‘datering’). Zie ook de aantekening bij de overlevering van r. 20. Dit type kopieervergissingen in het grammatisch rijm eveneens in L 2:13, 15 en L 5:7; zie ook 1.2.1. Willaert (1984, p. 386) wijst bij Hadewijch op de mogelijkheid herte en gront als synoniem te beschouwen.


108 kunstgreep’ betekenen.86 Het eerste lijkt hier het best te passen. Met behulp daarvan (Waer bi) zou de ic erachter komen (vs. 15) of zijn dame hem het leven zou schenken/gunnen (vs. 16). De laatste emendatie in vs. 16 is gebaseerd op het rijm dat een woord op -onde vereist en de relatie met vs. 21. De nog aanwezige rest van het voorafgaande woord leu maakt gelet op de formulering van vss. 7, 12, 17 en 21 een aanvulling tot leven hoogstwaarschijnlijk.87 Dit tweede stuk van het middendeel bevat in vele verzen korte o-assonanties waaronder de woordherhalingen oft, vonde/vont - die bij de rijmwoorden aansluiten. De minnaar hoopt er, afhankelijk van de kostbare informatie die hij zou krijgen (den vont: vgl. vss. 10-11), te weten te komen of de dame hem in leven wil laten blijven. Voor de interpretatie dat hij die kennis door een list, een handigheid zou verkrijgen, zie ik nergens een aanwijzing. Is ze hem gunstig gezind (en laat ze hem dat zelf horen), dan zal zijn liefdeskwaal genezen en wordt hij ghesont. Is haar uitspraak daarentegen negatief, dan zal zijn ziekte verergeren tot de dood erop volgt (So storvic vs. 12). De slotspreukstrofe giet deze gedachte in een didactische vorm. Variërend op de veel voorkomende opening met betrekkelijk voornaamwoord die en een al of niet later volgend antecedent hi (zie vss. 1-3) start de strofe dadelijk met subject Hi, waarop Die volgt (vs. 18). De formulering van vs. 12 wordt met wisseling van de sleutelwoorden bijna letterlijk herhaald ‘Hij zou genezen of sterven’. Ook hier kan gnase - een niet in het MNW (2, 1413 en 2004) aangetroffen syncopevorm van genesen (zie 1.3.1) - ‘genezen, beter worden’ en ‘in leven blijven’ betekenen. In vs. 18 begint de bijvoeglijke bijzin ‘die toch erin zou slagen’. Dit erworve (letterlijk ‘zou verkrijgen’) herhaalt mèt vss. 19-20 ‘het diepste van haar vrouwengemoed te vernemen’ vss. 9-11 uit het middendeel (ook daar met gront/gronde) en de daaraan gerelateerde passage uit de beginspreukstrofe (vss. 2-4). In vs. 14 is dit samengebald tot vonde den vont. De spreukstrofe besluit met de beide mogelijkheden die diep in het hart van de dame verborgen liggen: ‘of ze hem genegen zou zijn of had vergeten’ (vss. 21-22). Conform de volgorde in vs. 17 past de positieve inhoud van vs. 21 bij gnase, de negatieve van vs. 22 bij storve.88 De serie korte o-assonanties 86

87

88

Ghesont als ‘levend’ en ‘genezen. gezond’ in MNW 2, 1667; substantief ghesonde/ghesont ‘geluk, welzijn’ (vs. 13) in MNW 2, 1664. Zie voor werkwoord vinden + vont ‘schat, waardevol voorwerp’ MNW 9, 908-909, voor ‘list, kunstgreep’ 910 (7). Door zijn transcriptie Erstoruic (vs. 12) raakt Rooth in zijn Vorstudien wat uit de koers. Hij interpreteert ‘Of ik zou sterven of... (dat is hem onverschillig), in de hoop op... [ben ik’; vs. 13] en de variant ‘zo heb ik geen vreugde van mijn gezondheid’ (En

109 loopt in dit deel door en sluit aan bij de rijmwoorden, die daarbij ook nog een w-(vss. 18:19) en een g-alliteratie bevatten (vss. 21:22). Met d en h worden in deze verzen eveneens alliteraties gevormd. Genezing van liefdesverdriet (en dus blijven leven) of de dood liggen voor de minnaar besloten in de diepste zieleroerselen van de dame. Is het in de slotspreukstrofe van L 1 de boodschap uit haar beide lokkende ogen die voor hem leven of dood betekent, hier hoopt hij - en dat wordt meer dan eens herhaald - expliciet uit haar eigen mond te vernemen wat haar gevoelens voor hem zijn. Gespannen, ziek van liefdesverdriet wacht hij af. Wat is daarop haar antwoord? Rooth 1928, p. 53, na p. 59; De Paepe 1967, vss. 17-22 p. 116; De Paepe 1970, vss. 17-22 p. 80; reproductie zie afb. 5 p. 53.

bedoeling te achterhalen (vss. 19-20): of ze hem het geluk gunt (vs. 21) of hem vergeten heeft’ (vs. 22).


110

L 11 Dine mi voert dus Incipit: (Metten verdriete) Bij de overlevering op F. 2 R b 1-15: Met de afgesneden bovenzijde van dit blad zijn drie regels (= vijf verzen) tekst verloren gegaan. De eerste overgeleverde regel mist slechts de bovenrandjes van de tweede t (Metten), de v en de d (verdriete). Links boven de beginkapitaal M staat nog een schuin inkthaaltje van de kapitaal uit de regel die daar opgetekend was. Wellicht een S (vgl. rr. 4 en 5)? Tevens is de rechterbovenhoek tot op de hoogte van r. 4 schuin weggesneden met als gevolg het verloren gaan van de achter de tekst bij r. 2 genoteerde representant. De rechtermarge is eveneens besnoeid, waardoor ook de representant achter r. 12 (die tegen de bladrand zal hebben gestaan) niet bewaard is gebleven. Voor het overige is van sommige letters de inkt gedeeltelijk verdwenen en/of wat lichter van kleur. 3 Waar zeker mi bedoeld is, staat slechts m; Rooth tekent aan dat de ‘i-Strich’ ontbreekt. 12 Voor mjnt zie 1.2.1 slot; vgl. L 3:9, B 3:14. 13 Na ghenaden is nog een horizontale losse vlag genoteerd.

----------1

Metten verdriete.

5

Metten verdriete.

Aer dat mi die lieue Waer dat mi die ontsede lieve ontsede Ende mi haer Ende m haer doeghden ontseden doeghden ontseden,

5

So storue ic van lede te lede

So storve ic van lede te lede,

So waer die pine doch leden

So waer die pine doch leden

Mijr swaerre ellendicheden

Mijr swaerre ellendicheden.

10

Mar quaemt so dat Mar quaemt so, dat si mi sede si mi sede In vrouweliken seden

In vrouweliken seden:


Dine mi voert dus dats mijn vrede 10

‘Dine mi voert dus, dats mijn vrede’,

So waric te vreden So waric te vreden 15 Van mengher sericheden

Van mengher sericheden.

ie mjnt horde hi / dat hem sede si /

Die mint, horde hi

Dien mijr ghenaden Dat hem sede si: Hi waer te rasten / ‘Dien mijr van suaren ghasten ghenaden’, 15

Dine seer verladen Hi waer te rasten /

20

Van swaren ghasten, Dine seer verladen. Van de beginspreukstrofe rest slechts het laatste vers, dat opent met de samentrekking Metten<Met den ‘met het verdriet, de smart’. Over de inhoud van de verdwenen verzen worden we daarmee niet veel wijzer. Rijmwoord verdriete lijkt op een relatie met de eerste helft van het erna volgende middendeel te duiden (pine vs. 10, ellendicheden vs. 11). Zeer waarschijnlijk zal net als in de overige teksten van


111 het corpus de spreukstrofe-inhoud daarop gepreludeerd hebben. Het rijmwoord verschaft ook informatie over de rijmklank van vs. 3: deze luidde volgens rijmschema aabccb -iete. Aan het begin van het middendeel moeten we naar de eerste letter raden. De representant voor de nog niet ingevulde initiaal is mèt de rechtermarge van het blad weggesneden, maar kan moeilijk iets anders dan een W geweest zijn. Bij dit Waer dat is onderwerp het niet uitgedrukt. Letterlijk staat er ‘Ware ('t) dat’ of ‘Zou (het) gebeuren dat’. Deze formulering kan echter ook door ‘indien’ weergegeven worden ‘Als de geliefde mij zou afwijzen’ (vs. 7).89 In dit vers komt een d-alliteratie en een assonerend reeksje (ie, misschien plus lange i) voor. Het met Ende daarbij aansluitende volgende vers kan slechts in een bijna parallelle constructie van subject die lieve gebruikmaken, als we aannemen dat hier de oostelijke uitgang op -n bij de derde persoon enkelvoud wordt toegepast: ‘en mij haar gunstbewijzen zou onthouden’ (vs. 8). Anders moet haer doechden in een wel zeer ironische betekenis het onderwerp zijn in ‘en haar gunstbewijzen mij zouden verstoten’.90 Daarna begint in vs. 9 de hoofdzin ‘dàn zou ik stukje bij beetje sterven’. Letterlijk staat er dat de ic zou doodgaan van lede te lede ‘van lichaamsdeel tot lichaamsdeel’, wat door het MNW (4, 686 (6)) uitgelegd wordt als membratim ‘stuksgewijs’, ‘deel voor deel’. So storve sluit assonerend nadrukkelijk bij het voorafgaande rijmwoord aan. Ook vs. 10 begint met So en eenzelfde opbouw van persoonsvorm in de conjunctief plus onderwerp als vs. 9, maar varieert dan op de substantieven lede door als grammatische rijmpartner het participium van werkwoord liden te kiezen. Tot slot voegt vs. 11 aan assonerend (?) die pine (vs. 10) nog een bijvoeglijke bepaling toe ‘dan, in dat geval, zou de pijn van mijn hevige rampspoed geleden zijn’ (vss. 10-11). Als de dame niets met de minnaar te maken zou willen hebben, hem haar gunsten, haar welwillende aandacht zou onthouden, dan zou zijn lijf steeds wat verder afsterven en zou de marteling van zijn hevige ellende in ieder geval over zijn. Dit negatieve, sombere scenario zou echter ook heel anders kunnen uitpakken. Stel dat de dame hem juist wel zou benaderen. Met deze nieuwe gedachtelijn zet de tweede helft van het middendeel in. Het elders op deze plaats voorkomende tijdsverschil is hier meer een tegenstelling (Mar) geworden. Een overgang naar conjunctiefgebruik (zie 3.5.2) is nu niet aan de orde: het hele middendeel is op deze wijze geformuleerd. De constructie van vs. 12 ‘Maar zou het (aldus) gebeuren dat zij mij zou zeggen’, of sterker nog ‘zou verordenen’, lijkt erg op die van vs. 7 aan het begin van het middendeel.91 Beider opening vertoont gelijkenis (Waer dat

89

90

91

Dat het als grammatisch subject in het Middelnederlands niet altijd uitgedrukt wordt staat in MNW 3, 407. Zie voor ist/sijt dat ‘indien’ MNW 7, 1104-1105 en Mnl. Handwoordenboek 1961, p. 540. Zie voor ontseggen (met de verleden tijd ontsede naast ontseide) en de accusatief van de persoon (mi) ‘afwijzen, verstoten’ MNW 5, 1224, 1232 (7); Van Loey 1976, I §54 opm. 3 + Aant. In dl. I §50 b + Aant. meldt Van Loey deze oostelijke uitgang op -n voor de eerste en derde persoon enkelvoud. De uitdrukking iet es mi ontseget ‘iets is mij onthouden’ in MNW 5, 1231. Zie voor seggen als ‘plechtig verklaren, verordenen’ MNW 7, 910. De Paepe (1970, p. 65) vertaalt ‘Maar verliep het zo, dat ze me zou zeggen’. De dichter herhaalt het rijmwoord uit vs. 11 maar nu zonder voorvoegsel.


112 - Mar quaemt so dat), het vervolg nog meer (Mi die lieve - si mi), alleen de rijmwoorden zijn semantisch en formeel elkaars tegengestelde (ontsede - sede). Net als in vss. 7-8 is er een s-alliteratie bij sede en een ie- / lange i-assonantie. Vss. 13-14 ondersteunen de speciale betekenis van het voorafgaande rijmwoord sede. Vs. 13 wil niet slechts zeggen ‘op vrouwelijke wijze’. Het gaat hier om een aanzienlijke, hooggeplaatste dame, die de ic in het volgende vers beveelt ‘Dien mij verder zo (blijf me zo dienen), dat is mijn wens’.92 Geheel overeenkomstig de hoofse regels beschouwt de ic zijn dame als zijn gebieder, zijn feodale heer, die hem tot de herendienst kan verordenen (zie 3.7.1). Hij hoopt dat zij dat bevel zal geven waarbij de formulering impliceert, dat wat hem betreft die dienst al een feit is en zij hem gebiedt deze voort te zetten (voert dus). Dit vers wordt door d-alliteraties en een ie- / lange i-assonantie geaccentueerd. In deze positieve wensstemming wordt het middendeel ook afgesloten. Als de dame zo zou handelen ‘dan zou ik genoegen nemen (vs. 15) met / niet verontrust worden door veel verdriet’ (vs. 16).93 De minnaar is bereid veel liefdespijn te verdragen als de dame hem tot haar minnedienst beveelt. Niet alleen de opening maar ook het slot van de tweede helft van het middendeel vertoont overeenkomsten met dat van de eerste helft. Er is weer een versbegin met So waer (vss. 10, 15). Vss. 11 en 16 zouden elkaars synoniemen kunnen zijn, het eerste is door een genitief verbonden met pine (vs. 10), het tweede heeft een aansluiting met Van. Er is alleen een verschil in het verdriet dat voorbij is (vs. 10) en de smarten die hem niet meer hinderen (vss. 15-16). Hoewel de achter de tekst genoteerde representant in vs. 17 net als in vs. 7 is weggesneden, begint ook deze slotspreukstrofe zo goed als zeker met betrekkelijk voornaamwoord Die (zie 3.5.1; vgl. L 16:17). Deze keer bevindt het antecedent hi zich echter als rijmwoord nog in dezelfde versregel: ‘Die liefheeft, zou hij horen’. Het tevens met hem (vs. 18) allitererende slot van dit vers staat diametraal tegenover het net zo geconstrueerde van vs. 18 (horde - sede; hi - si) ‘dat zij hem zou verordenen’ (vgl. vs. 12), waarna haar bevel ook nu weer - na een doorleeswaarschuwing / in het handschrift (vgl. 1.2.1 en n. 44; 3.5.1) - in de imperatief volgt ‘Dien mij die je welwillend gezind is’.94 Het is onwaarschijnlijk dat ghenaden hier slaat op si (vs. 18) en gebruikt wordt ‘als personificatie voor iemand van een hoogen rang’, wat volgens het MNW (2, 1385 (7)) pas in de latere Middeleeuwen

92

93

94

Vrouwelijc in de betekenis ‘van eene aanzienlijke vrouw’, ‘aan eene deftige dame toebehorende’ in MNW 9, 1433. Met voert wordt hier het voortzetten ‘eener werking’ aangegeven (MNW 9, 1170). De interpretatie ‘wens’ heb ik in deze situatie afgeleid van vrede ‘genoegen’ (MNW 9, 1255 (6)) en ‘gunstige gezindheid’ (9, 1256 (9)). De Paepe (1970, p. 65) geeft vss. 13 weer als ‘naar vrouwelijke gewoonte’. Zie voor ere dinc te vreden sijn ‘met iets genoegen nemen’ MNW 9, 1258, te vreden ‘in ongestoorde rust’ 9, 1254. De genitief aan het begin van vs. 16 is vervangen door het met vreden allitererende Van. De Paepe (1970, p. 65) vertaalt hier heel vrij ‘dan zou ik genezen zijn van menige pijn’. Letterlijk staat er ‘mijn goedgunstigheid’ (MNW 2, 1381 (b), vgl. 1383 (c) speciaal t.o.v. ‘iemand die in onze macht is’). Voor dienen met de datief MNW 2, 160 en Stoett 1923, §180 VII. Vgl. mijn vrede in vs. 14.


113 in zwang raakt. In vss. 18-19 zien we een soms bijna letterlijke herhaling van vss. 12-14 uit het middendeel, met in ghenaden een verwijzing naar mijn vrede (vs. 14). De tweede halfstrofe sluit eveneens bij de tweede helft van het middendeel aan, met name vs. 20 ‘hij zou niet verontrust zijn’. In twee nagenoeg gelijke verzen hebben zowel te rasten als te vreden (vs. 15) de betekenis ‘niet gehinderd, niet verontrust’. De laatste twee verzen lichten de mengher sericheden (vs. 16), waarmee het middendeel besluit, nader toe. De verbinding wordt weer door Van verzorgd. Het gaat om ‘onaangename personen die hem zeer kwellen’ (vss. 21-22). Met deze swaren ghasten, waarbij swaren en waer te (vs. 20) bijna binnenrijmen zijn (zie 3.3.3) en bovendien assoneren met de rijmwoorden van vss. 19 en 22, worden ongetwijfeld de jaloerse kwaadsprekers bedoeld. Slotwoord verladen dat als grondbetekenis ‘(zwaar) beladen, overladen’ heeft, past hier prachtig bij de typering van de niders als ‘zware jongens’.95 Al hoopt der minnaar aanvankelijk, dat de dood hem uit zijn lijden zal verlossen als de dame niets met hem van doen wil hebben, de mogelijkheid dat zij hem misschien wel zal gebieden haar minnedienst te continueren, brengt hem op heel andere gedachten. Dan zal hij genoegen nemen met de vele verdrietelijkheden die daar ongetwijfeld uit voort zullen komen. Zij zullen hem niet hinderen. Zelfs de kwellingen van de jaloerse verklikkers kunnen hem dan niet deren. Op dat dienstbevel wacht hij. Rooth 1928, p. 16, p. 54; De Paepe 1967, vss. 12-16 p. 118; De Paepe 1970, vss. 12-16 p. 65; reproductie zie afb. 5 p. 53.

95

Voor de grondbetekenis van verladen zie MNW 8, 1958 (3); voor ‘kwellen’, ‘in het nauw brengen’ 8, 1960, 1962. In de betekenis ‘(mans)persoon’ gaat gast meestal vergezeld van een adjectief met een ongunstige betekenis (MNW 2, 929 (4)), hier swaer ‘onaangenaam, hinderlijk van karakter’ (gezegd van personen MNW 7, 2472 (7)). Naast de al genoemde lange a-assonantie heeft de slotspreukstrofe vooral in vss. 17-20 ie- / lange i-assonanties die zich voegen bij de rijmwoorden hi:si. Vgl. B 2:19-24 met te rasten, verreder en te (minen?) Vrede in vss. 13-14.


114

L 12 Die scone die mi vliet Incipit: Die te sere Bij de overlevering op F. 2 R b 16-33: In dit dunne, gehavende deel van het dubbelblad is de inkt van de meeste letters vrij licht van kleur en deels verdwenen. Meestal levert dit een vage, maar met enige inspanning nog wel leesbare, tekst op. Het grootste probleem doet zich echter voor in rr. 22-25 waar middenin de tekst een groot gat met van daaruit vele scheurtjes zit. De achter de tekst te verwachten representanten zullen met de afgesneden rechtermarge verloren zijn gegaan. 19-20 De transcripties Onw(ise) s(iins) en (can) zijn met behulp van een UV-lamp tot stand gekomen. 22-25 In iedere regel is een meest onbekend aantal letters in het gat verdwenen. In r. 22 is dat de rechteronderkant van de d met twee volgende letters (er resten nog bovenrandjes). In r. 23 ontbreken het rechterrandje van de d plus nog een aantal letters; Rooth transcribeert d[..] [.]liete. Tussen mengher en de (waarvoor nog een letterrestje) mist r. 24 letters; Rooth noteert mengher [...]de. Bij mesniete is boven de eerste e en de n ter correctie een lange s toegevoegd. De beginletter van r. 25 blijkt onder de UV-lamp een kapitaal E te zijn, de laatste van de twee letterresten na ha een r. Rooth geeft [..]s en ha[..] weer en vraagt zich af of daar wellicht Et en er gestaan heeft. 27 In verli(et) is et beschadigd door twee gaatjes en een vouw; die e is slechts met een UV-lamp te zien. 29 De laatste letter van clein(.) is door een gaatje onduidelijk (misschien een e?); Rooth noteert clein[e]. 32 Zelfs met een UV-lamp blijft het gissen naar de vage letterresten van (..e.)rout. Vóór de e staan zeker twee letters (misschien .h?), daarna nog één (een t?). Rooths lezing [g]etrout past dus niet.

Die te sere Vergaet aen ere 16

Ie te sere / vergaet aen ere

Dor minne eens wijfs

Dor minne eens wijfs

Ende nien erstirft

Ende nien erstirft / Drin, hi erwirft drin hi erwirft

20

Onw(ise) s(iins) liifs

Onwise siins liifs.

ch en (can) ersteruen niet

Ach en can ersterven niet

5


Ende ic gae (te) niet(e)

Ende ic gae te niete

Om die s(c)one d(..) Om die scone die mi vliet mi vliet

25

30

Ende laet in d(- -)liete

Ende laet in desen vliete

Van mengher (- -.)de mesniete

Van mengherhande mesniete.

10

(E)ts tijt sint ha(.r) Ets tijt, sint haer mijns verdriet mijns verdriet, Dat mi mijns verdriete

Dat mi mijns verdriete.

Daer ic te seer mi op verli(et

Daer ic te seer mi op verliet

Van herten ic verliete

Van herten ic verliete,

Dies ic clein(.) gheniete

Dies ic cleine gheniete.

15

Em lost siins niet / Hem lost siins niet al sijns verdriet


115

Sier lieuer vrouwen

Al sijns verdriet

Die in siin werre / (..e.)rout Sier liever vrouwen, te verre Wjifleker trouwen

Die in siin werre

20

Ghetrout te verre Wijfleker trouwen. Al is de representant die achter het eerste vers moet hebben gestaan bij het afsnijden van de rechtermarge verloren gegaan, ook deze spreukstrofe is er weer een van het in dit corpus veel voorkomende type dat met betrekkelijk voornaamwoord Die opent (zie 3.5.1). Het antecedent is hier niet ingesloten maar volgt pas in vs. 5 (hi). Deze beginspreukstrofe schetst de volgende situatie. ‘Wie te zeer (vs. 1) door liefde voor een vrouw (vs. 3) achteruitgaat...’ (vs. 2). De bij Vergaet assonerend aansluitende combinatie aen ere kan betekenen ‘wat betreft eer, aanzien’ maar eveneens ‘eerloos’ met aen in de betekenis ‘zonder’. De bijvoeglijke bijzin vervolgt ‘maar daaraan niet sterft’ (vss. 4-5) met nien uit nie(t) en en het uit daerin samengetrokken Drin, een enjambement dat net als in de overige spreukstrofen slechts één woord omvat (zie 3.5.1). De hoofdzin vult de rest van de laatste twee versregels: ‘hij smaakt de zinloosheid van zijn leven’ (vss. 5-6). Werkwoord erwerven kan als object een onaangename zaak bij zich hebben, in dit geval substantief Onwise. De rijmwoorden erstirft:erwirft (vss. 4, 5) assoneren met Drin en vertonen zowel in hun voorvoegsel als in de werkwoordsstam oostelijke/Limburgse kenmerken.96 Het laatste rijmwoord allitereert met het erop volgende Onwise, dat zelf met de overige woorden uit vs. 6 assoneert. Bij deze ie- / lange i-assonantie sluiten rijmwoord wijfs (vs. 3), nien? (vs. 4) en hi (vs. 5) aan. Een minnaar die zijn eer en dus aan aanzien verliest door zijn liefde voor een vrouw maar daar niet aan sterft, ervaart dat zijn verdere leven alle zin verloren heeft. Zo'n liefde verheft hem niet. Bij deze uitspraak past het gebruik van wijf (vs. 3), dat in tegenstelling tot vrouwe in deze spreukstrofen uitsluitend in algemene zin gebruikt wordt (vgl. vs. 22; zie ook L 13:22, L 16:1). Rijmpaar wijfs:liifs zien we eveneens in B 7:25-26 (live:wive). Als de ic in het middendeel zijn eigen kommervolle situatie uiteenzet, pakken de eerste versregels meteen die voorafgaande algemene uitspraak op. In vss. 7-8 horen we de echo van vss. 4-5 en 1-2: ‘Ach ik kan niet sterven, maar ik ga achteruit’. De volgorde is omgekeerd, de verbinding met Ende bewaard. Het eerste woord, waar

96

Vergaen (vs. 2) met een persoon als subject ‘achteruitgaan, verzwakken’ in MNW 8, 1737 (2)-1738 (3); de combinatie aen ere MNW 2, 687 (b); aen in de betekenis ‘zonder’ MNW 1, 75. Vs. 5 verwerven (‘verkrijgen’) in de betekenis ‘smaken’ met als object een ‘onwelkome zaak’ in MNW 9, 341 (5). De oostelijke/Limburgse umlaut in de derde persoon tegenwoordige tijd bij het sterke werkwoord is al behandeld in 1.3.1, evenals het praefix er in plaats van her of ver bij verbale composita. In theorie kan Onwise ook als een bijwoord ‘op onverstandige wijze’ beschouwd worden, maar noch in MNW (2, 731 en 9, 339-342) noch door Stoett 1923 (§167-170) wordt bij (v)erwerven een genitief (siins liifs) opgegeven. Over het in de Minnesang courante rijm wîb:lîb Willaert 2003, p. 107.


116 net als bij Die in vs. 1 de beginletter ontbreekt, emendeer ik tot Ach naar aanleiding van L 13:13 Ach mochtic schiir dan sneven. Ook in B 1:14 opent Ach de versregel. Na het assonerende can staat de ontkenning nu achter en niet vóór ersterven (vgl. vs. 4). De oorzaak van zijn te gronde gaan is weer een vrouw (vgl. vs. 3), hier aangeduid als die scone (vs. 9). Zij ontwijkt de ic waarna de bijvoeglijke bijzin bij die scone vervolgt ‘en (die mij) achterlaat in deze stroom...’ (vs. 10). Beide verzen hebben een simpele d-alliteratie en - vooral in de laatste woorden van vs. 9 - een ie(plus lange i- ?) assonantie. Vs. 11 moet een bijvoeglijke bepaling bij vliete bevatten, ‘deze stroom van velerlei rampspoed’. Een m-alliteratie benadrukt deze narigheid. Een groot gat in het perkament noodzaakte me in vss. 9-11 emendaties aan te brengen. De meeste staan ook al in Rooths Vorstudien en in De Paepe 1967 (p. 116). De twee letterrestjes achter de d in vs. 9 kunnen in deze context alleen maar die opleveren. In vs. 10 moet de grammatische rijmpartner van vliet (vs. 9) vliete luiden. Het eraan voorafgaande woord heb ik op grond van de beschikbare ruimte en de verdeling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen aangevuld tot desen. Zijn in vs. 11 mengher en de delen van hetzelfde woord of begon er na de r toch een nieuw eindigend op -de? Het handschrift biedt geen absolute zekerheid. Vandaar het verschil tussen de twee woorden in het diplomatische afschrift en mijn emendatie mengherhande.97 Nadat de ic in het eerste stuk van het middendeel heeft vastgesteld dat hij door de afstandelijke dame in verdriet tenonder gaat zonder te kunnen sterven, nemen zijn gedachten in het tweede stuk een andere loop. Het lijkt wel of hij zichzelf eens stevig aanpakt. Hij constateert in vss. 12-13: ‘Het is tijd, aangezien zij een weerzin tegen mij heeft, dat ik ontevreden word over mijzelf’.98 In deze nieuwe gedachtelijn is weer sprake van een tijdsverschil (Ets tijt vs. 12) en een incidenteel conjunctiefgebruik (zie 3.5.2). Zorgt grammatisch rijmpaar verdriet:verdriete als synoniem van rijmwoord mesniete (vs. 11) tegelijkertijd voor een verbinding tussen beide delen? Uit haar ontwijkende houding in vs. 9 trekt de ic de conclusie: ze wil me niet (vs. 12). In een bijna woordelijke herhaling is zijn volgende overweging dat het nu tijd is een hekel aan zijn eigen gedrag te krijgen (vs. 13).99 Hij moet stoppen met zijn liefde voor de dame. Dat verwoordt hij in de volgende verzen. In mijn in-

97

98

99

De Paepe (1967, p. 116) emendeert in vs. 10 d<en v>liete evenals Rooth in zijn Vorstudien. Mijn bezwaar hiertegen is van metrische aard: bij scansie volgen de beklemtoonde syllaben nu direct op elkaar (Ende laét in dén vlíete) of er ontstaat een vreemde verdeling in het vers (Énde laet ín den vlíete). Zie ook 3.4.3. Bij mengherhande kiest Rooth voor mengher [han]de evenals De Paepe (mengher de). Naast menigherhande kent het MNW ook de vorm mengher(h)ande (4, 1393 en 1410). Het handschrift biedt genoeg ruimte voor de vorm met h. In vs. 7 vult De Paepe het eerste woord eveneens tot ch aan. Rooth daarentegen oppert de mogelijkheid [I]ch. Ets is samengetrokken uit Et es ‘het is’ (Van Loey 1976, I §28 h + Aant., II §9). Onpersoonlijk werkwoord verdrieten wordt met de datief/accusatief van de persoon (haer, mi) en de genitief van de zaak (mijns) geconstrueerd (MNW 8, 1655; Stoett 1923, §167 II, §186 + opm.). Een woordherhaling als mijns verdriet(e) komt verder alleen in de teksten van fragment-B voor (B 3:11-12 en 14-15, B 6:11-12; extreem in B 5:6-7). Zie ook 3.3.3, 3.5.3 en 4.5. Deze herhaling levert m-alliteraties op.


117 terpretatie beschouw ik vs. 14, waar Daer een serie d-alliteraties afsluit, als het object van vs. 15 ‘Van (ganser) harte zou ik opgeven (haar) op wie ik mij te zeer verliet’. Ten onrechte heeft de ic te veel vertrouwen in haar gesteld. Nu zou hij haar graag willen loslaten. Hij motiveert zijn voornemen in vs. 16 dat als zo vaak het middendeel negatief afsluit ‘omdat ik er weinig vreugde aan beleef’. Een eufemistische herhaling van het verdriet uit vs. 13. Door vs. 14 als een bijvoeglijke bijzin bij haer (vs. 12) op te vatten (‘Het is tijd, aangezien zij op wie ik te veel vertrouwde niets van me wil weten, dat ik een hekel aan mijn eigen instelling krijg’) verandert de interpretatie niet wezenlijk. Alleen eindigt de zin nu pas met vs. 14. Daarna besluiten vss. 15-16 dit deel van het gedicht. Dies (vs. 16) fungeert dan niet als voegwoord, maar is een onzijdig betrekkelijk voornaamwoord in de genitief afhankelijk van gheniete. Van ganser harte zou de ic opgeven ‘(hetgeen) waarvan ik weinig vreugde ondervind’.100 Dit laatste stuk van het middendeel bevat opmerkelijk veel bij de rijmwoorden aansluitende ieplus lange i-assonanties. Klinkt er in het gebruik van de conjunctief verliete (vs. 15) twijfel aan de haalbaarheid van zijn voornemen door? In vss. 17-22 wordt vooral de inhoud van vss. 14-16 tot een spreukstrofe uitgewerkt. De eerste halfstrofe bevat de hoofdzin met het onderwerp in vs. 18 ‘Alle verdriet van hem’, de daarbij horende bijvoeglijke bepaling in vs. 19 ‘vanwege zijn geliefde vrouwe’. De persoonsvorm vinden we in vers 17 - waar door een weggesneden representant (vgl. vss. 1 en 7) het eerste woord moet worden aangevuld tot wederkerend voornaamwoord Hem - ‘maakt zich niet van hem los’.101 De bedoeling lijkt, dat de minnaar zich niet van de geliefde dame kan losmaken ondanks al zijn verdriet. Inhoudelijk en formeel sluiten deze drie verzen vooral bij het laatste stuk van het middendeel aan. De rijmwoorden niet:verdriet (vss. 17, 18) hebben niet alleen dezelfde rijmklank maar zijn ook herhalingen van die in vss. 7 en 12, waarbij mijns verdriet in sijns verdriet is veranderd. Het door de minnaar gewenste verliete (vs. 15) blijkt hier niet gerealiseerd: aan het synonieme Hem lost wordt een negatie toegevoegd. De tweede halfstrofe (vss. 20-22) bestaat uit een bijvoeglijke bijzin bij siins (vs. 17). Liefdesverdriet blijft bij een minnaar ‘die in zijn (liefdes)verwarring (vs. 20) te zeer vertrouwen stelt (vs. 21) in vrouwelijke oprechtheid, betrouwbaarheid’ (vs. 22). Mag werren zelfs met ‘verdwazing’ vertaald worden? Ook deze drie verzen herhalen passages uit het laatste stuk van het middendeel. Vs. 21 formuleert de inhoud van vs. 14 op een andere wijze met de variatie te seer - te verre en de sleutelwoorden op verliet - Ghetrout(?) plus de herhaling trouwen in de laatste t-alliteratie (vs. 22).102 Voor de combinatie vrouwen:trouwen (vss. 19, 22) lijkt de

100 101

102

Zie voor ghenieten met de genitief MNW 2, 1424-1425 en Stoett 1923, §167 II. Wederkerend werkwoord hem lossen ‘zich losmaken van iemand/iets’ heeft geen bepaling met van (MNW 4, 818) maar de genitief van het persoonlijk voornaamwoord siins. Ook De Paepe (1967, p. 117) vult aan Em. MNW 9, 2302 (1, b en d) gaat bij werre slechts tot ‘toestand waarin men in de war is’, ‘innerlijke onrust’; vgl. L 16:14-15. Rooth vertaalt in zijn Vorstudien wel ‘dwaasheid’. De emendatie Ghetrout zou in theorie ook Betrout kunnen luiden (zie De Paepe 1967, p. 117). Vóór de e zie ik zeker twee letterresten (UV-lamp) wat Rooths lezing [g]etrout (1928, p. 55) onwaarschijnlijk maakt. Deze betekenis van trouwe in MNW 8, 734, 737.


118 dichter een voorkeur te hebben (vgl. L 2:19, 22; in andere verzen B 1:6-7 en B 7:19-20). Alleen in L 7:22, 19 rijmt trouwen op schouwen. Bijna de gehele slotspreukstrofe heeft s-alliteraties in woorden die ‘zijn’ of ‘van hem’ betekenen (vss. 17-20). Samen met de rijmwoorden niet:verdriet (vss. 17-18), Die (vs. 20) en Wijfleker (vs. 22) vormen ze ook nu weer een keten van ieplus lange i-assonanties. Bij dit laatste woord zal de kopiist zich vergist hebben: in plaats van ij noteerde hij ji. Al verdelen hoofd- en bijzin deze spreukstrofe precies in tweeën, een duidelijke balansconstructie zie ik hier niet. Daarvoor houden beide delen elkaar - misschien met uitzondering van de verzen 19 en 22 die beide iets over de dame zeggen - lexicaal en semantisch te weinig in evenwicht (zie 3.5.1). Werden we in dit gedicht aanvankelijk slechts geïnformeerd over een minnaar die door zijn liefde voor een dame zijn eer verliest (vss. 1-3), ook bij de herhaling van deze uitspraak gaat hij achteruit Om die scone (vss. 8-9). Nu wordt er echter over haar meer meegedeeld: ze ontwijkt hem en laat hem zitten met zijn liefdesverdriet (vss. 9-11). Ook deze situatie wordt herhaald in vss. 12-13 en 16 (tot zijn verdriet wil ze niets van hem weten). Nieuw is, dat hij te veel vertrouwen in haar stelde en haar zou willen opgeven (vss. 14-15). In de slotspreukstrofe treffen we eerst weer een zekere herhaling van deze informatie aan. Zijn verdriet om haar zal hij niet kwijtraken (vss. 17-19) omdat hij in zijn liefdesverwarring haar te veel vertrouwd heeft (vss. 20-21). Dan zorgt de slotregel voor de climax met een mededeling waar in het hele gedicht naartoe gewerkt is, maar die tot dan toe zorgvuldig is verzwegen: de kwestie van de vrouwelijke oprechtheid, betrouwbaarheid. In verwarring gebracht door zijn hevige liefde heeft de minnaar daar te veel op gerekend zonder zich af te vragen of de dame die eigenschap wel bezit.103 Rooth 1928, p. 55, na p. 59; De Paepe 1967, vss. 7-11 p. 116, vss. 17-22 p. 117; reproductie zie afb. 5 p. 53.

103

L 6 stelt een vergelijkbaar thema aan de orde. Zie over het antifeminisme in de Middeleeuwen Orbán 1985.


119

L 13 Ach mochtic schiir dan sneven Incipit: (... verseelen... ic boven al dat leeft) Bij de overlevering op F.2 V a 1-15: Niet alleen de bovenkant met daarop drie regels (= vijf verzen) is van dit blad verwijderd, ook de linkerbovenhoek is nog eens schuin afgesneden zodat het begin van rr. 1-4 in afnemende mate verloren is gegaan. Vooral in rr. 6-10 is met name bij de eerste woorden van de regel de inkt gedeeltelijk verdwenen, een aantal letters vaag. Met het besnoeien van de linkermarge is ook de representant vóór r. 12 weggesneden. 1 Vóór er staat nog een ronde onderkant van een letter; na er resten van twee letters, eerst een schacht tot onder de regel (lange s?), daarnaast een onderkant (e?); na el een linkeronderkant (e?) gevolgd door een deels verdwenen n. Rooth denkt aan verseelen en transcribeert [.]er[..]el[en]. 2 Een verbindingshaaltje vóór de c zou dat van een i (vgl. r. 3) kunnen zijn. 3 De beschadigde letter vóór de c is zeker een i, daarvóór nog een letterrestje. 4 Bij (.)ant is alleen de letter uit de kapitaalkolom afgesneden. 11 Eerst stond er sneven (vgl. r. 8) als slotwoord; de kopiist expungeerde de lange s en corrigeerde de n in een b.

----------1

(---.)er(..)el(.n)

5

... verseelen.

(---.)c bouen al dat ...ic boven al dat leeft leeft

5

(---.i)c dus mijn leuen

... ic dus mijn leven

(.)ant mijn hert in sorghen sweeft

Want mijn hert in sorghen sweeft

Ende moet in doghen sweuen

Ende moet in doghen sweven,

Ont mi god wilt gheuen

Ont mi God wilt gheven

Die doet daer elc minsche bi sneeft

Die doet, daer elc minsche bi sneeft.

10

Ach mochtic schiir Ach mochtic schiir dan sneuen dan sneven!


10

Wat salic alsi mi begheeft

Wat salic alsi mi begheeft?

Mi dede al vroude begheuen

Mi dede al vroude begheven

15

Suaer suchten ende Swaer suchten ende beven. beuen i gheert der doet / dien lief es noet

Hi gheert der doet,

Ende draf moet bliuen

Dien lief es noet

Wat sal hen dleuen Ende draf moet / als sin wirpt neuen bliven. 15

Liefs alre wiuen

Wat sal hen dleven 20 Als sin wirpt neven, Liefs alre wiven?

Van de beginspreukstrofe is alleen het zwaarbeschadigde rijmwoord in vs. 6 verseelen (?) nog over. De rest is met de bovenzijde van het blad (vss. 1-5) en de linkerbovenhoek van het restant verdwenen. Over deze spreukstrofe valt dus weinig te melden. Op grond van de resten in het handschrift ga ik met Rooths emendatie


120 verseelen mee. Dat zou een vorm van verseilen kunnen zijn. Welke van beide betekenissen ‘uit de koers raken’ of ‘vast-/verbinden, verenigen’ hier bedoeld is, kan ik ook met behulp van de verzen uit het eerste stuk van het middendeel niet meer vaststellen.104 De in de overige teksten veelal geconstateerde relatie tussen de beginspreukstrofe en de eerste helft van het middendeel (zie 3.6.1 en 2) wettigt het vermoeden, dat in de verdwenen verzen het liefdesverdriet tot het levenseinde van de minnaar behandeld zal zijn. De geaccentueerde syllabe in verseélen geeft aan, dat er in dit vers in ieder geval nog één lettergreep ontbreekt om tot het gebruikelijke aantal van twee en een regelmatige alternantie te komen. Een opmaat kan daar nog aan zijn voorafgegaan (zie 3.4.2). Volgens het spreukstrofenrijmschema aabccb eindigde vs. 3 eveneens op -eelen. De eerste verzen van het middendeel hebben aan hun begin ook schade opgelopen. Interpretatie is daardoor niet goed mogelijk. Het letterrestje vóór de c in vs. 7 zou dat van een i kunnen zijn. Daar een vers op een d-rijmwoord meestal vier beklemtoonde lettergrepen bevat (zie 3.4.3), stond er vóór dit ic (?) nog een geaccentueerde syllabe en mogelijk een opmaat aan het versbegin (... ic bóven ál dat leéft). Is ic misschien een bijwoorduitgang? Of we in het vervolg boven als ‘meer dan’, letterlijk als plaatsbepaling ‘boven’ of ‘in weerwil van alles wat leeft’ (vgl. L 4:7) moeten vertalen is niet duidelijk. Vs. 8 begint in zijn huidige gedaante zeker met ic. De letterrest ervóór moet welhaast het slot van de ontbrekende en met ic verbonden persoonsvorm zijn, zoals mochtic (vs. 13) en salic (vs. 14). Die eenlettergrepige (?) persoonsvorm heeft een accent gedragen, zodat dit e-rijmvers dan drie beklemtoonde lettergrepen telt. Misschien opende vs. 8 nog met een opmaat (...ic dús mijn léven).105 Op de eerste letter na is vs. 9 compleet. Evenals Rooth (Vorstudien) vermoed ik dat er Want gestaan heeft ‘want mijn hart is vol van zorg(en), verdriet(elijkheden)’. Een s-alliteratie accentueert dit slot. Vs. 10 sluit met een synoniem herhalend bij deze mededeling aan ‘en moet in smart dolen’.106 Aan dit verdriet van de ic zal pas op een bepaald moment een einde komen: ‘tot God mij de dood wil schenken’ (vss. 11-12). Het centraal geplaatste God krijgt allitererend (gheven) en assonerend (Ont) extra aandacht. De zin besluit met een allitererende bijzin (daer) bij die doet ‘waardoor ieder mens aan zijn einde komt’ (vs. 12). Een interpretatie met Ont als derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd plus enclitisch pronomen -(e)t (‘Vergunt 't mij God’, Deo volente), daarna wilt als imperatief (‘wil (me

104

105

106

Ook in zijn Vorstudien blijft Rooth bij deze emendatie. Zijn hypothese dat er daarvóór wellicht Mochtic gestaan kan hebben lijkt me onhoudbaar. De spreukstrofen in het corpus staan immers altijd in de derde persoon. Zie voor de betekenissen van verseilen MNW 8, 2395 (II; vgl. L 16:7) en 2396. Rooth denkt in zijn Vorstudien ook aan een bijwoord op -ic (pinlic?) vooraan vs. 7. Op één uitzondering na (B 4:17 storvic) zien we alleen in L meer combinaties van persoonsvorm + ic, zoals hopic (L 1:7), hebbic (L 8:7, L 9:9), clagic (L 16:15); mochtic ook in L 7:7, 14 en L 14:10. Opende vs. 8 met opmaat So? Vgl. L 7:14, L 10:12, L 11:15. Zie voor het aantal beklemtoonde syllaben en een eventuele opmaat in een e-rijmvers 3.4.3. Of substantief vrouwelijk sorghe bij in sorghen als enkel- of meervoud bedoeld is, valt niet uit te maken (zie MNW 7, 1587, 1588 (3); Van Loey 1976, I §17 a). Sweeft (vs. 9) betekent letterlijk ‘bevindt zich in een toestand van’ (MNW 7, 2548 (5) sweven + in). In vs. 10 kies ik voor ‘dwalen, rondzwerven’ (7, 2548 (3)).


121 dan) schenken’), of het opvatten van deze passage als een bede tot God (‘Vergun 't mij, God, wil schenken...’) acht ik onwaarschijnlijk.107 De zin en het eerste stuk van het middendeel zouden dan met vs. 10 eindigen, waarna in vss. 11-12 de wens of bede volgt. De mededeling in vs. 13 komt daar dan wat vreemd achteraan. Het lijkt wel of er zo in de voortgang van de gedachtenlijn een stap terug wordt gezet. Het tweede stuk van het middendeel begint met een hartekreet (vs. 13). Na de onthulling dat zijn hart - hijzelf dus - in verdriet ronddoolt tot het moment dat God hem door de dood daaruit zal verlossen, verzucht de minnaar: ‘Ach mocht ik dan spoedig sterven’. Wordt er in vs. 12 van de dood nog gezegd dat deze aan ieder mensenleven een einde maakt, nu betrekt de ic deze uitspraak op zichzelf waarbij hij wenst dat dit einde snel zal komen (vgl. L 14:12). Ook in deze tekst begint het tweede gedeelte met een nieuwe gedachtelijn, al heeft vs. 13 inhoudelijk en in het grammatisch rijmpaar nog een band met het vorige. Er bestaat wel een zeker tijdsverschil (schiir dan) en de hulpwerkwoorden mochtic, salic scheppen een conjunctiefsfeer (zie ook 3.5.2). Vooral vs. 14 geeft aan in welke richting de gedachten van de ic gaan: ‘Wat moet ik als (of: nu?) zij mij in de steek laat?’ Vss. 15-16 delen het gevolg van die treurige situatie mee, namelijk ‘Diep zuchten en beven zou me alle vreugde doen vergaan’.108 Dit is echter niet de enige manier waarop vss. 14-16 met elkaar verbonden kunnen worden. Een combinatie van vss. 14+16 is eveneens denkbaar (‘Wat zal ik als zij mij in de steek laat zwaar zuchten en beven!’) waarbij vs. 15 (‘Alle vreugde is me vergaan’.) als een tussenopmerking fungeert. Een lichte variant ontstaat door het plaatsen van een dubbele punt achter vs. 14. Tot slot is het ook mogelijk Wat salic te verbinden met vs. 16 (‘Wat zal ik zwaar zuchten en beven!’). De rest van vss. 14+16 resulteert dan in ‘Als zij me verlaat zou alle vreugde me verlaten’. Deze verschillende verbindingen leiden niet tot fundamenteel andere interpretaties. Hier is slechts sprake van de gegevens ‘wat moet ik’, ‘zij laat me in de steek’ en ‘verdriet’ die nu eens meer dan weer minder nadruk krijgen. De kern van deze verzen blijft, dat de ic zijn vreugde in verdriet ziet verkeren als de dame hem verlaat. Ook in dit gedicht heeft het middendeel dus een sombere afsluiting. Na de s-alliteraties in vss. 13-14 (waar eveneens ieplus lange i- en korte a-assonanties voorkomen) staat hier de laatste in Swaer suchten. Verder is in het grammatisch rijm de keuze van de woordsoort opmerkelijk. Met uitzondering van substantief leven in vs. 8 zijn het werkwoorden. De d-rijmwoorden staan alle in de derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd, de e-rijmwoorden in de infinitief. Het doodsverlangen uit vs. 13 zien we terug in de slotspreukstrofe (vs. 17 ‘Hij verlangt naar de dood’). De in de linkermarge weggesneden representant moet een H geweest zijn. De hoofdzin van alle spreukstrofen staat immers in de derde persoon,

107

108

Willaert (1984, p. 180) wijst o.a. voor sneven op overeenkomsten in woordgebruik tussen Hadewijchs lyriek en deze teksten. Zie bijv. Strof. Ged. 43:99-100 met grammatisch rijm sneven:ghesnevet. Alleen MNW 5, 837 geeft hi ant/ont als mogelijke derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd (één voorbeeld in 5, 839); Franck 1967, §160 en Van Loey 1976, I §63 hi gont. In MNW 5, 959 (II) ont ‘tot(dat)’. De scansie van vs. 12 in 3.4.3. Vgl. De Paepe 1967, p. 119 en 1970, p. 67; Rooth in zijn Vorstudien. Doen als hulpwerkwoord van tijd in MNW 2, 234; Stoett 1923, §253. Voor als ‘nu’ MNW 1, 367 (2). In B 1:14-16 ook de antithese vroude-verdriet.


122 vaak hi.109 De alliteratie der doet zien we als dito die doet echter ook al in vs. 12, dus aan het slot van het éérste middendeelstuk. Alleen een punt achter vs. 10 zou een andere splitsing van dat middendeel en zo een relatie tussen vs. 12 in het twééde middendeelstuk en vs. 17 kunnen verzorgen (zie 3.5.2 en 3.6). Bij de bespreking van vss. 11-12 heb ik echter al aangegeven dat ik deze interpretatie onwaarschijnlijk acht.110 Vs. 18 opent met de datief van het betrekkelijk voornaamwoord bij Hi ‘voor wie de geliefde onmisbaar is, maar...’ stelt vs. 19 daartegenover ‘(die) verre van haar moet blijven’ met draf als slot van een serie d-alliteraties.111 De minnaar, die niet buiten zijn geliefde kan maar uit haar buurt moet blijven, verlangt naar de dood. De tweede halfstrofe bevat een voor het merendeel gelijkluidende inhoud. Zijn doodsverlangen uit vs. 17 wordt nu met het tegenovergestelde Wat sal hen dleven ‘Waartoe dient hem het leven’ (vs. 20) uitgedrukt. Tegenover begeerte het fatalistische Wat sal, in het rijm doet versus dleven. Na het begin gaat deze herhaling van vs. 14 nog verder in vs. 21 ‘als (nu?) zij hem aan de kant zet’ - alsi mi begheeft. Die relatie wordt ook gerealiseerd op woorden rijmniveau. Zo zien we tweemaal Wat sal ic/hen en alsi mi/-n, een korte a-assonantie plus s-alliteratie en in vss. 20-21 de terugkeer van het e-rijm waarbij dleven ook al in vs. 8 gebruikt is.112 Een assonerende bijvoeglijke bepaling bij si (vs. 21) sluit dit gedicht af. Zij blijft voor de minnaar ‘de liefste van alle vrouwen’. Beide halfstrofen laten naar vorm en inhoud tegenstellingen en overeenkomsten zien: het vooropplaatsen van de hoofdzin in vss. 17 en 20, de formulering en betekenis van deze verzen, zijn wegbliven (vs. 19) en haar actief wirpt neven (vs. 21) die tot eenzelfde resultaat leiden... Deze spreukstrofe heeft zeker een balansconstructie. Al is het begin van dit gedicht verloren gegaan, de boodschap van het vervolg komt duidelijk over. De minnaar die door zijn geliefde in de steek gelaten wordt, aan de kant gezet, gaat een leven vol verdriet tegemoet. In smart moet hij dolen zonder vast punt (de dame) om zich/zijn liefde op te richten. Alle vreugde heeft hem verlaten nu hij uit haar buurt moet blijven. Zo wil hij niet verder. Hij verlangt vurig naar de dood die dan als een verlossing komt, een Godsgeschenk. Rooth 1928, p. 56; De Paepe 1967, vss. 15-16 p. 119; De Paepe 1970, vss. 15-16 p. 67; reproductie zie afb. 6 p. 54.

109

110

111

112

Ook in L 6 en L 10 opent subject hi vs. 17; als hoofdzinssubject in de begin- en slotspreukstrofe van L 9 t/m 12, L 16, B 5, B 8 (voorts betrekkelijk voornaamwoord die met ingesloten antecedent (=hi)); zie ook 3.5.1. Het woord doet of een andere relatie met vss. 11-12 kan natuurlijk ook in de verdwenen beginspreukstrofe gestaan hebben. Genitief der doet (vs. 17) is afhankelijk van gheert (zie MNW 2, 1536 (c); Stoett 1923, §167 III). Zie voor des is noot ‘het is nodig’ met de datief van de persoon (Dien) MNW 4, 2506; de met Dien assonerende vorm lief in plaats van de verwachte genitief liefs is opmerkelijk. Rijmcombinatie doet:noet komt ook in B 4:22-23 en B 6:21, 24 voor. De samentrekking draf < daer af betekent letterlijk ‘daarvan’. De datiefvorm enkelvoud hen (vs. 20) is naast hem zeldzaam (Van Loey 1976, I §28 d; Franck 1967, §211). De samentrekking van si en de datief van mannelijk enclitisch pronomen -en levert sin (vs. 20) op. Sterk werkwoord werpen kan in het oosten en Limburg door umlaut in de derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd wirpt (vs. 21) worden (Van Loey 1976, §49 d; zie ook 1.3.1).


123

L 14 Die liefde toende dar men mit hoende Incipit: Dlijf hem en doech Bij de overlevering op F. 2 V a 16-33: Net als de rectozijde is dit deel van F. 2 V dun en gehavend, waardoor van veel letters de inkt lichter van kleur en deels verdwenen is. Ze zijn met moeite leesbaar (vgl. L 12). Met de besnoeide linkermarge zullen ook de daar genoteerde representanten verloren zijn gegaan. De linkerbenedenhoek is tot aan r. 32 schuin afgesneden. 16, 20 Als beginletter noteert Rooth in deze regels een kapitaal L; ik kies voor l (vgl. r. 15 Liefs en r. 17 lief). 22-25 Het slot van deze regels is door een groot gat met daaruit vele scheurtjes beschadigd. In r. 22 is de t lastig leesbaar op de rand van het gat, waarin de onderkant van de eerste r (ervóór nog een letterrestje) is verdwenen; een gaatje heeft de bovenkant van de slot-f gehavend. Rooth ziet bij [.]rwer[f] als eerste letter een bijna volledige e. Bij het slotwoord van r. 24 staat na de s nog een verticaal letterrestje voordat het gat een onbekend aantal letters heeft opgeslokt; vóór de afsluiting en staat nog een verticale letterrest. Rooth ziet daarin de helft van een u en besluit tot een zeker steruen. Op het eind van r. 25 vermoed ik na ghee de ligatuur ft (vgl. r. 9 begheeft): van beide zichtbare poten begint de linker lager en gaat na het verbindingsboogje verder omhoog dan de rechter, er staat beslist geen n. Vóór en is in de onderrand van het gat ruimte voor twee letters. Rooth transcribeert gheen en. 27 Sint heeft een beschadiging in het verbindingsboogje tussen de poten van de n; Rooth noteert Snic (?). Tussen daeghe en (l)aet een gaatje ter grootte van één letter; de l is alleen met een UV-lamp te zien. Rooth: daeghe (l)aet. 28 Een horizontale scheur vanuit de bladrand heeft Haer zwaar beschadigd. 30 De a in H(a)dde is erg vaag. Onder de slot-e van wrueghde (r. 29) begint een grote vierkante haak die onder de eerste g van ghnueghde eindigt; tussen deze g en de haak een kleine c-vormige boog (tweede afscheidingsteken?).

Dlijf hem en doech Noch dleven oegh 16

lijf hem en doech / Wiem lief versmaet. noch dleuen oegh Wiem lief versmaet Wat es hem notte Wat es hem notte dliif dat te spotte

Dliif dat te spotte

5

Der schoenre staet Der schoenre staet? 20

leuen dat waer mijn Dleven dat waer verderf mijn verderf,


25

Ic muester in verderuen

Ic muester in verderven.

Salich waer dan dsue(t.r)wer(f)

Salich waer dan dsuet erwerf,

Mochtic dan erweruen

Mochtic dan erwerven,

Dat ic iet schijr mocht s(.---.)en

Dat ic iet schijr mocht sterven

Om haer die mi ghee(ft..)en erf

Om haer, die mi gheeft ten erf

10

Doghen. dat mi aen Doghen, dat mi aen moet eruen moet erven, Sint daeghe(.l)aet dusent weruen

- - - werf

(Haer) minne herte Sint daeghe laet dusent werven te keruen

15

ie thert daer Haer minne herte te wrueghde / dar men kerven. hem 30

H(a)dde leet te Die thert daer doene [ghnueghde wrueghde


124

Ende liefde toende / dar men mit hoende

Dar men hem ghnueghde,

Had cranken loene

Hadde leet te doene; Ende liefde toende

20

Dar men mit hoende, Had cranken loene. ( - - - )est een / die oyt erscheen

... est een Die oyt erscheen

Het thema van de eerste spreukstrofe lijkt op dat waarmee L 13 afsloot: voor wie door de geliefde versmaad wordt heeft het leven geen zin meer (vss. 1-3). De tweelingformule Dlijf Noch dleven - de bij het besnoeien van de linkermarge verdwenen representant moet een D geweest zijn - omschrijft hier het begrip ‘leven’. Letterlijk staat er in vss. 1-2 dat ‘zijn lijf voor hem geen waarde heeft (doech) en ook (oegh) niet zijn leven’. Wordt hier bedoeld dat de minnaar niet meer geeft om zijn uiterlijk en het leven, of moet lijf als ‘leven’ en leven als ‘genoegen’ worden begrepen? Dan interesseren leven en plezier hem niet meer. Men kan de formule lijf ende leven ook in de betekenis ‘leven’ opvatten, geïnterpreteerd als ‘het leven in al zijn facetten’ (vgl. B 1:12-13). In het vooral oostelijk Limburgse rijmwoord oegh, dat al in de 13e eeuw voorkomt en bij Noch hoort, zou de ch
113

Rooth (1928, p. 57) vermoedt vóór vs. 1 ook een afgesneden representant D; vgl. Dlijf met vs. 5 Dliif. Zie voor lijf ‘leven’ en ‘lichaam’ MNW 4, 594-601 en 601 (4) - 604; voor leven ‘genoegen, genot’ 4, 437 (4) met in Aanm. 1 dat lijf en leven ‘leven’ betekent maar niet ‘lijf’. Noch ‘en (ook) niet’ en de combinatie noch ooc in MNW 4, 2461 en 5, 1603. Vgl. Jan van Brabants lied Ic sac noit so roden munt noch öch so minlich ögen (Willaert 1986, p. 484). Van Loey (1976, II §110 b + Aant.) behandelt de vorm ooch (zie ook 1.3.1 en 2). Rooth (1928, p. 31-33) vraagt zich af of doech:oegh verklaard moet worden als modeverschijnsel of aansluiting bij een oudere Limburgse rijmtechniek. Zie voor dit rijm ook Veldekes Sint Servaes I:71-72 (Van Es 1950, p. 24). De Limburgse datief wiem wordt door Van Loey (1976, I §35 d + Aant.), Rooth (1928, p. 35) en MNW (9, 2449, 2614) vermeld. Het ‘relatief’ gebruik van vragend voornaamwoord wie in Van Loey 1976, I §36, §38 (in de 13e eeuw nog zeldzaam) en Stoett 1923, §50; versmaden ‘afwijzen’ (MNW 8, 2473 (2)) met de datief in Stoett §182.


Een bijvoeglijke bijzin bij dit woord sluit de beginspreukstrofe af ‘dat voor de schone (vrouwe) tot voorwerp van spot dient’ (vss. 5-6).114 Een d- en een s-allite-

114

Vgl. voor vs. 4 Het is mi nutte dat ‘Het is me nuttig, voordelig’ MNW 4, 2575. Als (oostelijke) nevenvorm van nutte komt notte niet in het MNW voor; Rooth (1928, p. 37) beschouwt notte wel als zodanig (vgl. L 6:22 onnot). Ook Van Loey 1976, II §25 opm.2 en §35 b? Zie verder 1.3.1. Bij spotte noch bij staen geeft MNW een combinatie van deze beide woorden op (7, 1787, 1865 (2), 1867 (6) - 1869).


125 ratie benadrukken de in deze verzen gekozen woorden. Werd de minnaar in vs. 3 versmaad, afgewezen door de dame, nu drijft ze de spot met hem (vgl. L 15:15). De uitwerking op hem is hetzelfde. Inhoudelijk en formeel zijn beide halfstrofen zo in een balansconstructie elkaars parallellen. Bij het begin van het middendeel is net als bij vs. 1 de representant weggesneden en ook hier moet dat een D geweest zijn. Vs. 7 opent met de herhaling Dleven (vgl. vs. 2): ‘Dit/zo'n leven (dat) zou mijn ondergang zijn’. Het volgende vers herhaalt deze gedachte ‘ik zou er in (door?) moeten omkomen’. Na de opening Dleven (vs. 7), dat in tegenstelling tot verderf staat, krijgt in dit vers door vooropplaatsing de ic extra nadruk. De in veel gedichten geconstateerde relatie tussen de beginspreukstrofe en het eerste stuk van het middendeel (zie 3.6.1 en 2) steunt de interpretatie dat het leven dat de ic leidt, gelijkstaat aan dat van de minnaar uit vss. 1-6. Het eerste van de grammatische rijmwoorden verderf:verderven komt niet in het MNW voor. Is er een relatie met het Duitse substantief verderp bij het typische Minnesangwerkwoord verderben? Bestaat er een verband tussen beide rijmwoorden en en doech / Wat es notte uit de beginspreukstrofe? ‘Heerlijk zou dan het zoete verkrijgen zijn’ (vs. 9) in deze ellendige levensomstandigheden van de ic. Dit vers begint met de assonerende ook door de Minnesänger toegepaste formuleachtige wending Salich waer. Het eindigt op dsuet erwerf met een rijmwoord dat evenmin in het MNW staat maar vastligt door de grammatische rijmpartner erwerven in vs. 10.115 Hoe moeten we dit begrip interpreteren? Wordt het ‘zoete (ver)krijgen’ in de volgende verzen uitgelegd of gaat het hier om ‘het verwerven van de zoete’, in casu de geliefde? Met de interpretatie van dsuet erwerf hangt nog een ander probleem samen. Waar ligt in dit middendeel de scheiding? Niet precies op de helft. In deze context kan vs. 11 niet met een punt afgesloten worden en begint er in vs. 12 geen nieuwe zin. Een complicatie is het ontbreken van vs. 14. Het geringe aantal woordelijke en parafraserende herhalingen met de begin- en slotspreukstrofe geeft ook weinig informatie. De interpretatie ‘het krijgen van de geliefde’ maakt het mogelijk de zin met vs. 9 te beëindigen. Zijn (huidige) leven zou voor de ic zijn ondergang betekenen, maar een acceptatie door de dame zou hem in een gelukzalige toestand brengen. Met een tegenstelling begint dan in vs. 10 het tweede stuk: ‘Mocht ik dat niet (dan
115

In MNW 8, 1575 wel verderf(e)nesse ‘verderf, ondergang; verderf in Lexer III, 94. Willaert (1997, p. 222; 2003, p. 108) noemt verderben ‘ein typisches Wort aus dem Minnesang’, vgl. Jan van Brabants negende lied (p. 220; p. 106); zie ook L 16:14. De formuleachtige wending salich waer / saelic sî bij Von Lieres und Wilkau 1965, p. 192; vgl. L 10:8. Ook Rooth (1928, p. 57) kiest voor de emendatie erwerf. Heeft dit substantief evenals verderf een verwant in het naburige Duitse gebied? Mak 1959 kent wel een substantief verwerffenisse (p. 494).


126 Het is evenwel ook mogelijk dsuet erwerf uitgelegd te zien in vs. 11. De ic, die aan dit leven vreest tenonder te gaan (vss. 7-8), zou het heerlijk vinden (vs. 9) - als hij dat zou mogen krijgen (vs. 10) - dat hij vrij spoedig zou mogen sterven om haar ... (vss. 11-12) met daarna de aansluitende bijvoeglijke bijzin. Op deze manier is er geen tweedeling, nieuwe gedachteontwikkeling en tegenstelling, alleen een tot in vs. 11 voortgezet conjunctiefgebruik. Dit vers bevat met Dat de laatste van een simpel reeksje d-alliteraties, in het midden een ie-(?)assonantie en tot slot een s-alliteratie. In dat slot van dit sterk op L 13:13 lijkende vers bevindt zich het beschadigde rijmwoord, dat ik gelet op de overige e-rijmwoorden met Rooth (p. 57) emendeer tot sterven. Er is nog een derde, speculatieve mogelijkheid. Stel dat de scheiding in het middendeel wèl na vs. 11 valt en we tot nu toe Om haer (vs. 12) daar ten onrechte als enjambement mee hebben verbonden. Rijmwoord sterven, soms synoniem van verderven, zou met verderf:verderven nog in relatie tot en doech / Wat es notte (vss. 1, 4) uit de beginspreukstrofe kunnen staan.116 Tot en met vs. 11 is de vertaling van dit eerste middendeelstuk gelijk aan de vorige. Dan begint er met vs. 12 een nieuwe gedachte, gedomineerd door de dame die nog niet eerder van zich deed spreken ‘Om haar, die mij als erfgoed geeft (vs. 12) leed, dat als erfenis mijn deel moet worden...’ (vs. 13). Een bijna-herhaling verwoordt - na het wegschenken door de dame - het moeten accepteren door de ic. Hij voelt zich verlaten door haar die, als ware zij overleden, hem een erfenis nalaat.117 In vs. 13 vestigt de punt na Doghen de aandacht op dit voor het middendeel zeldzame enjambement met het eerste woord van een vers (zie 3.5.2). Wellicht bestaat er een relatie met leet in de slotspreukstrofe (vs. 19). Ook vss. 12-13 bevatten weer alliteraties (d, m) en misschien een ieplus lange i-assonantie. Als deze interpretatie de juiste is, moet er in het door de kopiist overgeslagen vs. 14 gestaan hebben wat de ic Om haer (moet doorstaan? zoveel?)werf. Door de d-rijmwoorden en de grammatische rijmpartner werven lijkt deze emendatie me evident.118 Als het tweede middendeelstuk inderdaad bij vs. 12 begint, is er in ieder geval een nieuwe gedachtelijn met een zekere tegenstelling (ic-haer), een duidelijke conjunctief heb ik er echter niet in ontdekt. Het moet hier bij een hypothese blijven. Met vs. 14 is het bewijs verloren gegaan.119 De problemen zijn hiermee niet over. Hoe sloot dit alles op vss. 15-16 aan? Dat zou een nieuwe mededeling kunnen zijn met subject Haer minne en persoonsvorm laet (?; assonerend met daeghe en Haer) ‘sedert die dag laat mijn liefde voor haar duizendmaal toe mijn hart te doorsnijden’. Het met daeghe allitererend du-

116 117

118

119

Nu en dan kan verderven gelijkstaan met sterven (MNW 8, 1576). Misschien moet erf hier ook in de connotatie ‘waaraan men zich niet onttrekken kan’ (MNW 2, 725) worden begrepen. Zie voor de datief van de persoon (mi) bij aenerven ‘als erfgoed ten deel vallen’ MNW 1, 94 en Stoett 1923, §180 I. Voor mijn bezwaar tegen Rooths lezing gheen en zie de aantekeningen vooraan deze bespreking. Het beklemtoonde werf zal in dit vers nog zijn voorafgegaan door drie geaccentueerde afgewisseld met drie ongeaccentueerde syllaben. Misschien begon het vers ook nog met een opmaat (zie 3.4.3). Vgl. deze alinea met de situatie zoals die uiteengezet wordt voor L 15:12-16 (zie aldaar).


127 sent werven kan bij laet èn bij kerven horen. Wordt hier bedoeld dat, sedert de dag dat hij verdriet van haar erfde, zijn liefde voor haar gedoogt dat zijn hart wel duizendmaal ernstig verwond wordt? Dan treffen we ook hier net als in L 2 en L 3 het beeld - benadrukt door het assonerende herte te kerven - dat liefde in het minnaarshart diepe wonden slaat.120 De slotspreukstrofe is er weer een van het type dat begint met betrekkelijk voornaamwoord Die, hier met ingesloten antecedent. De afgesneden representant zal wederom een D geweest zijn (vgl. vss. 1 en 7). In de eerste halfstrofe (vss. 17-19) gaat de bijzin aan de hoofdzin (vs. 19) vooraf. Rijmwoord wrueghde betekent hier ‘kwellen, folteren’ (‘Wie zijn hart daar kwelde’ vs. 17). Daarmee staat ghnueghde (syncope van ghenueghde) in het volgende vers in tegenstelling ‘waar men hem behaagde’, waarna de hoofdzin afsluit met ‘(die) zou verdriet nodig hebben’ (vs. 19).121 Het openingsvers van de spreukstrofe verwijst naar vss. 15-16 van het middendeel: zijn liefde voor haar foltert en verwondt zijn hart. Als de dame (men) de minnaar echter niet zou afwijzen maar juist op zijn avances zou ingaan (vs. 18), zodat hij voor dat kwellen geen enkele reden heeft, dan zou hem verdriet ten deel moeten vallen (vs. 19; vgl. vs. 13). Met zo'n instelling is hij haar liefde niet waard, moge het hem slecht vergaan! De tweede halfstrofe (vss. 20-22) laat eenzelfde constructie zien. In de vooropstaande bijzin - wederom met subject Die (vs. 17) - ‘maar wie liefde betoonde waar men hem mee te schande maakte’ (vss. 20-21) bestaat er weer een tegenstelling (liefde toende - Dar mit hoende). De hoofdzin besluit ‘die zou een slechte beloning ontvangen’.122 Evenals vs. 17 bevat vs. 20 een verwijzing naar vs. 16 (de betoonde liefde - zijn liefde voor haar), begint vs. 21 als vs. 18 met Dar men hem en openen beide hoofdzinnen met Had(de) (vss. 22, 19). Inhoudelijk worden de rollen echter omgekeerd. Schetst vs. 17 de negatieve situatie van de zich 't hart kwellende minnaar, gevolgd door de positieve instelling van de hem benaderende dame (vs. 18), in de daaraan parallel geconstrueerde vss. 20-21 is het de mínnaar die liefde toende waar zíj (men) hem mit hoende. De afsluitende hoofdzinnen lijken met

120

121

122

De datief daeghe is afhankelijk van voorzetsel Sint ‘sedert’, het voegwoord ‘aangezien’ lijkt me hier niet van toepassing (MNW 7, 1164). Waarschijnlijk is er in het gat ter grootte van een letter tussen daeghe en laet geen tekst verdwenen. Rooth (1928, p. 57) was die mening eerst ook toegedaan maar kiest in zijn Vorstudien toch voor Sint daegheraet... Meervoud ‘dagen’ is alleen mogelijk bij een nu verdwenen nasaalstreep boven de slot-e. Verbonden met een infinitief (te kerven) betekent laten ‘toelaten, gedogen’ (MNW 4, 1994 (12)). Wrueghen ‘kwellen, folteren’ in MNW 9, 2883 (5), ghenueghen met de datief van de persoon in MNW 2, 1442. De verbinding te doene hebben kan o.a. met de accusatief (leet) geconstrueerd worden (MNW 2, 247 (10)). Vs. 21 men<men -en (accusatief van het mannelijk enclitisch pronomen). Hoewel honen nu ‘smaden, bespotten’ betekent (vgl. vss. 5-6?) noemt MNW 3, 546-549 slechts ‘te schande maken; bedriegen; benadelen’. De combinatie cranken lone in MNW 3, 2051. Het rijm te doene:loene (vss. 19, 22) is opmerkelijk. Is hier sprake van een onzuiver rijm, invloed van een naburige taal, of moet het als rijm voor het oog opgevat worden? Zie Franck 1898, p. 137 met Veldekes Sint Servaes (II vss. 1074-1075 doen:loen; Van Es 1950, p. 135). Zie ook 1.3.2. Alliteraties (vss. 17-18 met d; vss. 18-19 en 21-22 h; vs. 21 m) en assonanties (vs. 18 korte e; vs. 22 korte a) hebben in deze spreukstrofe een geringe omvang.


128 hun leet en cranken loene in elkaars buurt te komen. Maar dat verdriet zou in vs. 19 zijn eigen schuld zijn, in vs. 22 daarentegen een kwalijk loon voor zijn minnedienst. Dit is echter niet de enig mogelijke interpretatie van de slotspreukstrofe. De crux zit in vss. 17-19. Rijmwoord wrueghde kan ook ‘openbaren, bekend maken’ betekenen, het erop rijmende ghnueghde kan eveneens een substantief ‘genoegen’ zijn en verbonden worden met hebben. Nu staat er - weer in een relatie met het middendeel (Haer minne vs. 16) - ‘Wie zijn hart daar openbaarde (vs. 17) waar men er genoegen in had hem verdriet te doen’ (vss. 18-19; vgl. vs. 13).123 Kunnen hem en leet te doene zo gescheiden worden? De aansluiting met vs. 20 is nu nevenschikkend in plaats van tegenstellend (‘en...’) waarna de interpretatie van de slotverzen niet van de vorige afwijkt. Weer bestaat er een inhoudelijke en formele overeenkomst, nu echter tussen vss. 17 en 20 met de minnaar die voor zijn liefde uitkomt, en vss. 18-19 en 21 waar de dame er genoegen in schept hem verdriet te doen, te schande te maken, misschien zelfs voor de gek te zetten (vgl. vss. 5-6). Daaruit bestaat die slechte beloning van vs. 22. Is dit in tegenstelling tot de eerdere uitwerking een minder fraaie balansconstructie? Het grammaticale en semantische evenwicht tussen beide halfstrofen, de kunstige constructie van parallellen en tegenstellingen zijn hier minder ver doorgevoerd. Zonder deze laatste te verwerpen prefereer ik toch de eerste interpretatie. In dit gedicht wordt met name in de spreukstrofen het door de dame versmaden, haar bespotting en het te schande maken van de minnaar aan de orde gesteld. Het middendeel lijkt vooral in te gaan op zijn tengevolge van dit leven dreigende ondergang, het door zijn liefde voor haar veroorzaakte lijden. De conclusie die uit dit alles getrokken wordt is: zo'n leven is voor de minnaar zonder zin, de ontvangen beloning crank ‘beroerd’.124 Rooth 1928, p. 57; reproductie zie afb. 6 p. 54.

123

124

Zie voor wrueghen ‘openbaren’ MNW 9, 2878; substantief ghenueghde ‘genoegen, vermaak’ in MNW 2, 1432, met hebben 2, 1436. Worden met men behalve de dame nu ook de jaloerse verklikkers (niders; wrughers (sic!) in B 1:26, B 2:18, B 4:7) bedoeld? Onder dit gedicht, gescheiden door een iets grotere ruimte dan die tussen L 13 en L 14, staat nog een regel waarvan het begin ontbreekt door het schuin afsnijden van de linkerbenedenhoek van F. 2 V a. De notatie is als die van een eerste of derde spreukstroferegel, dus met twee rijmende versregels. De eerste (vs. 23) begint met het slot van een niet meer te achterhalen woord gevolgd door beklemtoond rijmwoord een (‘én’, ‘iemand’?). De verdwenen tekst bevatte dus nog een geaccentueerde syllabe, misschien voorafgegaan door een opmaat (zie 3.4.2). Vs. 24 luidt ‘die (betrekkelijk voornaamwoord bij een?) altijd/steeds/ooit verscheen’. Rooth (1928, p. 12, p. 17 n. 21, p. 57) en De Vreese (beschrijving van L in de BNM te Leiden) beschouwen deze regel als een custode, zelf ben ik in verband met de notatie van L 15 een andere mening toegedaan (zie 1.2.1, vgl. n. 141).


129

L 15 Si spot mier bitter traene Incipit: (Daern es gheen wederkeren aen) Bij de overlevering op F. 2 V b 1-14: Bij het afsnijden van de bovenzijde van dit blad zijn de eerste vier regels (= zes verzen) van het gedicht verloren gegaan. In dat verdwenen deel moet iets gebeurd zijn: de resterende tekst eindigt namelijk één regel hoger dan L 13 in de a-kolom ernaast die slechts drie regels mist. Zie over deze ongelijkheid 1.2.1. Al ontbreekt bij sommige letters deels de inkt, dat heeft geen invloed op de leesbaarheid. Achter de tekst, op de rand van de rechtermarge, staan de representanten van de bij rr. 1 en 11 ontbrekende initialen. De rechterkant van die achter r. 11 is bedekt door het reepje perkament waartegen het dubbelblad is geplakt (zie 1.2 en n. 27). I De vlag bovenaan de stok van de k uit wederkeren en de bovenkant van representant D zijn licht afgesneden. Van de vorige regel resteren nog drie letteronderkantjes, waaronder dat van de beginkapitaal (een S?). II In oghen is de g uit een h verbeterd waarvan de stok-met-vlag nog duidelijk zichtbaar is.

-----------

5

--1

5

Aern es gheen D wederkeren aen

Daern es gheen wederkeren aen

Noch gheen erkuueren aene

Noch gheen erkuveren aene:

Ic moet steruen sonder waen

Ic moet sterven sonder waen

Dat leeght in minen waene

- Dat leeght in minen waene -

Om die wel ghedaene

Om die wel ghedaene,

Die mijns niet en acht een spaen

Die mijns niet en acht een spaen

Noch cleynste van dien spaene

Noch cleynste van dien spaene.

10


10

Daer om latic menghen traen

Daer om latic menghen traen.

Si spot mier bitter traene

Si spot mier bitter traene, 15

Die haer mi pijnt te verslaene

Die haer pijnt mi te verslaene.

ie vor siin (D) oghen / claer siet dat doghen

Die vor siin oghen

Sier better trene

Claer siet, dat doghen

Die lieue bescheert / es hijs besueert

Sier better trene

Dats wonder clene

Die lieve bescheert,

20

Es hijs besweert, Dats wonder clene. Door het afsnijden van de bovenkant van dit blad moeten we de hele beginspreukstrofe missen. Opmerkelijk is echter, dat er van dit gedicht één regel meer verdwenen is dan van het ernaast genoteerde L 13. De tekst begint met vs. 7 waar in de a-kolom bij L 13 verseelen als spreukstrofeslot (dus vs. 6) staat. Naar wat er in de afgesneden tekst is misgegaan kunnen we slechts gissen. Is er een regel overgeslagen, zoals in L 14:14, of wellicht doorgehaald...? Het lijkt me heel wel mo-


130 gelijk dat de regel die onder L 14 in kolom a terecht is gekomen het resultaat is van herstelwerkzaamheden, al zie ik daarin geen relatie met het eerste stuk van het middendeel.125 Met de samentrekking Daern
125

126

127

L 15 eindigt ook een regel hoger dan de naastgelegen L 13. Ik beschouw L 14:23-24 niet als een custode (vgl. n. 124, zie 1.2.1). Als in de weggesneden linkermarge nog een representant stond (vgl. vss. 1, 7 en 17 bij L 14) zou deze losse regel de eerste (= vss. 1-2), zonder representant r. 3 (= vss. 4-5) van L 15 kunnen zijn. Zie voor wederkeren ‘veranderen’, ‘terugkeren’ MNW 9, 1929 (3), 1930 (II 1), ‘herstellen’ 1929 (4); in 1927 substantief wederkeer. Voor erkuveren ‘(zich) herstellen’, ‘terugkrijgen, herwinnen’ MNW 8, 1928 (II), 1927 (en de relatie met Oudfrans reco(u)vrer; vgl. Rooth 1928, p. 19, p. 34); als substantief ‘herstel’ 1929. De verbinding aen sijn ‘nabij zijn’ in MNW 1, 73 (1 c). Een interpretatie met Daer es niet ane ‘daar wordt niet gegeven om’ (MNW 1, 66 en 7, 1108 (c)) zou inhouden dat de ic niet geïnteresseerd is in een wijziging van zijn situatie, of dat een nog verzwegen si niet geeft om zijn herstel en terugkeer. Bevat vs. 1 een lange a-assonantie (Daer aen)? Derde persoon enkelvoud leghet (

131 vast te stellen tot welk middendeelvers de elders geconstateerde woordelijke en parafraserende herhalingen zich hier uitstrekten (zie ook 3.6). Zoals de zaken nu staan sluit vs. 12 met betrekkelijk voornaamwoord Die (assonerend (?) met mijns niet) aan bij die wel ghedaene uit de vorige versregel, de dame ‘die geen zier om mij geeft’. Daarna vult vs. 13 variërend op een spaen het tweede vers van het grammatisch rijmpaar in ‘en ook niet 't geringste (deel) van die spaander’. Het Middelnederlands kent vele mogelijkheden om aan te geven dat men ‘geen zier’ geeft om... In L 4 is in hetzelfde versregelpaar 12-13 gekozen voor en blat. Onvermijdelijk is het sterven voor een minnaar om wie de dame ‘geen hout’, nog ‘geen splintertje’ geeft. De uitdrukking cleine achten ‘gering achten’ zal bij het in vs. 13 gebruikte beeld zeker een rol gespeeld hebben.128 Na deze schets van zijn droeve situatie kàn er met zijn verzuchtende uitleg in vs. 14 ‘Daarom stort ik menige traan’ een nieuw stuk van het middendeel beginnen. Vestigt de bij het rijmwoord aanhakende lange a-assonantie daar de aandacht op, of wordt het verdriet van de ic zo extra geaccentueerd? Die tranenvloed vermurwt de dame echter niet, ‘ze drijft de spot met mijn bittere tranen’ (vs. 15). Vooropplaatsing en alliteratie met spot geeft Si nog meer nadruk. Dit wel heel korte tweede middendeelstuk besluit met haar in de ogen van de minnaar negatieve opstelling ‘(zij) die haar best doet mij te gronde te richten’. In vss. 15-16 licht een lange i-assonantie de op scherp staande relatie tussen dame (Si, Die? pijnt) en minnaar (mier, mi) nog eens duidelijk uit. De woordvolgorde van het handschrift in vs. 16 lijkt mij onjuist. Persoonsvorm en wederkerend voornaamwoord worden bij hem pinen alleen door een bijwoord (wel, altoos, niet, enz.) gescheiden. Er moet haast wel een kopieerfout gemaakt zijn. Voor de grammatische rijmparen zijn met uitzondering van vss. 7-8 steeds substantieven gekozen.129 De verdeling van het middendeel in zeven en drie verzen, het sterven (vs. 9) van de ic Om (vs. 11) de dame die (vs. 12)... is te vergelijken met de situatie in L 14:11-12. Gaat die overeenkomst nog verder? Ik denk het wel maar kan dit wederom niet bewijzen. Ook hier is het mogelijk na vs. 11 met een punt de eerste helft van het middendeel af te sluiten maar zijn we door betrekkelijk voornaamwoord die (vs. 12) misleid. Als antecedent lijkt die wel ghedaene de logische kandidate, maar ook Daer om (vs. 14 geïnterpreteerd ‘om haar’) komt in aanmerking. Nadat de ic in de eerste helft zijn uitzichtloze situatie uiteengezet heeft, is in de tweede helft (weer!) de dame de hoofdpersoon. Vss. 14-15 laten dan een opmerkelijk grammaticaal stuivertje-wisselen van ic en si zien bij het grammatisch rijmpaar. Vs. 14 heeft

128

129

Werkwoord achten met de genitief en een ontkenning als niet een zaet, twee peren, enz. in MNW 1, 12 (7), niet een spaen in 7, 1627. Vgl. ook het Maerlantcitaat in n. 127. Zie voor cleine achten MNW 3, 1507. De Paepe (1967, p. 116) emendeert in vs. 13 cleynste. Zie voor wederkerend hem-bijwoord-pinen ‘zich beijveren’ MNW 6, 360 (3)-362, met een beknopte zin met te 361 (d). De Paepes (1967, p. 116) interpunctie van vss. 7-16 is bijna gelijk aan de mijne, in vs. 15 noteert hij echter better i.p.v. bitter; ook hij wijzigt vs. 16 in haer pijnt mi. Vgl. De Paepe 1970, p. 66 en Rooth Vorstudien (in zijn uitgave 1928 wijzigt hij de lezing van het handschrift niet). Behalve ‘te gronde richten’ (MNW 8, 2448 (2)) kan verslaen met een persoon als object ook ‘doden’, ‘somber stemmen’ en ‘van zich afhouden’ betekenen (2446, 2448 (3), 2449 (4)). De Paepe (1970, p. 66) vertaalt ‘zij die zich inspant om me ten onder te doen gaan’.


132 subject ic en niet-subject Daer om ‘haar’, in vs. 15 is dat precies andersom (subject Si, object mier (bitter traene; vgl. 3.5.2 slot). Tussen beide delen bestaat nu de tegenstelling ic-si die we vaker in dit corpus aantreffen en vanaf vs. 12 is de opzet van een nieuwe gedachtelijn te verdedigen. Het gebruik van de conjunctief en het aanbrengen van een zeker tijdsverschil is echter niet gerealiseerd (zie 3.5.2). In L 14 lukte het niet de bewijsvoering rond te krijgen bij gebrek aan informatie uit een overgeslagen versregel. Nu er aan dit gedicht een hele spreukstrofe ontbreekt, zal het duidelijk zijn dat het ook hier bij een hypothese moet blijven. Zoals in veel van deze gedichten opent de spreukstrofe (vss. 17-22) met betrekkelijk voornaamwoord Die. Het antecedent volgt pas in vs. 21 (hijs). De inhoud van deze vooropgeplaatste bijzin begint met ‘(Hij) die voor zijn ogen (vs. 17) duidelijk ziet...’ (vs. 18). Wat er zo helder waar te nemen valt, volgt in de objectszin vss. 18-20 met aan het begin een d-alliteratie, aan het slot persoonsvorm en subject ‘dat de geliefde de spot drijft met 't verdriet van zijn bittere tranen’. De herhaling Sier better trene en synoniem Die lieve bescheert verwijzen naar vs. 15, doghen kan refereren aan het in vs. 14 verwoorde verdriet. Vs. 21 ‘is hij daarover bedroefd’ fungeert als subject bij de rest van de hoofdzin, die concluderend besluit ‘dat is geen wonder’ (vs. 22).130 Heel wat ieplus lange i-assonanties (zie 3.3.7), gecombineerd met een paar s-alliteraties, accentueren deze verzen, die echter syntactisch en semantisch geen balans tussen de beide halfstrofen laten zien. Een andere benadering is echter ook mogelijk. Door vs. 18-19 met dat doghen ‘het gedogen’ als object bij Die... Claer siet op te vatten staat er ‘(Hij) die voor zijn ogen duidelijk het toelaten (door haar) van zijn bittere tranen ziet’ (vss. 17-19). Een verwijzing naar en herhaling van delen uit vss. 12-15. Vs. 20 herhaalt Die uit vs. 17 dat nu als een uitgangloze datief weer op hijs (
130

131

Bij deze interpretatie is in vs. 18 dat

133 dame met zijn bittere tranen drijft? Of in het lijdelijk aanzien van die tranenvloed? Haar spot daarmee (vgl. vs. 15) is dan verdwenen. Aan de opvallende mededeling dat de (ge)liefde voor hem voorbeschikt is (vss. 20-21) wordt in het middendeel nog geen aandacht besteed. Of is dat iets dat leeght in sinen waene (vgl. vs. 10)? Al is de eerste interpretatie complex van constructie, inhoudelijk bevredigt zij me meer dan de tweede. Een minnaar die zijn dood onafwendbaar ziet naderen... Een dame die absoluut niets om hem geeft, met zijn bitter schreien de spot drijft en zich toelegt op zijn ondergang... Dat dit inzicht tot diepe droefheid leidt dats wonder clene, dat spreekt vanzelf. Rooth 1928, p. 16, p. 19, p. 58; De Paepe 1967, vss. 7-16 p. 116, vss. 17-22 p. 114; De Paepe 1970, vss. 15-16 p. 66; reproductie zie afb. 6 p. 54.


134

L 16 Verdoelt, verseylt in haer oghen Incipit: Twe wijfliic oghen Bij de overlevering op F. 2 V b 15-33: Het onderste deel van F. 2 V b is evenals de rectozijde dun en gehavend. Al is van veel letters de inkt lichter van kleur en deels verdwenen, met wat moeite zijn ze nog wel te lezen. Bijna alle tussen haakjes geplaatste letters zijn uiterst vaag, sommige werden met hulp van een UV-lamp ontcijferd. Deze tekst begint één regel hoger dan de ernaast staande L 14. Daar L 14 een regel mist, eindigen ze wel op gelijke hoogte. Zie over deze ongelijkheid 1.2.1. Representanten van de ontbrekende initialen staan bij de rand van de rechtermarge; die bij r. 19 is half, bij r. 29 voor een klein deel bedekt door het reepje perkament waartegen het dubbelblad is geplakt (zie 1.2 en n. 27). 26 In s(ie)n volgt op de s een gevlekte letter met een i-streepje erboven, die onder de UV-lamp een uit een e verbeterde i blijkt te zijn. Rooth noteert s[.]e[n] en vraagt zich af of de onduidelijke letter een o of een e is. 27 Op de w volgt in w(.)rren een onduidelijke letter die Rooth zonder aantekening als e transcribeert. 29-30 Een langwerpig verticaal gat heeft de e van I(e) deels doen verdwijnen, de t van S(t)roem beschadigd. Boven het gat tussen v en rijns zijn nog drie letterresten te zien: direct na de v - na ruimte voor één letter - een opgaande stok-met-vlag, daarna ruimte voor twee letters gevolgd door nog een opgaande stok-met-vlag, tot slot nog ruimte voor twee letters. Evenals Rooth acht ik de lezing veel als waarschijnlijk. 31 De t van wilt is beschadigd maar leesbaar, echter niet voor Rooth die bij wil[.] aantekent ‘danach ein t?’

Twe wijfliic oghen Wel heten moghen 15

ue wijfliic oghen / wel heten moghen

T

Een grondeloes meer,

Een grondeloes meer

Dar menich inne

Dar menich inne / slijfs dor die minne

Slijfs dor die minne

Mist sonder weer

Mist sonder weer.

erdoelt verseylt (V) benic te verre

Verdoelt, verseylt benic te verre

5


20

25

30

In haer oghen / die hen verren

In haer oghen, die hen verren

Van mi daer ic af ver erre

Van mi, daer ic af vererre

Int diep grondeloes vueden / er(r)en

Int diep grondeloes wueden, erren.

Moet ic iet langher merren

Moet ic iet langher merren,

Waer mier als veel / als menich sterre

Waer mier als veel als menich sterre

Staet int tfirmament dier sterr(e)n

Staet int tfirmament dier sterren,

Ic verd(orue) s(ie)n seegt mijn we(r)re

Ic verdorve, sien seegt mijn werre.

Op hope clagic haer dan mijn w(.)rren

Op hope clagic haer dan mijn werren,

Dat ic dlijf moghe ontscher(ren)

Dat ic dlijf moghe ontscherren.

I(e) mint waer D sijns / als v(........)rijns

Die mint, waer sijns

S(t)roem heeft droppe

Als veel als Rijns

Hi muest verquelen / wilt haer helen

Stroem heeft droppe,

10

15


135

Sijns herten hope

Hi muest verquelen,

20

Wilt haer helen Sijns herten hope. Ie gherne ontfinghe / in eenghen dinghe D

Die gherne ontfinghe In eenghen dinghe

De beginspreukstrofe onderricht ons over het gevaar dat ‘twee vrouwenogen’ (vs. 1) voor een minnaar kunnen betekenen. Zij ‘mogen zeker een bodemloze zee genoemd worden’ (vss. 2-3). Vooropplaatsing en alliteratie met wijfliic accentueren dit Wel dat ik als ‘met recht’ zou willen interpreteren. Rijmwoord meer kan zowel ‘zee’ als ‘meer’ betekenen. Welke keus maakte de dichter? Refereert hij aan de vorm van die ogen (‘meer’), hun kleur (‘zee’ en ‘meer’) of is grondeloes een indicatie voor ‘zee’ (vgl. vs. 10)?132 Met gebruikmaking van bij de rijmwoorden moghen, meer en minne aansluitende m-alliteraties worden in een bijvoeglijke bijzin de gevaren geschilderd van dat peilloos diepe water ‘waarin menigeen (vs. 4) door toedoen van de liefde zijn leven (vs. 5) verliest zonder zich te kunnen verweren’ (vs. 6).133 Van die m-alliteraties zijn er een paar, waaronder opnieuw rijmwoorden, die ook nog assoneren (vss. 3-4 meer, menich; vss. 5-6 minne, Mist). In vss. 4-5 staan een paar simpele d-alliteraties. Moest de minnaar in L 1:16 verdrinken in verdriet omdat de dame met haar lokkende ogen tot op de bodem van zijn hart gezonken was, nu verdrinkt hij in de bodemloze zee van die ogen zelf. Die les van de beginspreukstrofe wordt door de ic aan het begin van het middendeel uitgewerkt. Ook hij dreigt in haar ogen ten onder te gaan: hij is verdwaald (Verdoelt), te ver uit de koers geraakt (verseylt te verre) in haar ogenzee (vss. 7-8).134 Halverwege vs. 8 brengt een virgula (/) de scheiding aan tussen het enjambement In haer oghen en de aansluitende bijvoeglijke bijzin die zelf weer enjambeert in vs. 9 ‘(haar ogen) die zich van mij verwijderen’. De dame beantwoordt zijn blik niet, zij wendt zich van hem af. In een procédé dat in deze teksten vaker wordt toegepast, zien we in vss. 7-9 ic en si in tegengestelde grammaticale functies bij een grammatisch rijmpaar 132

133

134

Naast de betekenis ‘zeker, stellig’ (MNW 9, 2085 (7)) wordt bij wel ‘met recht’ niet opgegeven. Rooth (1928, p. 17) interpreteert deze passage ‘... die Augen einer geliebten Frau mit einem bodenlosen Meere verglichen...’; Wessels (1953, p. 215) citeert vss. 1-8 en 17-22 in de Duitse dichterlijke vertaling van Hans Naumann ‘... einem grundlosen Meer...’; De Paepe (1970, p. 77) kiest echter voor ‘een grondeloos meer’. Zie voor meer in de betekenis ‘zee’ ook De Smet 1970 (p. 61-65) met de opmerking (p. 63) hat in de Rijnlandse poëzie van vóór 1200-1250 mere/meri t.o.v. see veruit in de meerderheid is, evenals in Veldekes Eneide. De invloed van rijmpartner weer (vs. 6) kan een rol gespeeld hebben. Missen ‘verliezen’ met de genitief in MNW 4, 1733 (4; met voorbeeld des lives messen), vgl. 1731 (1 b). De combinatie sonder were in MNW 9, 2204-2205. De Paepe (1970, p. 77) vertaalt vss. 5-6 ‘door de liefde, weerloos het leven laat’; daarbij tekent hij op p. 65 aan ‘Tegenover de minne, die de minnaar dreigt te verdrinken in het grondeloos meer van twee wijflijk' oghen, is men sonder weer’ (vgl. 1967, p. 115). Ook Hadewijch gebruikt in haar lyriek het beeld van het (ver)dolen en de nautische variant (verre) verseylen met meestal een plaatsbepaling ingeleid door in, nl. de minne (Willaert 1984, p. 180, p. 217, p. 442 n. 301).


(verre:verren). Het eerste deel benic... oghen bevat subject ic en de bepaling In haer oghen (=si). Precies het omgekeerde gebeurt er in het ver-


136 volg die... mi met subject die (=haer oghen, si) en ic in de bepaling Van mi (vgl. vss. 14-15; zie ook 3.5.2). Het gevolg is dat de ic blijft dwalen (‘waardoor ik vèrdwaal’ vs. 9). Nu niet in haar ogen maar in iets dat diep en grondeloes is, waar wueden heerst en erren (vs. 10). De syntactische waarde van deze woorden is niet altijd even duidelijk. Bevindt de ic zich nu ‘in het diepe, bodemloze, razende ronddolen’ (drie adjectieven door een streepje gescheiden van de gesubstantiveerde infinitief erren)? Of scheidt de virgula twee substantieven (‘het diepe bodemloze razen, ronddolen’)? Een andere oplossing biedt wueden als genitief van woet ‘smart’ waarbij de virgula attendeert op de vreemde volgorde ‘in het diepe bodemloze ronddolen van smart’.135 Dit stuk van het middendeel laat woordelijke en parafraserende herhalingen zien van de beginspreukstrofe (in haer oghen, grondeloes (diep)-, verdwalen - het leven verliezen), ook de watermetaforiek wordt voortgezet (verseylt, diep grondeloes wueden). Binnen vss. 7-10 zijn er eveneens allerlei herhalingen. De synoniemen Verdoelt, verseylt en vererren, de repetitie van ver aan het slot van drie opeenvolgende verzen en aan het begin van vs. 7, en het uit de koers geraakt zijn in haar ogen die, als zij zich van hem afkeren, plaatsmaken voor een grondeloze ziedende zee. Met vs. 10 kan dit gedeelte afgesloten worden, tenzij de erin aangebrachte virgula een andere functie heeft dan tot nog toe is aangenomen. Geen scheiding van woordsoorten of aandacht voor een afwijkende woordvolgorde, maar net als in vss. 8-9 een rustteken aan het slot van een enjambement. Dan kan erren met Moet ic (vs. 11) verbonden worden ‘ronddwalen moet ik’ in een herhaling van vs. 9. Moet ic hoort in een apokoinouconstructie echter ook bij vs. 11. Er begint in dit tweede middendeelstuk een nieuwe gedachtelijn, er is een zeker tijdsverschil en er worden conjunctieven gebruikt (zie 3.5.2). Nadat zijn metaforische zeiltocht hem in levensgevaarlijk water heeft gebracht, constateert de ic ‘Moet ik (ook maar) iets langer wegblijven’ (vs. 12) met de implicatie ‘van haar’.136 Het vervolg staat in vs. 14. Eerst betoogt de ic in een tussenzin dat hij geen waarde hecht aan rijkdom (vgl. L 4:12-13). Letterlijk staat er ‘al zou van mij zijn net zo veel als (er) menige

135

136

Bij vss. 7-9 legt De Paepe (1970, p. 67) uit ‘het zoeken naar het één-zijn der zielen, waarbij de minnaar uit zichzelf treedt (hij verdoolt en verseylt in de ogen der geliefde) kan hem noodlottig worden als de geliefde zich blijft verwijderen’. Hoewel vererren ‘verdwalen’ een bestaand werkwoord is (MNW 8, 1713) heeft het handschrift een duidelijke scheiding ver erre. De Paepe (1970, p. 76-77) transcribeert vs. 10 als In't diep, grondeloos, woedend erren en vertaalt ‘in een diepe, grondeloze, ziedende verwarring’. Zie voor vrouwelijk substantief woet ‘smart’, ‘begeerte’ MNW 9, 2755 (3, 4), genitief wueden is pas uit de 14e-15e eeuw bekend (Van Loey 1976, I §13, §14). Ook een substantief woeden ‘heftig begeren’ (MNW 9, 2736 (2)) zou in aanmerking kunnen komen als de genitief ook wueden luidt. Theoretisch zou erren na de virgula ook de genitief van substantief erre ‘hij die driftig is’ (MNW 2, 717) kunnen zijn (‘in het diepe, bodemloze razen (als?) van een driftig mens’. Misschien is er iets met de overlevering van dit vers. In eerste instantie loopt het met twee opeenvolgende geaccentueerde syllaben metrisch niet lekker (diép gróndeloes; zie 3.4.3). Ton Duinhovens schriftelijke voorstel de volgorde te wijzigen in gróndeloes diép verplaatst met het volgende wuéden het probleem. De Paepe (1970, p. 77) interpreteert vs. 11 als ‘Laat ze me nog langer aan mijn lot over’.


137 ster staat in het sterrenfirmament’. Hij bedoelt: ‘ook al bezat ik evenveel als er sterren aan het uitspansel staan’. De door het grammatisch rijm vereiste herhaling sterre:sterren maakt de formulering complex. Tussen veel en als staat weer een virgula, die beide delen van de vergelijking scheidt, maar vooral een pauze voor een komend enjambement (Staet) markeert. Rijmwoord merren start een serie m-alliteraties, waarbij onderweg assonanties (veel menich vs. 12; int firmament vs. 13) aanhaken. Dan hervat de ic zijn mededeling uit vs. 12: als hij niet bij haar mag zijn zou hij omkomen (verdorve), ‘tenzij zij mijn verwarring geneest, kalmeert’ (vs. 14). Nog een tegenstelling met het woedende water uit vs. 10? Behalve van sachten zou seegt ook een vorm van segen kunnen zijn, zodat hij hoopt dat de dame zijn werre ‘innerlijke onrust’ zal ‘overwinnen’. In beide gevallen ziet hij uit naar een beëindiging van zijn narigheid door haar ingrijpen, haar goedgunstigheid.137 In de laatste twee verzen van het middendeel doet hij nogmaals een beroep op haar: ‘Ik klaag haar dan mijn verwarring in de hoop (vs. 15) dat ik...’ (vs. 16). Rijmwoord ontscherren is niet in het MNW opgenomen wat de interpretatie van dlijf ontscherren lastig maakt. Waarschijnlijk staat dlijf hier voor de persoon en is er zo een verband met hem scher(r)en ‘zich haasten, snel gaan’. Ontscherren moet dan ‘ontkomen’ betekenen en vs. 16 ‘dat ik 't vege lijf mag redden’, een positieve variant op verdorve in vs. 14.138 Nogmaals past de dichter bij de creatie van vss. 14-15 het procédé toe dat we al in vss. 7-9 zagen: het grammaticaal stuivertje-wisselen van ic en si bij een grammatisch rijmpaar (werre:werren). Subject si in vs. 14 wordt meewerkend voorwerp haer in vs. 15, mijn uit object mijn werre staat in het volgende vers als subject ic. Begon met rijmwoord sterre (vs. 12) een reeks s-allitera-

137

138

Een met vs. 12 ‘al bezat ik zoveel als (desondanks)’ te vergelijken uitspraak ‘al bezat ik de hele wereld, die zou ik graag opgeven om...’ treffen we meer in de middeleeuwse lyriek aan, zoals in een Middelhoogduitse strofe van de Carmina Burana (145 a) en een lyrisch intermezzo uit Mechthild von Magdeburgs Das fließende Licht der Gottheit (Dronke 1996, p. 83-84; vgl. Carmina Burana 1985, p. 470; zie ook n. 139). Opmerkelijk in deze context is Heinric von Veldekes Gerner het ich mit ir gemeine waarin de ik liever met zijn dame duizend mark en een kist goud zou bezitten danne von ir wesen solde verre (vgl. vs. 11; MF 64, 10 (p. 130), Schweikle 1977, p. 188-189). Willaert (1997, p. 222; idem 2003, p. 108) noemt verderben (vs. 14) ‘ein typisches Wort aus dem Minnesang’. Vgl. Veldekes lied In dem aberellen 3:5 (MF 63, 13 (p. 126)). Zie ook L 14:8. Rooth heeft bij vs. 14 sien<si en leesproblemen en denkt in zijn Vorstudien aan saen of soen. Zie voor sachten/saegten ‘verzachten, genezen’, ‘tot bedaren brengen’ MNW 7, 13 (4) - 14 (6), 30; seegt is dan de umlautsvorm van de derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd saegt(et). Voor segen ‘(over)winnen’ transitief MNW 7, 900; werre ‘verwarring’ en ‘innerlijke onrust, strijd’ MNW 9, 2302 (b, d). De Paepe (1970, p. 77) kiest voor ‘me van mijn verwarring geneest’. Als object bij clagic moet rijmwoord werren (de onleesbare letter na de w kan geen andere dan een e zijn) een gesubstantiveerde infinitief zijn; substantief vrouwelijk werre (vgl. vs. 14) komt hier niet in aanmerking. Werkwoord ontscherren (vs. 16) heb ik ook elders nog niet opgespoord. Volgens MNW 7, 473 Aanm. 1 zou hem scher(r)en wel in het Middelhoogen Middelnederduits voorkomen (?). Andere mogelijkheden bieden scheren/scerren ‘(be)spotten, schertsen’ (MNW 7, 481) met ont- ‘van spot ontdoen, niet voor de gek staan’, vandaar dlijf ontscherren ‘op eervolle wijze het leven behouden’; of scher(r)en ‘schikken, plaatsen’ (MNW 7, 474 (3)), ontscher(r)en ‘wegvoeren’ en zo tot ‘het leven/lijf wegvoeren, ontkomen’. De Paepe (1970, p. 77) vertaalt ‘in leven te mogen blijven’. Vgl. B 8:14 dat ic dlijf ontvure?


138 ties tot aan sien seegt (vs. 14), vss. 15-16 sluiten het middendeel af met een d-reeksje en het allitererende hope haer, waarbij dat laatste woord met clagic een lange a gemeen heeft. De slotspreukstrofe laat met betrekkelijk voornaamwoord Die een voor deze teksten karakteristieke opening zien. Het antecedent is Hi in vs. 20. Die mint omschrijft net als in L 11:17 de minnaar, van wie in een exacte herhaling van vs. 12 gesteld wordt ‘al bezat hij evenveel als...’ (vss. 17-18). Was dat in het tweede middendeelstuk de hoeveelheid sterren aan de hemel, nu kiest de dichter een tegengesteld beeld ‘als de rivier de Rijn (op aarde) druppels heeft’ (vss. 18-19).139 In vs. 20 begint de hoofdzin waarin gerefereerd wordt aan vs. 11 Moet ic en vs. 14 verdorve ‘hij zou moeten wegkwijnen’. Afhankelijk van het bij Wilt gekozen subject kunnen de slotverzen op twee manieren geïnterpreteerd worden. Is dat vs. 22, dan eindigt het gedicht ‘als de hoop van zijn hart (op wie zijn hart hoopt) zich wil verbergen’ (vss. 21-22). Dit verwijst naar vss. 8-9 (haar zich afwendende ogen), maar het staat in scherpe tegenstelling tot wat hij hoopt in vs. 14 sien seegt mijn werre. Als subject is echter ook Hi (vs. 20) mogelijk, dat het begin vormt van een stel bij de rijmwoorden aanluitende h-alliteraties. Vs. 22 is dan het object, haer het meewerkend voorwerp ‘als hij haar de hoop van zijn hart (waarop zijn hart hoopt) moet verbergen’. Nu is er een relatie met vss. 15-16 waar de ic hoop koestert te mogen overleven als hij haar zijn ellende klaagt. Of zij nu niet reageert of hij zich niet mag uiten, in beide gevallen is de uitkomst dezelfde, namelijk zijn einde.140 De in haar ogenzee verdwalende minnaar zeilt op een zekere schipbreuk af in dat bodemloos diepe, woedende water. Al bezat hij net zo veel als er sterren aan de hemel staan en waterdruppels in de Rijn gaan, alleen als hij haar mag benaderen

139

140

Al is de tekst tussen Als v en Rijns verloren gegaan, ik emendeer op grond van letterresten en vs. 12 met Rooth en De Paepe veel als. Ook elders komen we in Middelnederlandse en Middelhoogduitse lyriek de Rijn tegen, bijv. bij Veldeke (MF 64, 23 (p. 132)) al über den Rîn, in Jan van Brabants lied VII:25 (Willaert 1984, p. 76) entzwischen mase unde dem rine, Hein van Akens Vierde Martijn vs. 749 Tusschen der see ende den rijn (Hegman 1958, p. 81), Friedrich von Hausen umbe den Rîn, si möhten ê den Rîn bekêren in den Pfât (Po; MF 45, 15 (p. 78), 48, 6 (p. 83) en 49, 8-9 (p. 85)) en strofe 145 a van de Carmina Burana (1985, p. 470; zie n. 137) Vvere div werlt alle min von deme mere unze an den Rin. In tegenstelling tot L 16 gaat het steeds om het aanduiden van een geografisch gebied, waarbij ook andere rivieren en locaties genoemd kunnen worden (Sayce 1982, p. 387; vgl. Veldekes zwischen dem Roten (Rhône) und der Sowe (Save) MF 56, 11 (p. 98), Willaert 1996, p. 1, p. 4). In zijn Vorstudien citeert Rooth echter een in deze context opmerkelijke passage uit het Bouc van seden vss. 1016-1018 Al haddi also vele scats geladen Alse inde scelde ende inden rijn Menich dropel waters sijn (handschrift Comburg F. 109 V a rr. 16-18; Brinkman en Schenkel 1997, I p. 539). Zie ook MNW 6, 1392. Bij vss. 21-22 kiest De Paepe (1970, p. 77) voor de eerste interpretatie (‘als zij op wie zijn hart hoopt, zich (blijft) verbergen’), Rooth (1928, p. 17) voor de tweede waarbij hij de spreukstrofe niet geheel correct vertaalt (‘es mag so viele Liebhaber geben, wie der Strom des Rheins Tröpfchen hat, niemand vermag die stille Hoffnung seines Herzens der Geliebten zu verhehlen, sonst würde er vergehen’). Het rijm droppe:hope (vss. 19, 22) zou van oostelijke oorsprong kunnen zijn: vgl. tropfe:hoffe (Lexer I, 1322; 2, 1524-1525) of drope (Middelnederduits): hope (Mnd. Handwörterbuch 1, 484). Andere opvallende rijmparen in 1.3.2.


139 zal hij het er levend afbrengen. Gaat zij echter niet op zijn gevoelens in of moet hij die verzwijgen, dan koerst hij zijn ondergang tegemoet.141 Rooth 1928, p. 17, p. 59; De Paepe 1967, vss. 1-6 p. 115, vss. 7-14 p. 117, vss. 17-22 p. 114; De Paepe 1970, p. 76-77; Hemmes-Hoogstadt 1994, p. 1-17; reproductie zie afb. 6 p. 54.

141

Onder dit gedicht, gescheiden door een iets grotere ruimte dan die tussen L 15 en L 16, staat nog een regel. De notatie is als die van een eerste spreukstroferegel: twee rijmende verzen in één regel, met opengelaten initiaalplaats en de representant ervan in de rechtermargerand (vgl. L 16). Als vele spreukstrofen opent vs. 23 met betrekkelijk voornaamwoord Die (vgl. vs. 17), rijmwoord ontfinghe zal daar de persoonsvorm bij zijn (‘Die graag zou ontvangen’). Het ontbrekende vervolg bemoeilijkt de interpretatie van vs. 24. Luidt die ‘in enigerlei zaak, aangelegenheid’ (MNW 2, 200 (3))? Of is naar analogie van in genen dingen ‘op generlei wijze’ (MNW 2, 203) de vertaling ‘op enige manier’? Of is dinc ‘beding, voorwaarde’ (2, 203 (6)) ‘onder enige voorwaarde’? Met Rooth (1928, p. 12, p. 17 n. 21, p. 59) en De Vreese (beschrijving van L in de BNM te Leiden) beschouw ik deze regel als een custode (zie 1.2.1, vgl. n. 124).


140

2.3 De teksten van de fragmenten-Brussel Met L 16 eindigen de teksten op het Lundse bifolium. De volgende acht gedichten zijn op de twee bladen van de fragmenten-Brussel overgeleverd. Hun bespreking is gelijk aan die van de Lundse opgezet.

B 1 Ach over den wederstoet Incipit: Eens gheen onmote Bij de overlevering op F. 1 R a 1-26: Verticale vouwen hebben de kapitaalkolom wat in elkaar doen schrompelen. De initialen (rr. 3, 9, 19) en rr. 1-2 en 25-26 zijn in rood uitgevoerd. Bijna alle tussen haakjes geplaatste letters zijn beschadigd en/of heel vaag. Meestal maakt De Vreese daar bij zijn transcriptie geen melding van (r. 1 dlief, haten; 18 mi), van onleesbare letters evenmin (r. 2 trouwe, 12 heet; 13 slevens; 19 troests). Misschien heeft hij meer kunnen ontcijferen. 2 Deze regel loopt door tot in het begin van de b-kolom (F. 1 Rb 2). Tussen de o en de w bevinden zich bij tr(.)we twee gaatjes boven elkaar. Na de c en de e-metnasaalstreep (die De Vreese slechts vermoedt) staat een onleesbare letter. De Vreese noteert dat er in geen geval comen stond. 3 Op de rode initiaal E volgt een gerubriceerde kapitaal E. 9 Lengteverschil met de i leidt bij SInt tot keus voor een kapitaal (vgl. r. 19 DIe; F. 1 R b 3 DIer). 11-13 Een beschadiging zorgt steeds voor een onleesbare letter in het tweede woord. Van (m.) in r. 11 is alleen de eerste stok nog te zien (bij De Vreese idem) met rechtsboven een boogje; daarnaast een tweede boogje (?) en het bovendeel van een letter (i?). De derde letter van he(.)t lijkt een e (r. 12), die in sl(.)uens blijft onleesbaar (r. 13). 16 Na ic lijken nog wat inktresten aanwezig waarvan de laatste een t zou kunnen zijn. De Vreese zwijgt. 19-21 Een naar beneden steeds breder uitlopende beschadiging heeft in elk tweede woord letters doen verdwijnen. Hun aantal is in rr. 19 en 21 nog vast te stellen, in r. 20 niet meer (De Vreese vult lie(vere) aan). In r. 21 kunnen de resterende onderkantjes van de eerste drie ontbrekende letters die van der zijn. De Vreese noteert we(der sto)et. 25 De onleesbare letter vóór iet is misschien een n. De Vreese noteert... et.

Billec mach dlief dienen haten, 1

Billec mach (dlief) Dien trouwe noch dienst en coemt te dienen (hate)n baten.


dien tro(.)we noch dienst en c(.)em(.) te baten EEns gheen onmote Eens gheen onmote, 5

Dat hem verdrote

Dat hem verdrote

Sleuens sere

Slevens sere,

Die vyt sire vrouwen

Die uyt sire vrouwen

5

Herte dor trouwen Herte dor trouwen Ghesloten were

Ghesloten were.


141

SInt si mi vyt haer Sint si mi uyt haer herten sloet herten sloet, 10

Die ic vaste hebbe Die ic vaste hebbe 10 besloten besloten In (m.) dier mi nie In mi, dier mi nie verdroet verdroet,

15

So he(.)t mi slijfs verdroten

So heet mi slijfs verdroten

Ende sl(.)uens vtermaten

Ende slevens utermoten.

Ach ouer den wederstoet

Ach over den wederstoet,

Die mi heet wederstoten

Die mi heet wederstoten

15

Alle vroude dier ic Alle vroude, dier ic ghenoet Ende van hadde ghenoten

Ende van hadde ghenoten,

Die m(i) ter doet wert coten

Die mi ter doet wert coten.

DIe (tr...)ts gheniet Die troests gheniet 20

25

Van lie(---) iet

Van lieven iet,

Alst w(e.....o)et

Alst wederstoet,

Beter weren

Beter weren

Hem die meren

Hem die meren

Dier b(ette)r doet

Dier better doet.

Minn(e.)iet terijst Minne niet terijst dan eest dat sak(e) dan eest dat sake

20

25

dat si e(s swr)ugers Dat si es swrugers tonghemake tonghemake. De strekking van de rode tweeregelige spreuk aan het begin is, dat de minnaar terecht weerzin tegen zijn minnedienst mag koesteren als die niet door de dame gewaardeerd wordt. De constructie laat twee interpretaties toe. Allereerst die met subject dlief ‘de minnaar’ (vs. 1) die ‘met recht’ (Billec) het dienen van de dame mag haten. In vs. 2 volgt de bijvoeglijke bijzin bij dlief ‘voor wie trouw en minnedienst


niet in zijn voordeel werken’ (coemt (?) te baten).142 De andere heeft vs. 2 als subject waarbij Dien een ingesloten antecedent bevat (‘Hij voor wie...’). In vs. 1 staan dan persoonsvorm mach (haten) en object dlief dienen (‘het dienen van de geliefde’). De allitererende (d) en assonerende (ie) sleutelwoorden dlief, dienen/dienst onderstrepen met Dien deze uitspraak, waarvan de teneur terugkeert in de beginspreukstrofe van het eronder genoteerde gedicht. Die spreukstrofe opent met de uitdrukking Het en es ghene onmate ‘het is alleszins gerechtvaardigd’. Het met gheen assonerende Eens is samengetrokken uit (h)et en es, rijmwoord onmate Limburgs gekleurd tot onmote (vs. 3). Het vers is een variant op Billec (vs. 1). Wat er ‘terecht’ is volgt in vss. 4-5 ‘dat hij een grote weerzin zou hebben (benadrukt door een d-alliteratie) tegen zijn leven’.143 Dat

142

143

De emendatie coemt is gebaseerd op de letterresten, de combinatie met te baten (MNW 1, 597) en het metrum van deze spreuken, die volledig overgeleverd meest vier beklemtoonde lettergrepen tellen afgewisseld met een ongeaccentueerde syllabe (zie 3.1.4). De Vreese (1895, p. 261) meent als derde letter na de c een e met een streepje erboven te zien. Ook Rooth stelt in zijn Vorstudien de lezing coemt voor. In het Middelnederlands zijn zinnen met een meervoudig subject en een persoonsvorm in het enkelvoud ‘zeer talrijk’ (Stoett 1923, §208). Zie voor Het... onmate MNW 5, 819; et naast het Van Loey 1976, I §28 h + Aant., II §9. L 15:22 heeft de te vergelijken uitdrukking Dats wonder clene. In het Limburgs wordt een tot een geronde ao-klank geworden a vaak als o(e) gespeld (vgl. vs. 13; zie 1.3.1). Onpersoonlijk werkwoord verdrieten wordt met de datief/accusatief van de persoon (hem) en de genitief van de zaak (Slevens) geconstrueerd (MNW 8, 1655; Stoett 1923, §167 II, §186+opm.). Rijmwoord verdrote sluit grammatisch aan bij het dito rijmpaar verdroet: verdroten in vss. 11-12.


142 gaat verder dan het haten van zijn minnedienst (vss. 1-2): het hele leven zou hem nu tegenstaan. De reden staat in de tweede halfstrofe, een bijvoeglijke bijzin bij hem (vs. 4), de minnaar die - ‘ondanks zijn trouw’ (vs. 7) - buiten het hart van zijn dame zou zijn gesloten. In deze mededeling wordt vs. 2 uitgewerkt, met een herhaling van trouwe(n) dat net als in B 7:19-20 en vss. 19-22 van L 2 en L 12 als rijmpartner een voorkeur voor vrouwe(n) heeft. Met een lange e-assonantie en een met vs. 6 gecombineerde s-alliteratie is vs. 5 nadrukkelijk aanwezig. Een rijmpaar met lange e<â +umlaut: ê
144

145

Zie de interpretatie van L 14:1-2 (aldaar en n. 113). Van de emendaties in vss. 11-13 levert alleen de i van mi voor De Vreese 1895 een leesprobleem op. Bij het rijmwoord van vs. 13 transcribeert hij het handschrift en merkt op dat het rijm utermoten vereist, maar er utermaten staat ‘dat er door een afschrijver kan in gebracht zijn’ (p. 261). Ik heb voor rijmherstel door de Limburgse spelling (vgl. n. 143) gekozen; zie ook onmote in vs. 3. Men kan Ach als substantief in de betekenis ‘geween, gejammer’ opvatten (MNW 1, 7). In Hadewijchs Strofische Gedichten komt wederstoet vijfmaal voor (bijna uitsluitend als rijmwoord) waarvan viermaal in combinatie met doet (vgl. vs. 18; Willaert 1984, p. 138, p. 230, p. 262, p. 365, p. 375). Letterlijk betekent werkwoord wederstoten ‘terugstoten, -duwen’; MNW 9, 1988 Aanm. noemt als synoniem ook verdriven. De Paepe (1970, p. 67) vertaalt vss. 14-16 ‘Wee de ellende die me alle vreugde heeft ontroofd’. Vgl. voor deze passage L 13:15-16 met eveneens de tegenstelling vroude-verdriet. De genitief van betrekkelijk voornaamwoord dier is afhankelijk van ghenoet (MNW 2, 1424-1425; Stoett 1923, §167 II; vgl. vs. 19). Dit verdwenen (weggekrabde?) rijmwoord ligt vast als grammatische rijmpartner van ghenoten (vs. 17) en d-rijmwoord op -oet.


143 tonen een op vss. 9-11 geënt procédé: bij subject Die (=wederstoet) hoort in vs. 15 meewerkend voorwerp mi, in vs. 16 daarentegen is dier (=vroude) het object en ic het subject. De verzen rijmen echter niet grammatisch. Vs. 16 loopt door in vs. 17, waarbij rijmwoord ghenoten nu niet met de genitief maar met van (‘ervan’, van haar?) geconstrueerd is.146 De herhaling wekt de indruk louter ter aanvulling van het grammatisch rijm te dienen. Ook dit middendeel eindigt weer in mineur met een tweede bijvoeglijke bijzin bij wederstoet (vs. 14), die in bouw veel overeenkomst met de eerste (vs. 15) vertoont: ‘(de rampspoed) die mij tot de dood zal martelen’. Een alliteratie benadrukt Die... doet. Rijmwoord coten is pas uit de late 16e eeuw bekend.147 De grammatische rijmparen zijn opmerkelijk: met uitzondering van substantief wederstoet (vs. 14) staan alle d-rijmwoorden in de eerste/derde persoon enkelvoud, de e-rijmwoorden zijn participia met een vorm van hebben. Het frequente spreukstrofebegin in L met betrekkelijk voornaamwoord die komt in B slechts op deze plaats en in B 8:3 voor. Deze slotspreukstrofe is bijna spiegelbeeldig aan die in vss. 3-8 opgezet. Ging daar de hoofdzin voorop met antecedent hem in de tweede regel (vs. 4) en vulde de bijvoeglijke bijzin (Die...) de tweede halfstrofe, nu begint de éérste halfstrofe (vss. 19-21) met de bijvoeglijke bijzin (Die...) en staat de hoofdzin aan het eind met antecedent Hem in de een na laatste regel (vs. 23). Openingsvers 19 herhaalt tot en met een grammatische variant op het rijmwoord vs. 16 (gheniet:ghenoet), waarbij vroude vervangen is door synoniem troests (‘genoegen, genot’). Vs. 20 sluit daar met Van bij aan. Beide verzen luiden: ‘Wie in enig opzicht (iet) genot smaakt van de (ge)liefde’, waarna vs. 21 rijmklank èn rijmwoord wederstoet (vgl. vs. 14) uit het middendeel herhaalt ‘als 't tegenzit...’.148 De spreukstrofe besluit met de uitspraak dat dan voor de minnaar (Hem) ‘de tijdingen van de bittere dood (vss. 23-24) beter zouden zijn’ (vs. 22). Daarmee wordt bedoeld dat als de genietingen van de liefde in hun tegendeel ver-

146

147

148

Omdat De Vreese (1895, p. 261) geen emendatie of opmerking plaatst bij het slot van vs. 16 noteert hij bij Ende (vs. 17) Ende si? Rooth voegt in zijn Vorstudien na van toe [haer?]. Zie MNW 2, 1425 voor genieten van. MNW 3, 1991 noemt voor coten ‘kwellen, martelen’ de 16e-eeuwse bron Politieke refereinen (zie MNW 10, 1027), door Ph. Blommaert uitgegeven teksten uit een Gents handschrift van na 1584 (Gent, UB, 583; De Bruin en Oosterman 2001, p. 748 H138); daarin eveneens de combinatie ter doot coten. In het Oostmiddelnederlands (en Limburgs) wordt het futurum omschreven door werden (MNW 9, 2182 (10); Stoett 1923, §243 opm. IV). De emendaties van de in vss. 19-21 onleesbare/verdwenen letters zijn op verschillende wijzen gerealiseerd. In vs. 19 had De Vreese blijkbaar geen leesprobleem: hij noteert zonder opmerking troests. Het stukje onbeschreven perkament vóór iet (vs. 20) laat na lie genoeg ruimte voor ven (vgl. lieven in B 2:19, B 3:23, B 4:2), niet voor De Vreeses lie(vere). Substantief lieven moet na Van een datief zijn en kan herleid worden tot die lieve ‘de geliefde, beminde’ (MNW 4, 531) of ‘de liefde’ (4, 572 (2)). Ook een gesubstantiveerde infinitief ‘het beminnen’ is denkbaar. Vgl. B 4:25-26 met een driemaal herhaald liefs troest. Lieven levert een metrisch probleemloos vers op (twee heffingen liéven iét en een regelmatige alternantie van een geaccentueerde en een ongeaccentueerde syllabe; zie 34.2). Bij De Vreeses lie(vere) is dat niet het geval. Iet als ‘ooit’ zou prachtig passen maar vereist een persoonsvorm in de verleden tijd; een eventuele combinatie iet troests moet bij gheniet in de genitief (iets) staan. Letterrestjes tussen w(e.....o)et maken de lezing wederstoet zeer aannemelijk (vs. 21; vgl. vs. 14).


144 keren (vss. 19-21) voor de minnaar de bittere dood veel beter - ik zou willen interpreteren ‘verkieslijker’ - is (vss. 22-24). Is er een relatie met Hadewijchs Strofisch Gedicht XX:19 Beter es die doet dan bitter leven?149 Ook in dit gedeelte treden alliteraties (vss. 21-22 w; vss. 23-24 d) en assonanties (vss. 19-20 ie; vs. 22 lange e) op met de rijmwoorden in de hoofdrol. De keuze voor Beter-better is onderdeel van het poëtisch spel, net als de herhaling van woord en rijmklank bij doet (vgl. vs. 18) dat nu als rijmwoord het gedicht afsluit. Uit de tweeregelige spreuk leren we, dat de minne (als samenbindende kracht; vgl. B 5) slechts stuk scheurt als zij in ellende of gevaar verkeert door de jaloerse verklikker. Letterlijk staat er: ‘Liefde splijt niet dan is dat het geval dat (tenzij) zij is verontrust door de verrader’.150 Deze na een witregel in rood genoteerde spreuk onderhoudt geen relatie met dit gedicht. Pas in de slotspreukstrofe van B 2 lezen we een te vergelijken mededeling zonder dat daaruit een direct verband geconcludeerd mag worden (zie ook 3.1.4). Meer dan eens wordt gesteld dat de minnaar die door de dame buiten haar hart gesloten is, terwijl hij haar nog wèl in zijn hart draagt, walgt van zijn hele leven. Dat valt te billijken. De ellende die nu zijn deel is, zal leiden tot zijn dood. Daar zou hij echter beter mee af zijn nu zijn vroegere vroude door wederstoet teloor is gegaan. De Vreese 1895, p. 261-262; De Paepe 1967, vss. 14-16 p. 119; De Paepe 1970, vss. 14-16 p. 67; reproductie zie afb. 7 p. 55.

149

150

De betekenis van mare (hier in de umlautsvorm mere) ‘tijding, mededeling, bericht’ (MNW 4, 1164 (3), 1438) kan van het bericht ook overgaan op die van de gebeurtenis zelf (1166 (6)), in dit geval niet ‘de berichten van de bittere dood’ maar die dood zelf. De combinatie bitter en doot komt in het Middelnederlands meer voor (MNW 2, 294-295), die van mare en doot heb ik nog niet aangetroffen. Hadewijchs vers in Willaert 1984, p. 169. Is de vóór iet onleesbare letter inderdaad een n, dan past deze emendatie metrisch (als eerste van de vier heffingen afgewisseld met vier ongeaccentueerde syllaben; zie 3.1.4) en semantisch goed in dit vers. Persoonsvorm terijst moet verwant zijn aan teriten ‘scheuren, splijten’ dat aansluit bij het Middelhoogduitse zer(r)îzen (MNW 8, 254, 255) of zijn samengesteld uit praefix te ‘uiteen’ (MNW 8, 123) en riten ‘scheuren, splijten’ of risten in de betekenis(?) ‘bijeenvoegen’ (MNW 6, 1460, 1459). De uitdrukking eest (es et) dat sake dat, een versmelting van eest dat en es dat sake, is een omslachtige formulering van ‘in geval’, ‘tenzij’ (MNW 7, 71-72). De combinatie tongemake sijn ‘er ellendig aan toe zijn’ wordt in MNW 5, 609 niet met een genitief, wel met van geconstrueerd; zo ook tongemake ‘onrustig, beangst’ (610). Bij de betekenis ‘vertoornd, ontstemd’ staat wel een genitief van oorzaak (611). Hoort tonghemake met es bij de werkwoorden die vergezeld van de genitief een gemoedsbeweging uitdrukken (Stoett 1923, §167 II)? Die genitief is swrugers, een niet in L voorkomend synoniem van de nider, die met zijn praatjes de gelieven in diskrediet wil brengen (zie ook 3.7.1 en 4.5).


145

B 2 So grote pine dor haer Incipit: Dier minnen sede Bij de overlevering op F. 1 R b 1-26: De rechterzijde van dit blad is afgesneden, waardoor het slot van de lange regels 1-2, 9-18 en 25-26 verloren is gegaan, Rr. 1-2, 25-26 en de initialen van 3, 9 en 19 zijn in rood uitgevoerd. Op die initialen volgen gerubriceerde kapitalen. De tussen haakjes geplaatste letters zijn heel vaag en/of beschadigd zonder dat De Vreese daar bij zijn transcriptie iets over opmerkt. Misschien kon hij meer ontcijferen: een aantal voor mij onleesbare letters (in sede (r. 3), bleven (19), Ghevensde (24), Minne (25)) noteert hij zonder meer. 2 Vanuit de a-kolom eindigt F. 1 R a 2 pas in deze regel die daardoor wat verder naar rechts begint. Bij een gat zouden de restanten van de laatste letter van he(.) drie stokjes verbonden door twee boogjes (m) kunnen zijn. Het volgende woord bestaat slechts uit n plus letterrest. De Vreese leest h....n.. 3 Vóór de initiaal een kleine representant d. De laatste letter van sed(.) is op een haaltje na in een gat verdwenen. 9-10 De op de initiaal I volgende kapitale N heeft een opvallende vorm. Zie ook F. 1 V b 5 en 1.2.2 slot. De Vreeses transcriptie creeg zal een vergissing zijn; hij vult grot in vs. 9 aan tot grot(e), pin tot pin(e) in vs. 10. 13 De letterrest na mi is een verticale streep met een aanzetje linksboven (eerste poot van een n?). 14 Van de m op het regeleind resten de eerste twee poten verbonden door een boogje waarnaast een tweede boogje. 17 Bij verswi(n---) zijn van de n alleen de eerste poot met het begin van een verbindingsboogje nog te zien; De Vreese vult aan verswin(en). 19 Tussen beide e's is bij ble(.e)n slechts een stokje te onderscheiden. 25 Op een heel vage initiaal M volgt een onleesbare letter met nasaalstreep (daartegen nog een streepje van een i?) en een tweede onleesbare letter (n?). 26 De Vreese leest het tweede woord als de; in het volgende drie(?)letterwoord ziet hij een ij (er lijken inderdaad twee streepjes boven te staan); aan het slot noteert hij doe....

En wilt en mach en... 1

En wilt en mach en Liefs lief ontien hem (..---) niet... Liefs lief ontien he(.) n(.---) DIer minnen se(d.) Dier minnen sede Es. wat te lede

5

Es, wat te lede

Haer mach geschien Haer mach gheschien,

5


Dor gheen verlies

Dor gheen verlies

Soen wilt si dies

Soen wilt si dies

Haer niet onttien

Haer niet onttien.

IN creegh (n)oyt so In creegh noyt so grot(---) grote pine 10

Dor haer dat ic der Dor haer, dat ic der 10 pin(.---) pinen Af wilde sijn alst dherte (---)

Af wilde sijn alst dherte mine (?)

Haer tontien iet als Haer tontien iet als te (---) te minen (?)


146

15

Vreden / dat mi noch mi(.---)

Vreden, dat mi noch mi...

Want alle dier werelt (m ---)

Want alle dier werelt medicine (?),

T(r)oest noch raet van m(---)

Troest noch raet van 15 medicinen (?)

Die pine daer (ic) omme(---)

Die pine, daer ic omme verswine,

En d(ad)en niet verswi(n- --)

En daden niet verswinen

Vo(r) die wr(ugh)er Vor die wrugher die mi dwinen. die mi (d- --)

20

25

TWe (l)ieuen ble(.e)n

Twe lieven bleven

Al haer leuen

Al haer leven

In rasten wale

In rasten wale,

En dade leder

En dade leder

Die(r) verreder

Dier verreder

(Ghe.)ensde tale

Ghevensde tale.

(M.n.)e es een (gr)ondelo(e---)

Minne es een grondeloes...

(beg)hee(r)t d(....) da(e---)

Begheert d... dae...

20

25

Het ontbreken van het slot stelt ons bij veel verzen van dit gedicht voor problemen. Ook bij de tweeregelige spreuken is dat het geval. Van het eerste vers resten nog twee werkwoordsvormen in de derde persoon enkelvoud die elk door een ontkenning vooraf worden gegaan. Is het laatst overgeleverde woord ook een negatie en volgde daar nog een derde werkwoordsvorm op? In het tweede vers staat waarschijnlijk dat ‘de geliefde zich (?) niet (?) van zijn beminde losmaken...’. Het onvolledige he(.) moet dan wederkerend voornaamwoord hem zijn bij infinitief ontien en de n het begin van niet (vgl. vs. 8). Fungeert lief ook als subject bij de persoonsvormen wilt en mach (vs. 1 )? Bij volledige overlevering tellen de tweeregelige spreuken meest vier heffingen afgewisseld met een ongeaccentueerde syllabe (zie 3.1.4). Aan vs. 1 ontbreken na wílt en mách dan nog twee geaccentueerde en één - bij een vrouwelijk rijm twee - ongeaccentueerde syllaben. Na liéf, ontién en niét (?) zijn dat er in vs. 2 respectievelijk één en één (of twee). Stond er iets als Liefs lief ontien hem niet en


can (vgl. vss. 7-8)?151 Met de in deze spreuken populaire herhaling van een vorm van lief assoneren niet en wellicht ontien (zie 3.3.7). Beide verzen preluderen formeel (wilt, mach, ontien hem niet) en waarschijnlijk semantisch op de beginspreukstrofe. Die spreukstrofe zet uiteen wat ‘de aard (sede) van de liefde is’ (vss. 3-4) waarbij op het in deze strofen vaker vooraan het vers geplaatste enjambement Es (zie 3.5.1) met een achtergeplaatste punt extra wordt gewezen. Namelijk: ‘wat haar (ook) tot haar verdriet/nadeel mag overkomen...’ (vss. 4-5). Dan staat er letterlijk: ‘door geen ellende (vs. 6) zo zal zij zich daaraan niet onttrekken’ (vss. 7-8). Hier kan het met si allitererende So (<So en), dat voor nadruk zorgt en gebruikt wordt als het subject op de persoonsvorm volgt (wilt si), beter onvertaald blijven. Na gheen (vs. 6) is dat bij de negatie en (<Soen)... niet noodzakelijk. De van Haer onttien (vs. 8) afhankelijke genitief dies verwijst naar substantief leet (vs. 4 te lede),

151

Zie voor wederkerend hem onttien ‘zich verwijderen van, onttrekken aan’ met de genitief MNW 5, 1319 (2, 3); Stoett 1923, §168. Rooth vult (geïnspireerd door vs. 5?) de spreuk aan tot En wilt en mach en [can gheschien] Liefs lief ontien h[em niene nien?] (Vorstudien).


147 misschien ook naar sede (vs. 3) dat zowel vrouwelijk als manlijk is.152 Door geen narigheid zal de minne zich van haar stuk laten brengen, zal zij haar aard verloochenen. In deze laatste verzen zien we bij de rijmwoorden verlies:dies en onttien aansluitende ieplus lange i-assonanties. Het middendeel mist eveneens het slot van alle verzen. Soms is het hele rijmwoord verloren gegaan (vss. 9, 11-12, 16), elders staat nog het begin ervan. Als men aanneemt dat de dichter ook hier in de direct op elkaar volgende d- en e-rijmwoorden grammatisch rijm heeft toegepast, valt er nog wel wat te reconstrueren. Ter controle kan men dan scanderen, in de veronderstelling dat ook deze versregels een regelmatige alternantie van het doorgaans gebruikelijke aantal heffingen en ongeaccentueerde syllaben kenden (zie 3.4.3). De eerste middendeelhelft sluit bij de uitspraak uit de beginspreukstrofe aan dat de minne zich door geen narigheid uit het veld zal laten slaan. Zo ook de ic. Hij stelt: ‘Ik (In
152

153

154

Hoewel MNW 7, 847 (5 d) de combinatie der minnen sede als een omschrijving voor minne beschouwt, geef ik er in vs. 3 de voorkeur aan sede (een vaststaande emendatie als rijm op lede) wel te vertalen (vgl. Hadewijchs Strofische Gedichten XIX:71 en XXVII:23 (Rombauts en De Paepe 1961, p. 144, p. 196)). Zie voor te(n) lede ‘tot zijn verdriet, ongeluk’ MNW 4, 298; leet ‘nadeel’ 299 (3). Dit gebruik van so in MNW 7, 1441 (10); Stoett 1923, §325. Het niet vertalen van de negatie bij Stoett 1923, §231 en B.v.d. Berg 1971, p. 35-36; hem onttien met de genitief zie n. 151. De Vreeses transcriptie So en (p. 262) i.p.v. Soen is interpreterend. De Vreese (1895, p. 262) vult het verseinde aan tot grot(e). Zie voor af sijn (van personen) met de genitief ‘van iets af, ontslagen zijn’ MNW 1, 205 metals voorbeeld o.a. nu es Heinriic... siere pinen af. Voor voegwoord als zie MNW 1, 361. Een met dherte... Haer tontien te vergelijken formulering staat in B 8:19-21; onttien betekent in de niet-wederkerende vorm ‘ontnemen, onttrekken’ (MNW 5, 1317 (3)). Voor de uitdrukking als(e) te zie MNW 1, 365. Vrede als ‘gemoedsrust’ in MNW 9, 1257 (10 b); de betekenis ‘genoegen, genot’ (1255 (6)) lijkt mij hier niet te passen.


148 woord mine in vs. 11 zitten Rooth en ik in vs. 12 onherroepelijk aan minen vast. Naast de ontbrekende rijmwoorden vormen de in vss. 10-13 vermoede enjambementen een extra handicap bij de interpretatie. Pas na Vreden, een in het middendeel zelden gezien enjambement van één woord (zie 3.5.2), worden we door een virgula (/) op dit verschijnsel geattendeerd. De opvatting dat alst dherte mine in vs. 11 een toevoeging bij ic uit vs. 10 is, leidt tot ‘dat ik - evenals mijn hart (vs. 11) - van dat verdriet àf wilde zijn’ (vss. 10-11). De formulering ic - alst dherte mine zou dan een onderscheid tussen verstand en gevoel van de minnaar aangeven. Daarna begint er in vs. 12 een nieuwe zin: ‘Haar iets te ontnemen voor mijn gemoedsrust...’155 Herhaling van de persoonsvorm wilde lijkt me na alst dherte (vs. 11) bij tontien (‘evenals mijn hart haar wilde te (!) onttrekken’) geen optie. Tot zover deelt de ic mee dat de dame hem nooit zo veel verdriet gaf dat hij daarvan verlost wilde zijn, al ware het voor zijn gemoedsrust... Of: dat hij daar rationeel en gevoelsmatig vanaf wilde zijn. Haar voor zijn gemoedsrust iets te ontnemen... In beide gevallen ligt het vervolg verborgen in de rest van vs. 13. Nu stapelen de problemen zich op. Is dat een voegwoord, aanwijzend of betrekkelijk voornaamwoord? Bij dat laatste komen als antecedenten dherte en iet in aanmerking. Is dat het subject en staat de persoonsvorm in het rijmwoord dat op -inen moet eindigen? Dan is er sprake van een meervoudsuitgang, deelwoord of infinitief. Dat die rijmklank direct op het afgesneden mi... volgde (>minen met een heffing op de voorlaatste lettergreep) acht ik onmogelijk. Weliswaar telt dit e-rijmwoordvers zo drie heffingen maar semantisch loopt de zaak vast. Het is echter denkbaar dat er net als in vs. 12 (en vss. 15, 18) vier heffingen waren, wat na het geaccentueerde woordbegin mí... vóór het rijmwoord op -ínen nog ruimte voor een onbeklemtoonde syllabe laat. Wat stond er tussen deze woordresten? Mijn fantasie en het Retrograad woordenboek van het Middelnederlands laten me hier in de steek.156 Ook Rooth zwijgt. Wellicht is het tot zover opgetrokken bouwwerk toch een kaartenhuis. Het lijkt erop dat er na vijf verzen in het middendeel met Want (vs. 14) een nieuwe gedachte ontwikkeld wordt. In de eerste helft ging het over pine als liefdesverdriet dat nooit zo hevig was dat de minnaar daarvan af wilde zijn. Weer is er sprake van pine (vs. 16) maar nu in de letterlijke betekenis: een pijn die niet verdwijnt en de oorzaak ervan. In plaats van een tijdsverschil wordt er een ander aspect belicht, met een mogelijk conjunctiefgebruik in vs. 17 (zie 3.5.2). Van de in vss. 14-15 afgesneden rijmwoorden is alleen de beginletter m nog over. Het zullen twee substantieven geweest zijn. Aan het eerste ging de genitief dier werelt vooraf, de grammatische rijmpartner in vs. 15 wordt ingeleid door van. Ze eindigen uiteraard op -ine en -inen met het accent op de voorlaatste lettergreep. De met m beginnende syllabe was eveneens geaccentueerd, zodat er tussen deze beide nog een onge-

155 156

Voor het hart als zetel van gemoedsaandoeningen: MNW 3, 388 (2); enen iet onttien in MNW 5, 1317 (3). Zie voor dit woordenboek B.v.d. Berg 1972, p. 83-84 (-ine), p. 218 (-inen); bij een Limburgse spelling -inen voor -ienen (zie 1.3.1) ook p. 82 (-iene) en p. 216 (-ienen). Bij rijmwoorden op -ine(n) liggen ie-assonanties in vss. 11-13 in de lijn der verwachting.


149 accentueerde stond. De invulling die ik mij hier veroorloofd heb, voldoet aan alle genoemde voorwaarden en is semantisch goed mogelijk. Immers, ‘alle medicijn van de wereld (vs. 14), hulp noch advies van geneesheren’ (vs. 15), waarna als persoonsvorm bij dit subject daden (vs. 17) en als object Die pine (vs. 16) hoort, ‘zouden d(i)e pijn niet doen verdwijnen’.157 Uit het grotendeels bewaard gebleven e-rijmwoord van vs. 17 dat verswinen moet hebben geluid, kan dat van de bijvoeglijke bijzin bij pine worden afgeleid ‘waar ik om verkwijn’ (vs. 16). In het laatste vers van het middendeel komen we eindelijk te weten waardoor die andere pijn veroorzaakt wordt, waartegen geen kruid gewassen is en de artsen machteloos staan. Die pijn verdwijnt niet ‘in tegenwoordigheid van de jaloerse roddelaars, de verklikkers die mij doen wegkwijnen’ (vs. 18). Het e-rijmwoord van dit vers moet weer op -inen eindigen. De lettergreep die met een d begint draagt de vierde heffing en de vocaal van de rijmklank, waardoor de emendatie dwinen - een synoniem van verswine(n) - een reële optie is.158 Met al deze rijmwoorden op -ine(n) assoneren in het middendeel heel wat woorden met een lange i en misschien ook met ie (zie 3.3.7). Op de rol van die wrugher gaat de slotspreukstrofe in. Eerst wordt de situatie zonder deze lieden geschetst: ‘Twee gelieven zouden hun hele leven zeker ongestoord (of: in vreugde) blijven’ (vss. 19-21). Tussen beide e's van het op leven (vs. 20) rijmende en met Twe assonerende slotwoord van vs. 19 moet een v verdwenen zijn, rasten (vs. 21) zal terugverwijzen naar Vreden in het problematische vs. 13. In de tweede halfstrofe doen zij hun verwoestend werk. Er staat letterlijk: ‘als geen verdriet/pijn zou doen (vs. 22) de verzonnen praatjes van d(i)e verklikkers’ (vss. 23-24). Zonder het verdriet en de pijn die de kletspraatjes van de ‘verraders’ van de gelieven veroorzaken, zou hun relatie niet verstoord worden. Hier worden die wrugher met een synoniem aangeduid dat in umlautsvorm is afgeleid van het werkwoord verraden ‘iemand door inblazingen bij een ander zwart maken’ (MNW 8, 2261 (2)). Ook En dade is een herhaling uit de tweede middendeelhelft, in vs. 17 eveneens aan het versbegin, rijmwoord lede(r) staat ook in de beginspreukstrofe in rijmpositie (vs. 4). Ik vraag me af of de hier gedane uitspraak

157

158

Zie voor troest ‘hulp’ MNW 8, 719. In vss. 14-15 kan medicine ook met ‘geneesheren’ vertaald worden en medicinen als ‘geneeskunde’ (zie MNW 4, 1277 medicijn ‘geneesheer’, 1278 medicine ‘geneeskunde, medicijn’). Al schijnt - anders dan in de geestelijke lyriek de term medicine in de profane minnelyriek vrij zeldzaam te zijn, het eerste van de twee Westvlaamse minnedichten uit Ter Doest (ca. 1280-1290) begint met het rijmpaar pine:medicine en van de drie keer dat medicijn als rijmwoord in het 14e-eeuwse Gruuthuse-liedboek voorkomt, luidt de rijmpartner tweemaal pijn (Willaert 1984, p. 67-71, p. 416 n. 240; Heeroma 1966, nrs. 30 (p. 296), 32 (p. 300), 107 (p. 462)). Ook in de Vlaamse Rose rijmt medicine op pine (Heeroma 1958, p. 110 vss. 108-109; Van der Poel 1989, p. 137 n. 47). Formeel kan daden een conjunctief en een indicatief zijn. In vs. 16 is verswinen intransitief (‘verkwijnen’), in vs. 17 transitief (‘verdwijnen’) gebruikt (MNW 9, 116-117). Ook Rooth (Vorstudien) kiest voor deze emendaties. In lied VII gebruikt Jan van Brabant in vss. 5 en 9 eveneens de rijmwoorden verswine en pine (Willaert 1984, p. 75-76; 2003, p. 104). Naast ‘doen wegkwijnen’ kan de emendatie dwinen (vgl. Rooth in zijn Vorstudien) nog ‘vernietigen’ betekenen (MNW 2, 503). Dit rijmwoord besluit een aantal d-alliteraties in vss. 16-18 en is met de andere -ine(n)-rijmwoorden onderdeel van een serie ie-/lange i-(?) assonanties in vss. 14, 16-18. De term wrugher komt in L niet voor, in B driemaal (zie 3.7.1 en 4.5).


150 wellicht aan een bepaalde zegswijze refereert. Vergelijk de inhoud, maar vooral de formulering uit Dire Potters Der minnen loep IV vss. 1665-1666 Die wael mit rusten souden sijn en dede der clapper valsch venijn met In rasten wale En dade leder Dier verreder Ghevensde tale (vss. 21-24).159 Semantisch en formeel toont deze spreukstrofe een neiging tot een balansconstructie. De gewenste positieve omstandigheden van de Twe lieven worden verstoord door de negatieve tegen hen gerichte praatjes van de verreder. Daarbij opent het subject de eerste halfstrofe, de tweede wordt ermee afgesloten. De inhoud van de tweeregelige spreuk aan het slot is in beschadigingen en een afgesneden verseinde verloren gegaan. Het eerste woord van vs. 25 zal wel Minne zijn maar met welk bodemloos substantief het vergeleken wordt? Een combinatie met meer als in L 16:3 is verleidelijk maar mist elke grond. Dit ontbrekende rijmwoord bevatte de vierde heffing met nog een mogelijke ongeaccentueerde syllabe tot slot (zie ook 3.1.4). Na openingswoord Begheert - een persoonsvorm? bij Minne? - is, er met vs. 26 niets meer te beginnen. De eerste heffing valt op Begheért, de overige (drie?) zullen deels ergens op de letterresten liggen, deels weggesneden zijn. Een relatie met het voorafgaande gedicht zie ik niet. Het sleutelwoord in dit gedicht is pine. In de eerste helft duidt dat het liefdesverdriet aan. De gepersonifieerde minne zal zich daaraan, wat er ook gebeurt, niet onttrekken. De minnaar evenmin. Het liefdesverdriet dat de dame hem bracht was nooit zo hevig dat hij het uit de weg wilde gaan. De tweede helft geeft aan pine een andere wending, namelijk die van de niet te behandelen pijn die de jaloerse roddelaars veroorzaken met hun valse praatjes over de gelieven. Daardoor zal de minnaar wegkwijnen. Aan de door de dame teweeggebrachte pine wìl hij zich niet, aan die van de door de wrugher verzonnen kwaadsprekerij kàn hij zich niet onttrekken. De Vreese 1895, p. 262; De Paepe 1967, vss. 19-24 p. 115; reproductie zie afb. 7 p. 55.

159

Haer (vs. 20) verwijst naar lieven (vs. 19) met vrouwelijk substantief die lieve ‘de geliefde, beminde’ (MNW 4, 531). Behalve ‘ongestoord’ kan In rasten (vs. 21) ook ‘in vreugde, genoegen’ betekenen (MNW 6, 1056-1057). Vgl. de situatie bij te rasten in L 11:20-22 met in het middendeel eveneens te vreden (vs. 15); raste en vrede hebben in combinatie dezelfde betekenissen (MNW 9, 1257 (10 a)). De comparatief leder is soms gelijk aan een positief; vs. 22 kan ook met ‘zonder, helaas,’ vertaald worden (zie en dade in MNW 2, 240 (d), 633; leet-le(i)der in 4, 231-232 (voorbeelden van leder doen), 293, 334). De combinatie ghevensde tale komt meer voor (Reinaert II 3632, zie MNW 2, 1803). Het citaat uit Der minnen loep IV 1665-1666 in MNW 2, 240 (d). De slotspreukstrofe heeft geen ie-rijmklank, wat een verklaring voor het in deze verzen ontbreken van ie-assonanties kan zijn.


151

B 3 Haer mont roet rosen vaer Incipit:... er mocht... sche die locht Bij de overlevering op F. 1 V a 1-26: Van dit blad is de linkerzijde zo afgesneden dat het begin van alle regels verloren is gegaan. Met een maximaal beschreven breedte in een onbeschadigde kolom van ca. 55 mm als uitgangspunt (zie 1.2.2) missen alle regels nu ca. 19 mm geschreven tekst. Voor een paar regels was de beschikbare ruimte niet genoeg: r. 10 eindigt net in de b-kolom, bij r. 13 moet de tekst een beetje en bij r. 26 ruim drie letters naar rechts opschikken. Rr. 1-2 en 25-26 zijn in rood uitgevoerd. Bij beschadigingen kon De Vreese in een paar gevallen meer zien dan ik, waarbij hij zich ook aanvullingen tussen haakjes veroorloofde (r. 3 mo(c)ht, 9 (h)aer, 12 (vr)ouwen, 13 ....er, 25 (l)euen). 3 Het gat na mo heeft drie letters beschadigd: een onleesbare, een vermoedelijke h en tot slot een bijna zekere t. 9 De letterrest vóór er zou een a kunnen zijn (vgl. r. 10). De Vreese transcribeert aan het slot rosenvaer. 12-13 Aan het eind van r. 12 staat // re; eenzelfde (verwijs)teken achter r. 13 geeft aan dat deze tekst daar hoorde. 14 De j van mj is te lang voor een i (vgl. r. 15 mi, r. 16 jaer, r. 17 jare). Zie voor mj 1.2.2; vgl. L 3:9, L 11:12.

... et eer elc planete, 1

(---)et eer elc planete

... herten liefs verghete.

(---.) herten liefs verghete

5

10

(---)er mo(.ht)

...er mocht

(---)sche die locht

...sche die locht

(---)verwandlen

... verwandlen

(---)t van vrinden

...t van vrinden

(---) ellenden

... ellenden

(---) wandlen

... wandlen.

(---.)er mont roet rosen vaer

...er mont roet rosen vaer

5

(---)aers ontvreemde ...aers ontvreemde, 10 end vare / end vare (---.) dor haer ere waer

... dor haer ere waer

(---.)ouwen ere ware // re

...ouwen ere ware


(---.)r en coem noch ...r en coem noch sinde te hare sinde te ha// (---.) doen dan eest ... doen dan eest mi swaer mj swaer 15

(---)s mi te sware

...s mi te sware

15

(---)uen dusent jaer ...ven dusent jaer

20

(---)ics alle mijn jare

...ics alle mijn jare

(---a)l eest haer ommare

... al eest haer ommare.

(---)an brijft

...an brijft

(---.)n lieft

...n lieft

(---.) vaster

... vaster

(---)een testieuen

...een testieven

(---.)uet lieuen

...uet lieven

(---)ft laster

...ft laster.

20


152

25

(---.)uen nie en loegh.

...ven nie en loegh, 25

(---)iens aen doen men doegh

...iens aen doen men doegh.

Net als in B 7 is het begin van alle verzen verdwenen. Van die verloren gegane tekst kan alleen aangegeven worden uit hoeveel geaccentueerde syllaben deze zou bestaan als de verzen geen afwijkingen van het gebruikelijke schema bevatten (zie 3.1.4, 3.4.2 en 3). Over het aantal ontbrekende woorden kan uiteraard geen uitspraak worden gedaan. Evenmin is het mogelijk tot een interpretatie van het gedicht te komen. De lezer zal het met wat opmerkingen en vooral veel veronderstellingen moeten doen. Beide verzen van de tweeregelige openingsspreuk missen een beklemtoonde gevolgd door een onbeklemtoonde lettergreep aan het begin. De overige drie heffingen vallen op ...ét, élc planéte (vs. 1) en hérten liéfs verghéte (vs. 2) in alternantie met een onbeklemtoonde lettergreep. Een begin met een opmaat is altijd mogelijk. Net als de overige staat ook deze spreuk in de derde persoon, hier enkelvoud (verghete), en de tegenwoordige tijd (zie 3.1.4). In vs. 1 zou eer op een formulering hij... eer..., dan/eer hij... kunnen duiden. Is ...et het slot van een persoonsvorm in vs. 1 en ontbreekt in vs. 2 het subject? Er lijkt een tegenstelling tussen elc planete en het vergeten van herten liefs te bestaan. Verder komen herhalingen, vooral van lief, in deze spreuken van B vaak voor. In een poging die frustrerende puntjes aan het versbegin weg te werken waag ik een op de voorafgaande overwegingen gebaseerde reconstructie: Liéf vergheét eer élc planéte Eér/Dán lief hérten liéfs verghéte met als vertaling ‘De minnaar vergeet nog eerder iedere planeet dan hij zijn hartelief zal vergeten’. Met elc planete zou dan de constellatie van planeten, waaronder hij geboren is en die zijn fysiek en psyche (complexie) bepalen, bedoeld zijn. Hij zal nog eerder tegen zijn natuur handelen, dan... De variant Hét vergeét eer élc planéte Eér lief hérten liéfs verghéte is ook denkbaar. De umlautsvorm vergeet
Zie voor eer... eer of eer... dan ‘nog eerder dan’ of ‘voordat’ MNW 2, 557 (5 b, c); vergheten met de genitief in MNW 8, 1752 en Stoett 1923, §167 III. Vgl. vs. 2 en B 4:4. Herhalingen staan in de spreuken B 1:1-2, B 2:1-2, B 4:2 en 25-26, B 5:1-2 en 25, B 6:1-2, B 7:1-2, B 8:1-2 en 26. De invloed van de geboorteplaneten op fysiek en psyche in Van Gijsen 1989, met name p. 64-66, p. 110-116 (complexie) en p. 123-127 (nature).


hulpwerkwoord bij infinitief (?) verwandlen ‘veranderen, verwisselen’ in vs. 5 kunnen zijn.


153 Is die locht daar subject of object bij? In de betekenis ‘de lucht, het uitspansel’ suggereert dit woord een relatie met planete uit vs. 1. De strekking van de eerste halfstrofe kan zo een band met de tweeregelige spreuk hebben (iets als ‘nog eer mocht (...sche >(men)sche?) het uitspansel veranderen...’). Locht/lucht kan echter ook ‘geur, reuk’ betekenen. Met het vervolg loop ik vast. Het gaat over iets van vrinden ‘gelieven’? (vs. 6; met alliteratie), er is (in een tegenstelling?) sprake van ellenden (vs. 7) en tot slot wandlen (vs. 8). Is er een verband tussen beide laatste rijmwoorden: ellenden (dat oorspronkelijk ellinden (:vrinden) zal zijn geweest) ‘een vreemd land’, ‘ballingschap’, ‘ellende’ en wandlen ‘rondwandelen, -zwerven’, ‘verblijven’?161 In de veronderstelling dat ook in dit middendeel de verzen op een d-rijmwoord vier, die op een e-rijmwoord meest drie maar soms ook vier heffingen tellen en dat deze heffingen regelmatig met een ongeaccentueerde syllabe alterneren, ontbreekt er in de d-rijmwoordverzen 9, 11 en 14 steeds één heffing (in vss. 11 en 14 gevolgd door een ongeaccentueerde syllabe), in vs. 16 zouden dat er twee zijn.162 Met drie heffingen als uitgangspunt missen de e-rijmwoordverzen 15 en 17 er één, vss. 10, 12 en 18 zijn compleet. Vs. 13 echter telt er zeker vier, waarmee dit vers niet op de hem toegemeten regelruimte past (vgl. de diplomatische tekst). Ook vs. 10 maakt de regel meer dan vol, vs. 18 vult hem bijna. Een vers met vier heffingen kan daarvan de oorzaak zijn. Bovendien hebben verzen 10 en 13 met ontvreémde end váre respectievelijk sínde te háre geen strikte alternantie. Versoepeling bij twee opeenvolgende ongeaccentueerde syllaben door samensmelting (ontvreémde-end) of in de slotsjwa -e (sínd(e) te) biedt hier een oplossing. In principe kan ook in dit deel ieder vers met een opmaat beginnen. Het middendeel opent met een mededeling over het uiterlijk van de dame: haar mont heeft ‘de kleur van een rode roos’ of hij is ‘rood, rooskleurig’ (met alliteratie en assonantie; vs. 9). Zowel De Vreese als Rooth (Vorstudien) vullen het woordeinde ...er aan tot haer. Het epitheton rosenvaer, als één of twee woorden genoteerd, wordt in combinatie met munt door de Minnesänger vaak in hun lyriek gekozen. In het Middelnederlands daarentegen is het gebruik van dit woord beperkt en heeft het veelal betrekking op Christus' bloed en huid. Onder invloed van die profane Duitse lyriek zal deze woordkeus in dit gedicht tot stand zijn gekomen.163 Hoe vers 10 op het vorige aansluit zie ik niet. Is ...aers het slot van haers (‘van 161

162 163

Ook Rooth (Vorstudien) wil in vs. 4 ...sche tot mensche aanvullen. Opvallend is in de Roman van Limborch IX 799 waar mocht, die locht en verwandlen eveneens bijeen staan: Die in sinen lande verwandelen mochte die erde, die watre, die lochte ende tfier... (MNW 9, 271; 10, 843). Vgl. voor vrinden:ellenden/ellinden L 9:13, 16. Als herhaling van verwandlen lijkt transitief wandlen ‘veranderen’ (MNW 9, 1656) mij minder waarschijnlijk. Sporadisch komt in de teksten een d-rijmwoordvers met drie heffingen voor; voor dit alles zie 3.4.3. In MNW B, 1160 wordt verondersteld dat vaer ‘verf, kleur’ als substantief (als rosen vaer), -vaer ‘geverfd, gekleurd’ als daarvan afgeleid adjectief (rosenvaer) functioneerde. Voor rosenvaer in het Middelnederlands MNW 6, 1633 en Rooth 1928, p. 35. Hij verwijst ook naar het gebruik in het Middelnederduits en bij vele Minnesänger. Vgl. Lexer II, 496; Sayce 1982, p. 44; Willaert 1995, p. 548. Bij Heinrich von Morungen en Der von Sachsendorf lezen we zelfs ir rôsevarwer rôter munt (MF 130, 29 (p. 251); KLD 1978, p. 397 str. 2:9). Ook Franck (1967, §196) vermoedt dat het zeldzame -vaer in composita uit het Duits afkomstig is.


154 haar’), betekent ontvreemde ‘(ik) scheid, verlaat’ en signaleert de virgula erna een rust na een voorbij of juist een komend enjambement (zie 3.5.2)? Of moeten ontvreemde end (<ende) vare als synoniemen geïnterpreteerd worden ‘(ik) verlaat en vertrek’? De volgende verzen leveren eveneens flarden tekst op die zich aan een sluitende interpretatie onttrekken. Misschien mogen we dor haer ere (vs. 11) op één lijn stellen met dor enes eren tot ‘haar ter ere’; ‘ondanks (mijn) verering voor haar’ is ook denkbaar. Of rijmwoord waer een bijwoord of een werkwoordsvorm is, kan ik niet vaststellen. Als de emendaties correct zijn, assoneert in elk van de vss. 9-11 haer(s) met de rijmklanken -aer/-are. Vs. 12 zou met de door De Vreese en Rooth (Vorstudien) voorgestelde aanvulling vrouwen ere ‘eerbied voor / verering van de vrouwe’ een soort herhaling van zijn voorganger kunnen zijn (haer ere) om zo een vers met de vereiste grammatische rijmpartner te creëren (waer:ware). Die partner lijkt hier toch een werkwoordsvorm (‘ik/het zou zijn’). Het eerste volledig overgeleverde woord en zal in vs. 13 als deel van de negatie bij noch horen, dat de synonieme (?) combinatie coem-sinde ‘(ik) kom noch stuur naar/tot haar’ (te hare) verbindt. Staat dit vers in een parallelle constructie plus tegenstellingen met vs. 10 (ontvreemde end vare - coem noch sinde, haers?-te hare)?164 Als vs. 14 met de tweede helft van het middendeel een nieuwe gedachtelijn zou openen, kan ik dat uit de volgende versresten niet direct opmaken. Geen tegenstelling tot het vooraf meegedeelde, geen bepaald tijdsverschil en frequent gebruik van de conjunctief zoals dat in andere teksten van het corpus optreedt. Of begint vs. 14 met een voorwaarde: mocht/zal/wil ik/zij iets ‘doen dan valt 't (eest<es (h)et) mij zwaar’ met een door de alliteratie wellicht extra geaccentueerd temporeel aspect dan? Het volgende vers laat in de laatste woorden weer een herhaling van het vorige zien, zodat het vermoeden rijst dat op deze manier weer een grammatisch rijmende versregel wordt gerealiseerd (vgl. vs. 12). Het is verleidelijk op grond van wat er nog in vs. 16 staat in de laatste verzen van het middendeel een wensgedachte te lezen. De minnaar hoopt dan dat hij nog dusent jaer te leven (?) had (Mochtic?). Dat zou de twee nog ontbrekende heffingen aanvullen. Dan zou ‘ic haar al mijn (levens)jaren...’ (vs. 17). Uiteraard haar liefhebben of haar dienaar zijn, twee voor de hand liggende motieven. Voor deze noch voor een andere invulling geven de versresten voldoende informatie. Wat zijn voornemen ook is, hij zal dat uitvoeren ook ‘al (?) is het tegen haar zin’ (vs. 18).165 Opmerkelijk is dat wederom haer met het rijmwoord assoneert en dat in B 7, waaraan de voorzijde eveneens ontbreekt, de rijmen in het middendeel met dezelfde rijmklanken -aer:-are en deels dezelfde

164

165

Een verbinding haers (?) ontvreemde is in vs. 10 onwaarschijnlijk: ontvreemden wordt met de accusatief geconstrueerd (MNW 5, 1385). In MNW 2, 636 staan vier voorbeelden van end als voegwoord ende. Zie voor dor enes ere (vgl. vs. 11) MNW 2, 686 met voorbeelden van dor dine/sine ere. Theoretisch zou dor haer ook als ‘door / in weerwil van haar’ opgevat kunnen worden met ere/eer als bijwoord. Vgl. voor sinde (vs. 13) als vorm van werkwoord senden L 9:14-15 en n. 76. In vss. 10 en 13 kunnen de werkwoordsvormen ook een conjunctief zijn. Eest (vs. 14) in Franck 1967, §74, §92. De s van ics (vs. 15) zal de accusatief van het vrouwelijk enclitisch pronomen enkelvoud zijn (Van Loey 1976, I §28 o; Limburgse sermoenen). Vgl. L 9:8. Adjectief onmare ‘onaangenaam, tegen de zin’ met de datief van de persoon in MNW 5, 813 (2). Vgl. het rijmwoord van B 8:4.


155 rijmwoorden - soms in dezelfde verzen (11-13) - gerealiseerd worden. Wat voor de spreukstrofe aan het begin is opgemerkt geldt ook voor die aan het eind. De heffing op het rijmwoord is bewaard, van de eraan voorafgaande ongeaccentueerde syllabe meestal het slot, zodat er nog één heffing en een eventuele opmaat in het vers ontbreekt. Alleen vs. 22 wijkt af: beide heffingen, afgewisseld met een onbeklemtoonde lettergreep, zijn daar nog aanwezig (eén testiéven). Vormt dit vers een uitzondering (vgl. B 4:3) of is er vooraan deze ver naar achter beschreven regel iets weg- of doorgehaald? De voornamelijk uit rijmwoorden bestaande tekst geeft me de indruk dat het hier wel eens over de jaloerse kwaadsprekers (wrugher, verreder, vgl. B 1:26, B 2:18 en 19-24, B 4:7) kan gaan, die met hun geroddel de gelieven in diskrediet willen brengen (zie ook 3.7.1). De spelling brijft in vs. 19 is vreemd, maar als rijmpartner van lieft denk ik dat de derde persoon enkelvoud van brieven ‘melden, meedelen’ bedoeld is; lieft kan dezelfde vorm van ‘beminnen’ of ‘behagen, bevallen’ zijn. Zegt vaster (vs. 21) iets over lieft (‘sterker, vaster’ (verbonden))? Of bestaat er een verband met testieven (vs. 22), dat niet in het MNW voorkomt maar misschien gesplitst moet worden tot te sti(e)ven ‘te bevorderen, ondersteunen’? Het zou ook het zeldzame stieven naast stuven ‘zich snel wegmaken’ kunnen zijn. Is lieven in vs. 23 een substantief (‘de geliefden’, genitief/datief ‘de (ge)liefde’) of een werkwoord? Hoort de letterrest voor ...uet bij een d, g, m, s of een andere letter? Met laster (‘smaad, schande’ iemand door woorden of werken aangedaan) in het slotvers doemt het beeld van de wrugher weer op, zeker in combinatie met brijft en het grammatisch rijmpaar lieft:lieven (vss. 20, 23).166 Als de afsluitende spreuk weer vier heffingen in alternantie met een ongeaccentueerde syllabe bevatte, mist vs. 25 vóór nié en loégh er nog twee. De Vreese leest als eerste woord ...euen dat hij tot (l)euen aanvult. Rijmend op doegh (vs. 26) zal loegh eerder een verleden tijd van werkwoord liegen dan van lachen zijn, voorafgegaan door nie en ‘nooit’. Aan het laatste vers ontbreekt zeker nog één heffing gevolgd door een ongeaccentueerde syllabe (...iéns, doén, doégh). Vermoedelijk wel meer, want dit vers loopt tot in de b-kolom door. Of ...iens een apart woord of een woordeinde is weet ik niet. Evenmin of voorzetsel aen met doen verbonden moet worden en doen een (gesubstantiveerde) infinitief, bijwoord of voegwoord is. Aan het slot kan men het subject bij doegh ‘deugt, heeft waarde’ zijn, bij men<men en wordt die betekenis negatief.167 Welke wijsheid op het gebied van de

166

167

De Vreese voegt na brijft toe: (sic). Werkwoord brieven in MNW 1, 1440 (3) zonder melding van de spelling brijft; lieven in MNW 4, 578. Testieven ontbreekt ook in Mnl. Handwoordenboek 1961, Supplement 1983 en Mak 1959. Zie voor stiven ‘bevorderen, ondersteunen’ MNW 7, 2158 (3 en 4), ‘krachtiger maken/worden’ 2158 (2), 2159 (2); geen melding van de spelling stieven; stieven naast stuven in 7, 2386 (3). Voor laster zie MNW 4, 175 (2). Grammatische rijmen buiten het middendeel komen aan het slot van 3.3.2 ter sprake. Kan iens als apart woord voor eens (bijwoord ‘eens’, adjectief ‘gelijk(gezind)’ MNW 3, 798 en 2, 547; Van Loey 1976, II §48 c 3, voornamelijk in Zuid-Brabant) staan? B. v.d. Berg 1972 (p. 309) geeft als mogelijkheden met -iens op het woordeind onvoresiens ‘plotseling’, ogensiens, ‘duidelijk’ en versiens ‘opzettelijk’. Aen +doen heeft ‘(iets) aandoen’, ‘gedaan krijgen’ of een andere van de context afhankelijke betekenis (MNW 2, 239, 245).


156 liefde deze spreuk bevatte en of er een verband is met de voorafgaande tekstresten kan ik uit deze verseinden niet meer nagaan. In de huidige vorm is er trouwens geen enkele woordelijke en/of parafraserende relatie tussen de verschillende delen. Geen interpretatie dus van dit gedicht. Slechts een mist van schimmige mededelingen, schijnbaar zonder verband, waaruit soms bekende beelden opdoemen: vrinden, ellenden, de mont van de dame als een rode roos, vrouwen ere, lieven en laster. Even de vage vorm van een minnaar die ‘het’ swaer, zelfs te sware valt maar die, al is het tegen de zin van de dame, haar zijn hele, liefst duizendjarig leven zal... Toen trok de mist weer dicht. De Vreese 1895, p. 262; reproductie zie afb. 8 p. 56.


157

B 4 Lief van lieven vuren Incipit: Alle die Ghode weten Bij de overlevering op F. 1 V b 1-26: Rr. 1-2 en 25-26 zijn in rood uitgevoerd evenals de initialen van rr. 3, 9 en 19. In twee gevallen is de daarop volgende letter gerubriceerd (rr. 3 en 19). 5 De kapitaal N van Niet heeft vergeleken met die van Noch (r. 12) een andere vorm. Zie ook F. 1 R b 9 en 1.2.2. 7 De Vreeses transcriptie wrugers zal een vergissing zijn. 10, Beide corresponderende regels uit de a-kolom lopen door tot in de kapitaalkolom 13 van deze tekst, die daardoor hier verder naar rechts begint. In r. 13 is dat slechts een klein stukje, in r. 10 veel meer omdat daar ook de initiaal A uit r. 9 pas onder die regel eindigt. 25-26 Alleen hier wordt de superscripte o in troest als afkortingsteken voor ro gebruikt. Ruimtegebrek, vooral door de tot ver in r. 26 doorlopende corresponderende regel uit de a-kolom, zal tot deze werkwijze geleid hebben.

Dan swurent alle creaturen, 1

Dan swurent alle creaturen

En mochten lief van lieven vuren.

En mochten lief van lieuen vuren ALle die ghode weten

Alle die Ghode weten

Lief liefs vergheten Lief liefs vergheten 5

Niet en deden

Niet en deden,

Dies es verwaet

Dies es verwaet

5

Dies wrughers haet Dies wrughers haet, Die di waent scheden

Die di waent scheden.

Alt dat got nien / es Alt dat Got nien es oft woude oft woude, 10

Ende alle creaturen Ende alle creaturen 10 wouden wouden Haer mi leden niet Haer mi leden, niet en soude en soude Noch van haer scheden soude

Noch van haer scheden souden,


So heet sijt beuouden

So heet sijt bevouden.

Dat ic te sere haers Dat ic te sere haers dan ontgoude dan ontgoude 15

Die mijns nien heeft Die mijns nien heeft 15 ontgouden ontgouden, Dat waer jamer seer Dat waer jamer seer tonscoude tonscoude.

20

Doch storuic eer tonscouden

Doch storvic eer tonscouden,

In muets int herte onthouden

In muets int herte onthouden.

OGhe mach sien

Oghe mach sien

Ende mont beghien Ende mont beghien 20 Dec buten weghe

Dec buten weghe,

Maer thert in node Maer thert in node Storue dusent dode Storve dusent dode, Eert liefs verteghe Eert liefs verteghe. 25

25 Liefs troest eest Liefs troest eest beter niet ghenieten beter niet ghenieten, Dan no liefs troest Dan no liefs troest liefs troest mesniten liefs troest mesniten.


158 De rode tweeregelige spreuk waarmee dit gedicht opent, vat de eerste helft samen: ‘Alle mensen - al zouden ze dat plechtig beloven - zouden de minnaar niet van zijn (ge)liefde kunnen weghalen’. De opbouw van deze uitspraak is als volgt. Bij de vooropstaande bijzin geeft Dan ‘dan, vervolgens’ de voortgang in de redenering aan; het MNW verwijst daarbij naar itaque. Al staat dit woord vooraan vs. 1, het zal bij de redenering van vs. 2 horen. Persoonsvorm swuren met enclitisch pronomen (e)t is een conjunctief ‘zouden zich (onder ede) daartoe verbinden’. Op het verseinde staat alle creaturen ‘alle schepselen, mensen’ precies tussen beide persoonsvormen waar het als subject bij hoort (vs. 1 swurent, vs. 2 mochten). In vs. 2 volgt de kern van de mededeling. Net als andere spreuken in B bevat ook deze een herhaling van lief. Een andere interpretatie beweert het tegenovergestelde: ‘Dan/Toen verbonden alle mensen zich daartoe en mochten/konden de minnaar van zijn geliefde voeren’. Juist door die antithese met de inhoud van hetgeen nog volgt denk ik niet dat deze samenvatting hier bedoeld is.168 De beginspreukstrofe werkt in vss. 3-5 de spreuk verder uit. ‘Allen die God kennen, van God weten’ (vs. 3) zijn het subject bij vs. 5 ‘zouden niet doen’ met bijbehorend object in vs. 4 ‘vergeten de minnaar zijn geliefde’. Uit alle creaturen (vs. 1) wordt nu de groep van alle Godvrezenden, christenen gelicht, die niet zouden bewerkstelligen dat de minnaar zijn geliefde - de herhaling van lief vereist bij vergheten de genitief liefs - uit zijn gedachten bant.169 De variërende herhaling van vss. 4-5 staat ten opzichte van vs. 2 in een chiasme (Lief liefs vergheten Niet en deden - En mochten lief van lieven vuren) met het benaderingsverschil deden - mochten (ze zouden het niet doen - niet kunnen). In deze gedaante sluit vs. 3 aan bij de poëtische omschrijvingen, met name in de fragmenten-Brussel, die beginnen met al(t) dat of alle die en die vaak een vorm van het woord Got bevatten (vgl. vs. 9). Hun betekenis gaat vooral in de richting van wat God geschapen of geboden heeft (zie 3.2.3). Formeel vormt dit spreukstrofevers echter een uitzondering. Als enige telt het drie in plaats van twee heffingen (Álle die Ghóde wéten). Tussen de eerste twee bevinden zich twéé onbeklemtoonde syllaben die met versoepeling in de -e (Áll(e) die) een regelmatige alternantie opleveren, maar er blijven drie heffingen. Is hier wellicht tekstbederf opgetreden en luidde het oorspronkelijke vers Al dié Got wéten met een opmaat, twee heffingen, een regelmatige alternantie en een niet wezenlijk andere betekenis? Die Ghóde wéten zou ook passen, al is de datief Ghode opvallend daar weten met de accusatief geconstrueerd wordt. Wellicht is er een verband met de uitdrukking godeweet (‘waarachtig, voorwaar’), een bevestigingsformule die vaak als rijmwoord gebruikt wordt en die hier letterlijk is opgevat.

168

169

Zie voor dan ‘vervolgens’, soms ‘toen’ MNW 2, 50-51 (2). Willaert 1995 (p. 547) wijst op creatiure in Jan van Brabants lied VII:1 (vgl. Willaert 1984, p. 75-76; idem 2003, p. 104) en op de zeldzaamheid van dit woord in de Minnesang. Het gaat dan wel om de Natureingang, een motief dat in dit corpus ontbreekt. Bij lieven kan substantief vrouwelijk die lieve ‘de geliefde, beminde’ en ‘de liefde’ betekenen (MNW 4, 531, 572), eventueel ook ‘het beminnen’ (gesubstantiveerde infinitief). Naast Ende komt soms En voor (MNW 2, 636). Voor vergheten met de genitief zie MNW 8, 1752 en Stoett 1923, §167 III.


159 Alle die Ghode weten kan ook heel anders geïnterpreteerd worden: ‘Alle goede mensen weten (dat ze) de minnaar zijn geliefde niet zouden doen vergeten’. Deze opvatting verschilt niet fundamenteel van de vorige, maar ik heb het moeilijk met de spelling ghode voor ghoet, die in dit corpus temidden van ghuet in B en g(h)uet(s), ghoets, ghu(e)de in L een unicum zou zijn. Bovendien verdwijnt dan de relatie met het middendeel.170 Een andere categorie van alle creaturen ontmoeten we in de tweede halfstrofe (vss. 6-8). Tegenover Alle die Ghode weten staat de groep van jaloerse kwaadsprekers, hier in één persoon (die wrugher) verbeeld. Zijn haet ‘wrok, vijandigheid’ (vs. 7) ‘die van plan is jou te scheiden’ (vs. 8) van je geliefde ‘is daarom vervloekt’ (vs. 6).171 Dies wrughers haet staat hier voor de wrokkige wrugher met zijn vijandige intentie zelf. In tegenstelling tot zijn opponenten die Ghode weten heeft hij de boze opzet de minnaar van zijn geliefde dame te scheiden. Om verwarring te voorkomen moet de dichter met di (vs. 8) afwijken van de gebruikelijke derde persoon waarin een spreukstrofe gesteld is: hem zou immers op de wrugher slaan. Iedere halfstrofe bespreekt een van de twee typen creaturen, diens (tegengestelde) houding en daaruit voortkomende plannen. Wie God wel kent zal de dame niet uit de gedachten van de minnaar (willen) verdrijven. De wrugher (die zijn naaste(n) verraadt) daarentegen houdt zich aan God noch gebod: hij stuurt op een scheiding aan. Semantisch zijn beide halfstrofen in balans, formeel is dat minder het geval. In zijn totaliteit bevat de spreukstrofe in ieder vers wel een of meer ie- (plus een lange i-?) assonanties, hoewel die klank in het rijm ontbreekt. Alliteraties treden in minder versgroepen op (vss. 5-8 d, 6-8 w). Net als in twee andere gedichten uit B begint ook hier het middendeel met de bij vs. 3 al vermelde poëtische omschrijving Alt dat Got, waarbij Alt gesyncopeerd kan zijn uit het oostelijke al(l)et en samen met voegwoord dat ‘zolang als’ betekent. Daarop volgt een in mijn ogen wonderlijke constructie die door een mogelijke syncope van Got uit Got (e)t iets duidelijker wordt ‘God 't niet (nien
170

171 172

Zie voor weten met de accusatief MNW 9, 2381. De uitdrukking godeweet schijnt naar het voorbeeld van wetegot ontstaan te zijn (MNW 2, 2016 en 9, 2379). Rooth (Vorstudien) interpreteert ‘Allen die goedheid [deugd] kennen’. Voorbeelden van g(h)ode als spelling van goet, goede staan niet in MNW 2, 2033-2041, alleen het Middelnederduits kent gôt. Om verwarring met Gode te vermijden zou de verspreidingssfeer van guet ook buiten Brabant liggen (Van Loey 1976, II §87 opm. 1 + Aant.; Berteloot 1984, kaart 114 en p. 86). Bij wanen verschijnt de infinitief zonder te (MNW 9, 1674 (d)). Vgl. bij vs. 9 B 5:9 Alleet leets (?), B 6:9 Alt dat tghotlic ghuet. Zie voor al dat ‘zolang als’ MNW 1, 321 (7); de oostelijke vorm al(l)et Van Loey 1976, I §40 B; Stoett 1923, §109; als nominatief/accusatief onzijdig van al MNW 1, 352, 310-311; gesyncopeerd tot alt (De Vreese 1895, p. 261).


160 In tegenstelling tot Got stelt vs. 10 ‘maar alle creaturen wensten ('t wèl)’, waarna vs. 11 Haer mi leden die wens formuleert: ‘dat zij mij mishaagt’ (of ‘dat ik een afkeer van haar heb’?). Behalve van woude/wouden (vss. 9-10) kan Haer mi leden tegelijkertijd (apokoinou) van het vervolg niet en soude afhankelijk zijn ‘het zou niet (gebeuren)’. Haer mi leden is dan een a.c.i.(accusativus cum infinitivo)-constructie: de accusatief Haer is het logisch subject bij de intransitieve infinitief leden plus de datief mi. In een parallelle, middenrijmende (leden:scheden; zie 3.3.3) infinitiefconstructie sluit vs. 12 daar eveneens bij aan: ‘noch (dat ik < mi) van haar zou scheiden’. Vooropgaand niet en allitererend Noch verhevigen de ontkenning. De reden voor zijn houding besluit de eerste helft van het middendeel ‘aldus heeft zij 't (me) opgedragen, aanbevolen’ (vs. 13) waarbij s-alliteraties rond rijmwoord souden voor een extra accent zorgen.173 Na de Godvrezenden die de minnaar nièt en de verklikker(s) die hem wèl van de dame willen losweken in de beginspreukstrofe, stelt het eerste stuk van het middendeel dat - al zouden alle creaturen (vgl. vs. 1) hem en zijn liefde niet gunstig gezind zijn - zolang Got zelf (vs. 9) het niet anders bepaalt, hij zich aan de opdracht van zijn dame zal houden. Haer mi leden doet denken aan liefs vergheten (vs. 4), in vs. 12 wordt scheden uit vs. 8 herhaald. Is tot hier de houding van de ic ten opzichte van de dame en haar wil in het middendeel behandeld (vss. 11-13 Haer, van haer, sijt), in de tweede helft wordt de situatie waarin de ic zelf dreigt te geraken op de voorgrond geplaatst. In deze nieuwe gedachtelijn, waarin het conjunctiefgebruik van de vorige verzen wordt voortgezet, representeert dan (vs. 14) het temporele aspect (zie 3.5.2): ‘Dat ik dan te zeer om haar gestraft zou worden’, waarbij vs. 15 in een herhalende bijvoeglijke bijzin aansluit ‘die voor mij nooit heeft hoeven boeten’. In een procédé dat de dichter meer bij een grammatisch rijmpaar toepast, ruilen in twee soms bijna parallel verlopende verzen ic en si hun grammaticale functie (zie 3.5.2). Subject ic en object haers - ontgelden kan zowel met de accusatief als met de genitief geconstrueerd worden - wisselen in vs. 15 tot subject Die (=haers) met object mijns. Een ie- (plus lange i-?) assonantie (zie 3.3.7) vestigt extra aandacht op Die mijns nien, met nien als het tegengestelde van te sere. Dat de ic te zeer zijn liefde voor haar zou moeten bezuren, terwijl dat omgekeerd nooit zo geweest is, ‘dat zou een ellende zeer tonscoude zijn’ (vs. 16). Dit rijmwoord uit te onscoude kan ‘tot onschuld (onschuldig), ten onrechte’ maar ook ‘ter rechtvaardiging’ betekenen. De ic heeft geen schuld aan zijn verdriet of dat leed is juist rechtvaardig. De door Doch (de laatste van vier met een D openende verzen) opgeroepen tegenstelling in het volgende

173

De a.c.i.-constructie met de accusatief als logisch subject bij de infinitief behandelen Stoett 1923, §202 en vooral Duinhoven 1997, p. 230-247, p. 159. Intransitief werkwoord leden met de datief ‘iemand mishagen, onaangenaam zijn’ en transitief ‘een afkeer van iemand (object) hebben’ (vs. 11) in MNW 4, 233-234. In vs. 13 zal bevouden als participium met hulpwerkwoord heet (de laatste van vier lange e-assonanties in vss. 10-13) een nevenvorm van bevolen zijn. Een mogelijk werkwoord bevelden (-bevald -bevolden >bevouden; zie Van Loey 1976, II §96 met ou vóór d/t < al/ol + d/t) heb ik nog niet opgespoord. Heeft hier wellicht analogiewerking of invloed van de zeldzame verleden tijd beveelde (Franck 1967, §168) op de taal van de dichter plaatsgevonden? Zie voor bevelen ‘aanbevelen, opdragen’ MNW 1, 1181-1182.


161 vers bepaalt mijn keuze. Dat liefdesverdriet zou ‘zeer onterecht’ zijn ‘maar ik zou eerder onschuldig sterven’. Een na eer ontbrekend dan kan ook ‘dan (me) te rechtvaardigen, verdedigen’ opleveren (vs. 17). Na deze grammatische rijmwoorden van schuld en boete die in vss. 16-17 dubbelrijmen (seer:eer), waarbij vanaf vs. 16 s-alliteraties aansluiten en een lange a-assonantie de jamer accentueert, eindigt het middendeel met het besluit van de ic: ‘ik moet haar in mijn hart bewaren’.174 Hij kan niet anders. De keuze van de grammatische rijmen is opmerkelijk. Met uitzondering van het substantief in vs. 16 staan die op een d-rijmwoord in de eerste/derde persoon enkelvoud, die op een e-rijmwoord bestaan uit verschillende vormen zoals participium en infinitief. Bovendien bevinden zich in de eerste helft louter hulpwerkwoorden van modaliteit, in de tweede termen met een juridische connotatie. De slotspreukstrofe begint met een algemene opmerking waarin ik misschien iets terugzie uit het middendeel: ‘Het oog mag dikwijls in een andere richting (Dec buten weghe) kijken (vss. 19, 21) en de mond iets anders belijden’ (vss. 20-21; vgl. vs. 17 tonscouden?). Vooropplaatsing (Oghe) en een m-alliteratie (mont) benadrukken beide lichaamsdelen, die anders dan thert in vs. 22 geen lidwoord bij zich hebben. Wellicht versterkt dat de tegenstelling waarin de tweede halfstrofe tot deze verzen staat ‘maar het hart in (liefdes)verdriet zou duizend doden sterven eer 't zich van de geliefde zou afwenden’ (vss. 22-24).175 In vss. 23-24 zorgen een d-alliteratie en een lange e-assonantie voor een accent. Hier wordt met Maer thert in node, storve, Eert en verteghe letterlijk of door synoniemgebruik terugverwezen naar de tweede helft van het middendeel (Doch, storvic, jamer, eer tonscouden). Al wekt de minnaar door zijn blikrichting en wat hij beweert een andere indruk - dit lijkt mij een verwijzing naar het motief van het voor de buitenwereld verborgen houden van de liefde (het helen; zie ook 3.7.1) - in zijn hart zou hij eerder sterven aan zijn liefdesverdriet dan zich van haar afkeren. Naast de tegenstellingen Oghe/mont - thert en sien/beghien storve draagt ook de overeenkomst van buten weghe sien/beghien met verteghe bij tot de balans tussen beide helften van deze spreukstrofe. De wijsheid van de tweeregelige spreuk aan het slot is bijna een dooddoener.

174

175

Vs. 14 (ont)gouden als verleden tijd van (ont)gelden zie Van Loey 1976, I §58 c, II §96 en Franck 1967, §51; ontgelden met de genitief in MNW 5, 1056 (2). Substantief onscout/onscoude (vs. 16) als ‘onschuld’ (met in het Middelnederduits to unschulde ‘onschuldig’) en ‘ten onrechte’ in MNW 5, 908-909, ‘ter rechtvaardiging’ 5, 909 (4). Na eer (vs. 17) kan dan ontbreken (MNW 2, 557 (4)); het is ook mogelijk in eer een voegwoord ‘alvorens’ te zien (2, 559). Bij In

162 Met veel omhaal van woorden, waaronder een driemaal herhaald liefs troest, lange e- (eest (<es (h)et) beter) en ie-assonanties (liefs, niet), welke laatste evenals n-alliteraties (niet, no als Limburgse spelling van na) bij de rijmwoorden aansluiten, staat er niet meer dan ‘Het is beter de troest, het genoegen of genot, van de geliefde niet te smaken (vs. 25) dan na die liefdesvreugde dat liefdesgenoegen te bezuren’ (vs. 26).176 In rijmwoord mesniten ‘iets ontgelden, voor iets boeten’ - het tegenovergestelde van ghenieten (MNW 4, 1698) - horen we weliswaar een nagalm van de rijmwoorden ontgoude(n) in vss. 14-15, maar de strekking van deze spreuk als geheel staat lijnrecht tegenover het standpunt dat de ic in vss. 14-18 inneemt en dat de slotspreukstrofe nogmaals verwoordt. Wat al Zijn schepselen ook proberen, alleen door Gods wil zal de minnaar zijn dame opgeven. Hij lijkt ervan overtuigd dat zij hem daarin steunt. Zelfs als hij zijn liefde voor haar zou moeten bezuren terwijl dat omgekeerd niet het geval is (geweest), dan nog zou hij eerder sterven dan zich verdedigen tegen dat onterechte verdriet. Hij kan haar nu eenmaal niet loslaten. Dat je om geen liefdesverdriet te hoeven lijden dan maar beter helemáál geen liefdesgenot kunt smaken is wijsheid achteraf. De Vreese 1895, p. 262-263; reproductie zie afb. 8 p. 56.

176

Liefs is de genitief van substantief onzijdig lief ‘de geliefde’ maar ook ‘het genoegen, de vreugde’ (MNW 4, 536, 535). Zie voor de Limburgse spelling o(e) voor de tot een geronde ao-klank geworden a 1.3.1.


163

B 5 Hi wort si ende si wort hi Incipit: Tweer ghliver minne Bij de overlevering op F. 2 R a 1-26: De a-kolom van dit blad is zwaar beschadigd. Veel van de tekst kon slechts met een UV-lamp ontcijferd worden. Tussen rr. 15-24 is echter het merendeel van de beschreven laag totaal verdwenen (Bij het losmaken uit de band van het ‘stichtelijk boeksken’? Zie 1.1.1.) waardoor de op de achterkant genoteerde tekst (F. 2 V b 15-24) door het dunne perkament duidelijk in spiegelbeeld te zien is. Soms heeft De Vreese meer kunnen ontcijferen. De heel vage en/of beschadigde letters (tussen haakjes) transcribeert hij zonder opmerking, evenals de voor mij onleesbare letters (in tweer (r. 1), in eenre begherden (8), doreschijnt (11), Want was (12), Gheve Got (13), slotwoord leven (25) en alle letters van wort (7). Rr. 1-2, 25-26 en de initialen van 3, 9 en 19 zijn in rood uitgevoerd, op de daar in r. 3 op volgende kapitaal W zit nog een restje rood. Verticale vouwen hebben de kapitaalkolom ineen doen schrompelen. Zeer waarschijnlijk waren de letters daarin, evenals bij de andere teksten, gerubriceerd. 1-2 Beide regels lopen door tot in de b-kolom. Als tweede letter van t(.e)er zie ik in r. 1 twee stokjes. In die regel transcribeert De Vreese mueden maar boven de slot-e kan ik geen nasaalstreep (meer?) ontdekken. 9 In het onleesbare stuk tussen leets en doent noteert De Vreese ...ee..s. 10 Twee schuine streepjes // tussen (m)i(e) en si geven aan dat dit laatste woord achter r. 11 hoort. 11 De Vreese transcribeert als eerste woord L....; (iet) eindigt bijna in de kapitaalkolom van F. 2 R b. Geen spoor van een met dat in r. 10 corresponderend verwijsteken // (vgl. F. 1 V a 12-13). 13 Van de tussen ic en noch verdwenen tekst ziet De Vreese nog een ..e...... 14 Het aan (vrie) voorafgaande woord eindigde volgens De Vreese op een e. 15-18 De Vreese heeft dezelfde beginletters getranscribeerd, bij de slotwoorden echter eindigt hij r. 15 met ie verti, r. 16 sluit hij tekstloos af. Ik vermoed een vergissing. Aan het eind van r. 17 leest hij ...ien vertie met de notitie ‘en zijn zeker, hoe zonderling het ook schijne’. R. 18 eindigt bij hem op ye. 25 De Vreese heeft le(.e)n tussen haakjes aangevuld tot le(ve)n; hij noteert deens en merkt op ‘ns onzeker’. 26 Na waer zijn verschillende letterresten te zien zonder dat het aantal verdwenen letters precies is vast te stellen.

Liefde es tweer muede dverbont gemeen, 1

(L)iefde es t(.e)er Minne maect twe (m)uede dver(b)ont muede een enich een. ge(me)en


(min)ne maect twe muede een enich een

5

(TW)eer gh(l)iuer (mi)nne

Tweer ghliver minne

(D)ats (als) eens sinne

Dats als eens sinne,

(Dits) ande(rs) wer(d)en

Dits anders werden: 5

Ende hi wo(rt si)

Ende hi wort si

Ende si (.... h)i

Ende si wort hi

(.)n ee(n.e ..gherden)

In eenre begherden.


164

Al(leet leets --doent) si mi 10

Alleet leets... doent si mi,

(Die la)nc (so meer Die lanc so meer lieft m)i(e) // si lieft mie, (.a.s ni)e(t) d(...schijnt dat ic iet)

10

Dats niet doreschijnt dat ic iet si,

(Wa.. dat ic .as dats Want dat ic was sie) dats sie. (Gh.ue .ot dat ic --- Gheve Got dat ic... noch) die noch die

15

20

25

(Die --- ic was --vrie)

W... vri

(W --- .i)

Die... ic was... vrie 15

(D--- vert.)

D... verti

(D---..en vertie)

D...en vertie

(Dat---.e)

Dat...e.

(A---)

A...

(I---)

I...

(D---)

D...

(W---)

W...

(T---)

T...

(Daer m.t ---)

Daer...

Een le(.e)n (---) dee(.s l.)uen

Een leven... deens leven

20

25

Es daer waer (---.) Es daer waer... lief lief beneuen beneven. De inhoud van de tweeregelige spreuk aan het begin ‘Liefde is het verbond van twee harten samen (vs. 1), minne maakt twee gemoeden/harten tot een eenheid’ (vs. 2) - mijn emendaties berusten in dit gedicht voornamelijk op De Vreeses transcriptie - kent in het Middelnederlands tal van formuleringen die op deze verzen lijken. Vaste elementen daarin zijn de minne, de twee herten of moeden die één zijn of worden (een eynich een, een(s) sijn, ghemeen) waarbij het gebruikte beeld vaak dat van een (ver)bant of het tsamen binden is.177 In deze spreuk is het tweede vers een herhaling 177

Een kleine bloemlezing. Maerlants Eerste Martijn vss. 430-431 Minne es als men bescreven vint Cracht die twee herten tsamen bint (Verwijs 1879, p. 19). Haagse liederenhandschrift 110:31-32 Minne is een ziele van hem tween Ende twee herten voecht in een (Kossmann


van het eerste, zowel letterlijk (twe(er) muede) als door synoniemgebruik (dverhont gemeen - een enich een) met Liefde en Minne als elkaars equivalenten, net als in Potters Minnen loep (boek I vs. 203; zie n. 177). Een serie m-alliteraties en lange e assonanties verbindt beide verzen. In tegenstelling tot de andere volledig overgeleverde tweeregelige spreuken van B is hier aan het versbegin geen regelmatige alternantie van een geaccentueerde en

1940, p. 134; vgl. Komrij 1994, p. 260). Boek I van Dirc Potters Der minnen loep vss. 257-259 (minne)... dats een verbant der herten twee die mit wael ende oick mit wee malcander lieven ende minnen, vs. 203 Minne is liefte ende liefte is minne, vss. 266-267 Twee herten werden (een) eynich een dien dese minne rueret an (MNW 8, 1449; 4, 578, 1625; 2, 665 (2); Van Buuren 1979, p. 92, p. 95). Roman van Limborch XI vss. 718-719 Menne dunckt mich eyn bant De tzwey hertzen tzü-gader bindt (Meesters 1951, p. 130). Hein van Akens Die rose vss. 4604-4605... so dat si Wesen moeten beide al een (Verwijs 1976, p. 76). Van der feesten vss. 152-156 (minne) die eninghe van twee moeden Als twee herten ende twee moede... Eens sijn worden... Dats minne (Vekeman 1981, p. 10). Van vrouwen ende van minne, III 20:1-2, 4 Dair twie guelieven sijn ghebonden Mit stader minnen vast in een ... Dat si mit herten sijn ghemeen (Verwijs 1871, p. 42).


165 een ongeaccentueerde syllabe. Beide verzen beginnen met een heffing waarop drie onbeklemtoonde lettergrepen volgen. Per vers kunnen de eerste twee door samensmeltende klinkers (synaloefe) en versoepeling in de slotsjwa -e tot één syllabe teruggebracht worden, zodat er nog twee overblijven (Liéfde-es tweer muéde; Mínn(e) maect twe muéde). Na muéde komen er in beide verzen wéér twee ongeaccentueerde syllaben die door eenzelfde behandeling tot één onbeklemtoonde lettergreep worden gereduceerd (muéd(e) dverbónt; muéde-een énich). Na muéde bevatten vss. 1-2 dan nog twee heffingen in alternantie met één ongeaccentueerde syllabe. Het totale aantal heffingen komt zo op vier, evenals elders in dit corpus. Alleen aan het versbegin staat een versvoet met een dactylisch patroon.178 In vss. 3-4 van de beginspreukstrofe zien we een variant op vss. 1-2 ‘De liefde van twee gelieven (ghliver; vgl. B 7:2 twee glieven) dat is als van één zin (zijn)’. Een paar vaste elementen zijn weer aanwezig (Tweer, minne), ghliver
178 179

Zie voor het metrum van deze spreuken 3.1.4. De vraag Wat is minne wordt in Van vrouwen ende van minne beantwoord met Twe herten in eenen sinne (IX:21, 23; Verwijs 1871, p. 89); vgl. vss. 3-4. De Paepe (1970, p. 66) interpreteert vs. 4 als Dat's als een sinne ‘is als één gedachte’; Komrij (1994, p. 250) vertaalt ‘De liefde maakt twee minnaars eensgezind’. MNW noemt geen combinatie anders werden (vs. 5). Zie voor bijwoord/adjectief anders MNW 1, 413; als genitief van ander bijvoeglijk voornaamwoord 1, 408; bij werkwoord werden +genitief ‘(afhankelijk) worden van’ 9, 2174. Zie voor anders ook Stoett 1923, §108 en Duinhoven 1988, p. 67, p. 176-177, n. 337. Elc anders in MNW 1, 410.


166 Ic ben dyne ende du bist mijne. In Veldekes verzen lâ mich wesen dîn unde wis du mîn is die wederkerigheid een ideaal, karakteristiek voor zijn opvatting van rechte minne. Ook in het Middelhoogduits komt de regel Du bist mîn ich bin dîn herhaaldelijk voor. Waarschijnlijk klinkt in verzen van dit type een echo door van Hooglied 2:16 Mijn geliefde is van mij en ik ben van hem.180 Er is echter ook een verschil. In alle vermelde citaten gaat sijn vergezeld van de bezittelijke voornaamwoorden dijn-mijn, bij Hadewijch van de possessieve datief di-mi en in vss. 4-5 de genitieven eens-anders. Moet werden daar als sijn worden opgevat (vgl. Dat(e)s, Dit(e)s) of duidt het een wordingsproces aan? Dat laatste is zeker het geval in vss. 6-7 waar bij wort de persoonlijke voornaamwoorden si-hi staan. De gelieven sijn hier niet elkaars bezít, zij werden elkaars persóónlijkheden. Zo bezien is er ook een verschil tussen beide halfstrofen, met name tussen vss. 4-5 waar beide gelieven door de minne een eenheid, elkaars wederhelft vormen en vss. 6-7 waar zij als gevolg van de minne hun identiteit uitwisselen en zo tot één naadloos geheel worden.181 Op deze wijze en door de manier van formuleren is er in de spreukstrofe een balans gebracht. Van Twéér ghliven die bestaan uit eens en anders in de eerste tot hi die si wort en omgekeerd in ‘één verlangen’ in de tweede halfstrofe. Voor het zwaar beschadigde middendeel van dit gedicht ga ik weer uit van een regelmatige alternantie van een geaccentueerde en een ongeaccentueerde syllabe, waarbij de verzen op een d-rijmwoord vier en die op een e-rijmwoord meest drie heffingen tellen (zie 3.4.3). Vs. 9 start al met problemen. Heeft het assonerende Alleet leets met Alleet een vreemde schrijfwijze of spelfout voor allet, de oostelijke nominatief of accusatief onzijdig van al, met een partitieve genitief leets (‘Alle verdriet’)? Hoort deze combinatie bij de in B meer gebruikte poëtische omschrijvingen? Moet doent als een - analoog aan het soms voorkomende ic doen derde persoon enkelvoud van doen en persoonsvorm bij het volgende si in combinatie met leet opgevat worden ‘doet zij mij’? In dit vers op een d-rijmwoord zijn alle vier heffingen aanwezig, tussen die op leéts en doént ontbreekt slechts één onbeklemtoonde syllabe (of twee die versoepeld kunnen worden) waarvoor De Vreese ...ee..s transcribeert. Het volgende vers is een bijvoeglijke bijzin met een l-allitera-

180

181

Het citaat staat in Vlaamse Rose fragm. Ab 1 vs. 22; zie Van der Poel 1989, p. 163 alwaar ook het citaat uit Ruusbroecs Vanden XII beghinen cap. X:23-25 en de verwijzing naar Hooglied 2:16; vgl. de Vulgaat, Canticum canticorum 2:16 Dilectus meus mihi et ego illi. Het vers uit Hadewijchs Strofische Gedichten is XXXVIII:44 (Rombauts en De Paepe 1961, p. 272), vgl. XXV:9 en XXXIV:47. Voor de Roman van Limborch XI:726 zie Meesters 1951, p. 130; vgl. voor vs. 8 Eyn wille ind eyn begeren (vs. 723 uit deze passage). Veldeke in MF 58, 45-46 (p. 108), Gerritsen en Wilmink 2000, p. 191-192. Zie voor het Middelhoogduits MF 3,1 (p. 21); vgl. Sayce 1982, p. 82 en Van der Poel 1989, p. 163 n. 60 (met name Ohly 1974). Zie voor deze vormen van gelijkheid tussen twee gelieven Van Gijsen 1989, p. 117; zij verwijst daar naar twee verzen uit de Refereinenbundel (1528-1530) van Jan van Doesborch ghi sijt doch icke en ic doch ghye (III:35) en ic ben doch ghi en ghi bent icke (XLV:19) met de combinatie sijn + persoonlijk voornaamwoord. Wellicht sluiten hier vss. 19-21 Mijn vrient es mijn ghemic (‘verlangen’) Want hi es een ander ic Ende ic ben een ander hy uit Hoemen jasolie (=jalosie) scuwen zal (hs.-Comburg; Brinkman en Schenkel 1997, p. 1103) ook bij aan. Vgl. De Paepe 1967, p. 115.


167 tie en een ieplus lange i-assonantie bij rijmwoord mie ‘die mij hoe langer hoe meer bevalt’. Dit rijmwoord komt naast mi als datief of accusatief van ic voor.182 De voor mij onleesbare letter waarmee vs. 11 begint transcribeert De Vreese als een L. In combinatie met de erop volgende letters a c/t?s kan ik daar niets mee. Stond er misschien Dats (vgl. vss. 4 en 12) als opmaat van dit d-rijmwoordvers met vier heffingen en een versoepeling van de -e- in de tweede emendatie (Dats niét dor(e)schíjnt dat íc iet sí)? Dit zou betekenen ‘(zo)dat 't niet openbaar wordt dat ik iets ben’ waarna vs. 12 eerst herhaalt en dan aanvult ‘want wat ik was dat is zij’. Ook dit vers bevat korte a-assonanties en een paar finale s-en (vgl. vss. 4-5), nu vóór rijmwoord sie. Wat bedoelt de ic in vs. 11? De sleutel zou wel eens het tempusgebruik ic si (vs. 11), ic was (vs. 12) en -(e)s sie kunnen zijn. In vs. 12 is dan zijn identiteit (wat ic was) in de hare opgegaan (dats sie). Is er alleen een verwijzing naar beginspreukstrofe vs. 6, waar hi immers past bij ic uit het middendeel, of refereert ook vs. 11 aan dit begin en wel aan vs. 7? Het is nog ‘niet duidelijk’ dat de ic ‘iets is’. Met de variërende gedachte dat si was dats ic? De subjecten in vss. 6-7, waarin de minnaar zijn persoonlijkheid doet opgaan in zijn dame en vice versa, zijn tegengesteld aan die in vss. 11-12, evenals de versvolgorde: in vs. 12 is zíj nu mijn persoon geworden (doordat híj (=ic) zichzelf heeft weggeschonken (vs. 6)), maar dat de íc ook háár persoon geworden is (dat zíj haar identiteit heeft prijsgegeven (vs. 7)) blijkt nergens uit (vs. 11). Integendeel, ze doet hem verdriet (vs. 9)! Hoopt hij in vs. 13 op die ontwikkeling ‘Geve God dat ik die/haar nog...’? Dit onleesbare stukje zal nog een ongeaccentueerde gevolgd door een geaccentueerde syllabe bevat hebben - De Vreese ziet er een e - om tot een e-rijmwoordvers met vier heffingen te komen, waarbij ik in de opmaat de slot-e heb versoepeld (Ghev(e) Gót dat íc... noch dié). Een woord dat daar metrisch, met de door De Vreese ontcijferde e, allitererend met Gheve Got en verwijzend naar vss. 5-7 heel goed in zou passen is ghewért (‘... dat ik nog haar/die word’).183 De d-rijmwoorden herhalen de rijmklank van vss. 6-7, vs. 11 zelfs rijmwoord si. Vanaf vs. 14, waar de tweede helft van het middendeel zou kunnen beginnen, is de tekst zo gehavend dat er slechts incidenteel woorden of resten daarvan te ontcijferen zijn. Alle beginletters van de verzen zijn nog aanwezig evenals de rijmwoorden of -klanken. Uit dat rijm, dat grammatisch is geweest en op -i:-ie eindigde, concludeer ik - net als Rooth in zijn Vorstudien - dat de versvolgorde in het

182

183

Zie voor het oostelijke al(l)et n. 172, de poëtische omschrijving met alt 3.2.3. Bijwoord ‘voortdurend, steeds’ (Mnl. handwoordenboek 1961, p. 36) is met de genitief leets in vs. 9 vreemd. MNW 2, 234, Franck 1967 (§164) en Van Loey 1976 (I §73) melden het soms voorkomende ic doen. De combinatie leet doen in MNW 4, 299; vgl. L 14:19. Werkwoord lieven ‘behagen, bevallen’ in MNW 4, 578. Voor mie naast mi zie Van Loey 1976 (I §26 d), Franck 1967 (§209) en MNW 4, 1531, 1571; vgl. sie in vs. 12. Bij Dats (vs. 11) kan -(e)s naast het gebruikelijke -(e)t alleen uit een aangrenzend Duits gebied verklaard worden (vgl. L 3:15 (n. 26) en B 6:10); -(e)s<sijn past niet. Zie voor dorescinen ‘openbaar worden, duidelijk zijn’ MNW 2, 337. In het rijm wordt ic ben soms ic si (Van Loey 1:976, I §74). Naast si komt sie (vs. 12) voor (Van Loey 1976, I §28 e; Franck 1967, §212; MNW 7, 1062, 1036); vgl. vs. 10 mie. Voor mogelijk ghewért (vs. 13) zie MNW 2, 1888. Vss. 9-13 bevatten d-alliteraties, vss. 9-11 ieplus lange i-assonanties bij de rijmwoorden.


168 handschrift verstoord is. Vss. 14-18 eindigen er op vrie:.i:vert.:vertie:.e. De volgorde van vss. 14-15 klopt niet. In mijn kritische tekst heb ik ze dan ook omgedraaid waarbij ik .i heb geëmendeerd tot vri(:vrie). Natuurlijk is het mogelijk dat alleen de rijmwoorden verwisseld zijn. Op grond van vs. 17 heb ik het rijmwoord van vs. 16 tot verti aangevuld. De situatie in de slotspreukstrofe is nog treuriger. Van vss. 19-23 rest alleen de letter in de kapitaalkolom, in vs. 24 het openingswoord Daer. Hoewel er van de afsluitende tweeregelige spreuk heel wat tekst is overgeleverd, ontgaat me de exacte portee. Deelt vs. 25 iets mee over ‘een leven(swijze)’ en het ‘genoegen, genot van de één’? Is dit vers het subject bij Es, waarna vs. 26 vervolgt ‘(dat) is daar waar... nabij/naast (beneven) de beminde’? Het midden van beide verzen moet nog met minstens twee heffingen en een ongeaccentueerde syllabe ertussen (vs. 25) en een heffing gevolgd door een onbeklemtoonde lettergreep (vs. 26; iets als liéf es?) worden aangevuld om tot het in deze spreuken gebruikelijke patroon te komen. Als de emendaties juist zijn, laat ook deze spreuk een woordherhaling zien.184 Vermoedelijk wordt er in deze verzen bedoeld dat het leven van één mens (de minnaar) pas genoegen oplevert in de nabijheid van de geliefde. Als er zo op een twee-eenheid gezinspeeld wordt, lijkt de spreuk in grote lijnen bij de overgeleverde inhoud van de erboven staande tekst te passen. De aanzet van dit gedicht is veelbelovend. De dichter lijkt uit een reservoir van kernachtige uitspraken over wat minne is te putten waarin ook andere (en latere) auteurs hun inspiratie vonden. Na zijn uitleg dat minne twee gelieven tot een eenheid smeedt, dat zij daarbij onderling hun identiteit uitwisselen, blijkt in het middendeel dat dit alleen voor de ic opgaat. Hij heeft haar zijn persoonlijkheid geschonken, zij hem de hare echter (nog) niet, maar hij hoopt. Helaas zullen we nooit weten in welke richting de gedachten van de ic verder zijn gegaan en van welke daarbij aansluitende wijsheid de slotspreukstrofe ons in kennis wilde stellen. De Vreese 1895, p. 263. Voor vss. 3-8: De Paepe 1967, p. 115; De Paepe 1970, p. 66; Komrij 1994, p. 250-251. Reproductie zie afb. 9 p. 57.

184

Zie n. 178; voor de woordherhaling 3.2.2. Deze betekenissen van leven in MNW 4, 436 (3) - 437 (4). Vss. 25-26 scandeer ik als Een léven... deens léven, Es daér waer... liéf benéven. Bij de rijmwoorden sluit een lange e-assonantie aan (vs. 25), in vs. 26 assoneren daer waer.


169

B 6 Volghen haren rade Incipit: Lief lief ontsiet Bij de overlevering op F. 2 R b 1-26: Met het afsnijden van de rechterkant van deze bladzijde is het slot van de lange regels 1-2, 9, 11, 13-14 en 25-26 verloren gegaan. Over de hele rechterzijde is de tekst erg vlekkerig en donker. Bij de transcriptie was een UV-lamp onontbeerlijk, maar rr. 19-24 konden ook met dit hulpmiddel niet verder worden ontcijferd. Het grootste deel van de tekst is daar totaal verdwenen. De tussen haakjes geplaatste letters, die heel vaag en/of beschadigd zijn, heeft De Vreese zonder opmerking genoteerd, evenals de voor mij onleesbare letters in ghuet (r. 9), haer (13), gheghade (17), onghenade (18), Versmaet ter (24) en ghebruuc (25). Kon hij daar meer ontwaren? Slechts in rr. 1 het tweede li(ef), 13 sta(de) en 25 sue(t) veroorloofde hij zich een aanvulling tussen haakjes. Rr. 1-2, 25-26 en de initialen van 3, 9 en 19 zijn in rood uitgevoerd, op de kapitaal na die van r. 3 zit onderaan nog een tipje rood. 1-2 De tekst is wat naar rechts opgeschoven door het tot in deze kolom doorlopen van rr. 1-2 uit de a-kolom. Na de zwaar beschadigde initiaal V uit r. 1 staan nog sporen van vermoedelijk drie letters. 9 Bij het laatste woord is na de o nog een stok van de volgende letter (De Vreese: een n?) te zien. 19 Als eerste woord transcribeert De Vreese Iollijt, als laatste sc..s.. met de aantekening ‘Niet scats’. 20-24 In het dunne perkament wordt de ontcijfering van de kapitaalkolomletters verhinderd door het duidelijk in spiegelbeeld doorkomen van die van F. 2 V b 20-24. In r. 22 transcribeert De Vreese daer daer, in r. 23 ncs en ient.

Veel eer dan lief van lief... 1

(V... e)er dan lief van (li---)

Daer lief dor lief want lief...

D(a)er lief dor lief want (lief---)

5

LIef lief ontsiet

Lief lief ontsiet

Ende al eer lie(t)

Ende al eer liet

Dan lief mocht la(t)en

Dan lief mocht laten,

Ende meer sout (wo)ghen

Ende meer sout woghen

Dan lief dorst toghen

Dan lief dorst toghen,

5

Dr(ueght t)eengher Drueght teengher baten baten.


10

Alt da(t) tghotlic ghu(.)t o(.---)

Alt dat tghotlic ghuet ontraet,

So (s)eer ics ontr(a)d(e)

So seer ics ontrade, 10

(L)iet ic o(m) haer Liet ic om haer, w(a)ert h(.---) waert haer raet, (E)nde (vo)lg(h)e(n Ende volghen haren h)aren (r)ade rade,

15

Druegh(t h.e. eeng)h(e) st(a---)

Drueght haer eenghe stade.

(I)s (h)a(er) dan (m)ijn dinst (---)

Is haer dan mijn dinst versmaet,

Daer ic om (versma)de

Daer ic om versmade

Al dat dier n(at)u(ren) gaet

Al dat dier naturen gaet

(L)ief sonder (gh..h.de)

- Lief sonder gheghade -

Dats g(roet on.hen.de)

Dats groet onghenade.

Iol(.ijt v)ol sc(---)

Jollijt vol sc...

15


170

20

(.---...r..---)

...r...

(.---d)oe(t)

... doet

(.---d)aer (---)

...daer...

(.---.)cs(---ent)

...cs...ent

20

(.ersmaet.)er (noet) Versmaet ter noet. 25

(S)o liefs gheb(r.)uc So liefs ghebruuc es 25 (es sue---) suet... So es scheden surer So es scheden surer es ende(---) es ende...

Ook dit gedicht is in gehavende staat overgeleverd, waarbij onder meer het slot van vele verzen verdwenen is. Het begint al bij die van de tweeregelige openingsspreuk. Als deze spreuk het in fragment-B gebruikelijke patroon van vier heffingen afgewisseld met een ongeaccentueerde syllabe kende (zie 3.1.4), ontbreken er in beide verzen na de derde heffing op een waarschijnlijk, respectievelijk vaag lief nog een onbeklemtoonde gevolgd door een beklemtoonde lettergreep. Bij een vrouwelijk rijm sluit het vers met een ongeaccentueerde syllabe af. De overige heffingen liggen op eer en de resterende lief-woorden. De strekking van het geheel is me niet duidelijk. Het openingswoord met z'n beschadigde V plus drie (?) letterresten doet me in combinatie met eer dan een assonerend Veel emenderen. Er staat dan ‘Veel eerder/liever dan de geliefde van de beminde...’ (vs. 1). De bijbehorende persoonsvorm is verdwenen. Hij staat ook niet in vs. 2, dat begint met Daer waarbij ik niet kan kiezen tussen relatief bijwoord ‘waar’ en voegwoord ‘daar’. Het eerste lief is vermoedelijk het subject, dor lief kan ‘omwille / door toedoen van de geliefde / het genoegen’ betekenen. Als derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd van wanen zal want de persoonsvorm bij dat eerste lief zijn. Luidt de betekenis hier ‘meent’, ‘wil’ of ‘verwacht’?185 Naast een paar simpele d-alliteraties zien we, zoals in meer van deze spreuken, in dit vers een voortzetting van de lief-herhaling uit vs. 1 tot een uitbundig geheel. Dat type woordherhaling noemt men een polyptoton (zie 3.2.2). Zo'n herhaling opent ook de beginspreukstrofe. ‘De minnaar (Lief) heeft ontzag voor zijn beminde (lief; vs. 3) en hij zou alles eerder/liever (na)laten / in de steek laten (vs. 4) dan hij zijn geliefde zou kunnen verlaten’ (vs. 5). Behalve de lief-herhaling in vss. 3 en 5 bevat de eerste halfstrofe ook weer de combinatie eer dan uit de tweeregelige spreuk. Al die lief-polyptota genereren met de rijmwoorden ontsiet:liet ie-assonanties, met het grammatisch rijm liet:laten - dat soms ook buiten 185

Zie voor eer dan ‘eer, liever dan’ MNW 2, 556 (3, 4). Werd eer als een comparatief gevoeld waardoor veel eer dan mogelijk was (MNW 8, 1372)? Substantief onzijdig lief kan ‘de geliefde’ maar ook ‘het genoegen, de vreugde’ betekenen (MNW 4, 536, 535). Dor ‘in weerwil van’ lijkt me hier geen optie. De betekenissen ‘meent’, ‘wil’ of ‘verwacht’ van wa(e)nen in MNW 9, 1672 (3), 1675 (4), 1671; in 1676 enige voorbeelden van de vorm want naast waent. Werkwoord wanen ‘afnemen, verminderen’ (MNW 9, 1670) lijkt me hier niet bedoeld, wannen ‘reinigen, zuiveren’ (9, 1703) evenmin. Rooth vraagt zich af of want gelijkstaat aan vant (Vorstudien).


het middendeel voorkomt (zie 3.3.2) - l-alliteraties. In de tweede halfstrofe herhalen vss. 6-7 de constructie van vss. 4-5 uit de eerste. Bij ‘en hij zou nog meer wagen, op zich nemen’ (vs. 6) begint het vers weer met Ende, is al (eer) uit vs. 4 ver-


171 anderd in meer en functioneert het openingswoord Lief nog steeds als subject. Rijmwoord woghen heeft de Limburgse spelling voor waghen. Op dit meer sluit Dan in vs. 7 aan ‘dan zijn beminde (hem) durfde voorleggen’. In het omgekeerde geval ‘dan hij zijn beminde durfde tonen’ zou er geen lief maar lieve als datief bij toghen moeten staan. Met Dan lief gevolgd door een hulpwerkwoord plus infinitief lijkt dit vers erg op vs. 5. Er zijn echter ook verschillen: lief is hier subject (in vs. 5 object) en de betekenissen van dorst - mocht en toghen - laten overlappen elkaar niet (‘durven’-‘kunnen’, ‘voorleggen’ (letterlijk: ‘tonen’) - ‘(na)laten’). Vs. 8 besluit ‘als het tot enig voordeel, genoegen zou leiden’ met een dubbele syncope in teengher (
187

De betekenis ‘toelaten, gedogen’ (MNW 4, 194) is op liet:laten (vss. 4-5) niet van toepassing. Zie voor vs. 6 woghen (waghen) ‘wagen, ondernemen’ MNW 9, 1600; de Limburgse spelling o(e) voor de tot een geronde ao-klank geworden a wordt in 1.3.1 behandeld. Behalve ‘tonen’ kan toghen (vs. 7) ook ‘aantonen, mededelen’ en vandaar ‘zeggen’ en ‘voorleggen’ (nadert vragen) betekenen (MNW 8, 521 (6); met de datief in 519 (3) en Stoett 1923, §180 II). De combinatie te bate draghen (vs. 8) noemt MNW niet, wel te bate brengen ‘voordeel opleveren’ (1, 597); zie voor de betekenis ‘genoegen’ 598 (3). Vgl. bij vs. 9 B 4:9 Alt dat Got, B 5:9 Alleet leets (?); zie voor al(l)et n. 172. Mijn interpretatie van tghotlic ghuet ‘de Goddelijke wet’ is een combinatie van godelijc ‘volgens de Goddelijke wet’ (MNW 2, 2010) en goet ‘wat goed is volgens de zedewet’ (2, 2042 (1)). Ontraden ‘beletten, tegengaan’ in MNW 5, 1182 (2). Bij ics (vs. 10) kan -(e)s naast het gebruikelijke enclitisch pronomen -(e)t alleen uit een aangrenzend Duits gebied verklaard worden (vgl. L


172 Vs. 11 is het directe vervolg van vs. 9 ‘zou ik verzaken, daar zou ik me van afkeren als dat haar advies - misschien sterker “bevel” - zou zijn’. Voor het verdwenen rijmwoord heb ik raet geëmendeerd op grond van zijn grammatische partner in vs. 12, voor haer - waarvan alleen de h rest - keek ik eveneens naar dat vers (haren rade) ‘en ik zou haar gebod naleven, opvolgen’. De vorm volghen moet een infinitief zijn. Bij de twee nevenschikkend verbonden verzen 11-12, die met twee zinnen te vergelijken zijn en waarin bovendien een raad of bevel te kennen wordt gegeven, is de persoonsvorm in het tweede vers weggelaten (ellips). Er moet hier worden aangevuld (ic) soude. Als een soort herhaling van het tweede deel van vs. 11 lijkt vs. 12 voornamelijk ter aanvulling van het grammatisch rijm gecreëerd te zijn. Ook de rijmherhaling haer raet:haren rade (dubbelrijm, rime riche? zie 3.3.3) zou daarop kunnen wijzen. Vs. 13 dat de eerste helft van het middendeel afsluit ‘als dat haar ook maar enig nut zou opleveren, enigszins ten goede zou komen’ is bijna een kopie van slotvers 8 van de beginspreukstrofe.188 Nu worden we wel geïnformeerd over wie er van de houding van de minnaar zal profiteren: haer, de dame. De rijmwoordrest sta kan na het vorige rijmwoord rade alleen maar tot stade aangevuld worden, zoals ook De Vreese deed. Dat er in vss. 11-13 heel wat bij het rijm aansluitende lange a-assonanties voorkomen - met een piek in vs. 11 - is niet zo opmerkelijk, wel dat het hier in de meeste gevallen het woord haer/haren betreft. Het ontzag dat de minnaar in de beginspreukstrofe voor de dame heeft, overstijgt hier zelfs zijn vrees voor Gods geboden. Het al, dat hij in vs. 4 eer liet Dan lief, is nu tghotlic ghuet dat hij liet om haer (vss. 9, 11). Als dat de dame ook maar enigszins ten goede zou komen, zou hij háá gebod(en) in plaats van de Goddelijke navolgen. Met het weglaten van praefix ont- bij ontraet:ontrade (vss. 9-10) realiseert de dichter in vss. 11-12 het nieuwe grammatische rijmpaar raet:rade. Naast de formele is er een zekere semantische tegenstelling tussen ics ontrade en waert haer raet. Wordt er met dat ‘bevel’ gezinspeeld op wat lief dorst toghen (vs. 7) in de beginspreukstrofe? Nadat de ic in de eerste helft van het middendeel met haar voordeel voor ogen bereid was zich geheel aan de dame te onderwerpen, slaan zijn gedachten in de tweede helft een andere richting in. Hij overdenkt de mogelijke consequenties. Deze nieuwe lijn opent met een voorwaarde die geen echte tegenstelling tot het

188

3:15 en B 5:11). Naast de betekenis van vs. 9 kan ontrade van ontdraden/ont(t)raden in vs. 10 die van ‘vrezen’ hebben (MNW 5, 1024). Voor laten (vs. 11) met God als voorwerp (vgl. vs. 9) ‘zich afkeren van, verzaken’ zie MNW 4, 192. De betekenis van raet kan variëren van ‘raad, advies’ tot ‘gebod, bevel’ (MNW 6, 976 (15), 980 (16 a, c). Zie over de ellips (vs. 12) Stoett 1923, §213 (in zinnen met een raad, wens of bevel), §214-215 (weglaten van het werkwoord in twee nevenschikkend verbonden zinnen). Vgl. de formuleachtige wending bij de Minnesänger daz ist mîn rât, volgen mîne râte (Von Lieres und Wilkau 1965, p. 175-176). Evenmin als te bate draghen (vs. 8, zie n. 186) kent MNW de combinatie te stade draghen (vs. 13). Een variant van stade doen ‘van nut zijn, baten’ of te/in staden comen met de datief van de persoon en een zaak als subject ‘van nut zijn, ten goede komen’ (MNW 7, 1850)?


173 voorafgaande vormt, die geen conjunctiefgebruik maar wel een temporeel aspect (dan) bevat (zie 3.5.2): ‘Als zij dan mijn minnedienst versmaadt’ (vs. 14). De volgende verzen delen meer over die dienst mee ‘waar ik gering om acht (vs. 15) alles wat volgens “de natuur” gaat’ (vs. 16). Weer zo'n poëtische omschrijving, nu niet met God maar met nature. Dat woord kan zowel verwijzen naar ‘de Goddelijke orde in de natuur’ als naar ‘de menselijke natuur’. In het eerste geval zie ik in dit vers ook een semantische aansluiting bij de omschrijving uit vs. 9. ‘Wat volgens de Goddelijke orde in de natuur gaat’ volgt de Goddelijke wetten, waarmee dier naturen dicht bij tghotlic ghuet komt. Daarentegen ontstaat er met nature als ‘de menselijke natuur’ juist een tegenstelling tot Gods wetten en geboden en acht de ic zijn eigen verlangens en belangen gering vergeleken met die dinst.189 Rond dit sleutelwoord groeperen zich een aantal d-alliteraties in vss. 14-16. Deze verzen bevatten tevens een onvolmaakte grammaticale functiewisseling van ic en si bij een grammatisch rijmpaar (zie 3.5.2). Herleiding van passief vs. 14 (‘is mijn dienst haar ...’) tot actief ‘versmaadt zij dan mijn dienst’ maakt object mijn dinst, in casu de ic, tot subject in vs. 15 (ic versmade). Object van deze zin vs. 16 (Gods geboden, mijn verlangens) is echter niet het equivalent van subject zij (
189

Zie voor versmaden ‘geringschatten, minachten’ (vss. 14-15) MNW 8, 2474 (2), versmaet ‘veracht, gering’ 2479. Met de genitief geeft gaen (vs. 16) een richting aan (Stoett 1923, §167 VII) en kan ‘komen’ of ‘volgen’ betekenen (MNW 2, 881 (2 d)). De betekenisaspecten van nature ‘de Goddelijke orde in de natuur’ in MNW 4, 2197 (2), ‘de menselijke natuur, geestelijke en zinnelijke behoeften in de mens’ in 2200 (4 d).


174 zijn afgesloten. Eventuele opmaten niet meegerekend missen vss. 21 en 23 een heffing gevolgd door een ongeaccentueerde syllabe. Of daer (vs. 22) en de lettergreep met. cs (vs. 23) nu wel of niet beklemtoond waren, kan ik niet meer vaststellen. Deze schamele restanten verhinderen een interpretatie. Ik maak slechts wat opmerkingen. De slotspreukstrofe opent met een synoniem van ‘vreugde’, een woord dat we in deze teksten zelden tegenkomen. Volgde op sc van het rijmwoord nog een h (in B staat alleen sch- in anlaut, in L sch- en sc-), stond dit woord na vol in de genitief en ging de betekenis in de richting van de voor de minnelyriek karakteristieke tegenstelling ‘verdriet’? In het corpus bestaat een voorkeur voor de rijmcombinatie doet:noet (vss. 21, 24; vgl. L 13:17-18, B 4:22-23), zodat doet hier een substantief en geen werkwoord zal zijn. Met Versmaet in vs. 24 - een vers dat De Vreese niet voor transcriptieproblemen stelde - is er de verwachte relatie met de tweede helft van het middendeel (zie 3.6.1). Is het een persoonsvorm (‘hij/zij veracht’) of een voltooid deelwoord (‘geminacht’) eventueel als adjectief? Ter noet zou ‘in benarde omstandigheden (MNW 4, 2502), wellicht ook ‘tot voordeel’ (4, 2510; vgl. vs. 13) kunnen betekenen. Wat aan het begin van deze bespreking voor het metrum van de tweeregelige openingsspreuk uiteen is gezet, geldt ook voor die aan het slot. Na de derde heffing op suét (vs. 25) en vermoedelijk op énde (vs. 26) ontbreekt er aan vs. 25 nog een ongeaccentueerde gevolgd door een geaccentueerde syllabe, in vs. 26 alleen een heffing, met bij een vrouwelijk rijm een onbeklemtoonde lettergreep tot slot. In vs. 26 heb ik met synaloefe So-es laten versmelten. De gespaarde tekst toont een tegenstelling tussen beide verzen: in hun begin So... So ‘Als... dan’ maar ook in hun vervolg ghebruuc suet - scheden surer. De verbinding liefs ghebruuc zou ik niet willen opvatten als ‘het genot hebben van de geliefde’ in de zin van de uiteindelijke vervulling van de minnerelatie, maar juist in die tegenstelling tot scheden dat ‘zuurder is’ als ‘de nabijheid van, het omgaan met de geliefde’ dat ‘zoet is’. Is dat tweede es wel ‘te veel’ zoals De Vreese (p. 264 n. 1) veronderstelde? Of hoort het wellicht bij die vreemde comparatief surer als een Duits gekleurd adjectief sureres bij substantief ende ‘een zuur, onaangenaam eind’? Het MNW inspireerde me tot een speculatieve invulling van de verseinden: So liéfs ghehruúc es suét int/te smàken So-es schéden súreres énde máken met versoepeling tot súr'res (‘Als de nabijheid van de geliefde een zoete belevenis is, dan is scheiden een zuur einde bereiken’).190 190

In De beeldspraak van Hadewijch heeft Reynaert (1981) de interpretatie van ghebruuc/ghebruken uitvoerig besproken. Ik citeer hier p. 213 en p. 41; zie verder in zijn register. Willaert (1984) wijst o.a. bij ghebruuc op woordovereenkomsten tussen Hadewijchs Strofische Gedichten en de Lundse teksten (p. 180), hij noemt suet en ghebruuc (als deel van de minne) in combinatie ‘uiterst voorspelbaar’ (p. 66; vgl. Reynaert 1981, p. 204) en bespreekt suet versus suer, ‘een formule [...] die in de Middelnederlandse literatuur, en niet alleen door Hadewijch, uiterst vaak wordt gebruikt’ (p. 160-161). Voor gebruken met de genitief van de persoon ‘iemands omgang genieten, aangename nabijheid ondervinden’ zie MNW 2, 1017 (2). Een andere emendatie dan ghebruuc lijkt me niet mogelijk; na sue vulde ook De Vreese een t aan (vgl. Willaert en Reynaert hiervóór). Een adjectief su(re)res bij substantief onzijdig ende hoort niet in het Middelnederlands thuis, misschien past deze vorm wel in een aangrenzend Duits gebied. Voegwoord en substantief ende kunnen beide met een nasaalstreep afgekort worden (zie Corpus Gysseling II bijv. dl. 1, p. 411:31; dl.3, p. 661:6, p. 801:4). Zie voor ende maken ‘ten einde brengen, eindigen’ MNW 2, 647. Behalve lange u-assonanties bevat deze spreuk ook heel wat s-alliteraties, waarbij zich nog een aantal afsluitende s-en voegen (vgl. B 5:4-5; zie 3.3.7).


175 De minnaar is in dit gedicht zozeer in de ban van de dame dat hij bereid is alles behalve haar op te geven. Haar belang gaat hem boven al. Daarin gaat hij zo ver dat hij haar raet boven de Goddelijke geboden stelt, zelfs als zij onbarmhartig zijn minnedienst en dus hemzelf afwijst. Bij de behandeling van de vier grade vander minnen komt in Van der feesten in een opmerkelijk geformuleerde strofe het opvolgen van haar gebod eveneens aan de orde: Inden eersten graet soe moet Die minnere volghen haren rade Die hem int herte pine doet Met herde groet onghenade.191

De Vreese 1895, p. 263-264; reproductie zie afb. 9 p. 57.

191

Vgl. vss. 12 en 18. Vekeman 1981, p. 26 vss. 588 a, b, c, d.


176

B 7 Eerst te vreden, dan compt dscheden Incipit:... at si... oft bi Bij de overlevering op F.2 V a 1-26: Met het afsnijden van de linkerzijde van dit blad is van alle regels het begin verloren gegaan. Bij een maximaal beschreven kolombreedte van ca. 55 mm (zie 1.2.2) ontbreekt er daardoor aan iedere regel ca. 19 mm geschreven tekst. Voor een paar regels was de beschikbare ruimte onvoldoende: r. 2 eindigt net in de b-kolom waarbij een punt voor de scheiding zorgt, bij r. 17 doet zich hetzelfde voor met een virgula (/) als begrenzing, ook rr. 25-26 lopen tot in de b-kolom door. R.25 eindigt op metten //; hetzelfde (verwijs)teken geeft in r. 26 aan dat het erna staande liue als slotwoord bij de vorige regel hoort. De tussen haakjes geplaatste beschadigde letters transcribeert De Vreese zonder opmerking, evenals de voor mij onleesbare letters in dat (r. 3), trouwe (20) en vreden (22). Bij (c)ompt (23) heeft hij zich een aanvulling tussen haakjes veroorloofd. Rr. 1-2 en 25-26 zijn in rood uitgevoerd. 9 De letterrest waarop het woord vóór het eerste haer eindigde omschrijft De Vreese als ‘één stokje’; het kan heel goed een puntloze i zijn, zoals we die onder meer ook in rr. 3 si, 7 ...ijf, 12 si en 15 ic zien. 20 Al heeft De Vreese bij de eerste overgeleverde letter zijn twijfels, er staat zeker een r.

...es eerst lief te vreden 1

(---)es eerst lief te vreden

...et brinct twe glieven scheden.

(---)et brinct twe glieuen scheden.

5

10

(---.)at si

...at si

(---)oft bi

... oft bi

(---)hi mint

... hi mint

(---) misbaer

... misbaer

(---)ijf dat waer

...ijf dat waer

(---a)ert es vrint

...aert es vrint.

(---.) haer oft van haer

... haer oft van haer

(---c) dor hare

...c dor hare

5

10

(---a)f dan dlijf dat ...af dan dlijf dat waer waer (---.)l daer si ware

...l daer si ware

(---.)erte bi hare

...erte bi hare


(---) mach ic daer in ... mach ic daer in vaer vaer 15

(---.) als ic dan vare ... als ic dan vare (---) onghedout mesbare

15

... onghedout mesbaer

(---)r sinne. in lijfs ...r sinne, in lijfs mesbare/ mesbare

20

(---)n aen mi gheware

...n aen mi gheware.

(---)n vrouwe

...n vrouwe

(---)rt dreeght tr(.)uwe

...rt dreeght trouwe 20

(---.)en iet

...en iet

(---.) te vred(e.)

... te vreden

(---)ompt ds(c)heden

... compt dscheden

(---) tverdriet

... tverdriet.


177

25

(---.)t hit ghuet ete ...t hit ghuet ete metten // metten live (---.)t ghen enen wiue // liue

25

...t ghen enen wive.

De overlevering van dit gedicht stelt ons voor een met dat van B 3 te vergelijken probleem: van alle verzen is het begin verdwenen. In de veronderstelling dat die verzen volgens het gebruikelijke schema waren opgezet (zie 3.1.4, 3.4.2 en 3), is het aantal verloren gegane heffingen in regelmatige afwisseling met een ongeaccentueerde syllabe nog wel te reconstrueren, niet een eventuele opmaat, het ontbrekende aantal woorden of de inhoud daarvan. Geen interpretatie dus, maar een aantal opmerkingen met soms wat speculatieve uitstapjes. Aan beide verzen van de tweeregelige openingsspreuk ontbreekt een heffing, in vs. 1 gevolgd door een ongeaccentueerde syllabe, in vs. 2 zien we daarvan nog het slot op ...et. Daarna komen de overige drie heffingen (és, liéf, vréden (vs. 1), brínct, gliéven schéden (vs. 2)) in alternantie met een onbeklemtoonde lettergreep. Beide spreukverzen lijken met lief - twee glieven, te vreden - scheden en eerst - ... een tegenstelling te verwoorden: ‘eerst de geliefde te vreden, in ongestoorde rust en niet door anderen gehinderd’ (vs. 1), maar dan ‘brengt ...et twee gelieven (het) scheiden’ (vs. 2). Of es (vs. 1) als persoonsvorm ‘is’ moet worden beschouwd - wellicht met subject lief - of het slot van een afgesneden woord is, valt niet meer na te gaan. Het grammaticale aspect (substantief, subject?) van ...et evenmin. Twee lange e-assonanties sluiten bij de rijmwoorden aan, die aan het slot van het gedicht wederom een paar vormen (vss. 22-23 vreden:dscheden).192 De eerste vier verzen (3-6) van de beginspreukstrofe missen alle een heffing. De tweede valt op het (slot van het) rijmwoord en de tussenliggende ongeaccentueerde syllabe is - in vs. 3 deels - nog bewaard. De laatste verzen 7 en 8 bevatten eveneens het eind van een lettergreep die de eerste heffing droeg (...ijf, ...aert). Gelet op het aantal millimeters afgesneden tekst zullen zij zeker een opmaat gekend hebben. Het huidige begin van vss. 7-8 bestaat uit het slot van een woord, bij vss. 3 (waar De Vreese dat transcribeert) en 4 is dat niet zonder meer duidelijk. Als er inderdaad dat als een apart woord stond, is het dan een voeg- of voornaamwoord en rijmwoord si een werkwoordsvorm in de derde persoon of een persoonlijk voornaamwoord in tegenstelling tot hi (vs. 5)? Als er met oft in vs. 4 een nevenschikkend voegwoord bedoeld is en bi geen voorzetsel maar bijwoord ‘nabij’ representeert, zou er in dit vers een tegenstelling in de trant van verre oft bi of ane oft bi kunnen zijn uitgedrukt.193 Zeker is dat er in deze spreukstrofe een minnaar optreedt: hi mint (vs. 5), onzeker of er een relatie tussen si ‘zij’... oft bi ‘of (dicht)bij’ en vs. 9 aan het begin van het middendeel bestaat. Dat liefde in dit corpus ‘verdriet’ met zich meebrengt, blijkt ook uit deze tekst. Vs. 6 bevat rijmwoord misbaer, dat 192

193

De betekenis van te vreden ‘rust van de zijde van anderen, in ongestoorde rust’ in MNW 9, 1253 (5), 1254, 1258. Vgl. syncope glieven>g(he)lieven met B 5:3 ghliver. Beschrijft B 2:19-24 een te vergelijken situatie? MNW 1, 1236 noemt bij bijwoord bi de uitdrukking Verre of bi, bij bijwoord aen+sijn ‘(na)bij, tegenwoordig zijn’ als voorbeeld Soe was hem bi of ane (1, 73 (c)). Metrisch moet men bij beide mogelijkheden samensmelting van de klinkers toepassen (Verre-oft bi, Ane-oft bi).


178 in de spelling mesbaer:mesbare weer als grammatisch rijm in het middendeel gebruikt wordt (vss. 16-17). Stond er in de nabijheid van de rijmwoorden mint en misbaer (?) nog een aansluitende m-alliteratie? Van welk woord ...ijf in vs. 7 het slot vormde blijft gissen, maar de overeenkomst met vs. 11 is opmerkelijk. Wellicht vond er in dat eerste stuk van het middendeel een woordelijke herhaling uit de spreukstrofe plaats (zie 3.6.1) en is er in vs. 7 een l weggesneden. Werd die herhaling nog voortgezet in vs. 12 en stond er dus vóór ...aert in vs. 8 een d? En verwijst de t van dat hypothetische daert - dat met de rijmwoorden misbaer:waer assoneert - naar dat al even hypothetische lijf (dat) misschien ‘(graag) zou zijn... daar/waar 't als beminde (vrint) beschouwd wordt’?194 Deze resten zouden een mogelijke aanwijzing kunnen geven over de strekking van de spreukstrofe: de liefde van de minnaar voor de dame is niet afhankelijk van afstand of verdriet, maar als haar beminde zou hij graag (lijfelijk) in haar nabijheid zijn. Misschien vindt deze hypothese steun in het eerste stuk van het middendeel. Om in dat gedeelte (vss. 9-13) bij de d-rijmwoordverzen tot de gebruikelijke vier heffingen te komen ontbreken er aan vs. 9 twee met een onbeklemtoonde lettergreep ertussen (haer óft van haér), in vs. 11 één gevolgd door een onbeklemtoonde syllabe (áf dan dlíjf dat waér). De e-rijmwoorden tellen soms vier, doorgaans drie heffingen. Vss. 10 en 13 missen dan een heffing plus een ongeaccentueerde syllabe (...c dor háre; ...ért(e) bi háre met een versoepeling in de scansie ...érte bi), vs. 12 alleen een heffing (...l daér si wáre). Vanuit de beginspreukstrofe heb ik al even vooruitgekeken en de mogelijkheid van een relatie tussen vss. 3-4 en 9 van het middendeel geopperd. Haer lijkt me beide keren een persoonlijk en geen bezittelijk voornaamwoord. Het woord vóór het eerste haer eindigde op ‘één stokje’ (De Vreese, p. 264 n. 2), dat heel goed een puntloze i kan zijn. De kans dat er misschien bi stond (vgl. vs. 4) en de inhoud van vss. 3-4 met ‘bij haar of (weg) van haar’ (vs. 9) weer wordt opgepakt, acht ik aanwezig. Hoe vs. 10 ‘in weerwil, door toedoen van haar’ hier bij aansluit, is onduidelijk. Eigenlijk geldt dat ook voor de volgende verzen. Een formele overeenkomst tussen vss. 11 (en 12?) en 7(-8?) is al gesignaleerd. Is af een afzonderlijk woord of een woordeinde, dan een bijwoord of een voegwoord na een comparatief? De resten van vss. 11-12 zouden ‘dan (?) het/mijn lijf dat (graag) zou zijn ... waar zij was/zou zijn’ kunnen betekenen en zo ook inhoudelijk herinneren aan de speculatieve interpretatie van de beginspreukstrofe. Vss. 10-12 bevatten simpele d-alliteraties. Is ...erte in vs. 13 het restant van herte, dan benadrukt de ic die wens nogmaals: niet alleen lijfelijk, ook met zijn hart zou hij graag dicht bij haar zijn. Wat in vss. 3-4 en 9 een veronderstelling was, staat hier voluit: bi hare.195 Als vermoe-

194

195

Misbaer (vs. 6) zal als ‘droefheid, treurige toestand’ (MNW 4, 1648 (2)), niet als ‘lawaai’ (1647) bedoeld zijn. Naast ‘vriend’ is de betekenis van vrint ook ‘beminde’ (vs. 8; MNW 9, 1345 (4)); vgl. L 9 met dit sleutelwoord. In de omgeving van vs. 9 is een puntloze i geen uitzondering (zie de notities bij de overlevering van deze tekst). Rijmwoord hare (vss. 10, 13) is na dor en bi een datief (MNW 2, 309; 1, 1230); ‘in oudere documenten’ staat deze vorm nog (Van Loey 1976, I §28 f). Bij de lange a-rijmklanken sluit alleen daer (vs. 12) in assonantie aan. In vs. 13 zou bi hare eventueel ook ‘door/om haar’ kunnen betekenen (MNW 1, 1233 (6), 1235 (b)). Is er een relatie met bi haer in B 8:9, 12?


179 delijke afsluiting van de eerste middendeelhelft, als herhaling van rijmwoord hare uit vs. 10 (wellicht is er een tegenstelling dor hare - bi hare) en als dubbelrijm met si ware uit vs. 12 (zie 3.3.3) trekt deze verbinding de volle aandacht. De hypothese over de interpretatie van de beginspreukstrofe is met dit alles niet bewezen, misschien wel wat waarschijnlijker geworden. De kans is groot, dat bij vs. 14 de tweede helft van het middendeel met een nieuwe zin begint. Aan de d-rijmwoordverzen 14 en 16 moet nog een heffing plus een ongeaccentueerde syllabe worden toegevoegd om het gebruikelijke aantal van vier in alternantie met een onbeklemtoonde lettergreep te bereiken (mách ic daér in vaér; ónghedoút mesbaér). Bij de e-rijmwoordverzen ligt het anders. Toevoeging van een heffing geeft vs. 15 er in totaal drie (als íc dan váre), vss. 17 en 18 hebben er ondanks tekstverlies al drie (...r sínne-in líjfs mesbáre; ..́.n aen mí ghewáre). Bij dit aantal millimeters afgesneden tekst mag men voor vs. 17, dat door zijn lengte tot in de kapitaalkolom van B 8 doorloopt, zeker van een vierheffingenvers uitgaan, voor vs. 18 misschien eveneens. Een nieuwe gedachtelijn met een mogelijke tegenstelling tot het voorafgaande, een zekere breuk in de tijd en conjunctiefgebruik (zie 3.5.2) kan ik in deze versresten - behalve misschien in vs. 18 - niet ontdekken. In de eerste helft van het middendeel zal evenals elders in dit corpus een ic ons over zijn droeve toestand hebben ingelicht. De resten van vss. 14-15 bevatten het woord ic nog wel, eerst als vermoedelijk subject bij mach ‘mag/kan ik daar in angst’, in vs. 15 in die rol bij vare ‘... als ik dan vertrek’. Behalve ‘(weg)gaan’ kan varen echter ook ‘vrezen’ betekenen waardoor het grammatisch rijmpaar vaer:vare tevens een semantische overeenkomst heeft.196 Per vergissing is er in het volgende vers in een saut du même au même als grammatische rijmpartner ook mesbare in plaats van mesbaer afgeschreven. Er is sprake van ‘verdriet’ in een herhaling van rijmwoord misbaer uit de beginspreukstrofe (vs. 6). Met beide woorden uit vs. 16 kan men grammaticaal meer kanten uit: adjectief en substantief (‘ondraaglijke droefheid’) of twee synonieme substantieven (‘smart (wanhoop?), droefenis’). Dat mesbaer een eerste persoon (bij ic in vs. 15) tegenwoordige tijd van intransitief werkwoord mesbaren ‘weeklagen, rampzalig zijn’ of ‘schreeuwen’ is, kan alleen als ic mesbaer>mesbare al in de ontstaanstijd van het gedicht mogelijk was en er voor onghedout nog iets van een voorzetsel stond (‘ik weeklaag, ben rampzalig (in mijn) smart/wanhoop’). Met onghedout eindigt een reeksje d-alliteraties dat in vs. 14 met daer (ook assonerend met vaer) begon. Vs. 17 heeft na sinne, een verbogen vorm (?) van sin ‘hart, gemoed’, een punt die op een enjambement kan wijzen (vgl. B 2:4). Of signaleert dit teken de tegenstelling sinne-lijfs (‘sinne ... in de treurige toestand van mijn lijf’) in

196

De combinatie in vaer/vare ‘in vrees’ in MNW 8, 1155. Persoonsvorm vaer bij ic (vs. 14 ‘ik begeef me daarin’) is minder aannemelijk: bij de eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd komt apocope van de -e alleen wegens het versritme nu en dan al in de 13e eeuw voor, anders sporadisch pas in de 15e eeuw (Van Loey 1976, I §49 b en Opm. 1). In vs. 15 kan werkwoord varen ‘zich begeven, vertrekken’ (MNW 8, 1251 (1), 1255 (2)) maar ook ‘vrezen, bang zijn’ (1263) betekenen.


180 een variatie op dlijf (vs. 11) en het mogelijke herte (vs. 13)? De virgula achter mesbare zal als begrenzing voor dit tot in de ruimte van B 8:17 oprukkende vers bedoeld zijn. Het laatste rijmwoord van het middendeel gheware bevat weer een woordsoortprobleem. In combinatie met aen mi verwerp ik een substantief ‘zorg’ (+nemen) niet, een adjectief+werden ‘opmerken, waarnemen’ evenmin. De beste optie lijkt mij echter een werkwoord, een derde persoon enkelvoud in de conjunctief met een speculatief subject si ‘(op)dat zij aan mij toestaat, verleent’, misschien ‘opmerkt, ontwaart’. Bij dit rijmwoord voegt zich aen in assonantie.197 Wat de ic in dit gedeelte overweegt, komt niet helder door. Verkeert hij in angst ... als hij dan vertrekt? Er is ondraaglijke smart, misschien zelfs wanhoop en hij (?) is er slecht aan toe. Zal er tot slot hopelijk iets aan de ic verleend, toegestaan worden? In het eerste stuk van het middendeel is het woord ic geen enkele maal (vs. 10 ...c?) overgeleverd, wel staat in bijna iedere regel haer/hare of si. Het tweede stuk bevat daarentegen tweemaal ic (vss. 14-15) en nog een aen mi (vs. 18), geen si/haer. Kenden beide delen de tegenstelling si-ic, waarbij de minnaar in het eerste aangeeft graag bij de dame te zijn, die hem echter in het tweede in de ellende stort, doet vertrekken en zijn nabijheid niet toestaat, zijn smart niet opmerkt? Op deze veronderstellingen zou de slotspreukstrofe moeten inhaken. De restanten daarvan geven echter bijna geen aanwijzingen. Conform het al bij de beginspreukstrofe geschetste patroon missen alle verzen een heffing, alleen van die in vs. 20 rest nog het lettergreepeind ...rt. De ongeaccentueerde syllabe vóór de tweede (en laatste) heffing is in vss. 20 (dreeght), 22 (te) en 24 (tverdriét) nog aanwezig, de overige verzen bevatten daar slechts het eind van (vss. 19 ...n, 21 ...en, 23 ...ompt>compt?). Over de inhoud valt alleen te melden dat bij rijmwoord vrouwe (vs. 19) in vs. 20 weer voor de voorkeurpartner trouwe gekozen is. Als de woordrest ...rt voor het hert staat dat ‘trouw is, gevoelens van trouw koestert’, zou dat terugwijzen naar sinne aan het slot van het middendeel (vs. 17; vgl. ...erte vs. 13?).198 Met vs. 21 kan ik niets beginnen. In vss. 22-23 wordt het rijmpaar van de tweeregelige beginspreuk opnieuw gebruikt. De voor mij onleesbare slotletter achter vrede kan bij dscheden niet anders dan een n zijn, de c vóór ompt is speculatief maar waarschijnlijk (vgl. Rooth (Vorstudien) en De Vreese). Weer lijkt er 197

198

Naast adjectief ongedoudich komt er (slechts één voorbeeld) een vorm onghedoude ‘onduldbaar, ondraaglijk’ voor (MNW 5, 537; zie vs. 16). Zie voor substantief onghedout ‘smart’, soms ‘wanhoop’ MNW 5, 538 (2). In n. 194 is mesbaer al besproken; voor een mogelijk ic mesbaer vgl. ic vaer in n. 196. Intransitief werkwoord misbaren in MNW 4, 1649-1651; de saut du même au même bij Duinhoven 1975, p. 152. Of in vs. 17 sinne en lijfs als een tweelingformule (zie 3.2.3; vgl. Von Lieres und Wilkau 1965, p. 63-65) moeten worden beschouwd is onduidelijk. Gheware (vs. 18) als substantief ‘zorg’ in MNW 2, 1864 (a), als adjectief+werden ‘opmerken, waarnemen’ in 1863; voor werkwoord ghewaren ‘toestaan, verlenen’ zie 1865 (2), ‘opmerken, ontwaren’ 1864. Met uitzondering van L 7:19, 22 (schouwen:trouwen) staat ook in B 1:6-7, L 2:19 en 22, L 12:19 en 22 het rijmpaar vrouwen:trouwen. Door deze rijmcombinatie ligt de emendatie trouwe vast. In MNW 2, 379 (d) wordt bij rouwe/minne dragen één voorbeeld met de verbinding trouwe dragen opgegeven. Als derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd is dreeght na umlaut en syncope uit draghet ontstaan (vgl. MNW 2, 375); volgens Van Loey 1976 is dregen Hollands (I §61 a, II §51 Opm. 2), Berteloot 1984 noemt de e Vlaams en Westbrabants (kaart 80, p. 72), Franck 1967 ziet dreghet/dreecht hoofdzakelijk in het Brabants (§34).


181 een tegenstelling aanwezig: na ‘in niet verstoorde rust komt het scheiden’ (vgl. vss. 1-2) met ‘het verdriet’ (vs. 24) - dat weer aanknoopt bij grammatisch rijm mesbaer:mesbare uit vss. 16-17 - als resultaat. Ook dscheden zou naar het tweede middendeelstuk kunnen verwijzen en de betekenis ‘vertrek’ van vare in vs. 15 ondersteunen. Deze opmerkingen verschaffen ons echter niet meer inzicht in de inhoud van vss. 14-18. Uiterlijk en inhoud van de afsluitende tweeregelige spreuk roepen vragen op. Door zijn lengte heeft vs. 25 niet genoeg aan de hem toegemeten plaats: van metten staat de e-met-nasaalstreep al onder de kapitaalkolom van B 8, rijmwoord live moet zelfs achteraan vs. 26 genoteerd worden. Daarbij bevat deze versregel al vier heffingen (hít ghuet éte métten líve). Wat is er dan toch in het afgesneden deel gebeurd? Een vergissing en doorhaling of zat er een beschadiging (gat?) in het perkament? In ieder geval is er een syllabe (opmaat?) op ...t aan het begin verdwenen. Bij hit kan men denken aan hi + enclitisch pronomen -(e)t, een nevenvorm van het of substantief vrouwelijk hitte/hit (‘begeerte’ of ‘toorn’). Ghuet kan substantief ‘(het) goede’ (met hit/het of -(e)t?) of een adjectief (waarbij?) zijn. Bij het laatste vers moet nog een heffing gevolgd door een ongeaccentueerde syllabe worden aangevuld om een regelmatige alternantie met vier heffingen te bereiken (..́.t ghen énen wíve). Staat ghen voor gheen, hoort het bij enen wive en waarom staat dat in de datief? Volgt ghen als negeen ‘geen’ bepalend op een substantief (...t?)? Of stond er iets als dat ghen ‘datgene’?199 Net zo min als een interpretatie zie ik een aansluiting van deze spreuk bij de voorafgaande tekst, of het moet zijn dat de rijmwoorden live:wive (vgl. vss. 7?, 11, 17 en 19) de contactpunten zijn. Behalve hun overeenkomst wat betreft het verlies van het begin van alle versregels hebben B 3 en B 7 nog een band. Ook in de laatste tekst eindigen de rijmwoorden van het middendeel op -aer:-are waarbij niet alleen de rijmklanken dezelfde zijn maar deels ook de rijmwoorden, die soms in dezelfde verzen (11-13) voorkomen. Rijmwoord hare wordt in B 7 tweemaal gebruikt (vss. 10 en 13), voor de rijmklank -aer is al in de beginspreukstrofe gekozen (vss. 6-7) met een herhaling van misbaer als gevolg (vss. 6, 16). Van heel andere aard zijn de parallellen tussen B 7 en B 8 die voornamelijk op woordniveau liggen. Het meest opmerkelijk is lijf dat in beide teksten viermaal voorkomt (B 7:7?, 11, 17, 25; B 8:1, 2, 14, 20) waarvan één- respectievelijk tweemaal samen met sinne (B 7:17; B 8:1, 20-21). Is lijf in deze gedichten nog een frequent gebruikt woord (zie hfdst. 3 tabel 1), met vrint (B 7:8) - vrinschap (B 8:5) en helemaal bij onghedout (B 7:16; B 8:23) is dat anders. Tevens ligt de volgorde van beide teksten in de fragmenten-Brussel vast: ze staan immers naast elkaar op dezelfde pagina. Tot slot heb ik de indruk dat ook B 7 het thema van de minnaar die

199

Voor hit naast het en hit/hitte zie MNW 3, 447 en Van Loey 1976, I §28 h. In dit corpus kan ete toch moeilijk voor hete ‘noem, verklaar, beveel’ (MNW 3, 240) staan? Of moet metten live hier worden opgevat als ‘met het/zijn leven’? MNW 4, 603 vermeldt ook metten live ‘met het hele lijf’ vandaar ‘krachtdadig, geweldig’. Zie voor geen als negeen na substantief MNW 4, 2300; de combinatie datgeen (ook in twee woorden) in 2, 1397 (II). De andere keer dat wijf in dit corpus in rijmpositie staat rijmt het eveneens op lijf (L 12:3, 6), vgl. n. 96.


182 dicht bij de dame (bi hare) wil zijn - wat zij afkeurt - behandelt. Pleit dit misschien voor dezelfde dichter of juist niet? Zoeken naar de zin van dit gedicht is als dolen in de duisternis. Zo nu en dan is er even een glimpje licht waarbij we een trouwe minnaar in angst en verdriet zien, een weigerende dame en een op handen zijnde scheiding vermoeden. Andere vluchtige beelden lijken daar slecht bij te passen. Het blijft bij behoedzaam rondtasten, waarbij de kans groot is dat ik illusies heb nagejaagd. De Vreese 1895, p. 264; reproductie zie afb. 10 p. 58.


183

B 8 Si en laet mi bi haer duren Incipit: Die daer ghern ware Bij de overlevering op F. 2 V b 1-26: Rr. 1-2 en 25-26 zijn in rood uitgevoerd evenals de initialen van rr. 3, 9 en 19; de daarop volgende letter is in rr. 3 en 19 gerubriceerd. Een paar keer moest de tekst in deze kolom naar rechts verschuiven omdat de a-kolomtekst te ver doorliep: bij rr. 2 en 17 is dat heel weinig en verzorgt een punt, respectievelijk een virgula (zie B 7:2, 17) de afgrenzing, rr. 25-26 staan na een blanco ruimte van ca. 3 mm genoteerd. 2 De Vreeses transcribeert (per vergissing?) die in plaats van dien; hij eindigt zonder opmerking met meshaeght. 15 De eerste letter van (.)ach is in een gat verdwenen; De Vreese vult aan tot (m)ach.

Lijfs ende sins is hi versaeght, 1

Lijfs ende sins is hi Die dlijf mint dien versaeght sijn dinst meshaeght. die dlijf mint dien sijn dinst mesha(e - -) DIe daer ghern ware Die daer ghern ware, Daer men ommare Daer men ommare

5

Sijn vrinschap heeft Sijn vrinschap heeft 5 Ende draf wijst smelec

Ende draf wijst smelec,

Hi es ghehelec

Hi es ghehelec

Die armste die leeft Die armste die leeft. In mach bi haer sijn In mach bi haer sijn een vre een ure, 10

Dier ic telker vren

Dier ic telker uren

10

Gherne waer bi dat Gherne waer bi; dat es mi dure es mi dure. Si en laet mi bi haer Si en laet mi bi haer duren duren, Liefst alre creaturen Liefst alre creaturen.


15

Al eest dat ic dlijf ontvure

Al eest dat ic dlijf ontvure,

In wille in (.)ach ontvuren

In wille, in mach ontvuren

Haer mijn herte / wijt versure

Haer mijn herte, wijt versure.

Si mach aen mi dversuren

Si mach aen mi dversuren

Doch dusentfout ersturen

Doch dusentfout ersturen.

15

WOude thert en kan Woude thert, en kan 20

Haer diert slijfs an Haer, diert slijfs an, 20 Sijn sinne ontien

Sijn sinne ontien,

Die dusentvout

Die dusentvout

Sijn onghedout

Sijn onghedout

Mach doch versien Mach doch versien. 25

En mach verberghen in gheen hol

En mach verberghen in gheen hol

25

hem lief vor lief die Hem lief vor lief die liefs es vol liefs es vol. De strekking van de tweeregelige openingsspreuk is duidelijk: wie liefheeft waar men hem afwijst, is er ellendig aan toe. Eerst schetst een hoofdzin de situatie van de hi. Vs. 1 opent met een tweelingformule die bij de Minnesänger meer voorkomt Lijfs ende sins, letterlijk ‘van lichaam en gemoed’. Deze genitief kan bij versaeght (dat met van wordt geconstrueerd) horen ‘hij is bang voor z'n lichaam en geest’,


184 hij vreest dat lichamelijk en geestelijk niet te doorstaan. Daarna lezen we in een bijzin nog iets meer over de hi, namelijk ‘die mint’, maar de belangrijkste informatie in vs. 2 betreft dlijf, een metafoor voor de dame, ‘aan wie zijn minnedienst onwelgevallig is’, meshaeght.200 Dit rijmwoord op versaeght kan na de nog te ontcijferen tweede e moeilijk anders eindigen. Bij de tegenstelling hi-zij voegt zich het herhaald gebruik van lijf: eerst het zijne, dan het hare. In vs. 1 zien we een bij het rijmwoord aansluitende s-alliteratie (plus nog drie finale s-en; zie 3.3.7), in vs. 2 een stel d-alliteraties bij het sleutelwoord dinst, waarnaar zich eveneens in beide verzen ieplus lange i-assonaties richten. De beginspreukstrofe werkt de samenvatting van vss. 1-2 uit. De volgorde hoofdzin - bijvoeglijke bijzin is nu omgedraaid. Conform een in dit corpus geliefd spreukstrofebegin met betrekkelijk voornaamwoord die gaat de bijvoeglijke bijzin ‘Wie daar graag zou zijn’ voorop. Na de bijwoordelijke bijzinnen ‘waar men zijn liefde veracht (vss. 4-5) en honend afwijst’ (draf>daeraf, smelec>smalike; vs. 6) volgt in vss. 7-8 de hoofdzin met het antecedent Hi. De voor zijn lichamelijke en geestelijke gezondheid vrezende minnaar (vs. 1) wordt nu omschreven als ‘hij is absoluut (ghehelec) de armzaligste die leeft’.201 Ook de andere elementen uit de tweeregelige spreuk zien we terug: vs. 3 varieert Die mint uit vs. 2, in vss. 4-5 wordt naar de rest van dat vers verwezen waarbij Sijn vrinschap aan de basis van sijn dinst ligt. Na ommare heeft (vgl. vs. 2 meshaeght) doet vs. 6 daar met draf wijst smelec nog een schepje bovenop: niet alleen heeft men - lees ‘de dame’ - minachting voor zijn liefde, deze wordt spottend van de hand gewezen. Na een positief gestemd begin eindigt de spreukstrofe met een minnaar in mineur door haar duidelijke boodschap. De tegenstelling Die/Hi-men wordt geaccentueerd door alliteraties met daer (dat ook assoneert met ware:ommare), en de rijmwoorden ghehelec en ommare; rond Hi staan nog ie-/ lange i-assonanties. In de eerste helft van het middendeel (vss. 9-13) komt - nu met een ic - wederom het thema van de minnaar die zo graag wil zijn bij de dame die hem wegstuurt ter sprake. Nog ‘geen uur mag ik (In>ic en) bij haar zijn’ (vs. 9). Vss. 10-11 vervolgen in een parallelle constructie en formulering (bi haer sijn - Dier ... waer bi; een ure telker uren) maar in een semantische tegenstelling ‘bij wie ik elk uur zo graag zou zijn’. Ook letterlijk verwijst vs. 11 naar de voorafgaande spreukstrofe (vs. 3 daer ghern ware). Aan het slot van dit vers legt de ic zijn wens (vss. 10-11) nader

200

201

Voor de tweelingformule zie 3.2.3; voor sin(ne) und lîp bij de Minnesänger Von Lieres und Wilkau 1965, p. 63-65. Adjectief versaeght ‘bevreesd, beangst’ in MNW 8, 2312, met van ‘bang voor’ 2313; adjectieven ‘die een gemoedstoestand uitdrukken’ kunnen door de genitief gevolgd worden (Stoett 1923, §173 III). Rooth wil in zijn Vorstudien dlijf in vs. 2 als dlief opvatten; zie voor lijf ‘lichaam’ als ‘persoon’ L 6:9 en n. 50. Tevens wijst hij op het rijm versaghet:meshaghet bij Hadewijch (Strof. Ged. XI:25-26; Rombauts en De Paepe 1961, p. 92). Zie voor de spreukstrofen die beginnen met betrekkelijk voornaamwoord Die, al of niet met ingesloten antecedent, 3.5.1. Voor iet ommare hebben (vss. 4-5) zie MNW 5, 813 (A 2), 814 (vgl. het rijmwoord van B 3:18); vrinschap als ‘liefde’ in MNW 9, 1350 (2). Zie voor smelec (vs. 6) MNW 7, 1344 smalike ‘smadelijk, honend’. Komrij 1994 interpreteert vss. 4-5 ‘waar men zijn vriendschap niet waardeert’; ghehelec ‘geheel en al, volkomen’ (MNW 2, 1124) laat hij feitelijk onvertaald (‘is de armzaligste die leeft’; p. 251).


185 uit ‘dat (het bij haar zijn) is heel kostbaar voor mij, me veel waard’. Is dure hier een reactie op Die armste uit vs. 8? Met de datief van de persoon kan dure ook als ‘schaars, zeldzaam’ opgevat worden, zodat dat bij haar zijn hem zelden overkomt. Deze laatste interpretatie lijkt me na vs. 9 minder waarschijnlijk: hij mag immers niet bij haar zijn. Ook vs. 12, dat met vs. 9 overeenkomsten vertoont (In mach - Si en laet, bi haer; sijn - duren) en aan vss. 4-6 herinnert, biedt deze vertaling met ‘Ze laat me niet bij haar blijven’ weinig steun.202 Desondanks blijft zij voor hem de allerliefste (vs. 13). De tegengestelde wensen van de minnaar en de dame uit de beginspreukstrofe zijn - uiteraard - te vergelijken met die van ic en si in de eerste helft van het middendeel. Slechts één alliteratie legt hier een accent (vs. 11 dat dure). In alle verzen komen echter ieplus lange i-assonanties voor, waarbij het herhaald gebruik van bi (+ haer vss. 9, 12; + waer vs. 11) in het oog springt. In de tweede helft van het middendeel (vss. 14-18) overweegt de ic in een nieuwe gedachtelijn de consequenties van dat uit haar buurt moeten blijven. Al wordt het niet formeel uitgedrukt, de in vs. 14 gestelde voorwaarde ‘Al zal ik (daarmee) het vege lijf redden’ - letterlijk ‘Al is het (eest>es et) dat ik mijn lijf zal wegdragen’ (zal weggaan?) - bevat voor mij gevoelsmatig een temporeel aspect, het is iets wat nog kan gebeuren. Ook een tegenstelling is aanwezig, evenwel niet tot het voorafgaande maar met vss. 15-16 ‘ik wil, ik kan mijn hart niet van haar losmaken’. Na herte signaleert een virgula het einde van het enjambement. Met een opvallende ij-spelling in het oostelijke/Limburgse wijt>wie+(e)t en versure ‘hoe zwaar 't ook wordt’ sluit vs. 16 af. Slechts in de rijmwoorden van vss. 14 en 16 wordt de conjunctief gebruikt, maar de hulpwerkwoorden wille en mach versterken de sfeer. Net als in de eerste middendeelhelft zijn ook hier de laatste twee verzen weer aan de dame gewijd. Ook al zal 't hem zijn leven redden, de ic wil en kan haar niet verlaten. Hij voorziet zware tijden als gevolg en wenst ‘Zij mag mij dat leed (vs. 17) echter duizendvoudig vergoeden’ (vs. 18).203 Hij hoopt dat zij haar houding ten

202

203

Moet een ure in vs. 9 minder letterlijk worden opgevat: ‘geen ogenblik, moment’ (MNW 8, 854 (4))? Datief Dier (vs. 10) is afhankelijk van voorzetsel bi in vs. 11 (vgl. vs. 9 bi haer). Zie voor dure/diere (vs. 11) ‘kostbaar, hooggeschat’ MNW 2, 174 (2); met de datief van de persoon ‘schaars, zeldzaam’ 174 (4). Rooth (Vorstudien) noteert ‘Das geschieht nie!’ Met een persoon als subject betekent duren ‘blijven, vertoeven’ (MNW 2, 470 (2)). De wijze waarop in de tweede helft van het middendeel een nieuwe gedachte wordt ontwikkeld komt in 3.5.2 ter sprake. Voor eest zie Franck 1967, §74, §92. Bij ontvuren/ontvoeren stelt MNW 5, 1379 sijn leven ontvoeren gelijk aan sijn leven ontdragen ‘zijn lijf bergen, zijn leven redden’; dlijf zou dan een variant op leven zijn en leiden tot ‘het vege lijf redden’. Vgl. L 16:16 Dat ic dlijf moghe ontscherren? In vss. 15-16 wordt ontvuren met de datief van de persoon (Haer) geconstrueerd: ‘ontvoeren, ontnemen (door wegvoeren)’ (MNW 5, 1380 (2)). Rooth interpreteert ‘mein Herz von ihr entfernen’ (Vorstudien). Hij acht wie ‘hoe’ een redelijk betrouwbaar criterium voor de Limburgse oorsprong van de gedichten (1928, p. 35); zie ook 1.3.1. Rijmwoord versure is in vs. 16 een conjunctiefvorm van intransitief versuren (MNW 9, 99 (2)) ‘zwaar, moeilijk worden’, in vs. 17 een gesubstantiveerde infinitief transitief ‘het onaangenaam maken’. Bij dusentfout (vs. 18) prefereer ik ‘duizendvoudig’ boven ‘duizend-, menigmaal’ (MNW 2, 476). Rijmwoord ersturen (met een Brabantse umlaut ô>u (Van Loey 1976, II §62, §84; vgl. MNW 2, 723 erstoren) staat naast Middelnederlands verstoren/verstueren ‘vergoeden, schadeloos stellen’ van het Oudfranse restorer (MNW 9, 70; Rooth 1928, p. 19, p. 34).


186 opzichte van hem zal laten varen, hem wel bij zich zal toelaten en zo voor al het doorstane verdriet schadeloos zal stellen. In vss. 17-18 staan een d- (Doch, dusentfout) en een s-alliteratie Si, dversuren, welk rijmwoord evenals ersturen weer met dusentfout assoneert. Vss. 16-17 bevatten een paar simpele ieplus lange i-assonanties; Haer (vs. 16) benadrukt het sleutelwoord herte. De slotspreukstrofe verwijst in de eerste halfstrofe (vss. 19-21) met Woude, kan, Haer en Sijn sinne ontien letterlijk of met een synoniem duidelijk naar de tweede middendeelhelft (vss. 15-16 wille, mach, Haer, mijn herte ontvuren). In plaats van de ic staat nu echter thert (vs. 19) - een pars pro toto voor de minnaar-tussen beide persoonsvormen: ‘Al zou het hart willen, het kan (vs. 19) zijn gevoelens/liefde niet van haar losrukken’ (vss. 20-21). De alliteratie met Sijn accentueert het sleutelwoord sinne (vgl. vs. 16 Haer herte). Hoe hevig die gevoelens zijn, verduidelijkt de bijvoeglijke bijzin bij Haer ‘aan wie het zijn leven (lijf) schenkt’ (vs. 20).204 De intentie van deze toevoeging is te vergelijken met die in vs. 14. In de slotspreukstrofe laat de minnaar weten, dat hij haar niet kan loslaten en zijn leven voor haar overheeft. Ook in de tweede helft van het middendeel zet de ic zijn leven voor haar op het spel: Al zal 't me mijn leven redden, ik wil en kan me niet van haar losmaken (vss. 14-16). De tweede halfstrofe gebruikt de resterende verzen 17-18 om het relatiespel af te ronden. Dusentfout (vs. 17) zien we in vs. 22 terug, mach en Doch (vss. 17, 18) in vs. 24. De rijmwoorden onghedout en versien (vss. 23-24) nemen de plaats in van hun synoniemen dversuren:ersturen. De constructie van deze spreukstrofe is gespiegeld aan die van het begin: de bijvoeglijke bijzin volgt hier op de hoofdzin. Betrekkelijk voornaamwoord Die kan alleen op Haer (vs. 20) slaan ‘(zij) die zijn smart toch duizendvoudig kan verbeteren, herstellen’ (vss. 22-24). Net als in vss. 17-18 hoopt de minnaar dat de dame een eind aan zijn verdriet zal maken. Bij de interpretatie ‘(zij) die zijn leed toch menigmaal mag/kan opmerken’ raakt de relatie met vss. 17-18 verstoord.205 Wat hun relatiepatroon betreft overlappen deze slotspreukstrofe en de tweede middendeelhelft elkaar dus bijna volkomen. Het aantal alliteraties en assonanties is in de spreukstrofe niet groot: de s-alliteratie Sijn sinne (vs. 21) is al genoemd, rijmpaar dusentvout:onghedout (vss. 22-23) wordt voorafgegaan en gevolgd door een d-alliteratie en bij vs. 20 start een reeks ieplus lange i-assonanties (zie 3.3.70) die pas met het laatste woord eindigt (vs. 24 versien). De afsluitende tweeregelige spreuk verkondigt dat ‘De minnaar die vervuld is van de geliefde/vreugde zich voor zijn beminde (vs. 26) in geen hol kan verbergen’

204

205

Derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd an (vs. 20) van onnen, met de datief van de persoon (diert) en de genitief van de zaak (slijfs) ‘gunnen, (als gunst) schenken’ in MNW 5, 837. Voor lijf ‘leven’ zie n. 113. Bij de interpretatie ‘aan wie het 't (=haar) leven gunt’ (Rooth (Vorstudien) ‘den er das Leben gönnt’) verdwijnt de relatie met vs. 14. Vanuit ‘gemoed, hart, zetel van het gevoel’ kan sin(ne) in vs. 21 ook ‘liefde’ betekenen (MNW 7, 1134 (4), 1136 (5)). Enen iet ont(t)ien (vss. 20-21) ‘iets aan iemand onttrekken, ontnemen’ in MNW 5, 1317 (3). Beide betekenissen van dusentvout zijn al in n. 203 genoemd. Werkwoord versien ‘herstellen’ en ‘verbetering aanbrengen’ in MNW 8, 2421 (C a 1), 2422 (4); voor ‘in 't oog krijgen, opmerken’ zie 2419 (B 1) en 2420 (2).


187 (vs. 25).206 Als er bedoeld wordt dat een van liefde haast overlopende minnaar zich voor zijn beminde niet kan verschuilen maar die liefde wil uitdragen (en zich door haar dus niet laat wegsturen?), zou er een dunne draad naar het voorafgaande gedicht lopen, misschien tussen En mach verberghen en in mach ontvuren (vs. 15). Andere lijnen zie ik op woord- noch beeldniveau. Ook in deze spreuk wordt gespeeld met wat deze tekstjes van fragment-B meer laten zien: woordherhaling, met name van lief. Aan het slot van de bespreking van B 7 is vooral op grond van woordovereenkomsten met B 8 (lijf, vrinschap, onghedout, bi haer) de mogelijkheid geopperd dat beide teksten - wel of juist niet van dezelfde auteur - wellicht hetzelfde thema behandelen. Wat door tekstverlies in B 7 voornamelijk rondtasten in het duister was, is in B 8 zonneklaar. Een minnaar, die liefst alle uren van de dag bij zijn dame zou zijn, wordt met hoon overladen door haar weggestuurd. Desondanks beschouwt hij haar als de allerliefste, heeft zijn leven voor haar over en hoopt dat zij hem eens voor dat verdriet schadeloos zal stellen. Wegsturen is zinloos: hij kan haar niet loslaten. De Vreese 1895, p. 264; Komrij 1994, vss. 3-8 p. 251; reproductie zie afb. 10 p. 58.

206

Substantief onzijdig lief kan als ‘de geliefde, beminde’ (MNW 4, 536) en als ‘vreugde, genoegen’ (535) worden opgevat. Is vanuit deze laatste betekenis ook ‘liefde’ mogelijk? Zievoor vol met de genitief (liefs) ‘vervuld, vol van iets’ MNW 9, 787, 789 (2 e). De rijmwoorden hol:vol hebben elk een alliteratie (Hem, vor).


188

3 Poëtica Nu alle teksten uitgegeven en besproken zijn, kunnen de gegevens uit de verschillende gedichten verzameld en vergeleken worden. Daaruit zal een samenhang tussen de regels die aan de constructie ten grondslag liggen, moeten blijken. Is het mogelijk tot een zeker prototype van ‘het gedicht’ te komen? Welke poëtica hanteerde(n) de dichter(s)?1 Tevens zal duidelijk moeten worden of en zo ja welke verschillen er tussen L en B bestaan en of deze gedichten die ik behandel als waren zij één corpus, ook werkelijk als zodanig beschouwd mogen worden. Ik geef geen opsomming van alle teksten waarin zich een bepaald verschijnsel voordoet, alleen voorbeelden die ik aan de kritische teksten ontleen. Allereerst inspecteer ik het fundament van de constructie: de vorm van de strofe.

3.1 De strofe 3.1.1 Driedeling Op het Lundse bifolium en de fragmenten-Brussel was bij de volledig overgeleverde gedichten al te zien, dat de ene strofe waaruit ieder gedicht bestaat, in drieën is verdeeld. In L springt de tekst steeds op dezelfde plaatsen in met soms vóór of achter die regel nog een representant, in B markeren rode initialen eenzelfde indeling.2 Uit de lengte van de regels kan in het handschrift een daaraan gelijke driedeling worden afgelezen. Het eerste deel telt in L vier regels, het laatste eveneens, waarbij de eerste en de derde regel bijna dubbel zo lang zijn als de tweede en de vierde (zie afb. 3, p. 51). Meestal staat in die lange regels 1 en 3 halverwege een virgula (/). Die lijkt daar te zijn geplaatst om de aandacht op het aanwezige binnenrijm te vestigen. Dat binnenrijm is er altijd, ook als de virgula ontbreekt. Als men die twee lange regels uit deel 1 en 3 bij dit streepje scheidt, zodat het binnenrijm tot eindrijm wordt, bevatten beide delen net als in B elk zes korte regels. Daartussen staat een deel - ik noem dat het middendeel - dat tien regels telt, die qua lengte in de buurt komen van de lange regels in de delen 1 en 3 uit L.3

1 2 3

Of deze gedichten werk zijn van een of meer dichters komt in 4.5 ter sprake. Zie 1.2.1 en 2; vgl. afb. 5 en 8, p. 53 en 56. Vgl. Rooth 1928, p. 21-22; Willaert 1984, p. 57. In L 3, L 7 en L 11 wordt ook de eerste lange regel van dl. 3 met een virgula afgesloten, L 5 en L 11 hebben nog zo'n streepje na de allerlaatste regel. Bij de bespreking van de gedichten in hfdst. 2 zijn de overige virgulae behandeld. Voor het binnenrijm zie 3.3.3.


189 In het rijm is dezelfde driedeling zichtbaar. Met het schema abcb (>aabccb dl. 1) en fghg (>ffghhg dl. 3) in L, aabccb en ffghhg in B, tonen het eerste en het laatste deel weer eenzelfde opzet. Het middendeel wijkt met het rijmschema dedeededee - en nog in een ander opzicht, waarover later - daar geheel van af. Dat de verschillende regellengtes van de afzonderlijke delen aanleiding geven tot een uiteenlopend aantal heffingen in die regels, zal na het voorafgaande niet verbazen. Dat ook daarin de geconstateerde driedeling weer naar voren komt evenmin.4 Het verschil in het aantal regels per strofe tussen L (18) en B (26) heb ik door een andere notatiewijze van de strofedelen 1 en 3 kunnen terugbrengen tot 22 respectievelijk 26 versregels. Een verder gelijktrekken in dit opzicht is niet mogelijk. In B begint en eindigt iedere strofe namelijk met twee regels extra tekst: een in rood genoteerde tweeregelige spreuk. Naar hun uiterlijk kennen de strofen van L en die van B dus eenzelfde vaste driedeling door tekstinspringen of een rode initiaal, het verschil in regellengte, het rijmschema en het aantal heffingen per regel. De vormgeving van de delen 1 en 3 blijkt steeds dezelfde te zijn, hun ogenschijnlijk afwijken is louter een kwestie van notatie. Ik neem aan dat de situatie bij de strofen die in L hun eerste regels moeten missen en bij die in B het begin van alle regels zijn kwijtgeraakt, niet afweek van de in dit opzicht wel volledig overgeleverde. Alle gedichten zijn dan opgebouwd uit een begindeel van zes verzen (in L genoteerd in vier regels), een middendeel van tien verzen/regels en een slotdeel dat qua vorm gelijk is aan dat aan het begin.5 In B zijn daar ter opening en afsluiting nog tweeregelige spreuken aan toegevoegd. Al deze delen wil ik nu nader bekijken.

3.1.2 De spreukstrofe Het eerste, en dus ook het laatste, deel van een gedicht op het Lundse dubbelblad en in de fragmenten-Brussel bevat zes versregels van twee heffingen met rijmschema aabccb. De inhoud vormt een afgeronde eenheid, is didactisch van aard en doet een in de derde persoon (meestal enkelvoud) en doorgaans tegenwoordige tijd gestelde algemene uitspraak. Een groepje versregels dat aan deze criteria voldoet noemt men een spreukstrofe. In L en B hebben ze alle betrekking op de minne. Meestal wordt de droevige staat van de trouw volhardende minnaar behandeld, zoals in L 7:17-22 Die dor melden Spreken selden Mach oft schouwen Sijns herten druit, Thert sent saluet Haer doch met trouwen.

4 5

Zie voor een heffing of beklemtoonde lettergreep / geaccentueerde syllabe 3.4.1 (het metrum). Vgl. n. 97. Notatie en inhoud verzetten zich tegen de optie dat de drie delen aparte gedichten zijn (zie ‘mise-en-page’ 1.2.1 en 2, 3.1.3 en 3.6.5).


190 Een aantal spreukstrofen meldt dat zijn smart het gevolg is van de afwijzende houding van de dame, bijvoorbeeld in B 8:3-8 Die daer ghern ware, Daer men ommare Sijn vrinschap heeft Ende draf wijst smelec, Hi es ghehelec Die armste die leeft.

Zo worden voor hem leven of dood afhankelijk van haar attitude (vgl. L 1:17-22 Sijn doet, siin leven Es ... sier vrouwen Tweer oghen winken ... en L 10:17-22 Hi gnase oft storve, Die doch erworve Den gront te weten Haers vroulics muets ...). Eén spreukstrofe schetst de ideale toestand van twee gelieven die één persoon worden (B 5:6-8 Ende hi wort si Ende si wort hi In eenre begherden). Verdere aspecten van hun opbouw, zoals het gebruik van het rijm, de verdeling van heffingen en zinsdelen over de versregels en de grammaticaal-semantische balans in aansluiting bij het rijmschema aab/ccb, zullen later in dit hoofdstuk ter sprake komen. Ook de woordelijke en parafraserende herhalingen met het middendeel, die me aan een drieluik doen denken, en hun didactische rol in het totale gedicht worden daar bekeken.6 Als opening en afsluiting zijn deze spreukstrofen typerend voor de bouw van de Lundse en Brusselse gedichten, maar het verschijnsel beperkt zich niet tot deze teksten. Wereldlijk of geestelijk van inhoud, in de Middelnederlandse literatuur (en daarna) waren ze bijzonder populair. We vinden ze als losse tekstjes (handschrift Brussel KB IV 421) maar ook als strofen van langere gedichten (Mengeldichten 17-24, Jan Praets Parlament van omoed ende hoverdije). Ze zijn opgenomen in verzamelingen rijmspreuken (handschrift-Van Hulthem, handschrift Brussel KB II 144), ingebed in epische teksten (Roman van Cassamus, Maerlants Istory van Troyen) en het rederijkerstoneel (Eerste bliscap van Maria).7 Het merendeel volgt het rijmschema aabccb maar ook aabaab komt voor. Hoewel Willaert voor de spreukstrofen veronderstelt ‘dat deze teksten niet voor de zang waren bestemd’ zijn er (laatmiddeleeuwse?) uitzonderingen: sommige teksten in spreukstrofevorm hebben een muzieknotatie of een wijsaanduiding en waren wel degelijk bedoeld om te zingen.8 6 7

8

Zie 3.3.1, 3.3.3, 3.3.5-6 (rijm); 3.4.2 (metrum); 3.5.1 (balans); 3.6 (drieluik); 3.7.2 en 3.9 (didactische rol). Zie voor hs. Brussel KB IV 421: Indestege p. 86, p. 87, p. 90, p. 92, p. 94, p. 95, p. 100; Mengeldichten 17-24: Van Mierlo [1952], p. 86-132; Jan Praets Parlament: Reynaert 1983; hs.-Van Hulthem: Brinkman en Schenkel 1999, no. 108 p. 500-531 passim; hs. Brussel KB II 144: Priebsch 1906 (een onbetrouwbare en onvolledige editie: De Haan 1999, p. 200 n. 43, p. 201 n. 46), p. 313-314, p. 326-327, p. 456; Cassamus: Verwijs 1869, p. XV; Maerlants Istory van Troyen: De Pauw en Gaillard 1889-1891, II p. 47 vss. 16055-16060; Eerste bliscap van Maria: Mak 1949, p. 4 vss. 69-72. Willaert 1984, p. 62. Zoals lied 107 uit het Gruuthuse-handschrift (Heeroma 1966, p. 461-462 (aabaab)); Berlijn Ms. germ. oct. 190, F. 128 V - 129 R + F. 103 R (Bruning 1963, p. 230-231) en Ms. germ. oct. 185, p. 241-244 (Hoffmann von Fallersleben 1854, p. 42, p. 233) waarvan de uniforme wijsaanduiding Tys al ghedaen myn oestwert gaen al tegen den wynt eveneens het begin van een gezongen spreukstrofe lijkt. Hoffmann schreef zelf ook twee gedichten in spreukstrofevorm ‘während ich den letzten Sommer (1855) in Flandern, Brabant und Holland für meine Horae Belgicae sammelte und forschte’ (Hoffmann von Fallersleben 1862, p. 42, p. 54-55; over zijn dichten van oude volksliederen zie 1852, p. IV).


191 Behalve in handschriften en oude drukken ontmoeten we spreukstrofen ook op andere tekstdragers, zoals de banklok van de Utrechtse Buurkerk, twee verloren gegane houten borden uit het gemeentehuis van Zutphen, de kerkklok van de Grote Kerk te Hoorn en een gevelsteen van het Huis Tol in Koudekerk aan den Rijn.9 Dit is slechts een kleine selectie waarvoor ik heb geput uit wat eerdere verzamelaars bijeen hebben gebracht-Rooth bij zijn uitgave van de Lundse gedichten, Willaert bij zijn bespreking van L 2, maar vooral Van Anrooij en Mertens in hun uitvoerige, geheel aan de spreukstrofe gewijde artikel - en mijn eigen, nog steeds groeiende, collectie.10 Aan niet in het Middelnederlands geschreven teksten met een spreukstrofevorm zal verderop in dit hoofdstuk aandacht worden besteed (3.8.2). Tot slot de notatie van de spreukstrofen. In hun uitvoering van tweemaal een lange regel (met halverwege een binnenrijm en virgula) plus een korte, respectievelijk zes korte regels laten L en B al twee mogelijkheden zien. Andere zijn een doorlopende optekening ‘als in proza’, in drie regels van elk twee verzen of in twee regels van steeds drie verzen. Een rijmpunt of een virgula markeert meestal de scheiding tussen de versregels. Voor zover ik in mijn materiaal kon nagaan, staan de meeste echter als in B in zes korte regels genoteerd.11 Daarom ben ik van mening dat de spreukstrofe, hoe de handschriftelijke uitvoering ook gerealiseerd is, in eerste instantie als een zesregelige strofe met versregels van twee heffingen en rijmschema aabccb - eventueel aabaab - opgevat moet worden. De diplomatische vierregelige spreukstrofen van het Lundse dubbelblad zijn in de kritische tekst dan ook tot strofen van zes verzen herleid, conform hun uiterlijk in de fragmenten-Brussel.

9 10

11

Van Anrooij 1997, p. 210-212, p. 368-370. Rooth 1928, p. 25; met aanvullingen in zijn Vorstudien. Willaert 1984, p. 58-59, p. 413 n. 202; idem 1993, p. 142, p. 146-150 over dit type strofe bij Ruusbroec (waar ik toch nogal eens verschillen in metrum, aantallen heffingen en syllaben met ‘mijn’ spreukstrofe bespeur). Van Anrooij en Mertens 1992, p. 219-233, p. 392-399 (voor L en B p. 224-225). Greet Jungman en ik werken aan een repertorium van rijmspreuken, waarin uiteraard ook zoveel mogelijk spreukstrofen zullen worden opgenomen. Zie onder meer De Vreese 1901, p. 259-260, p. 287-288 (hs. Brussel KB 2559-2562, F.142 a-b als proza, F.175 b in 6 rr.). Priebsch 1906, p. 313-314, p. 456 (hs. Brussel KB II 144, F.11 R - 12 R in 3 rr., F.73 R in 6 rr.). Brinkman 1995, p. 75 (hs.-Jan Phillipsz, F.23 V nr. 55 in 3 rr.). Lievens 1958, p. 80-85 (hs. Brussel KB 15.624-641, F.89 in 2 rr.). Reynaert 1999, p. 222 (Gruuthuse-hs., F.10 V probatio pennae in 2 rr.). In mijn materiaal bevatten twee handschriften spreukstrofen in een ‘Lundse notatie’: hs. Brussel II 144, F.33 V met een virgula halverwege en aan het slot van rr. 1 en 3 (Priebsch 1906, p. 326-327) en het lied uit hs. Berlijn Ms. germ. oct. 190 (zie n. 8). In 6 rr.: hs.-Van Hulthem, Cassamus, Istory van Troyen (zie n. 7); hs.-Jan Phillipsz. nrs. 35, 46 (Brinkman 1995, p. 56-57, p. 68-69), rol met spreukstrofen in de Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen (Stracke 1928, p. 265-269). Vgl. voor deze virgula ook 1.2.1.


192 Naar de reden van het verschil in optekening tussen de spreukstrofen van L en B kan men slechts gissen. Nam de Lundse kopiist de notatie in vier ongelijke regels over uit zijn legger? Is het een ontwikkeling vanuit een oudere handschriftelijke traditie?12 Of hechten wij te veel waarde aan de notatiewijze van spreukstrofen en waren deze karakteristieke stroofjes - of ze nu in zes, vier, drie of twee regels opgetekend werden - voor middeleeuwse toehoorders en (voor)lezers zonder meer herkenbaar?13

3.1.3 Het middendeel De tien regels tussen beide spreukstrofen tonen wat betreft hun rijm, aantal heffingen per vers, grammaticale benadering en indeling een van deze stroofjes geheel afwijkende bouw. De regels staan er gelijk aan verzen. In tegenstelling tot dat van de spreukstrofen is het rijmschema dedeededee - in combinatie met vier heffingen in een d-rijmwoordvers, meestal met drie in dat met een e-rijmwoord (zie 3.4.3) tot nu toe uniek in de Middelnederlandse lyriek. Dat van het gedicht in zijn totaliteit trouwens eveneens.14 Naast de gebruikelijke rijmrelatie volgens het opgegeven rijmschema wordt er in dit deel aan het slot van bijna alle verzen tevens een bijzondere rijmvorm toegepast (zie 3.3.2). Grammaticaal kan men het middendeel in tweeën delen: op de uiteenzetting van een situatie in het eerste stuk volgt in het tweede de opzet en uitwerking van een nieuwe gedachte, die de dichter volgens bepaalde regels uitvoert. Bij de bespreking van de teksten in hoofdstuk 2 constateerden we tevens dat in de meeste gedichten de scheidslijn precies in het midden loopt (vgl. 3.5.2). Al is de constructie dus anders, inhoudelijk heeft het middendeel zeker betrekkingen met de openende en afsluitende spreukstrofen. De daar in de derde persoon gestelde algemene didactische uitspraken inzake de minne krijgen hier met een andere persoon een lyrische toon. Een ic zingt over zijn aan die uitspraken te relateren liefdesomstandigheden, die door de houding van de dame weinig rooskleurig zijn (vgl. 3.7), in een tekst die aan een hoofs minnelied doet denken. De in de tweede helft daarvan in een nieuwe gedachtelijn geschetste minnesituatie van de ic wordt in de slotspreukstrofe weer kernachtig samengevat. Op de vraag of hier nu sprake is van minnelyriek geflankeerd door een didactische uitleg, of dat de didactiek een lyrische uitwerking krijgt, kom ik aan het eind van dit hoofdstuk terug (zie het slot van 3.9).

12

13

14

Vgl. de notatie van (kerkelijke) sequensen waar de caesuren binnenrijmen bevatten of de gepaard rijmende hexameters met een onderling rijmende tweede en vierde versvoet in de Mediolatijnse literatuur. Zie 3.8.2. Wellicht kan het noteren van de diplomatische optekening van alle spreukstrofen in het geplande repertorium van rijmspreuken (zie n. 10) ons in de toekomst meer duidelijkheid verschaffen. Zie De Bruin en Oosterman 2001; vgl. 3.9. Voor andere strofische teksten dan liederen raadpleegde ik zonder resultaat repertoria op sproken (Hogenelst 1997), berijmde gebeden (Oosterman 1995), fabels (Schippers 1995 geeft geen informatie over formele aspecten als rijmschema's) en het handschrift-Van Hulthem (Jungman 1999). Repertoria van overige in aanmerking komende strofische teksten, zoals minnereden, zijn helaas niet voorhanden.


193 Bij de behandeling van elk gedicht is al gewezen op woorden en parafrases die we zowel in het middendeel als in de spreukstrofen aantreffen. De wijze waarop deze herhaling is uitgevoerd, roept het beeld van een drieluik bij me op (zie 3.6). Inhoudelijk en formeel zijn deze zo verschillende onderdelen van het gedicht vast met elkaar verbonden: ze vormen dus wel degelijk één geheel.

3.1.4 De tweeregelige spreuken in B Alleen in de fragmenten-Brussel wordt elk gedicht vergezeld van twee in rood geschreven tweeregelige spreuken. Eén gaat er onmiddellijk aan de beginspreukstrofe vooraf, de ander staat na een witregel onder de slotspreukstrofe. Zij geven minnewijsheden ten beste als Billec mach dlief dienen haten Dien trouwe noch dienst en coemt te baten (B 1:1-2) of En mach verberghen in gheen hol Hem lief vor lief die liefs es vol (B 8:25-26). De acht bewaarde gedichten leveren dus zestien spreuken op, die op dezelfde wijze als de ertussen opgetekende teksten verminkt zijn: het begin van de versregels ontbreekt (B 3, B 7), het slot van de lange verzen is afgesneden (B 2, B 6) en de zware beschadiging van de tweede helft van het gedicht treft in B 5 ook de spreuk eronder. Waar voor de behandeling van hun constructie (bijvoorbeeld metrum, grammaticale bouw) een complete tekst vereist is, beschikken we dus slechts over zeven spreuken, dat is minder dan de helft. De andere negen zijn deels bruikbaar (zoals voor de observatie van het rijm).15 Ik heb echter geen reden te veronderstellen dat zij veel van het voor de volledige spreuken vastgestelde patroon zullen afwijken. De spreuken hebben gepaard rijm dat meestal vrouwelijk is. Twee keer worden deze rijmwoorden nogmaals gebruikt: in B 7 keren vreden:scheden uit de openingsspreuk terug in het rijm van de slotspreukstrofe (vss. 22-23), creaturen:vuren uit B 4 zien we ook in de rijmen van het middendeel in B 8 (vss. 13, 15). De resterende rijmwoorden en -klanken in deze spreuktekstjes zijn unica. Alliteratie en assonantie spelen in bijna al deze kernachtig verwoorde wijsheden een belangrijke rol, waarbij ook de nog aanwezige rijmwoorden vaak betrokken zijn. Net als elders in L en B worden de meeste alliteraties met een d en wat minder met en s gevormd, bij de assonanties geniet echter de lange e de voorkeur boven de ie, die soms optreedt met de lange i (vgl. ook 3.3.7). Per versregel tellen alle tweeregelige spreuken vier heffingen, die bijna steeds met één onbeklemtoonde syllabe of eenlettergrepig woord worden afgewisseld. Strenge scansie levert een paar uitzonderingen op. Het gaat dan om de opeenvolging van twéé ongeaccentueerde syllaben, die na een soepeler scansiebeleid bij een slotsjwa (-e) en het aanbrengen van een syncope weer de gebruikelijke alternantie beklemtoond - onbeklemtoond vertonen (B 1:2 en 25 Dien troúw(e) noch diénst

15

Anders dan bij De spreukstrofe en Het middendeel behandel ik bij deze spreuken hier wel hun rijm, metrum, grammaticale bouw, alliteratie-assonantie, parallellen en tegenstellingen beknopt in een keer. Bespreking bij de betreffende paragrafen verderop in dit hoofdstuk brengt een te grote versnippering van dit zeer kleine corpus met zich mee. Zie echter voor hun woordherhalingen 3.2.2, hun woordelijke en parafraserende herhalingen ook 3.6.4.


194 en coémt te báten en Minn(e) niét teríjst dan eést dat sáke; B 2:25 Mínne és een grónd(e)loes...). Bij de openingsspreuk van B 5 lukt dat niet, althans niet in het begin van de verzen. Samensmelting van beide opeenvolgende klinkers (synaloefe) van Liefde en es plus een soepele behandeling van de slotsjwa in muede leidt tot Liéfde-es tweer muéd(e) dverbónt gemeén met een dactylische versvoet aan het begin van vs. 1. Iets dergelijks zien we bij het nagenoeg parallel verlopende vs. 2 Mínn(e) maect twe muéde-een énich eén. Het overgrote deel van alle spreukversregels begint met een opmaat (19 van de 24), de spreuken waarin beide versregels met zo'n ongeaccentueerde syllabe openen zijn eveneens in de meerderheid.16 In hoofdstuk 2 viel al te zien dat men met dit metrische patroon als uitgangspunt kan vaststellen hoeveel beklemtoonde syllaben er in een beschadigde spreukversregel ontbreken. Voor de onbeklemtoonde lettergrepen gaat het om een minimum aantal, daar naast de regelmatige alternantie geaccentueerd - ongeaccentueerd altijd met de mogelijkheid van een opmaat, vrouwelijk rijm en een versoepeling (slotsjwa, synaloefe, syncope) rekening gehouden moet worden. Pogingen de verdwenen tekst te reconstrueren zullen meestal op speculeren uitlopen. Evenals de spreukstrofen staan deze spreuken in de derde persoon en de tegenwoordige tijd; B 4:1-2 is met zijn verleden tijd een uitzondering. In didactische vorm doen ook zij uitspraken met betrekking tot de minne, waarbij het woord minne frequent en lief zeer frequent gebruikt wordt. Andere woorden worden minder vaak herhaald. De meest voorkomende zinscombinatie in beide verzen is die van een hoofd- en een bijzin, soms staan er twee hoofdzinnen. Deze bevatten geen enjambementen en weinig tegenstellingen of parallelle constructies. Bestaat er een relatie tussen deze tekstjes en de gedichten waar zij boven of onder geplaatst zijn? In het voorafgaande is al opgemerkt, dat de openingsspreuken direct aan de gedichten voorafgaan en in rood zijn uitgevoerd. Dat laatste doet denken aan de eveneens in rood genoteerde titels of opschriften - berijmd of in proza - boven teksten of gedeelten daarvan, de zogenaamde rubriek.17 Al zijn er weinig letterlijke overeenkomsten, de volledig overgeleverde spreuken lijken in een korte samenvatting aan te sluiten bij wat er in de beginspreukstrofe of daarna behandeld wordt. Zo meldt B 4:1-2 dat alle mensen niet in staat zijn de minnaar van zijn geliefde te verwijderen. Letterlijk komt alle creaturen uit vs. 1 pas terug in vs. 10, het wordt echter ook in vs. 3 Alle die Ghode weten omschreven. Het lief van lieven vuren (vs. 2) wijst naar Lief liefs vergheten (vs. 4) en het (van haer) scheden (vss. 8 en 12). Voor de beschadigde openingsspreuken is het vaststellen van een dergelijke aansluiting, zelfs bij woordherhalingen, uiteraard veel lastiger. Bij de bespreking van B 1 t/m B 8 vermeldde ik al, dat ik ook in de complete afsluitende spreuken geen verwijzingen naar het voorafgaande gedicht kon ontdekken. Dit zou de manier waarop de tweeregelige spreuken bij het gedicht zijn genoteerd deels kunnen verklaren. Die aan het begin gaan onmiddellijk aan de tekst

16

17

Met opmaat B 1:2, 25-26; B 2:1-2, 26; B 4:1-2, 25-26; B 5:25-26; B 6:1-2, 25-26; B 8:2, 25-26. Zie voor scansie, versoepeling bij de slotsjwa, synaloefe en de opmaat 3.4.2 en 3 (metrum). Zie voor de rubriek Hermans en Huisman 1981, p. 89. Berijmde rode hoofdstuktitels van twee verzen komen voor in Lantsloot vander Haghedochte (Gerritsen 1987, p. 29, p. 34-35).


195 vooraf en geven met hun rode kleur een signaal: hier staat een korte samenvatting van wat volgt. Die aan het eind daarentegen hebben geen relatie met de voorafgaande tekst en zijn daar dan ook door een witregel van gescheiden. Waarom staan ze dan wèl onder het gedicht?18 In de vierde stelling bij haar dissertatie over de Sarijs-handschriften stelt Lydia Wierda: ‘De gerubriceerde rijmspreuken in de Brusselse fragmenten van de zgn. Lundse liederen hebben geen betrekking op het gedicht waaronder ze zijn geplaatst, maar op het erop volgende. De volgorde waarin W. de Vreese deze fragmenten heeft gepubliceerd, is dus onjuist: fol. 1 r moet beschouwd worden als fol. 1 v, en omgekeerd’.19 Met andere woorden: B 3 en B 4 (nu op F.1 V) gaan aan B 1 en B 2 (nu op F.1 R) vooraf. Gedeelten uit de spreuk onder B 4 zien we inderdaad terug in de slotspreukstrofe van B 1, zij het niet altijd letterlijk. Waar B 4:25 heeft Liefs troest eest beter niet ghenieten stelt B 1:19-20 en 22 Die troests gheniet Van lieven iet... Beter weren; het slotwoord van B 4:26 mesniten ‘bezuren’ is net zo negatief als wederstoet ‘(het) tegenzit’ uit B 1:21. Naast een inhoudelijke overeenkomst (de minne / twee gelieven wordt/worden slechts verontrust door de lasterpraatjes van de jaloerse kwaadsprekers B 1:25-26 en B 2:19-24) bevatten de afsluitende spreuk van B 1 en de slotspreukstrofe van B 2 ook de synoniemen swrugers - verreder en de tegenstelling tonghemake - in rasten (B 1:26, B 2:23, 21). Een relatie tussen de afsluitende spreuk van B 3 en de tekst van B 4 valt echter totaal niet te bespeuren. Over F.2 laat Lydia Wierda zich niet expliciet uit, maar volgens haar stelling zou er toch zeker een verband tussen de afsluitende spreuk van B 5 en de tekst van B 6, respectievelijk die van B 7 en B 8 moeten zijn. Door de zware beschadigingen is een eventuele relatie tussen spreuk en gedicht bij het eerste koppel niet meer vast te stellen, van de spreuk onder B 7 komt rijmwoord live weliswaar in B 8:1-2, 14 en 20 voor, maar een inhoudelijk verband zie ik niet. De afsluitende spreuk van B 6 heeft met de tekst van B 7 tweemaal rijmwoord scheden gemeen (B 7:2, 23) plus een mogelijke verwijzing surer (-es ende?) naar tverdriet (B 7:24). Vanuit B 8 zie ik geen enkele lijn naar B 5 lopen. De veronderstelling dat ook bij F.2 De Vreeses publicatievolgorde onjuist, is leidt niet tot meer of duidelijker verbanden. Bij de door Lydia Wierda veronderstelde verkeerde volgorde van B 1 t/m 4 doen zich twee problemen voor. Het eerste is van codicologische aard en betreft de in de linkerrand van F.1 R en F.2 R (dus in de rechterrand van F.1 V en F.2 V) gesignaleerde keepjes en gaten, die bijna zeker bindgaatjesrestanten van het oorspronkelijke handschrift zijn (zie 1.2.2). Deze overblijfselen verhinderen het wijzigen van een recto- in een versopagina en omgekeerd. De Vreeses volgorde van B 1 t/m 4 en B 5 t/m 8 is correct. Het tweede is inhoudelijk. De al gesignaleerde verbanden tussen de tweeregeli-

18

19

De mogelijkheid dat deze afsluitende spreuken openingsspreuken waren bij direct erop volgende maar nu weggesneden teksten (vandaar die witregel) moet verworpen worden Op F.1 is de marge onder de afsluitende spreuken van B 1 t/m 4 tot aan de (waarschijnlijk) oude onderrand 23 mm (vgl. 1.2.2). B bevatte dus slechts één gedicht per kolom en geen twee zoals L. Wierda 1995.


196 ge spreuken en de versregels van de erop volgende gedichten zijn niet de enige. Een aantal woorden en gedachten zien we in meer teksten, zonder dat er van een directe relatie of een reeksvorming sprake hoeft te zijn. Zo komen de wrug(h)ersverreders die in B 1 en B 2 de minne/lieven verontrusten ook in B 4:7 voor en staat het smartelijk scheden niet alleen in B 6 en B 4:8 maar rijmend op te vreden eveneens in de openingsspreuk en slotspreukstrofe van B 7. Over zijn minnedienst die de dame onwelgevallig is worden we in B 6:14 en B 8:2 geïnformeerd.20 De woorden en uitdrukkingen waarop Lydia Wierda het verband tussen afsluitende spreuk en daarop volgend gedicht baseert, komen ook elders in de teksten voor en mogen tot het register van de hoofse minnelyriek worden gerekend.21 Haar stelling is dus op twee fronten onhoudbaar. Nu de rode spreuken onder de gedichten op de voorafgaande noch op de volgende teksten blijken te slaan, vraag ik mij weer af waarom ze er dan staan. Is het een kwestie van opmaak, van symmetrie op de bladzij? Bij mijn kritische uitgave van B 1 t/m B 8 ben ik voor dat argument gezwicht: een witregel scheidt beide spreuken van de gedichttekst (vgl. bij hoofdstuk 2 de diplomatische met de kritische tekst; zie 2.1.4). Uit het zeer beperkte materiaal - onder de gedichten staan er slechts drie volledig - komen de afsluitende spreuken naar voren als uiterst algemene minnewijsheden. Die van B 4:25-26 noemde ik bij zijn bespreking ‘bijna een dooddoener’. Door hun kleur horen ze evenmin als de openingsspreuken bij de eigenlijke gedichttekst. Door de witregel staan ze daar zelfs nog verder van af. Voorlopig houd ik het erop dat ze als losse, tussendoor gestrooide tekstjes beschouwd moeten worden, die passen bij het minnedidactisch karakter van de gedichten. Een andere vraag is of de tweeregelige spreuken oorspronkelijk nu wel of niet bij het type gedichten dat in L en B is overgeleverd hoorden, met andere woorden zijn ze aan B toegevoegd of in L weggelaten? Rooth beschouwt deze herhaling van wat in de gedichten zelf al in spreukstrofe en middendeel wordt meegedeeld als een verdubbeling, derhalve een schoonheidsfout, die van het originele concept geen deel kan hebben uitgemaakt en in L dan ook niet is weggelaten. Willaert vindt Rooths argumenten ‘weinig overtuigend’, maar doet zelf in deze kwestie geen uitspraak. Als de rode spreuken boven deze gedichten op een lijn gesteld mogen worden met de titels en opschriften in epische en didactische teksten, vergroot dat de kans dat ze er niet van meet af aan boven stonden, maar pas bij het rubriceren zijn genoteerd (vgl. 1.2.2). Biemans beargumenteert namelijk onder meer voor de door hem onderzochte Maerlanthandschriften, Gerritsen voor de Lantsloot vander Haghedochte-fragmenten dat de kapittelopschriften en hoofdstuktitels

20

21

De beschadiging van B 7 maakt het leggen van verbanden met B 8 via lijf (B 7:7?, 11, 17, 25 en B 8:1-2, 14, 20) in combinatie met sinne (B 7:17 en B 8:1, 20-21), onghedout (B 7:16 en B 8:23) en vrint/vrinschap (B 7:8 en B 8:5) tot een hachelijke zaak. In welke volgorde F.1 en F.2 zich in het oorspronkelijke handschrift bevonden is volstrekt onduidelijk, zo ook of zij wel op enigerlei wijze direct op elkaar volgden. Zoeken naar een aansluiting tussen de beide folia via de afsluitende spreuken of eventuele andere tekstgedeelten van B 4 en B 5 of B 8 en B 1 is dus zinloos. Vgl. 1.2.3.


197 daar pas in een later stadium van de overlevering zijn toegevoegd.22 Van Anrooij en Mertens zien in de spreuken ‘een uitbreiding ten opzichte van de structuur van de Lundse gedichten’ maar willen daarmee niet zeggen dat B ‘historisch’ op L reageert. In hun artikel maken ze echter wel melding van (andere) spreukstrofen die met een samenvattende tweeregelige spreuk worden geopend of besloten. Het kan zelfs gebeuren dat dezelfde spreukstrofe in verschillende bronnen steeds van een andere spreuk - aan het slot of het begin, van een of twee regels - is voorzien of dat deze juist ontbreekt. Het is denkbaar dat het aan een spreukstrofe toevoegen van een tweeregelige spreuk aansluit bij een al eerder in didactische geschriften bestaande gewoonte: een spreekwoord of sententieuze uitspraak van twee versregels wordt voorzien van een uitleg in een aabccb-strofe met viertot zeslettergrepige versregels.23 Wellicht bevat het voorafgaande de sleutel tot het antwoord op de eerder gestelde vraag. De optekening van L en B is niet zozeer een zaak van spreuken toevoegen of weglaten maar van aansluiten bij een traditie: spreukstrofen mèt openende en afsluitende spreuken (B) of zònder (L). Was het op een bepaald moment mode spreukstrofen van zo'n samenvatting te voorzien of deze juist weg te laten en markeren de fragmenten-B daarin misschien een overgangsfase? De notatie in rood zorgt immers voor een duidelijke scheiding van de eigenlijke gedichttekst, de witregel vóór de afsluitende spreuk verbreekt de samenvattende relatie. Een onderzoek naar het bij spreukstrofen voorkomen van deze openende en afsluitende spreuken, de periode waarin zij in zwang zijn en de wijze waarop zij genoteerd staan, kan ons wellicht in de toekomst meer duidelijkheid verschaffen.

3.2 Het woordmateriaal Hiermee beëindig ik de inspectie van het fundament van de gedichten. In het vervolg van dit hoofdstuk zal vooral gekeken worden hoe de verschillende bouwelementen daarop geplaatst zijn. Die elementen vormen samen het register, het netwerk van thematische, lexicale, syntactische en prosodische procédés en mogelijkheden waarmee en waarbinnen middeleeuwse dichters hun lyriek vorm gaven.24 Hoe wordt deze voorafgegeven poëtische ruimte bij de Lundse en Brusselse gedichten ingevuld? Als eerste wil ik de lexicale procédés aan de orde stellen, daarna komen de prosodische, syntactische en thematische aan bod.

22 23

24

Rooth 1928, p. 23-24; Willaert 1984, p. 57, p. 411 n. 187. Biemans 1997, I p. 151-157; Gerritsen 1987, p. 35. Van Anrooij en Mertens 1992, p. 225, p. 394 n. 34. Bij B geldt dat samenvatten alleen voor de openingsspreuk. Zo volgt in twee van de drie Anglonormandische vertalingen van de Disticha Catonis (tweede helft 12e eeuw) op beide hexameters van het Latijnse distichon een vertaling in een volkstalige spreukstrofe (Ruhe 1968, p. 33-117). In Li proverbes au vilain (1174-1191) wordt de spreukstrofe in de zevende versregel afgesloten met een kort commentaar in de vorm van een spreekwoord (Willaert 1984, p. 59-60; Rattunde 1966, p. 7, p. 47). Zie ook 3.8.2. Zie voor deze omschrijving van het register Willaert 1984, p. 22.


198

3.2.1 Woordfrequenties Bij zijn onderzoek naar de Poëtica van Hadewijch in de Strofische Gedichten stelt Willaert vast, dat het lexicon van deze teksten vrij beperkt is als gevolg van het feit dat clichés de overhand hebben op originele, verrassende woorden. Voor de Oudfranse en Occitaanse lyriek is hetzelfde geconstateerd, in die van de Minnesänger zal de situatie niet anders zijn geweest (vgl. n. 28). Een door hem uitgevoerde vergelijking met Veldekes liedcorpus onderschreef zijn bevindingen dat Hadewijch zich in ‘het repetitieve karakter van haar lyriek’ kan meten met een hoofse minnedichter.25 Herhaling van zijn onderzoek voor L en B verloopt echter niet soepel. Willaert gaat uit van een opeenvolgend aantal verzen, het liedcorpus van Veldeke. Daarin telt hij lexemen die hij definieert als ‘woorden met een lexicale betekenis’. Hij vervolgt: ‘Woorden met uitsluitend een grammaticale betekenis (voornaamwoorden, voegwoorden, voorzetsels, de hulpww. hebben, sijn, werden) hebben we dus niet meegerekend’.26 Bij Veldeke zijn op 973 lexemen er 425 verschillend. In Hadewijchs lyriek vindt hij op eenzelfde totaal aantal lexemen slechts 412 verschillende. De gedichten van L+B vormen echter geen bewezen geheel: L is het buitenblad van een katern waardoor de tekst van F.2 R niet direct op die van F.1 V volgt, de plaats die beide bladen van B in hun handschrift innamen is volstrekt onduidelijk, of L en B tot eenzelfde corpus (met eenzelfde auteur?) behoorden tot nu toe eveneens (vgl. 1.2.3 en zie 4.5). Gaat men aan dit bezwaar voorbij, dan wordt voor L plus B (laat staan voor L of B) het totaal van 973 lexemen niet eens gehaald: dit corpus bevat 428 verschillende lexemen die samen 958 keer voorkomen. Daaruit valt in ieder geval de conclusie te trekken dat de poëzie van L en B een repetitief karakter heeft, echter minder dan die van Veldeke en Hadewijch. Anders gezegd: de gemiddelde frequentie per lexeem is bij Hadewijch het hoogst, gevolgd door die van Veldeke en met die van L+B als hekkesluiter. Welke lexemen er zo frequent in L+B voorkomen en de resultaten die in dat opzicht bij Hadewijch en Veldeke geboekt zijn laat het overzicht hiernaast zien:27 Het blijkt dat in het minder lexemen bevattende L+B evenveel (Veldeke) of bijna evenveel (Hadewijch) lexemen met een frequentie van 10 keer en meer voorkomen. Semantisch laten de eerste zes lexemen ook overeenkomsten zien: drie (moghen, minne, doen) zijn zeer frequent in alle drie lyriekcorpora te vinden evenals het bij L+B lager geplaatste willen, met Veldeke heeft L+B herte gemeen. De frequentie van het uiterst dominante minne bij Hadewijch wordt bij L+B en Veldeke pas (bijna) bereikt door optelling van de drie respectievelijk vijf meest frequente lexemen (105 en 106 keer). Hierbij moet worden aangetekend, dat lief in L+B

25 26

27

Willaert 1984, p. 84-85; vgl. idem 1997, p. 220-222. Willaert 1984, p. 419 n. 20. Lidwoorden, negaties en de bijwoorden daer, dan, so heb ik ook niet meegeteld. Willaert waarschijnlijk evenmin, al noemt hij deze groep niet expliciet. Emendaties heb ik eveneens uitgesloten. Vgl. voor Hadewijch en Veldeke Willaert 1984, p. 87 tabel 3. De lexemen van L+B staan zowel in L als in B.


199 zijn hoge frequentie dankt aan het 19 keer voorkomen in de tweeregelige spreuken van B, in B 6:2 en B 8:26 zelfs driemaal per versregel.

Tabel 1 Meest frequente lexemen L+B

Hadewijch

Veldeke

1.

lief

43x

minne

110x

minne

37x

2.

herte

32

selen

22

guot

25

3.

moghen

30

moghen

21

willen

17

4.

minne

20

nuwe

17

tuon

14

5.

lijf

16

hoech

14

herze

13

6.

doen

13

doen

12

konnen

12

7.

moeten

12

vremt

12

sehen

12

8.

oghen

11

edel

11

stân

12

9.

willen

11

willen

11

schoen

12

10.

gheen

11

tijt

10

mogen

11

11.

leven

10

trouwe

10

muot

11

12.

sterven

10

sollen

11

Ook in L+B is het lexicon dus vrij beperkt en worden weinig verrassende woorden in een hoge frequentie ingezet. Het lijkt erop dat de dichter(s) van L en B in de herhaling van het poëtisch woordgebruik bij de werkwijze van Hadewijch en Veldeke aansluit(en), al is de omvang van het materiaal geringer en de eenheid van alle gedichten niet gewaarborgd. Ik meen dat zo'n vergelijking, mits niet tot deze drie corpora beperkt maar bijvoorbeeld uitgebreid met het poëtisch taalgebruik in Maerlants Strofische gedichten en de lyriek van hertog Jan van Brabant, waarde heeft voor de bestudering van de vroegste Middelnederlandse lyriek.28

3.2.2 Woordherhalingen In de vorige subparagraaf zijn lexemen die tien of meer keer in het totale corpus voorkomen behandeld, hier bespreek ik letterlijke woordherhalingen binnen een zin 28

Zie voor het oeuvre van de 13e-eeuwse Minnesänger Gellinek 1971. Daarin zijn echter álle woorden uit de ca. 150 liederen bevattende bloemlezing Minnesang des 13. Jahrhunderts (Kuhn 1962) opgenomen, dus niet alleen de lexemen. Vergelijking van de vijftig meest voorkomende woorden (p. IX) laat zien dat de sleutelwoorden fröide, herz, wip, minne, wil, sol, liebe, muoz, lip bijna alle (met uitzondering van fröide en wip) in de lijst van de meest frequente lexemen bij L+B, Hadewijch en Veldeke terugkeren. In de L+B-lijst ontbreekt ook sol. Voor het Oudfrans publiceert P. Zumthor 1972 (p. 226-228) een lijst van de meest (50x en meer) voorkomende lexemen in 100 chansons en wijst op vergelijkbare onderzoeksresultaten bij 25 chansons van Blondel de Nesle.


in een van de drie delen van het gedicht. Zo'n zogenaamde polyptoton staat dan meestal in een andere naamval of zinsfunctie.29 Het meest frequente lexeem lief, waarvan al is gemeld dat het negentien keer in

29

Van Gorp 1998, p. 343.


200 de tweeregelige spreuken van B voorkomt, laat daar vaak zo'n woordherhaling zien, zoals En mochten lief van lieven vuren (B 4:2) En mach verberghen in gheen hol Hem lief vor lief die liefs es vol (B 8:25-26)

en de driemaal gebezigde combinatie liefs troest in B 4:25-26. Aansluitend - terwijl in de onvolledige spreuk B 6:1-2 maar liefst vijfmaal lief staat - komen we ze ook in de beginspreukstrofe van B 4 en B 6 tegen: Lief liefs vergheten (B 4:4) Lief lief ontsiet... Dan lief mocht laten... Dan lief dorst toghen (B 6:3, 5, 7).

Alle gedichten van L daarentegen bevatten maar een lief-herhaling (L 2:16). Andere lexemen vormen, weliswaar veel minder frequent, in de tweeregelige spreuken van B eveneens polyptota: lijf (B 8:1-2), de combinatie twe muede (B 5:1-2) en wellicht leven in het beschadigde B 5:25. De spreuken kennen dus een hoog polyptotongehalte, toegespitst op het zeer frequente woord lief. Daarbuiten worden zelden polyptota aangetroffen. De overige polyptota staan in de gedichten van L. Met een, soms twee herhalingen is hun frequentie per lexeem echter geringer. In het middendeel van L 2 komt het verschijnsel met gront/gronde(n) in vss. 7-8, vonde(r/n) in vss. 9-11, hert (vss. 9-10), minne (vs. 15) en lief (vs. 16) veel voor. Zo ook in L 7 waar vs. 4 van de beginspreukstrofe oghe herhaalt, het middendeel dat volgens een in hoofdstuk 2 geschetste opzet doet met wanghen, oghe, mont en onbevanc/ombevanghen (vss. 8-9, 11-13) en de slotspreukstrofe nog een hert-herhaling heeft (vss. 20-21). Incidenteel zien we ze ook in andere gedichten, zoals L 3 (leden/liden vs. 9) en L 9 (vrint vss. 17, 19). L bevat dus geen dominant lexeem dat herhaaldelijk polyptota oplevert. Verschillende lexemen worden slechts in een beperkt aantal gedichten twee, maximaal drie keer gebruikt. Een herhaling van woordcombinaties - als liefs troest en twe muede in B - zie ik in het tweemaal voorkomende dat ic vonde (L 10:14-15) niet. Ook van daghe te daghen (L 5:15) en van lede te lede (L 11:9) reken ik er niet toe, ik beschouw ze eerder als een uitdrukking. Het gebruik door middel van woordherhaling een tekst op te sieren, de structurele eenheid ervan te verstevigen en op bepaalde woorden of woordcombinaties extra aandacht te vestigen is in de Middeleeuwen niet nieuw maar stamt al uit de klassieke oudheid. We vinden deze ornatio terug in de vorm van een letterlijke herhaling (traductio) of met veranderingen (adnominatio) als belangrijk onderdeel van de zogenaamde colores rhetorici, die tot een groter arsenaal tekstverfraaiingen behoren. Zij worden aanbevolen in de 12e- en 13e-eeuwse artes poeticae, waarin de voorschriften van de antieke retorica in nauwe samenhang met die der poëtica waren vastgelegd en die ook in het onderwijs gebruikt werden.30 30

De polyptoton kan zowel tot de traductio als tot de adnominatio gerekend worden. Zie voor beide begrippen Brinkmann 1979, p. 74; Faral 1971, p. 93-97. Voor de colores rhetorici zie LexMA 3, 61-62 en Brinkmann 1979, p. 71-75. Een overzicht van de Latijnse retorica in de Middeleeuwen in LexMA 7, 786-789, voor de poëtica (en 13e-eeuwse artes poeticae op het gebied van de troubadourlyriek bestemd voor onderwijs aan dichters) 36 en 791. Over de scholing van dichters: Schweikle 1995, p. 105 en Bumke 1987, p. 682-690.


201 We kunnen polyptota dus ook elders in de Middelnederlandse lyriek verwachten. De al eerder gebruikte lyriekcorpora van Veldeke en Hadewijch wil ik daar nu op bekijken. Bij Veldeke laat lied IX een driemaal achtereen voorkomende vorm van nît zien, lied XX herhaalt minne en schîne(n) een keer. De twee zevenregelige strofen van XII daarentegen bevatten in twaalf versregels het woord minne.31 Hadewijch bezigt in meer dan de helft van haar Strofische Gedichten woordherhaling. Die varieert van veelal eenmalige repetities van een woord of frase tot een kleiner aantal gedichten waarin een lexeem vers na vers - en soms meer keer per vers - herhaald wordt. De grote hoeveelheid polyptota wordt met slechts weinig woorden gerealiseerd. In de meeste gevallen kiest ze daarvoor het woord minne, veel minder nuwe, lief, verwinnen, suet en jaer.32 Net als in L+B wordt het meest frequente lexeem ook in de lyriek van Veldeke en Hadewijch het allermeest bij de woordherhaling gebruikt (vgl. tabel 1 lief-minne-minne). De overige woorden uit die frequentielijst komen daarentegen niet (Veldeke) of nauwelijks (Hadewijch nuwe, L+B herte, minne, oghe) voor. Er zijn echter ook verschillen. Tegenover een explosie van polyptota in Hadewijchs lyriek en een mindere frequentie in de genoemde strofen van Veldeke steekt de woordherhaling van de Lundse en Brusselse dichter(s) maar mager af. Het verschijnsel komt wel voor maar het gebruik is niet uitbundig, zeker als we de tweeregelige spreuken van B buiten beschouwing laten. In het kleine corpus van L en B zien we verhoudingsgewijs vele woorden maar een of twee keer herhaald worden. Dichterlijke onmacht? Met frequentiebeperking naast lexicale uitbreiding een andere poëtica? Voor een beter begrip van deze verschillen is een onderzoek naar het verschijnsel van de polyptoton in andere, liefst vroege, Middelnederlandse lyriek wenselijk.33

31

32

33

In de reconstructie van Th. Frings zelfs in alle veertien (nr. XII Swer ze der minne ist sô vruot MF 61, 33-62, 10 p. 122-123). Zie voor nr. IX Des bin ich wol getroestet iemer mêre MF 61, 9-17 p. 118-119; nr. XX Die noch nie wurden verwunnen MF 64, 34-65, 4 p. 134-135. Bij haar onderzoek naar de herhaling in Hadewijchs Strofische Gedichten laat Guest 1975 (hfdst. V spec. p. 99-107) de vele gevallen waarbij zij de indruk heeft dat een woord niet met opzet om een bepaald effect te sorteren herhaald wordt buiten beschouwing (p. 100). Ik betwijfel of woordherhaling binnen een paar versregels wel op toeval berust. Een dichteres van het kaliber van Hadewijch kiest haar woorden en dus ook haar herhalingen zorgvuldig, met opzet. Aan Guests lijst van Strofische Gedichten met herhalingen kan dus zeker nog een aantal nummers (XIII, XXIII, XXVII, XXXI, XXXVIII nied, XLIII natuere) toegevoegd worden (p. 99 n., p. 100). Een vluchtige verkenning werpt nog niet veel vruchten af. Sporadisch zag ik polyptota in Mengeldichten 17-24 (Van Mierlo 1932), sommige van Maerlants Strofische gedichten (Verwijs 1879), het Gruuthuse-handschrift (Heeroma 1966) en het Haagse liederenhandschrift (Kossmann 1940). Bij de rederijkers vallen eveneens polyptota te verwachten, bijv. bij Anthonis de Roovere (Mak 1955). Nauw verwant met de polyptoton is de anafoor waarbij twee of meer opeenvolgende verzen steeds met eenzelfde woord(groep) beginnen (Van Gorp 1998, p. 27). In L en B omvat de herhaling maar één woord bij twee (L 9:13-14 Si; L 10:8-9 Dat en 21-22 Oft; L 9:10-11 So; B 4:6-7 Dies; B 5:6-7 Ende) en drie verzen (L 3:13-15 Dat). Uitbundiger anaforen zien we in Hadewijchs lyriek.


202

3.2.3 Woordcombinaties Naast het kiezen en herhalen van bepaalde woorden in een vrij beperkt lexicon met weinig verrassingen zal de dichter bij het genre van zijn werk passende en te verwachten woordcombinaties vormen. Zo wordt in de hoofse minnepoëzie de verhouding tussen de dame en de minnaar met feodale termen aangeduid, wordt de schoonheid van de vrouwe bezongen en de bij de minnaar steeds latent aanwezige tegenstelling tussen weinig vreugde en vaak veel verdriet veelvuldig verwoord. Dergelijke woordcombinaties liggen voor een groot deel vast en maken deel uit van het register. Ook in L en B zijn de combinatiemogelijkheden van een aantal woorden zeer voorspelbaar. Zo hoort suet bij de dame (haar sute aensicht L 2:14, suet ghelaet L 8:9, sueten name L 6:8). Suet kan eveneens deel van de minne uitmaken: ghepens (L 5:21), minne (L 6:2), erwerf (L 14:9), ghebruuc (B 6:25). Gront vinden we met het hart en het gemoed geassocieerd (Gront diep gheprint Int thert L 2:17-18, Den gront... Haers vroulics muets L 10:19-20) met diepte als variant (soe diep ter herten sinct L 1:14, So diep... int thert ghevaet L 8:7).34 Dat van de frequente lexemen (vgl. tabel 1 in 3.2.1) de oghen van haer (L 1:11, L 16:8) of van de minnaar zijn (mijn L 4:14, siin L 15:17) ligt in de lijn der verwachtingen, evenals de verbinding twe oghen (L 1:20, L 16:1). Zo ook twe in combinatie met (ge)lieven (B 2:19, B 5:3, B 7:2) of het eraan gerelateerde muede (B 5:1-2). Leven wordt nogal eens gecombineerd met de - door de houding van de dame beïnvloede - eindigheid ervan (Sijn doet, siin leven Es... sier vrouwen Tweer oghen winken L 1:17-20, Oft si mi leven onde L 10:16). Dat leven is zeker smartelijk (Die dat leven mijn dus crinct L 1:9, hem verdrote Slevens sere B 1:4-5). Bij andere voor het minnediscours kenmerkende lexemen vinden we eveneens voorspelbare combinaties. De vrouwe wordt veelal nader aangeduid als ‘de zijne’ (sier vrouwen L 1:19 en L 12:19, mijn herten vrouwe L 9:9). In algemene zin komt dit woord ook voor (vrouwen minne L 6:2), wijf wordt uitsluitend algemeen gebruikt (minne eens wijfs L 12:3). Hoop op beantwoording van de liefde leidt tot een vaste verbinding van troest of synoniem vroude met ghenieten en lief (Die troests gheniet Van lieven B 1:19-20, Liefs troest eest beter niet ghenieten B 4:25, Alle vroude dier ic ghenoet B 1:16). Als de dame zich gunstig gezind zou tonen, kan de liefde de minnaar loen opleveren (si toent Haer doecht ende loent L 1:4-5, liefde toende... Had cranken loene L 14:20, 22, toent vrints teken L 9:19). Het daaraan gerelateerde baet of stade (‘voordeel’) zien we met de werkwoorden draghen en comen verbonden (Druecht ter sulker baten L 8:13, trouwe noch dienst en coemt te baten B 1:2). Meestal echter voert de minnedienst tot verdriet (Tharen dinste dat mi mesquam L 6:14) door de afwijzende houding van de dame (Is haer dan mijn dinst versmaet B 6:14).

34

Op dit so(e) diep lijkt Gront diep (L 2:17) een variatie. Vgl. Willaert 1984 bij zijn bespreking van L 2 (p. 66). Hij wijst daar ook op bluet dat tweemaal met hert verbonden wordt (L 3:14-15). Deze combinatie moet misschien als één woord opgevat worden: zie herte(n)bloet ‘hartebloed, hart’ in MNW 3, 392-393.


203 Dat verdriet en het uiten ervan wordt als swaer gekarakteriseerd (swaer ellinde L 9:16 en L 11:11, Swaer suchten L 13:16) en gaat vergezeld van bitter traene (L 15:15, 19). Bitter is ook de doet (B 1:24) waar de minnaar in zijn smart naar uitziet (Hi gheert der doet L 13:17). Maar zijn liefde maakt hem tevens bereid te lijden en te sterven om haer (Dat ic mach verdraghen Om haer soe menghen swaren dach L 5:13, ic gae te niete Om die scone L 12:8-9, Dat ic iet schijr mocht sterven Om haer L 14:11-12), die geen zier om hem geeft (niet en acht een spaen / en blat L 15:12, L 4:12-13). Andere lexemen leveren evengoed combinaties met bepaalde woorden op. Zo wordt grondeloes geassocieerd met ‘diep water’ (Een grondeloes meer L 16:3, 10).35 De kleur roet staat bij bluet en mont (Als troet in blude L 2:20, mont roet rosen vaer B 3:9). De aanduiding ‘heel veel (keer)’ wordt met dusent gerealiseerd (dusent werven L 8:21 en L 14:15, dusentfout ersturen / versien B 8:18, 22, 24). Een speciale vorm van woordcombinatie is de zogenaamde tweelingformule, waarbij de beide soms allitererende of assonerende componenten van dezelfde grammaticale categorie (zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden, werkwoorden) als synoniemen elkaar op betekenisniveau versterken of juist elkaars tegengestelden zijn. Zij worden verbonden door voegwoorden als ende, noch en oft. Sommige tweelingformules zijn zozeer met elkaar gelieerd, dat de twee componenten tot één begrip kunnen versmelten, zoals dach ende nacht ‘altijd’. Is zo'n woordpaar eenmaal in de literaire traditie opgenomen (vanuit het spraakgebruik?), dan is variatie en plaatsverwisseling mogelijk.36 In L en B vormen de frequente lexemen lijf en leven samen een tweelingformule (Dlijf hem en doech Noch dieven L 14:1-2, So heet mi slijfs verdroten Ende slevens B 1:12-13) met als variaties lijf ende sinne (Lijfs ende sins is hi versaeght B 8:1) en lijf ende siel (Daer siel ende lijf af crinken L 1:10).37 Een ander paar is doet of leven (Sijn doet, siin leven Es... sier vrouwen Tweer oghen winken L 1:17-20), of anders uitgedrukt sterven oft ghenesen / ghesont worden (So storvic oft worde ghesont L 10:12, Hi gnase oft storve L 10:17). Daarnaast zien we ook combinaties die, als ze meer dan een keer zouden voorkomen, eveneens tot deze groep gerekend kunnen worden: vriende oft maghen (L 5:8),38 spreken oft schouwen (L 7:18-19) en suchten ende beven (L 13:16). Behalve de besproken woordcombinaties kan de dichter ook formuleachtige wendingen gebruiken. Deze zijn flexibeler dan de tweelingformules, maar kennen meestal een vaste plaats binnen het vers. Als woordgroepje vindt men ze voornamelijk vooraan het vers, waar ze vaak met het begin van een zin samenvallen. Ze hebben een bepaalde betekenis die in het vervolg uitgewerkt wordt, en beïnvloe-

35 36

37 38

De verleiding is dan ook groot B 2:25 Minne es een grondeloes aan te vullen tot meer. Von Lieres und Wilkau 1965, p. 14, p. 16, p. 18, p. 30-112 en p. 161-173. Willaert 1984 brengt in zijn onderzoek naar ‘Het formulaire karakter van Hadewijchs poëzie’ tweelingformules onder bij de antonieme en synonieme sequenties (p. 182-203). Vergelijkbare tweelingformules (sêle-lip; lip-sin) bij Von Lieres und Wilkau 1965, p. 59-69. Als tweelingformule bij de Minnesänger, zie Von Lieres und Wilkau 1965, p. 50.


204 den grammaticaal het verdere verloop van de versregel(s). Hun herhaald gebruik benadrukt het formulaire karakter van de tekst.39 Vooral in B worden nogal eens poëtische omschrijvingen geconstrueerd door een vers te beginnen met al(t) dat, gevolgd door een vorm van het woord Got en de persoonsvorm in het rijmwoord. Hun betekenis gaat vooral in de richting van wat God geschapen of als gebod gegeven heeft (al dat sit Bineden Got L 4:2-3 ‘alles op aarde’, Alt dat tghotlic ghuet ontraet B 6:9 ‘al gods geboden’, Alle die Ghode weten B 4:3 ‘alle (christen)mensen’). B 4:9 (Alt dat Got nien es oft woude), L 4:7-8 (Boven der naturen pat Ende der scrifturen pade), B 6:16 (Al dat dier naturen gaet) en wellicht L 13:7 (boven al dat leeft) en B 5:9 (Alleet leets...) sluiten daar min of meer bij aan. Eveneens aan het versregelbegin vinden we herhaaldelijk de ontkenning en of in (
39 40 41 42

43

Von Lieres und Wilkau 1965, p. 17-19, p. 113-160, p. 173-212. Vgl. ine weiz (wie) in Von Lieres und Wilkau 1965, p. 121-123, p. 179-181. Von Lieres und Wilkau 1965, p. 192. Deze vier gevallen bij Von Lieres und Wilkau 1965, p. 175-176 (mîn rât), p. 143, p. 204 (von kinde), p. 142, p. 200-201 (manic tac), p. 134 n. 1, p. 188 (geve got); het al besproken lonen/loen (L 1:5, L 14:22) komt bij bijna alle dichters van de Hohe Minnesang voor, maar niet in formuleachtige wendingen (p. 154). Willaert 1997, p. 221.


205 Lexicaal en semantisch zijn zij zeer voorspelbaar. Het uiterlijk van de dame, troost, het tonen van liefde, de smartelijke minnedienst, dood of leven, vreugde maar vooral veel verdriet zijn de bekende bouwstenen waarmee ook de Brusselse en Lundse gedichten in hun spreukstrofen en middendeel zijn opgetrokken. Bij dit deel van het register sluiten de speciale vormen aan. De tweelingformules lijf ende sin, lijf ende siel, dood ende leven, wellicht ook lijf ende leven, komen als vaste koppels in het Middelnederlands voor. De in het MNW verzamelde bewijsplaatsen geven echter geen uitsluitsel of deze componenten ook in de vroege minnelyriek al zulke vaste partners waren.44 Dat geldt eveneens voor de formuleachtige wendingen: vergelijkingsmateriaal uit de (vroege) Middelnederlandse lyriek is nauwelijks verzameld, zodat ik moest uitwijken naar hetgeen uit het werk van de Minnesänger bijeengebracht is. Net als bij de woordherhalingen is de afzonderlijke frequentie van de aangetroffen combinaties echter niet groot. Om in dit opzicht de plaats van de Lundse en Brusselse gedichten in de Middelnederlandse minnelyriek te bepalen is meer materiaal nodig dan wat Willaert voor Hadewijchs Strofische Gedichten uitvoerig beschreven en voor de lyriek van Veldeke en hertog Jan tot nu toe aangestipt heeft.45 In hoeverre de soms optredende lexicale verschillen tussen L en B consequenties hebben voor de eenheid van het corpus en voor een enkel- of meervoudig dichterschap komt later (3.9) en in het besluit (4.5) ter sprake.

3.3 Het rijm Niet alleen lexicaal-semantische aspecten bepalen het registrale taalgebruik van de Lundse en Brusselse gedichten, ook de prosodische: rijm en metrum. Bij de bespreking van het rijm wil ik eerst het eindrijm van de spreukstrofe en ten tweede dat in het middendeel bekijken. Daarna komen binnen-, midden- en dubbelrijm uit de gehele gedichttekst aan de orde gevolgd door de rijmfrequenties, waarbij eveneens aan vaste rijmcombinaties en rijmherhaling tussen de strofedelen aandacht zal worden geschonken. De behandeling van alliteratie en assonantie besluit dit onderdeel.46

3.3.1 Het eindrijm van de spreukstrofe De spreukstrofen hebben in hun eindrijm geen vaste verdeling in manlijk en vrouwelijk rijm. In het schema aabccb kunnen de tussenrijmen (de b-rijmen)47 manlijk

44 45 46 47

Zie voor lijf ende sin MNW 4, 596; lijf ende siel 603. Als vaste verbinding is lijf ende leven minder bekend (MNW 4, 437 Aanm. 1). Willaert 1984, p. 181-224; idem 1997. Het rijm van de tweeregelige spreuken in B is al in 3.1.4 ter sprake gekomen. Het hele rijmschema aabccb wordt ook wel ‘tussenrijm’ genoemd (Van Gorp 1998, p. 383). Zonder rijmherhaling tussen de strofedelen luidt het schema van de slotspreukstrofe ffghhg; voor het gemak houd ik hier in het betoog ook de letters a, b en c aan. De onvolledig overgeleverde beginspreukstrofen zijn uiteraard voor wat volgt slechts gedeeltelijk bruikbaar.


206 zijn (vint: onderwint L 6:3, 6; wederstoet:doet B 1:21, 24), het merendeel is echter vrouwelijk (konde:vonde L 4:19, 22; laten:baten B 6:5, 8). Voor de rijmparen (de aa- en cc-rijmen) geldt hetzelfde. Ook hier zijn de vrouwelijke rijmen in de meerderheid, al is het verschil met de manlijke nu kleiner dan bij de b-rijmen. Binnen een spreukstrofe is overeenstemming tussen beide rijmparen evenmin voorgeschreven. Bij manlijke aa-rijmen kan men vrouwelijke cc-rijmen aantreffen (doech:oegh L 14:1-2, notte:spotte 4-5; gheniet:iet B 1:19-20, weren:meren 22-23). Het omgekeerde gebeurt eveneens: mochte:vrochte en wens:ghepens (L 5:17-18, 20-21), minne:sinne en si:hi (B 5:3-4, 6-7). In zijn totaliteit laat het spreukstrofenmateriaal geen regelmatige afwisseling van manlijke en vrouwelijke rijmen zien. Het komt zeker voor, zoals in L 3:17-22 roets:ghoets-ommer-mint:kint-commer of B 7:19-24 vrouwe:trouwe-ietvreden:dscheden-tverdriet. Er zijn echter ook strofen met alleen manlijke (L 8:1-6 uyt:vertuyt-wort-vloet:woet-vort; B 7:3-8 si:bi-mint-misbaer:waer-vrint) of louter vrouwelijke rijmen (L 1:17-22 leven:gheven-vrouwen-winken:scinken-verdouwen; B 2:19-24 bleven:leven-wale-leder:verreder-tale). Alle andere denkbare combinaties worden eveneens gebruikt.48 Uit de gegeven voorbeelden blijkt al, dat er geen verschil bestaat tussen begin- en slotspreukstrofe wat hun voorkeur voor een bepaalde rijmgeslachtcombinatie betreft, al zien we in de beginspreukstrofe meer dan de helft van de manlijke b-rijmen, in de slotspreukstrofe het grootste deel van de vrouwelijke b-, de manlijke aa- en de vrouwelijke cc-rijmen. Ook tussen L en B is er geen onderscheid in dezen. Een bijzondere vorm van herhaling in het eindrijm van een paar spreukstrofen zal aan het slot van de volgende subparagraaf (3.3.2) worden besproken. Aan de opvallende rijmparen waar voor het oog gelijke rijmen toch niet dezelfde taalkundige achtergrond hebben (L 15:19, 22 trene:clene) of die door het gebruik van regionale vormen of spelling tot stand zijn gebracht (B 1:3-4 onmote:verdrote) is hiervóór in 1.3.1 en 2 al aandacht besteed.

3.3.2 Het eindrijm van het middendeel; grammatisch rijm In het middendeel is het eindrijm op een heel andere manier tot stand gekomen. Het rijmschema luidt er dedeededee, waarbij de verdeling van manlijk en vrouwelijk rijm voor het grootste deel vastligt. Alle e-rijmen zijn namelijk vrouwelijk, de d-rijmen op zes uitzonderingen na manlijk.49 Het meest opvallende aan dit deel van het gedicht is echter niet de gebruikelijke rijmrelatie, gebaseerd op het volgens een bepaald schema aan het versregeleinde kiezen van een verzameling rijmwoorden die de rijmvocaal en de daarop volgen-

48

49

Manlijk aa-rijm gevolgd door vrouwelijke b- en cc-rijmen (L 2:17-22; B 3:3-8) of het omgekeerde (L 5:17-22; B 2:3-8), manlijke aa- en b-rijmen met een vrouwelijk cc-rijm (L 4:1-6; B 1:19-24) of het omgekeerde (L 7:17-22; B 4:3-8). Vrouwelijke d-rijmen vinden we in L 2 (-onde), L 11 (-ede), L 16 (-erre), B 2 (-ine), B 4 (-oude) en B 8 (-ure).


207 de klank(en) gemeen hebben (de groep der d- en die der e-rijmen).50 Er is met die rijmwoorden nog iets anders aan de hand. Laten we L 1:7-16 bekijken: 7 Noch hopic al si haer bedinct, Si sal mijn noet bedinken, Die dat leven mijn dus crinct, 10 Daer siel ende liif af crinken. Haer bluyende gluyende oghen vlinken, Dat soe wonnentlike winct Ende wille mi tot haer winken. Die mi soe diep ter herten sinct, 15 Sien mach niet vorwert sinken. Ic muet int suer verdrinken.

De d-rijmwoorden bedinct, crinct, winct en sinct in vss. 7, 9, 12 en 14 worden direct gevolgd door de e-rijmwoorden bedinken, crinken, winken en sinken in vss. 8, 10, 13 en 15. De dichter creëert zo een paarsgewijze relatie tussen het d- en het onmiddellijk erop volgende e-rijm, waarbij dat e-rijm het woord zonder de slot-t herhaalt en met de lettergreep -en uitbreidt (bedinc(t) +en). De e-rijmwoorden uit vss. 11 en 16 doen aan deze paarvorming niet mee: zij worden immers door een e-rijm voorafgegaan. In alle Lundse en Brusselse gedichten zien we zo'n paarvorming tussen een d- en een direct erop volgend e-rijmwoord. In verreweg de meeste teksten wordt daartoe aan de woordstam van het d-rijmwoord met behulp van de letters -e of -en een lettergreep toegevoegd, bijvoorbeeld quam-quame (L 6:12-13) of verdroet-verdroten (B 1:11-12). Net als in L 1 moet ook in L 13 de slot-t van het d-rijmwoord verdwijnen (zoals in vss. 7-8 leeft-leven). Bij de al genoemde zes gedichten met vrouwelijke d-rijmen vindt er bij de herhaling van het d-rijmwoord in het e-rijm geen uitbreiding van het aantal lettergrepen plaats, maar wordt er slechts een slot-n toegevoegd (bijvoorbeeld L 2:9-10 vonde-vonden en B 8:11-12 dure-duren). Naast de ‘gewone’ rijmrelatie hebben bijna alle rijmwoorden van het middendeel dus nog een ander verband: dat van herhaling die niet aan het woordeinde maar in de woordstam optreedt. Bij hun bespreking van deze gedichten rekenen Rooth en Willaert dit type woordherhaling tot het grammatisch rijm. Alleen Rooth beschrijft het verschijnsel.51 Nu we weten hoe de dichter formeel construerend te werk is gegaan, wil ik bekijken welke keuzes hij daarbij op het semantische vlak heeft gemaakt. Hoe realiseerde hij deze speciale rijmen op woordniveau? Het blijkt dat zijn voorkeur uitgaat naar een combinatie van twee verschillende vormen van hetzelfde woord,

50

51

Deze omschrijving in Gerritsen 1987, p. 485-486; vgl. Van Gorp 1998, p. 380 ‘gelijkluidendheid van twee of meer woorden of woordgedeelten in de laatste beklemtoonde klinker en de daarop volgende medeklinker(s)’. Rooth 1928, p. 22-23 (‘Die Reimwörter der d- und e-Reime haben paarweise denselben Wortstamm, die Reime wechseln aber gewöhnlich in der Weise, dass die e-Reime einen Buchstaben oder eine Silbe mehr als die d-Reime haben,...’); Willaert 1984, p. 58.


208 meestal een substantief of een werkwoord, waarbij woordsoort en betekenis gelijkblijven. Door een naamvalsuitgang te veranderen of een werkwoord in een andere vorm (meervoud, infinitief, conjunctief enz.) te gieten, zodat het substantief of de werkwoordsvorm op -e of -en eindigt en een letter(greep) meer telt, bereikt hij het gewenste resultaat: So mochtic blidelic maken sanc Ende gruettense met sanghen (L 7:14-15) Liet ic om haer waert haer raet Ende volghen haren rade (B 6:11-12) Die dat leven mijn dus crinct Daer siel ende liif af crinken (L 1:9-10) So diep hebbic int thert ghevaet En kaens meer ghevaten (L 8:7-8) Alle vroude dier ic ghenoet Ende van hadde ghenoten (B 1:16-17) Hier af mi haer minne in quam Diet riet dat ic quame (L 6:12-13).

Andere woordsoorten gebruikt hij zelden. We zien slechts een variërende herhaling van(uit) een bijwoord (L 12:7-8 Ach en kan ersterven niet Ende ic gae te niete), voorzetsel (L 15:7-8 Daern es gheen wederkeren aen Noch gheen erkuveren aene) en voornaamwoord (B 7:9-10... haer (?) oft van haer...c dor hare; vgl. B 5:9-10 mi:mie). Bijna even frequent combineert hij twee naar uiterlijk en betekenis verwante woorden, afleidingen van dezelfde woordstam, die echter tot verschillende woordsoorten behoren. Het gaat hier meestal om een werkwoord en een substantief, zoals Tharen dinste dat mi mesquam In vrochtlike mesquame (L 6:14-15) Ach over den wederstoet Die mi heet wederstoten (B 1:14-15).

Uniek is de combinatie van een bijwoord en een werkwoord (L 16:7-8 Verdoelt verseylt benic te verre In haer oghen die hen verren) en een bijvoeglijk plus zelfstandig naamwoord (L 3:7-8 Wisten allen vrouwen ghuet Wat ic dor die ghuede). Als derde mogelijkheid kiest hij homoniemen om tot een grammatisch rijmpaar te komen. Het formele vormspel krijgt daardoor een extra semantische dimensie. Meestal bestaat zo'n rijmcombinatie uit een werkwoord gevolgd door een substantief, wat minder uit het omgekeerde: Dat heet mijn oghen dicke ghenat Sien heves gheen ghenade (L 4:14-15) Al dat dier naturen gaet Lief sonder gheghade (B 6:16-17) Van dies dat si was een kint Ende ics ierst kinde (L 9:7-8) So storve ic van lede te lede So waer die pine doch leden (L 11:9-10).

Slechts twee keer behoren zij tot dezelfde woordsoort, namelijk substantief respectievelijk werkwoord: Mochtic drucken sonder wanc Wanghen doch aen wanghen (L 7:7-8) Si had mijn ye versint Dat si nie en versinde (L 9:14-15).

Een andere door de dichter gebruikte manier om d-rijmwoorden en hun grammatische partners te maken is het uitbreiden van een woord met een voorvoegsel of het juist weglaten daarvan. Zo zien we in L 6 naast bequam (vs. 9) quam (vs. 12) en


209 mesquam (vs. 14) waarbij bequame, quame en mesquame in vss. 10, 13 en 15 weer keurig aansluiten. In L 11 kiest hij naast ontsede (:ontseden vss. 7-8) voor sede (:seden vss. 12-13), L 14:9 erwerf (:erwerven vs. 10) moet in het vergeten vs. 14 met werf (:werven vs. 15) zijn afgesloten. Rijmwoord gheven in L 13:11 heeft geen grammatisch rijmende partner, de uitbreiding begheeft:begheven in vss. 14-15 duidelijk wel. Ook in de fragmenten-Brussel zien we dit verschijnsel: B 6:9-10 ontraet:ontrade naast vss. 11-12 raet:rade. In een aantal teksten ziet de dichter kans het spel met de grammatische rijmparen uit te breiden met dat van de woordsoorten. Zulke gedichten rijmen dan (bijna) uitsluitend op bepaalde werkwoordsvormen, waarbij d-rijmwoorden in de eerste soms derde - persoon enkelvoud duidelijk zijn voorkeur genieten. Zijn grootste kunststuk is het al geciteerde L 1:7-16 met bij de d-rijmwoorden in de derde persoon enkelvoud e-rijmwoorden in de infinitief of de derde persoon meervoud. De d-rijmwoorden van L 13 sluiten daarbij aan, bij de infinitieven van de e-rijmwoorden vormt substantief leven (vs. 8) echter een uitzondering. Zo'n afwijking zien we ook in B 1 en B 4 waar tussen de d-rijmwoorden in de eerste/derde persoon enkelvoud een substantief (wederstoet B 1:14; tonscoude B 4:16) opduikt. De e-rijmwoorden bestaan daar uit voltooide deelwoorden voorafgegaan door een vorm van hebben in B 1(:10, 12, 15, 17), verschillende werkwoordsvormen in B 4. Een dergelijke aanpak met substantieven laten L 4 en L 15 zien. Met uitzondering van voltooid deelwoord ghenat (L 4:14) en de combinatie aen:aene (L 15:7-8) horen alle grammatisch verbonden d- en e-rijmwoorden tot deze woordsoort. Anderszins opmerkelijk is L 14 waar de in alle d-rijmwoorden voorkomende substantieven gecombineerd worden met infinitieven - behalve substantief werven in vs. 15 - in de e-rijmwoorden. Grammatisch rijm komt ook buiten de Lundse en Brusselse gedichten voor. Troubadours, trouvères en Minnesänger passen het talloze malen toe, in de Middelnederlandse poëzie komen we het eveneens tegen. De Fransen noemen deze speciale techniek die door middel van veranderingen aan het woordeinde rijmen aaneenschakelt rime dérivée. Door het geslacht en het getal van substantieven en adjectieven (manlijk - vrouwelijk, enkel- en meervoud) te veranderen, door het daarmee of onderling combineren van de talloze werkwoordsvormen (in enkel- of meervoud, verschillende tijden en personen) bezitten het Occitaans en het Oudfrans een schier onuitputtelijk reservoir aan mogelijkheden om tot grammatische rijmen te komen. Met name de troubadours spreiden daarbij soms een indrukwekkende virtuositeit ten toon, niet allen binnen de strofe maar ook tussen strofen onderling. Toppunten zijn cansons waar iedere strofe steeds terugkerende reeksen grammatische rijmparen bevat, die in de opeenvolgende strofen volgens een bepaald schema van plaats verschuiven. In de laatste strofe sluiten zij dan volgens dit roulatiepatroon weer bij de eerste aan, zodat de cirkel gesloten is.52 Een

52

Voor de trouvères Dragonetti 1979, p. 407-416, p. 419-420. Voor de troubadours Billy 1989, p. 14, p. 280-281; virtuositeit binnen een of meer/alle strofen p. 181-185, p. 213-220 met vele voorbeelden.


210 enkele keer wordt ook de term rimes grammaticales gebruikt. Bij de meeste onderzoekers gaat het dan om een combinatie van woorden en hun samenstellingen door middel van een praefix. Bij dit type rijm vindt de wijziging niet aan het woordeinde maar juist aan het woordbegin plaats.53 Een dergelijke naams- en begrippenverwarring komt in het Minnesängeronderzoek niet voor. Duitse studies spreken over dit rijmspel met woordherhalingen waarbij slechts de verbuigingen of vervoegingen verschillen als grammatischer Reim. In het Engels noemt men het rijmen met woorden die dezelfde stam maar een verschillende uitgang hebben grammatical rhyme.54 Naar aanleiding van de Lundse en Brusselse gedichten verwijzen Rooth en Willaert niet alleen naar troubadours, trouvères en Minnesänger die deze speciale rijmtechniek in hun werk toepassen, zij signaleren hem ook in Middelnederlandse lyriek buiten L en B, namelijk in twee strofen van Heinric van Veldeke en Hadewijchs Strofisch gedicht XLIII. Rooth voegt daar nog strofe 36 uit Jacob van Maerlants Wapene Martijn aan toe.55 Speurwerk levert echter meer passages op. Allereerst in het werk van de zojuist genoemde auteurs. Minder frequent en dus minder opvallend laat Veldeke in nr. II a str. 2 nog tweemaal een opeenvolgend a- en b-rijmwoord grammatisch op elkaar rijmen.56 Elders in Hadewijchs Strofische gedichten treffen we deze herhaling incidenteel of tweetot driemaal binnen een strofe aan. Zo'n rijmrelatie kan echter ook tussen twee opeenvolgende strofen bestaan. Opmerkelijk is nr. XXIII waar in nagenoeg alle strofen aan het slot van vss. 1-2 en 4-5 met de laatste twee woorden chiastisch grammatische rijmen gerealiseerd worden, bijvoorbeeld goede spoet:spoede goet (vss. 1-2).57 Niet alleen in strofe 36 van zijn Wapene Martijn speelt Maerlant met grammatische rijmen, al toont deze plaats wel een zeer uitbundig gebruik ervan. In een strofe van 13 versregels op slechts twee rijmklanken - de zogenaamde Maerlantstrofe (aabaabaabaabb) - hebben alle vijf b-rijmwoorden een grammatische partner in een a-rijmwoord, waardoor er slechts drie niet-grammatisch rijmende woorden in deze strofe voorkomen.58 De reden voor deze grammatische overdaad vinden we in de tekstinhoud. In de voorafgaande strofe stelt Jacob het

53

54 55

56 57 58

Dragonetti 1979, p. 419-420. Frank 1966 lijkt geen onderscheid tussen rimes dérivées of grammaticales te maken (Dl. I p. XXXII §58, Dl. II p. 61-62). Mölk en Wolfzettel 1972 verstaan onder rime dérivée combinaties van woorden en hun samenstellingen, de afwisseling van manlijke en vrouwelijke uitgangen bij etymologisch verwante rijmwoorden noemen zij rime grammaticale (p. 26). Over dit verschil in benaming Billy 1995, p. 60. Ranawake 1976, p. 111, p. 120, p. 215 n. 67, p. 217, p. 345. Sayce 1982, p. 36-37, p. 315, p. 334, p. 478, p. 480. Schweikle 1995, p. 159. Rooth 1928, p. 22-23, p. 26. Willaert 1984, p. 58, p. 61, p. 244, p. 412 n. 193/195/196. Zie voor Veldeke nrs. XXVII en XXVIII MF 66, 24-67, 2 (p. 140-141); Hadewijchs Strofische gedicht XLIII Rombauts en De Paepe 1961, p. 296-303; Maerlants Wapene Martijn / Eerste Martijn Verwijs 1879, p. 20 vss. 456-468. MF 57, 18-25 (p. 102; vgl. nr. II b str. 1 op p. 104). Zie voor nr. XXIII Rombauts en De Paepe 1961, p. 166-174. De rijmwoorden uit str. 36 zonder grammatische partner staan tussen haakjes: gevraecht, verdraecht, vragen, behaecht, (gejaecht), clagen, geclaecht, gewaecht, verdragen, (vermaecht), (gevaecht), behagen, wagen. Vgl. n. 55.


211 door lieden van allerlei rang en stand rijmelen van minnedichten aan de kaak.59 Strofe 36, die inhoudelijk slechts het verzoek van Martijn tot het stellen van een nieuwe vraag en Jacobs bereidheid tot antwoorden bevat, bootst het excessieve gebruik van grammatische rijmen in liefdeslyriek na. Maerlant laat zien dat ook hij die kunst uitstekend verstaat. Er blijkt nog meer uit. Fulmineert Maerlant elders in zijn werk tegen verzinsels en fabuleerders,60 hier levert hij op subtiele wijze literaire kritiek op een groep minnedichters door hun overdreven toepassing van grammatische rijmen, hun technische trukendoos, belachelijk te maken. Wellicht niet toevallig besluit strofe 33, die het onderwerp van de hoofse minne inleidt, met het woord futselare dat naast ‘beuzelaar’ ook ‘prutser’ kan betekenen (vs. 429).61 Zijn overige lyrische werken laten een beheerster gebruik van deze rijmtechniek zien in een of binnen twee opeenvolgende strofen. Bij hun navolging van Maerlants dialogen tussen Jacob en Martijn nemen Hein van Aken (Vierde Martijn) en Jan de Weert (Disputacie van Rogiere ende van Janne) de Maerlantstrofe over - die Hein van Aken nog met zes aabaab-rijmende verzen uitbreidt - waarin zij eveneens grammatische rijmen aanbrengen. Er zijn meer vindplaatsen. Ik vermeld hier slechts een paar bronnen: het Haagse liederenhandschrift, het lyriekdeel van het Berlijnse handschrift MG fol. 922 en het Haagse handschrift 75 H 57 (Van vrouwen ende van minne). Gezien hun grote belangstelling voor vorm en virtuositeit is het niet verwonderlijk dat we bij de rederijkers, zoals Anthonis de Roovere en Colijn van Rijssele, eveneens grammatische rijmen aantreffen.62 Daar De Bruin en Oosterman (2001) in hun Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 aan deze bijzondere rijmvorm geen aandacht besteden, zijn we bij het verzamelen van deze en andere bronnen afhankelijk van eigen onderzoek, verwijzingen en toevalstreffers. In de toekomst hoop ik elders uitvoeriger op het voorkomen van grammatisch rijm in Middelnederlandse poëzie in te gaan. De frequentie waarin dichters grammatische rijmen in hun werk aanbrengen, loopt sterk uiteen. Dat kan variëren van het kiezen voor één rijmwoord dat in een grammatische variant in dezelfde of een vorige strofe al eerder gebruikt is, tot het streven alle rijmwoorden binnen een, twee of meer opeenvolgende strofen tot grammatische rijmparen te koppelen. Dit frequentieverschil zou heel goed tijdgebonden kunnen zijn, waarbij de regio ook een rol zal hebben gespeeld. Zo vinden

59

60

61 62

Verwijs 1879, p. 19-20 str. 35, vss. 444-448 Het seget al, eist here, eist knecht, Vrouwen ende joncfrouwen, In sange ende in rime slecht, Dat si met minnen sijn verplecbt, Ende men cans niet gescouwen, vss. 452-454 Menich seget nu ende echt: ‘Mijn sin es so ane u gehecht Dat ic wane bedouwen/verdouwen’. Vgl. L 1:22. Onder meer in zijn Spiegel historiael I, proloog 55-60 (boerde, loghene, valscher saghen, truffen (‘leugen, verzinsel’)), III 2, 42, 15 (truffen), IV 1, 1, 39-47 (borderes (lett. ‘verzinners’) ende dwase, loghene ende ghedwas (‘hersenschim’)), IV 1, 29 (Tscelden jegen die borderers); editie De Vries en Verwijs 1982. Zie ook Rijmbijbel 27 Hier in ne vindi favle no boerde no ghene truffe no faloerde (citaat MNW 2, 783). Verwijs 1879, p. 19. Zie voor futselare ‘knoeier’, ‘kwaadspreker’ en ‘beuzelaar’ MNW 2, 858; vgl. VMNW 1, 1373 en Van Oostrom 1996, p. 38-39, p. 462. Zie respectievelijk Kossmann 1940, Lang 1941, Verwijs 1871, Mak 1955 en Immink 1913.


212 we bij de Minnesänger Der von Kürenberg, Dietmar von Eist en Herger uit de tweede helft van de 12e eeuw incidenteel en schijnbaar bij toeval een grammatisch rijm, bij de rond 1240 actieve Gottfried von Neifen daarentegen een lied waar hij in elk van de drie strofen volgens een bepaald schema louter grammatische rijmen vormt.63 Verschillen in frequentie en raffinement komen we eveneens in het werk van troubadours en trouvères tegen met vanaf ca. 1230 duizelingwekkende toeren.64 Zoals we al bij Hadewijch en Maerlant zagen, kunnen auteurs ook binnen hun werk sterk variëren in de intensiviteit waarin ze grammatische rijmen aanbrengen. De oorsprong van deze rijmtechniek moet gezocht worden in de voorschriften van de antieke retorica in nauwe samenhang met die der poëtica. Zij zijn vastgelegd in de 12e- en 13e-eeuwse artes poeticae die bij het onderwijs werden gebruikt. Deze behandelen onder meer de mogelijkheden die een auteur heeft om zijn tekst op te sieren via de ornatus difficilis en/of facilis. Onder deze laatste categorie vallen veel verfraaiingstechnieken uit de zogenaamde colores rhetorici met als belangrijk onderdeel de woordherhaling die letterlijk (traductio) of met veranderingen (adnominatio) kan plaatsvinden. Bij de adnominatio kan de wijziging uit de verschillende vervoegingen / verbuigingen van een woord bestaan of uit de combinatie van werkwoord en zelfstandig naamwoord met dezelfde woordstam.65 Naast het traditionele rijm kan zo'n aan het versregeleinde toegepaste woordherhaling paren of reeksen woorden met eenzelfde stam maar door vervoeging, verbuiging of geslachtsverandering verschillende uitgangen opleveren, kortom grammatisch rijm zoals we dat bij troubadours, trouvères, Minnesänger en Middelnederlandse dichters tegenkomen. Het blijkt ook in de Mediolatijnse poëzie te worden toegepast.66 Het is denkbaar dat niet alle dichters (alleen) vanuit het onderwijs met dit retoricavoorschrift kennis hebben gemaakt. Daar tegenwoordig steeds duidelijker wordt dat zij - soms door persoonlijk contact - elkaars werk kenden en zo al of niet variërend strofevormen aan elkaar ontleenden, moet de optie dat zij ook de kunst van het grammatisch rijm bij elkaar af keken zeker niet uitgesloten worden.67 Doelbewust grepen zij dit middel aan om incidenteel of frequent hun dichtwerk te verfraaien, bepaalde woorden te accentueren en versregels en strofen aan-

63

64 65

66

67

Der von Kürenberg MF 9, 29-36 (p. 26); Dietmar von Eist MF 34, 32-35, 1 (p. 61) en 37, 8-9 (p. 59); Herger MF 28, 7-8 en 14-16 (p. 51). Schwarz 1935 stelt (m.i. niet terecht) dat deze afzonderlijk voorkomende grammatische rijmen op toeval berusten (p. 254). Voor Gottfried von Neifen zie KLD I, nr. XXVI p. 110-111. Willaert 1984, p. 58, p. 412 n. 193 en 195. Tot de traductio rekent men ook woorden die slechts eenzelfde naamvalsuitgang (similiter cadens) of een op een andere wijze gelijk woordeinde hebben (similiter desinens). Schwarz 1935 daarentegen verstaat onder traductio woordherhaling met verandering (p. 254). Voor literatuur over dit alles zie n. 30 n. a.v. de woordherhaling (3.2.2). Mediolatijnse voorbeelden geeft Faral 1971, p. 94-95; eveneens Brinkmann 1977, p. 74-75. Zie ook in de Carmina Burana 1985 bijv. de nrs. 3, 23, 26, 36 en 42. Een mogelijke herkomst van het grammatisch rijm werd al geopperd door Schwarz 1935, p. 254, Kuhn 1967, p. 71, p. 145 en Ranawake 1976, p. 216. Schweikle 1995, p. 43-50, p. 108-112. Ranawake 1976, p. 177-182, p. 332-334. Willaert 1997; idem 2000, p. 229 (persoonlijk contact van Veldeke met collegae-dichters).


213 een te schakelen. Niet toevallig vinden we deze rijmvorm vaak in strofen met ten minste drie opeenvolgende versparen in het alternerende rijmschema ababab, de zogenaamde Reihenstrophe.68 Met het aanbrengen van grammatisch rijm in de Lundse en Brusselse gedichten schaart (scharen?) hun auteur(s?) zich bij de groep collegae die zich in hun lyriek in mindere of meerdere mate - de extra beperking, die deze rijmtechniek met zich meebrengt, hebben opgelegd. Uit een veelheid aan mogelijkheden wordt er wat betreft de wijze waarop en de plaats waar deze versiering wordt aangebracht een duidelijke keus gemaakt.69 Daarbij zie ik geen verschil tussen L en B: variatie is er binnen dit corpus nauwelijks. Hij gebruikt steeds maar twee manieren om vanuit de woordstam in het d- tot het erop volgende e-rijmwoord (vgl. de Reihenstrophe) te komen: aanvulling met een -e of -(e)n, door verbuiging of vervoeging, met of zonder extra lettergreep. Iets meer vrijheid gunt hij zichzelf in de combinatie van twee gelijke of twee verschillende woordsoorten die dezelfde betekenissen hebben of homonieme paren vormen. Die wat grotere speelruimte wordt echter binnen een aantal teksten weer drastisch ingeperkt, als hij bijvoorbeeld voor alle of alleen de grammatische rijmwoorden dezelfde woordsoort kiest, of de d-rijmwoorden in een bepaalde werkwoordstijd afzet tegen hun grammatische e-rijmpartners die eveneens zo'n gemeenschappelijk kenmerk bezitten. Naast de wijze waarop ligt ook de plaats waar deze rijmtechniek in L en B wordt toegepast grotendeels vast. Dat is, zoals gezegd, in het middendeel waar acht van de tien verzen in een strak schema bij deze paarvorming betrokken zijn. Zo wordt dat deel hecht aaneengesmeed en de driedeling van het gedicht nog eens extra benadrukt. Zo nu en dan loopt er echter een verbindingslijntje naar de spreukstrofe als daar in een rijmwoord gevarieerd wordt op een d- of e-rijmwoord. Dat is het geval in L 5:7, 17 mach:mochte, L 9:11, 18 inde:int, B 1:17, 19 ghenoten:gheniet tussen middendeel en slotspreukstrofe, bij B 1:4, 11-12 verdrote:verdroet:verdroten staat het eerste rijmwoord in de beginspreukstrofe. Driemaal is er binnen een spreukstrofe grammatisch rijm toegepast: L 4:1, 5 verghit:vergheten, B 3:20, 23 lieft:lieven en B 6:4-5 liet:laten. Steeds telt de ene grammatische rijmpartner een lettergreep meer dan de andere. Bovendien zien we hier nogal eens een vorm van dit rijm die in het middendeel nooit voorkomt, maar die uit het werk van Minnesänger en andere Middelnederlandse dichters wel bekend is. Het betreft de verschillende vormen van een sterk werkwoord waarbij de stam door klinkerwisseling niet volkomen gelijkblijft. Van een andere, elders wel aangetroffen mogelijkheid maakt de dichter nergens gebruik: het grammatisch combineren van rijmpartners waar een van beide een praefix heeft en de ander niet, of het samenbrengen van partners met verschillende voorvoegsels. Slechts twee keer is er een grammatisch rijmverband tussen twee opeenvolgende gedichten. Rijmpaar blude:ghude (vss. 20-21) uit de slotspreukstrofe van L 2

68 69

Ranawake 1976, p. 111, p. 120, p. 217, p. 345. Willaert 1984, p. 244. Of er een of meer dichters zijn komt in 4.5 ter sprake. Vanwege de overeenkomst in taalmogelijkheden heb ik bij mijn vergelijking vooral naar het werk van andere Middelnederlandse dichters en de Minnesänger gekeken.


214 keert grammatisch rijmend terug in het middendeel van L 3 ghuet:bluet (vss. 7, 14), doegh:oegh uit de beginspreukstrofe van L 14 (:1-2) ontmoeten we als oghen:doghen in de slotspreukstrofe van L 15 (:17-18). De reden tot het op deze manier mogelijk aaneenschakelen van telkens twee strofen/gedichten kan in hun thematiek liggen. L 2 en L 3 schenken beide aandacht aan het gewonde, bloedende, doorboorde minnaarshart (L 2:10-12, L 3:14-15), in L 14 en L 15 is de spot die de dame met de minnaar drijft een belangrijk - zo niet het belangrijkste - motief (L 14:5-6, 21 en L 15:15, 20).70 Bewandelde de dichter met het aanbrengen van deze speciale rijmen in de Lundse en Brusselse gedichten al geen gemakkelijke weg, uit de mogelijkheden die deze traditie hem bood koos hij ook nog eens voor een strenge vormen plaatsbeperking. In het overvloedig toepassen van de hiervóór beschreven huzarenstukjes, die Maerlant zeker zou hebben afgekeurd, sluit hij aan bij de ‘acrobatische prestaties met het grammatische rijm’ zoals die in Frankrijk en Duitsland - en naar nu blijkt daar niet alleen - vanaf ca. 1230 geleverd werden.71

3.3.3 Binnen-, midden- en dubbelrijm Zelden bevatten de gedichten nog andere naar het eindrijm gemodelleerde rijmvormen. Alleen binnen-, midden- en dubbelrijm komen in zuivere vorm elk slechts één keer in de teksten voor. Het binnenrijm, waar twee of meer beklemtoonde lettergrepen binnen de versregel - doorgaans aan het eind van de eerste metrische vershelft - rijmen op die aan het eind van de gehele versregel, zien we in de diplomatische tekst van de Lundse gedichten. Het treedt steeds in de eerste en derde regel van de begin- en de slotspreukstrofe op. Omdat het hier echter om een notatievorm van de spreukstrofe - die uit zes verzen bestaat - blijkt te gaan (zie 3.1.1 en het slot van 3.1.2), verdwijnen deze binnenrijmen: zoals hoofdstuk 2 laat zien, worden zij tot eindrijmen in de kritische tekst. Een speciale vorm van binnenrijm met beide rijmwoorden middenin de versregel (slagrijm) vinden we slechts één keer, en wel in het middendeel (L 1:11 Haer bluyende gluyende oghen vlinken).72 Bij middenrijm staan de rijmende woorden op een analoge plaats binnen de opeenvolgende versregels.73 Hoewel de plek niet geheel overeenkomt, zou men 70

71 72 73

De grammatische rijmwoorden uit het middendeel die in de begin- en/of slotpreukstrofe van L 1, L 12, L 13, B 1, B 5 en B 7 nogmaals voorkomen zijn slechts herhalingen, geen nieuwe grammatische vormen (vgl. 3.3.6 Rijmherhaling tussen de strofedelen). De grammatische relatie tussen L 2:7-10 gronde:gronden, vonde:vonden) en L 10:9-10, 14-15 gront:gronde, vont:vonde ligt voor een verband tussen beide gedichten veel te ver uiteen; zo ook die tussen B 4:22-23 node:dode - B 6:21, 24 doet:noet. Bovendien is het onduidelijk hoeveel dubbelbladen er tussen L 2 op F. 1 en L 10 op F. 2 ontbreken en waar B 4 (F. 1) en B 6 (F. 2) zich in het handschrift bevonden (zie 1.2.1, 2 en 3). B 3:9-12 vaer:vare, waer:ware wordt in B 7:11-12, 14-15 letterlijk herhaald. Zie voor het citaat Willaert 1984, p. 58. Zie voor het binnenrijm en het slagrijm (‘waarbij twee of meer rijmende woorden elkaar binnen hetzelfde vers (onmiddellijk) opvolgen’) Van Gorp 1998, p. 382. Van Gorp 1998, p. 382.


215 vss. 11-12 uit B 4 (Haer mi leden niet en soude Noch van haer scheden souden) wel tot deze rijmsoort mogen rekenen. Naast dit geval uit het middendeel bevatten de spreukstrofen onzuivere vormen van dit rijm. De woorden binnen deze verzen rijmen altijd wat hun rijmvocaal betreft, de erop volgende klank(en) hebben ze echter niet alle gemeen: ze zijn meer assonantisch getint. Het gaat hier om L 10:4-5 Van haers selfs sprake Die claer die sake, L 11:20-21 Hi waer te rasten Van swaren ghasten en L 2:20-21 Als troet in blude Als doeght in ghude. Bij dit laatste citaat met rijmen en gelijkluidende woorden door de hele versregel heen zou men ook aan de Duitse term Zeilenreim kunnen denken.74 Nog verder gaan vss. 6-7 uit B 5 Ende hi wort si Ende si wort hi, die op het omwisselen van de positie van hi en si na identiek zijn. Beslaat het eindrijm verschillende lettergrepen waarvan er twee beklemtoond zijn, dan spreekt men van dubbelrijm. Bij sommige dubbelrijmen draagt slechts één lettergreep een klemtoon maar dan moet de andere, onbeklemtoonde, wel een volle klank bezitten. Strekt ten minste een van de rijmende lettergreepgroepen zich over twee woorden uit, dan noemt men dat ook wel mozaïekrijm.75 Ook van dit rijmtype is het moeilijk een zuiver geval te vinden. In de spreukstrofen bevat de eerste beklemtoonde lettergreep van het eindrijm bij L 2:3, 6 Es sminners herte Der minnen smertte en L 12:17-18 Hem lost siins niet Al sijns verdriet hetzelfde of bijna hetzelfde woord. Geen rijm dus maar woordherhaling. L 15:20-21 Die lieve bescheert Es hijs besweert heeft daar slechts assonantie en geen volledig rijm. Op zoek naar dubbelrijmen in het middendeel treffen we eveneens woordherhalingen aan. Allereerst bij grammatische rijmparen die nu eenmaal niet ‘normaal’ rijmen: L 4:7-8 Boven der naturen pat Ende der scrifturen pade, B 4:16-17 Dat waer jamer seer tonscoude Doch storvic eer tonscouden. Tevens in de eraan voorafgaande beklemtoonde lettergrepen van L 12:12-13 Ets tijt sint haer mijns verdriet Dat mi mijns verdriete, B 3:11-12 ... dor haer ere waer ...ouwen ere ware plus vss. 14-15 ... doen dan eest mi swaer ...s mi te sware en B 6:11-12 Liet ic om haer waert haer raet Ende volghen haren rade. Deze laatste gevallen zijn geen rime riche waar de rijmwoorden volkomen gelijkluidend moeten zijn, al mogen ze naar betekenis en spelling verschillen.76 De enige plaats die echt dubbelrijm heeft, staat in B 7:12-13 ...l daer si ware ...erte bi hare.

3.3.4 Rijmfrequenties Sommige van de 115 verschillende rijmklanken uit L en B komen daar variërend van twee tot zes (in L 1 zelfs acht) keer in slechts een gedicht voor, van andere wordt tot in een maximum van vijf teksten gebruikgemaakt. Tellen we de plaatsen waar door besnoeiing of per vergissing een van de rijmpartners ontbreekt toch als een vers mee, dan sluiten deze verschillende rijmklanken samen 520 versregels

74 75 76

Touber 1964, p. 49 met als voorbeeld ir liehter ougen schîn / die lieben frouwen mîn (Gottfried von Neifen). Van Gorp 1998, p. 381. Van Gorp 1998, p. 381.


216 af.77 Onder een rijmklank versta ik de rijmvocaal en de daarop volgende klank(en). In de volgende tabel is een aantal gegevens verzameld. De eerste kolom geeft de rijmklank, dan volgen het aantal gedichten waarin die klank voorkomt en de toevoeging L of B als die klank alleen daar wordt gevonden, en de rijmwoorden zelf met eventueel tussen haakjes hun woordsoort en frequentie. Tot slot de frequentie van het aantal woorden met die rijmklank (A), en de frequentie van het aantal rijmwoorden daarvan dat vaker wordt aangetroffen, tussen haakjes nog vermeerderd met die woorden voorzien van een praefix (B).

Tabel 2 Rijmklanken die in tenminste tien versregels voorkomen78 rijmklank 1. -even

gedichten 5

rijmwoorden A leven (zelfst. 1679 nw.; 6x); gheven (2x) + begheven; sweven; sneven; beven; neven + beneven; bleven

/B / 8 (10)

2. -int

5

16 mint (4x) + ghemint; vrint (3x); kint (zelfst. nw. + ww.; 2x); vint; onderwint; twint; versint; int; gheprint

/ 9 (10)

3. -are

3(B)

hare (3x); ware 14 (ww.; 3x) + gheware; vare (2x); ommare (2x); sware; jare; mesbare

/10 (11)

4. -iet

5

verdriet (4x); 14 iet (3x); niet (2x); vliet; verliet; gheniet; ontsiet; liet

/9

77 78 79

In L 1, L 3 (2x), L 5, L 7, L 9, L 11 en L 13 is een rijmpartner weggesneden, L 14:14 is overgeslagen. Voor Hadewijchs lyriek heeft Willaert deels vergelijkbare gegevens verzameld (1984, p. 252-254). Bij dit totale aantal rijmwoorden is de in L 5:3 verloren gegane rijmpartner van vs. 6 level ook meegeteld.


5. -aet

4

versmaet (2x); 12 ontraet + raet; ghevaet; ghelaet; baet; toeverlaet; staet; verwaet; haet; gaet

/2 (4)

6. -ade

2

ontrade + rade; 12 onghenade + ghenade; stade; versmade; gheghade; pade; ghewade; dade; blade; lade

/ 0(4)

7. -eden

3

12 vreden (3x); scheden (3x); ontseden + seden; leden; ellendicheden; sericheden; deden

/ 6 (8)

8. -onde

3(L)

12 vonde (3x); gronde (2x); orconde + konde; wonde; stonde; monde; ghesonde; onde

/ 5(7)

9. -aer

2(B)

10 waer (ww.; 3x); vaer (2x); misbaer (2x); swaer; jaer; haer

/7

10. -aten

3

baten (3x); haten (2x); ghelaten + laten + verlaten; ghevaten; utermaten

10

/ 5 (8)

11. -ede

4

10 sede (zelfst. nw. + ww.; 2x) + ontsede; lede (2x); vrede (2x); darbede; gherede; stede

/ 6 (7)


12. -i

3

si (pers. vnw. + 10 ww.; 4x); hi (2x); mi; vri; verti; bi

/6

13. -oet

3

doet (3x); noet 10 (2x); wederstoet (2x); sloet; verdroet; ghenoet

/7

14. -ouwen

5

vrouwen (4x); 10 trouwen (zelfst. nw.; 4x); verdouwen; schouwen

/8

111 Totaal= 168 verschillende rijmwoorden; 32 meer dan eens gebruikte

/=88 (106)

Totaal


217 Veertien (=12%) van de 115 verschillende rijmklanken in het corpus zijn dus favoriet. Zij besluiten tien à zestien verzen, staan in twee à vijf gedichten en nemen bijna een derde (168 van de 520 =32%) van de rijmwoorden voor hun rekening. Rijmwoorden op -aer en -are staan alleen in B, die op -onde uitsluitend in L. Bepaalde rijmwoorden blijken een voorkeur te genieten. Van de 111 verschillende die met die veertien favoriete rijmklanken gevormd zijn, worden er 32 (= bijna 29%) meer dan eens gebruikt. Substantief leven staat met zes keer aan de top gevolgd door mint, verdriet, si, vrouwe en trouwen (viermaal). Op de helft (zestien) van deze groep wordt tweemaal een beroep gedaan. Die voorkeur zien we ook als we de niet tussen haakjes staande getallen uit de kolommen A en B met elkaar vergelijken: van het totale aantal rijmwoorden dat op een favoriete rijmklank is gebaseerd bestaat vaak minimaal de helft uit meer dan eens voorkomende woorden. De rijmwoorden op de klanken -aet en -ade (nrs. 5 en 6 van de ranglijst) vormen hierop een uitzondering, die op -onde (nr. 8) zitten tegen die grens aan. De favoriete rijmklanken worden dus deels met een vrij beperkte reeks woorden gerealiseerd. Geldt dat ook voor de overige in het corpus gebruikte rijmklanken? In ieder geval niet voor de zestig die elk slechts in één rijmpaar (=twee verzen) voorkomen, wat veelal niet kan liggen aan de geringe beschikbaarheid van woorden op die rijmklank (zoals op -aden (L 11), -erden (B 5) en -inden (B 3)). Evenmin voor de negentien die we in d- en e-rijmwoorden binnen één gedicht aantreffen. Met uitzondering van winken in L 1:13 en 20 vertonen zij geen exacte doublures. Ook hier beschouw ik rijmwoorden die zich slechts van elkaar onderscheiden in een wel of niet toegevoegd praefix (bijv. quam, mesquam, bequam) als verschillend. De grammatische rijmwoorden met hun variërende woordherhalingen eveneens: er zijn steeds twee verschillende rijmklanken bij betrokken (bijv. vonde, vonden). Op die ene uitzondering na bevatten 79 (=69%) van de 115 rijmklanken zo geen woordherhalingen. Van de resterende 36 hebben we er al 14 in tabel 2 gezien. De overige 22, die in twee tot vier gedichten vier tot acht rijmwoorden vormen, hebben voor het overgrote deel tweetot driemaal een woordherhaling en vertonen zo meer het beeld van de favoriete rijmklanken. Kijken we in de groep van unieke rijmklanken echter naar de daarmee gevormde rijmwoorden dan blijkt dat er zich daaronder vele verwante rijmwoorden met een andere rijmklank bevinden, zelfs in vaste rijmcombinaties (dode:node (B 4) - doet:noet (L 13, B 6); loene (L 14) - loent (L 1); breken (L 9) - brict (L 7); wort (L 8) - werden (B 5), enz.). Samen met de - ook letterlijke - herhalingen uit de andere rijmklankcategorieën steunen zij Willaerts vermoeden ‘dat in de bundel als geheel van een beperkt rijmwoordenreservoir gebruik is gemaakt’.80 Tussen L en B heb ik geen duidelijk verschil in rijmklankgebruik kunnen vaststellen. Bij de 79 (60+19) rijmklanken die slechts in een gedicht voorkomen is dat onmogelijk, bij de 17 die in twee gedichten staan weinig zinvol. Van de 19 overige hebben we in tabel 2 al gezien dat bij de 14 favoriete twee rijmklanken uitsluitend

80

Willaert 1984, p. 66 bij zijn bespreking van L 2. Het woord bundel vind ik hier minder gelukkig gekozen.


218 in B staan en er een alleen in L gebruikt is. De resterende 5 zien we in L èn B. De geringe omvang van dit corpus belemmert echter het trekken van definitieve conclusies.

3.3.5 Vaste rijmcombinaties Bepaalde rijmwoorden die op meer plaatsen in de gedichten worden gebruikt, gaan vergezeld van een vaste rijmpartner. De meeste van zulke verbintenissen komen slechts twee keer voor. Sommige staan alleen in de spreukstrofen: herte(n):smertte(n) (L 2:3, 6; L 10:3, 6), hi:si (L 11:17-18; B 5:6-7), meer/meren:weer/weren (L 16:3, 6; B 1:22-23) en een driemaal herhaald doet/dode:noet/node (L 13:17-18; B 4:22-23; B 6:21, 24). Twee keer rijmt weten op vergheten (L 10:19, 22; B 4:3-4) en van de vijf keer dat vrouwe(n) als rijmwoord gebruikt wordt luidt de rijmpartner alleen in L 1:22 verdouwen in plaats van trouwe(n) (L 2:22; L 12:22; B 1:7; B 7:20). Andere bevinden zich alleen in het middendeel: de grammatische rijmparen vaer/vare:waer/ware (B 3:9-12; B 7:11-12, 14-15) en gront/gronde(n):vont/vonde(n) (L 2:7-10; L 10:9-10, 14-15). De meeste van al deze combinaties behoren tot de favoriete rijmklanken (vgl. tabel 2 op p. 216). Verspreid door de delen van het gedicht komen we ze evengoed tegen: werre(n):verre(n) (L 12:20-21; L 16:7-8, 14-15), mesniete(n):gbeniete(n) (L 12:11, 16; B 4:25-26), wijfs/wive:lijfs/live (L 12:3, 6; B 7:25-26), zelfs binnen een gedicht vreden:scheden (B 7:1-2 en 22-23). Bij de combinatie sterven: (dusent) werven (L 8:20-21; L 14:11, 15) vormen ook de varianten erstirft:erwirft (L 12:4-5) en storve:erworve (L 10:17-18) een rijmpaar. Bij heel wat van deze rijmcombinaties realiseert een van de partners met een ander rijmwoord wederom een tweemaal voorkomend koppel. Aan het merendeel ligt een favoriete rijmklank ten grondslag: baten:haten (L 8:11, 13; B 1:1-2) naast baten:(ghe)laten (L 8:10, 13; B 6:5, 8), verdriet:iet (L 5:4-5; B 7:21, 24) maar ook verdriet:niet (L 12:7, 12 en 17-18) en van creature(n):(ver)sure(n) (L 2:4-5; B 8:13, 17) naar creaturen:(ont)vuren (B 4:1-2; B 8:13, 15). Zo gaat het ook bij leven:gheven (L 1:17-18; L 13:8, 11; variant leeft:gheeft L 5:19, 22) en leven:(be)neven (L 13:20-21; B 5:25-26). Twee keer komt de verbinding niet direct maar via de grammatische rijmpartner tot stand. Dat gebeurt bij (ghe)mint:vrint (L 9:9, 12; B 7:5, 8) via vrinde tot vrinde(n):ellinde(n) (L 9:13, 16; B 3:6-7) en blu(e)de:ghu(e)de (L 2:20-21; L 3:8, 15) via ghuet tot ghuet/ghuede:muet/mude (L3:7-10) respectievelijk guets:muets (L 10:20-21). De meeste teksten bevatten wel zo'n vaste rijmcombinatie.81 Degene die tweemaal voorkomen doen dat bij uitzondering binnen het gedicht (L 12 en B 7), veel vaker heeft een tekst slechts een of twee vaste rijmcombinaties met een andere gemeen. Een aantal gedichten is echter afwijkend opgezet: zij bezitten vier, zelfs vijf rijmcombinaties die tevens op een andere plaats in het corpus worden ge-

81

Uitzonderingen zijn L 4, L 6, L 7 en L 15.


219 bruikt.82 Toplocaties op dit gebied zijn L 12 en B 7. In deze gedichten staan maar liefst zes rijmparen die ook elders zijn toegepast. Bovendien wordt in beide teksten een rijmcombinatie tweemaal gebruikt, hebben beide twee rijmparen gemeenschappelijk (wijf:lijf en vrouwe:trouwe) en verschijnt rijmwoord verdriet met zijn ene vaste partner in L 12 (niet), met de andere in B 7 (iet). Beide slotspreukstrofen bestaan louter uit vaste rijmcombinaties.83 Over het algemeen zijn vaste rijmcombinaties het meest in de uitspraken van de tweeregelige spreuken van B en de spreukstrofen te vinden. Ze worden niet veel herhaald en - zoals de voorbeelden al lieten zien - komen bepaalde koppels slechts zelden alleen in L of enkel in B voor. In een beperkt aantal gedichten wordt er vrij vaak gebruik van gemaakt. Met name bij de teksten die voor een groot deel met vaste rijmcombinaties geconstrueerd zijn, moet het toepassen ervan toch een zekere invloed op het betekenisverloop hebben uitgeoefend. Bij een eigentijdse toehoorder of lezer zullen dan bepaalde verwachtingen gewekt zijn, voor mij echter zijn zelfs zes vaste rijmcombinaties onvoldoende om ook maar bij benadering te kunnen gissen welke minnewijsheden de spreukstrofen van B 7, waar immers alle versregels het begin moeten missen, behelzen en hoe de ic in het bezingen van zijn droeve liefdessituatie daar in het middendeel op aansluit.

3.3.6 Rijmherhaling tussen de strofedelen Voor acht gedichten klopt het in 3.1.1 vastgestelde rijmschema aabccb dedeededee ffghhg niet. Een bepaalde rijmklank, zelfs een rijmwoord, uit het ene deel wordt daar in een van de twee andere nogmaals gebruikt. Zo zien we in L 1 de rijmklank -inken uit het middendeel terugkeren in de slotspreukstrofe (vss. 20-21), waarbij rijmwoord winken uit vs. 13 in zijn geheel herhaald wordt. Hetzelfde gebeurt in L 9 bij de middendeelrijmklank -int en de herhaling van vrint (vss. 12 en 17), L 12 waar niet alleen de rijmklank -iet maar het complete rijmpaar niet:verdriet weerkeert in vss. 17-18, in L 13 met de rijmklank -even en rijmwoord leven (vs. 20, vgl. vs. 8) en tot slot in B 1 waar we de rijmklank -oet met wederstoet (vs. 14) terugzien in vss. 21 en 24. Het correcte rijmschema van deze slotspreukstrofen moet dus eigenlijk luiden ffgeeg (L 1, L 13), ddfggf (L 9, L 12) en ffdggd (B 1). In twee Brusselse gedichten daarentegen wordt een rijmklank plus een rijmwoord uit de beginspreukstrofe in het middendeel opnieuw ingeschakeld. Deze herhaling treffen we in B 5 aan waar de rijmklank van si:hi (vss. 6-7) terugkomt in de d-rijmwoorden en si zelf in vs. 11. Vergelijkbaar is B7 met misbaer:waer in 82

83

B 4 telt vier vaker voorkomende rijmcombinaties, L 2 en L 10 hebben er vijf. Voor L 2 zijn dit herte:smertte, creature:sure, gronde/gronden:vonde/vonden, vrouwen:trouwen, blude:ghude; voor L 10 herten:smertten, gront/gronde:vont/vonde, storve:erworve, weten:vergheten, muets:guets. Vgl. n. 83. Vaste rijmcombinaties in L 12 zijn wijfs:lijfs, erstirft:erwirft, niet:verdriet (2x), mesniete:gheniete, vrouwen:trouwen, werre:verre; in B 7 mint:vrint, waer/ware:vaer/vare, vrouwe:trouwe, iet:verdriet, vreden:scheden (2x), live:wive. De vijf uit L 2 en L 10 hebben er eveneens twee gemeenschappelijk en de ene vaste partner van ghude/ghuet in L 2 (blude), de andere in L 10 (muets). Vgl. n. 82. L 10:17-22 bevat alleen vaste rijmcombinaties.


220 vss. 6-7 en de d-rijmwoorden die op -aer eindigen met waer in vs. 11 en mesbaer in vs. 16. Voor deze gedichten wordt het rijmschema van het middendeel dan cdcdd-cdcdd, waarna dat van de slotspreukstrofe eefggf moet zijn. De derde mogelijkheid van rijmherhaling tussen de strofedelen vinden we in L 6. Daar keert een rijmklank uit de beginspreukstrofe terug in die aan het slot - vss. 3, 6 vint:onderwint en 20-21 twint:mint - zodat het rijmschema van dit gedicht eindigt op ffgbbg. Al deze herhalingen behoren - met uitzondering van -inken in L 1 - tot de veertien favoriete rijmklanken die bij bijna eenderde van alle rijmwoorden en nagenoeg tweederde van alle daarbij voorkomende woordherhalingen worden gebruikt (vgl. 3.3.4 en p. 216 tabel 2). Op deze wijze verbindt de dichter de voorafgaande of volgende spreukstrofe met het middendeel. Daar lijkt een systeem in te zitten. Bij de Lundse teksten met zo'n verbinding tussen middendeel en slotspreukstrofe zien we de d-rijmklanken terug in de aa-rijmwoorden van die spreukstrofe (L 9, L 12), de e-rijmklanken in de cc-rijmwoorden (L 1, L 13). Bij B 1 echter keren de d-rijmklanken in de b-rijmwoorden van die spreukstrofe weer. De beide Brusselse gedichten B 5 en B 7 met een dergelijke band tussen de beginspreukstrofe en het middendeel herhalen hun cc-rijmklanken juist in de d-rijmwoorden. In L 6 verloopt de relatie anders: de beide spreukstrofen zijn er door rijmklankherhaling verbonden. Zoals we in hoofdstuk 2 al hebben gezien, wordt het gedicht zo tot een cirkel die de overeenkomstig verlopende interpretatie nog eens extra onderstreept.84

3.3.7 Alliteratie en assonantie Tot nu toe zijn er aan het eind van of binnen de versregel voornamelijk rijmwoorden behandeld, die een gelijkheid van de rijmvocaal en de daarop volgende klank(en) hadden in het zogenaamde volrijm. Het grammatisch rijm (3.3.2) week daar met zijn herhaling van de woordstam van af. Andere vormen van rijmherhaling zien we bij de alliteratie, waar de gelijkheid zich in de beginmedeklinkers van twee of meer beklemtoonde lettergrepen/woorden voordoet, en de assonantie met een herhaling van de beklemtoonde klinkers. Beide verschijnselen manifesteren zich binnen een of meer verzen.85 Daar hun voorkomen en gebruik zoveel overeenkomsten vertonen, worden zij hier samen besproken. Alliteratie en assonantie komen we in alle onderdelen - spreukstrofe, middendeel en de tweeregelige spreuk - van de Lundse en Brusselse gedichten tegen. Deze rijmvormen kunnen zich binnen een vers voordoen (bijvoorbeeld in L 16:22 Sijns herten hope en B 6:5 Dan lief mocht laten, of L 7:21 Thert sent saluet en B 1:3 Eens gheen onmote), maar zich ook over meer verzen uitstrekken zoals in de allitererende en de assonerende van

84 85

Vgl. het slot van de bespreking van L 6. Vgl. voor deze omschrijving van alliteratie en assonantie Van Gorp 1998, p. 380.


221 L 8:1-6 Al vruedden uyt Es ende v(?)ertuyt, Daer ebbende wort Die vreeslec vloet Der minnen woet, Die vaste vluyt vort. en L 10:17-22 Hi gnase oft storve, Die doch erworve Den gront te weten Haers vroulics muets: Oft hem onde guets Oft hadde vergheten.86

Deze voorbeelden uit de spreukstrofen zijn vrij eenvoudig met plaatsen uit het middendeel aan te vullen: van L 6:16 Mits der minnen prame, B 5:10 Die lanc so meer lieft mie en L 13:14 Wat salic alsi mi begheeft, B 2:9 In creegh noyt so grote pine tot de talloze d-alliteraties in vrijwel het gehele middendeel van L 14 en de assonanties met ie en lange i (ik kom daar nog op terug) in dat van B 8 L 14:7-16 Dleven dat waer mijn verderf, Ic muester in verderven. Salich waer dan dsuet erwerf, Mochtic dan erwerven, Dat ic iet schijr mocht sterven Om haer, die mi gheeft ten erf Doghen, dat mi aen moet erven. - - - werf Sint daeghe laet dusent werven Haer minne herte te kerven. B 8:9-18 In mach bi haer sijn een ure, Dier ic telker uren Gherne waer bi; dat es mi dure. Si en laet mi bi haer duren, Liefst aire creaturen. Al eest dat ic dlijf ontvure, In wille, in mach ontvuren Haer mijn herte, wijt versure. Si mach aen mi dversuren Doch dusentfout ersturen.

Dit zijn toplocaties, maar de meeste alliteraties staan in twee tot vier, de assonanties binnen een tot drie opeenvolgende verzen. Het aantal bij dergelijke reeksen betrokken woorden is uiteraard minimaal twee, maar zo'n serie kan in op elkaar volgende verzen tot een groter aantal worden uitgebreid. De voorafgaande voorbeelden laten dat al zien. Over het algemeen vinden we binnen een vers twee, soms drie alliteraties/assonanties, in twee tot drie opeenvolgende verzen kan dat oplopen (L 13:12 Die doet daer elc minsche bi sneeft, L 14:21-22 Dar men mit hoende Had cranken loene, B 6:14-16 Is haer dan mijn dinst versmaet Daer ic om versmade Al dat dier natuien gaet; L 9:6 Wat draf mach comen, L 16:3-4 Een grondeloes meer Dar menich inne. In B 2:16-18 (Die pine daer ic omme 86

Al is de korte o uit een oudere korte o èn een korte u ontstaan, uit de Middelnederlandse spelwijzen blijkt geen (klank?)verschil meer (Van Loey 1976, II §25 a).


verswine En daden niet verswinen Vor die wrugher die mi dwinen) zien we naast elkaar lange i- en ie-assonanties). Te midden van de consonanten waarmee de alliteraties tot stand worden gebracht, speelt de d een overheersende rol en we komen dan ook in alle gedichten d-alliteraties tegen. Daarbij bestaat er een voorkeur voor reeksvorming van een met deze letter beginnend woord - vaak een substantief of werkwoord - en het weinig spectaculaire daer, dan, die(s) en dus. Hun frequentie is zeer divers: in L 9 staan er maar twee (vs. 7 Van dies dat si was een kint), L 14 daarentegen bevat er naast de elf uit de al geciteerde vss. 7-16 nog zes in de spreukstrofen.87

87

Namelijk in L 14:1-2 doech, 5-6 dat Der, 17-18 Die daer Dar.


222 De ie en de lange i vormen samen verreweg de meeste assonanties. Historisch hebben zij echter elk een andere achtergrond, zodat men ze niet zonder meer in dezelfde assonerende reeks mag plaatsen. De lange i, die tot [ei] zal diftongeren, wordt doorgaans i, ii of ij gespeld, vóór r ook ie in de verbogen vormen van het bezittelijk voornaamwoord (mier, sier). De ie schrijft men als ie maar in Brabant en Limburg ook als i (vgl. 1.3.1; Van Loey II, §66-69). In L zien we echter naast mier (L 15:15, L 16:12) ook mijr (L 11:11 en 19), naast sier (L 1:19, L 2:19, L 12:19, L 15:19) ook siir (L 10:6). De ie wordt een aantal keren met ii en ij gespeld: lidwoord diir minnen (L 2:15) en dier minnen (L 4:10, B 2:3), in B 8:16 staat wijt voor ‘wie (=hoe) 't’ en B 3:19-20 heeft als rijm brijft:lieft. Bijwoord schier luidt schiir en schijr (L 1:4, L 14:11). Zijn deze schrijfwijzen aanwijzingen dat de lange i en ie qua klank (vooral aan het begin) dicht bij elkaar lagen en dat ze wellicht als assonerend werden ervaren? In de meeste verzen komen ze samen voor en ik heb hun gemeenschappelijk optreden voorlopig als assonerend gehonoreerd. Wel wil ik er met nadruk op wijzen dat ik hieromtrent geen zekerheid heb. Het is een werkhypothese, die ik ook bij de bespreking van de teksten in hfdst. 2 heb gehanteerd.88 De verdeling van de ie- en lange i-assonanties over de teksten loopt erg uiteen: van een geval in L 7:12 (Lijf mijn herte een onbevanc) tot de gezamenlijke veertien in het al geciteerde middendeel van B 8, waaraan de spreukstrofen er in totaal nog elf en de tweeregelige beginspreuk er evenzo nog zeven toevoegen. Met zijn grammatische rijmen op -iet/-iete en de rijmwoordherhaling bevat L 12 er bijna net zoveel (29).89 Ze ontbreken vermoedelijk in het gehavende B 3 en B 7, al bieden de restanten van deze laatste tekst met si, bi, hi, dlijf/lijfs en mi daarvoor voldoende aanknopingspunten. Mi, si, sijn/sier en die komen veel in deze reeksen voor. Minder alliteraties worden er met de s gerealiseerd. Zij ontbreken dan ook in drie teksten (L 6, B 3 en B 7), drie andere hebben slechts twee allitererende woorden (L 3:13, L 8:11 en B 2:7). Het grootste aantal, veertien, bevindt zich in L 1.90 Iets dergelijks geldt voor de lange a, die in 19 van de 24 gedichten assonerend voorkomt, met name waar deze klank in een of alletwee de grammatische rijmpartners gebruikt wordt.91 De hoeveelheid s-alliteraties in een tot drie verzen ligt (weer) tussen twee en vijf, bij de lange a-assonanties is dat twee tot zes. Ook hier zijn er uitzonderingen zoals in

88 89

90 91

Zie voor dit probleem Van Haeringen 1953, p. 12-13, p. 17. Rijmt lange i op ie in B 5:10-13 (mie: sie: die)? B 8:6-8 wijst, Hi, Die (2x), vss. 20-24 diert slijfs, Sijn, ontien, Die, Sijn, versien, vss. 1-2 Lijfs, hi, Die dlijf, dien sijn dinst. L 12:3-6 wijfs, nien, hi, Onwise siins liifs, vss. 9-16 die (2x) mi vliet, tijt, mijns verdriet, mi mijns verdriete, mi, verliet, verliete, Dies, gheniete, vss. 17-20 siins niet, sijns verdriet, Sier liever, Die, siin. Zie L 1:4 So schiir si, 7-8 si Si sal, 14-15 soe sinct Sien sinken, 17? Sijn siin, 21-22 scinken Sonder. In L 5 en L 6 heeft één grammatische rijmpartner een lange a (-ach/-aghen, -am/-ame), in L 8 (-aet/-aten), L 15 (-aen/-aene), B 3 en B 7 (-aer/-are) en B 6 (-aet/-ade) zijn ze er beide van voorzien. L 4 (-at/-ade) vormt slechts drie keer een assonantie met haer (vss. 9, 11 en 16).


223 L 7:18-21 Spreken selden Mach oft schouwen Sijns herten druit, Thert sent saluet... en B 6:11-15 Liet ic om haer, waert haer raet, Ende volghen haren rade, Drueght haer eenghe stade. Is haer dan mijn dinst versmaet, Daer ic om versmade ...

Een paar keer wordt bij s-alliteraties ook een spel met een finale-s gespeeld (L 4:1 Sijns selfs verghit, L 10:4 Van haers selfs sprake, B 1:5 Slevens sere, B 6:25-26 So liefs ghebruuc es suet... So es scheden surer es ende..., B 8:1 Lijfs ende sins is hi versaeght).92 Vaak zien we si, sijn, sier en so in allitererende reeksen met een s, haer in assonerende met een lange a. Andere medeklinkers en vocalen zijn beduidend minder bij het creëren van alliteraties en assonanties betrokken. Weliswaar sluiten de meeste zich ook aan bij het patroon van twee tot drie woorden binnen een vers en twee of meer in twee tot drie opvolgende verzen, maar ze komen in veel minder gedichten voor. Het gaat hier om alliteraties met een h (L 16:21-22 haer helen, herten hope), een l (B 6:4-5 liet, lief, laten), een m (L 16:2-6 moghen, meer, menich, minne, Mist), een t (L 12:21-22 Ghetrout te, trouwen), een v (L 7:12-13 onbevanc, vrintlic, ombevanghen) en een w (L 1:12-13 wonnentlike winct, wille, winken). De g wordt in een of twee verzen nooit meer dan tweemaal gebruikt (L 3:18-19 ghoets, goen), de r vormt slechts een keer een alliteratie (B 3:9 roet rosen). Assonanties met een korte a (L 4:12-14 Dan, blat, acht dats, Dat, ghenat), korte i (L 9:15-16 versinde In dit, ellinde) en lange e (vooral in B, bijvoorbeeld B 5:1-2 tweer, ghemeen, twe, een enich een) vinden we in ongeveer de helft van de gedichten. De korte e zien we nog minder assoneren (L 14:16 herte te kerven) en slechts zelden treffen we een korte of lange o (zie n. 86) en een lange u als assonantievocaal aan (L 6:21-22 sotlic, Op onnot en L 10:17-22 als voorbeeld aan het begin; B 2:9 noyt so grote; B 8:17-18 dversuren, dusentfout ersturen). Rijmwoorden spelen in meer dan de helft van de allitererende en assonerende reeksen een belangrijke rol. Zij komen verhoudingsgewijs vaak voor in series met een lange a-assonantie, wat zeker verband zal houden met de hoeveelheid gedichten waar de grammatische rijmen (deels) met die klinker gevormd zijn (vgl. n. 91). Voor de meeste andere vocalen bestaat zo'n relatie eveneens, zij het in mindere mate. Die met een lange e hebben dat verband echter niet: in L 11 (-ede/-eden) vinden we geen, in L 13 (-eeft/-even) slechts één e-assonantie (vs. 15 dede, begheven) en de vele mee-assonerende rijmwoorden in B zijn geen grammatische. Bij de enorme hoeveelheid ieplus lange i-assonanties zijn daarentegen slechts zelden rijmwoorden betrokken, de meeste staan uiteraard in L 12 (-iet/-iete), B 2 (-ine/-inen) en B 5 (-i/-ie). De talloze d-alliteraties bevatten eveneens heel weinig rijmwoorden. Er zijn verschillende mogelijkheden waarop de allitererende en assonerende woorden in de versregels bij of om zo'n rijmwoord gerangschikt zijn. Het allite-

92

Geen alliteraties maar talrijke woorden met een finale-s bij de rijmwoorden sinne en sie staan in B 5:4-5 en 12 Dats als eens sinne Dits anders werden, Want dat ic was dats sie.


224 rerende of assonerende woord gaat er direct aan vooraf (L 8:6 Die vaste vluyt vort; B 1:22 Beter weren) of is al eerder in het vers geplaatst (L 11:12 Mar quaemt so dat si mi sede; L 7:11 Mont in mont sprac woude ontspanghen). Of de reeks komt ná het rijmwoord waar hij mee allitereert/assoneert. Dat kan dan direct (B 8:17-18 Si mach aen mi dversuren Doch dusentfout ersturen; ie plus lange i: L 11:18-19 Dat hem sede si Dien mijr ghenaden) of na minimaal één woord in de volgende versregel zijn (L 1:20-21 Tweer oghen winken Die wemuet scinken; B 2:20-22 Al haer leven In rasten wale En dade leder). Combinaties van deze mogelijkheden komen eveneens voor (vgl. de voorbeelden uit de volgende alinea). Allitererende en assonerende reeksen kunnen ook meer rijmwoorden - vaak grammatische - bevatten. De mogelijkheden tot rangschikking blijven dezelfde (B 8:22-24 Die dusentvout Sijn onghedout Mach doch versien, L 16:2-6 Wel heten moghen Een grondeloes meer Dar menich inne Slijfs dor die minne Mist sonder weer; L 5:7-10 Wat mi iman saghen mach Van vriende oft van maghen Dan dliefte dat ic ie ghesach Dan siin al mar saghen, met ie plus lange i B 5:9-11 Alleet leets... doent si mi Die lanc so meer lieft mie Dats niet doreschijnt dat ic iet si). Soms herbergen dezelfde verzen twéé series assonanties die bovendien nog kunnen aansluiten bij de (grammatische) rijmwoorden (L 5:12-15 En weet want mi compt dferdrach Dat ic mach verdraghen Om haer soe menghen swaren dach Dat meerret van daghe te daghen (korte en lange a); B 8:1-2 Lijfs ende sins is hi versaeght Die dlijf mint dien sijn dinst meshaeght (ie, lange en korte i)). Dat in dezelfde verzen alliteratie èn assonantie voorkomen is uit de gebruikte voorbeelden al gebleken. De meeste rijmwoorden uit deze reeksen zijn sleutelwoorden. Niet alleen staan de overige alliteraties en assonanties bij, om en soms tussen hen in, zij lijken de centrale plek te zijn waar de serie wordt opgezet waarna de versruimte uitbundig of ingetogen klankschilderend wordt ingevuld volgens bepaalde patronen. Is het formeren van alliteraties en assonanties vanuit rijmwoorden een gebruikelijk procédé? Dan zou dat kunnen betekenen dat zeker bij het zoeken naar de voor het grammatisch rijm gewenste paarvorming deze sleutel- en rijmwoorden al in een vrij vroeg stadium van het scheppingsproces van een gedicht - al dan niet definitief - ‘gevonden’ zijn. Of we de middeleeuwse dichtrealiteit met de moderne situatie, voor zover daar wat over bekend is, mogen vergelijken, zal uiteraard altijd een een open vraag blijven.93 Voorspelbare allitererende en assonerende combinaties, zoals Willaert die bij Hadewijchs Strofische Gedichten heeft geconstateerd,94 vervullen in L en B slechts

93

94

Ik ben wijlen Prof. Dr. A.L. Sötemann dankbaar voor zijn informatie per brief over hetgeen (moderne) dichters met betrekking tot het ontstaan van hun verzen op papier hebben gezet, met name over de rol van het rijm. Hij schrijft dat bij analyse achteraf de belangrijke rol van bepaalde klankovereenkomsten vastgesteld kan worden, ‘maar over de ontstaansvolgorde valt in algemene termen geloof ik nauwelijks iets zinnigs te beweren’. Vgl. Sötemann 1994, p. 141 (‘op de meest onredelijke wijze voltrekt zich bij stukken en brokken het proces van versmalling of verswording’). In het laatste hoofdstuk ‘Het schrijven van verzen’ van De glanzende kiemcel stelt Vestdijk, dat een rijmwoord zich in de meeste gevallen vanzelf aan de dichter opdringt, rijmwoord en versregel hem doorgaans tegelijk invallen (waarna de tekst nog gewijzigd kan worden), en een ‘gelukkig’ rijm een vers soms vanzelf doet slagen (Vestdijk 1964, p. 253, p. 256-257, p. 262). Willaert 1984, p. 263-274.


225 een zeer marginale rol. De meeste van deze combinaties komen niet meer dan twee keer voor. Kan men dat nog ‘voorspelbaar’ noemen? Het betreft hier de alliteraties geven en God (L 13:11 Ont mi God wilt gheven, B 5:13 Gheve Got dat ic... noch die), herte en haer (L 10:3 Hi dliefste haers herten, B 1:9 Sint si mi uyt haer herten sloet),95 minne en moghen (L 2:15-16 Diir minnen dat ye minne orconden Mocht lief ende lief ghebonden, L 5:17-18 Verliden mochte Der minnen vrochte), en sterven en zijn synoniem sneven met schiir in twee sterk op elkaar lijkende verzen (L. 13:13 Ach mochtic schiir dan sneven, L 14:11 Dat ic iet schijr mocht sterven). De tweelingformule lijf en leven (vgl. 3.2.3) vormt de combinatie dlijf-dleven en slijfs-slevens (L 14:1-2, B 1:12-13). Als ieplus lange i-assonantie komen we in de tweeregelige spreuken van B dlief met dienen en dlijf met dinst tegen (B 1:1, B 8:2). Andere assonanties zijn salich en waer (L 10:8 Dat waer een salich stonde, L 14:9 Salich waer dan dsuet erwerf)96 en wellicht de synoniemen aensicht en ghelaet met haer (L 2:14 Haer sute aensicht dat claerste orconde, L 8:9 Haer mont haer suet ghelaet). Een aantal malen wordt de verbinding al(t) dat gebruikt (L 4:2, L 13:7, B 4:9, B 6:9 en 16; vgl. 3.2.3), maar die korte a-assonantie wordt nooit voortgezet. Ik zie hier meer een assonerende uitdrukking dan een combinatie in. Bij de verbinding vrint en van (L 5:8, L 9:13, B 3:6) aarzel ik, bij het veelvuldig opeenvolgende die mi en si mi eveneens. Herte en hebbic (L 8:7, L 9:9) beschouw ik niet als een combinatie. Voor het overige leiden ook de zeer frequent toegepaste woordjes als dat, die, daer, dan, si, sijn, sier, so, mi en haer niet tot herhaalde allitererende of assonerende combinaties. De toepassing van alliteratie en assonantie in de gedichten van L en B laat dus veel overeenkomst zien in de duidelijke voorkeur die een bepaalde klank (d; ie plus lange i) geniet, het feit dat rijmwoorden als starter voor het in gang zetten van een serie lijken te fungeren, de plaats die de betreffende woorden bij die rijmwoorden in de verzen innemen en de gemiddelde hoeveelheid alliteraties of assonanties binnen een bepaald aantal opeenvolgende verzen. Bij een omvangrijke assonerende reeks bestaat er echter een tendens tot verdichting: daar zijn wel eens meer woorden binnen minder opeenvolgende verzen bij betrokken dan in een dito allitererende reeks het geval is. Ook het geringe gebruik van vaste combinaties stemt overeen, hoewel hun aantal bij de assonanties nòg minder is. Buiten deze schaarse en deels al bekende verbindingen ligt de herhaling toch voornamelijk in het gebruik van dezelfde woorden met steeds andere allitererende en assonerende partners, waarvan er een aantal nogal eens tot de ruime voorraad ‘simpele woordjes’ behoort.

95 96

Alle andere keren dat herte en haer in een allitererende reeks staan hoort haer niet (als possessief) bij herte. Zie voor deze formuleachtige wending 3.2.3 en n. 41.


226

3.4 Metrum 3.4.1 Bij wijze van ‘opmaat’ Als laatste van de prosodische bouwelementen wil ik het metrum van de Lundse en Brusselse gedichten bekijken. Daartoe zal moeten worden bepaald, of hun versregels volgens een vast patroon van afwisselend geaccentueerde en ongeaccentueerde lettergrepen verlopen en dus metrisch zijn, of dat ze dat niet zijn omdat ze tussen de heffingen een binnen zekere grenzen variabel aantal onbeklemtoonde syllaben bevatten.97 Sluiten ze aan bij de in de artes poeticae beschreven Mediolatijnse poëzie met eindrijm, een vast aantal lettergrepen per vers (isosyllabie) en een regelmatige alternantie van volgens het woordaccent geaccentueerde en ongeaccentueerde syllaben, waarnaar de Occitaanse en Oudfranse lyriek hun lettergreeptellende rijmende verzen deels gemodelleerd hebben? Of horen ze meer bij de Germaanstalige poëzie waarin het woordaccent van oudsher (stafrijm) een grotere rol speelt dan strenge isosyllabie? In het eerste geval noemt men de lyriek syllabo-tonisch, in het tweede tonisch.98 In tegenstelling tot de belangstelling die de versificatie van de Middelnederlandse epische poëzie al vanaf de 19e eeuw geniet,99 is er over dit onderwerp met betrekking tot de lyriek uit dat tijdvak veel minder gepubliceerd. Een overzicht ontbreekt nog steeds, maar in de laatste decennia hebben drie lyriekcorpora op dit punt (opnieuw) aandacht gekregen: Hadewijchs Strofische Gedichten (Willaert 1984; voor metrum en melodie Grijp 1992), het Gruuthuse-liedboek (Simon 2000) en de gedichten uit de anonieme Gentse vertaling (1485) van Boethius' Consolatio Philosophiae (Goris 1994; vgl. Gerritsen 1981). Coornherts vertaling uit 1585 van dit werk (Gerritsen 1982) hoort daar qua tijd niet meer bij, maar is methodologisch van belang. Voor (meerstemmige) liederen uit de 15e-16e en uit de 17e eeuw bezitten we beschrijvingen van het versritme/metrum in samenhang met hun melodieën.100 Een aantal van deze lyriekonderzoekers noemt daarbij het stelsel van heffingen en dalingen in een vers ritme, de notatie ervan metrum.101

97

98

99

100 101

Gerritsen (1982, p. 309) noemt metrum ‘an arrangement of stressed and unstressed (or weakly stressed) syllables according to some prescribed pattern of alternation’. Een heffing is een beklemtoonde lettergreep die een metrisch accent draagt. Vgl. Van Gorp 1998, p. 197. Eveneens Van Boven en Dorleijn 1999, p. 79-81. De term ‘lettergreep/syllabe’ kan ook op een ‘eenlettergrepig woord’ slaan. Deze materie wordt uitvoeriger besproken in LexMA 7, 800-801 en 8, 1570-1571; Zieleman 1987, p. 92-95; Mantingh 2000, p. 66-70 die op de verwarrende situatie wijst dat de syllabo-tonische versvorm, die in de artes poeticae nog ‘ritmisch’ heet, nu met ‘metrisch/metrum’ wordt aangeduid (p. 67); Gerritsen 1981, p. 9-10; E. van den Berg 1983, p. 156-163. Het metrisch vers in een Germaanse taal bij Van Boven en Dorleijn 1999, p. 83. Zoals Jonckbloet 1849; Van Duyse 1854; Van Helten 1884; Geurts 1902; Kossmann 1922; E. van den Berg 1983. Ook in deelstudies als Van Dalen-Oskam 1997, p. 137-148; Mantingh 2000, p. 68-71; Goossens 2002. Bonda 1996, p. 316-417; Grijp 1991, p. 239-255 met de ontwikkeling vanuit het Middelnederlandse lied. Willaert 1984, p. 276; Simon 2000, p. 4; Goris 1994, p. 116-117; Bonda 1996, p. 325.


227 Evenals het epische wordt het Middelnederlandse lyrische vers gezien als een vers met heffingen. Wie de aanwezigheid van een metrum erin wil onderzoeken, zal moeten bepalen waar de geaccentueerde - en dus de ongeaccentueerde - syllaben in een vers liggen en of dat al dan niet een regelmatig patroon oplevert. Het woordaccent is daarbij doorslaggevend: alle meerlettergrepige en een deel van de eenlettergrepige woorden uit een vers of zin dragen een klemtoon.102 Door middel van scansie wordt de verdeling geaccentueerd - ongeaccentueerd vastgesteld. In deze praktijk schuilt echter het gevaar van subjectiviteit en willekeur.103 Willaert probeert daarom tot een beschrijving van de metrische patronen in Hadewijchs (gezongen?) vers te komen via de door R. Wakefield aanbevolen ‘objectieve en meetbare’ methode. Die vergelijkt (vier) Middelhoogduitse minneliederen met (drie van) Hadewijchs gedichten en concludeert na het plaatsen van zinsklemtonen dat haar verzen niet isosyllabisch zijn en pas op het eind regelmatig alterneren. Opzet en uitwerking van dit onderzoek roepen bij Willaert echter een aantal bezwaren op, zoals de beperkte materiaalomvang. Vooralsnog verwerpt hij deze methode en blijft dit deel van de prosodie van Hadewijchs lyriek voor hem een onopgelost probleem. Op zoek naar de melodieën bij deze lyriek betoogt Grijp, dat bij gezongen verzen een heffing in de tekst correspondeert met een steunpunt in de melodie en dat regelmatige spreiding van die heffingen over de tekst voor de zang belangrijker is dan de regelmaat van de dalingen ertussen.104 Gerritsen geeft elke lettergreep in een vers van Coornherts Boethiusvertaling de aanduiding W (‘weak’), S (‘stressed’) of X (onbeklemtoond aan het versregeleind) en komt zo tot een formule volgens het systeem van de Amerikaanse taalkundigen M. Halle en S.J. Keyser. Zij beschouwen metrum als een onder elk vers liggend abstract patroon van sterke en zwakke posities, waarop de (lettergrepen van de) woorden zoveel mogelijk in overeenstemming met hun klemtoon en onder inachtneming van bepaalde regels door de dichter worden gerangschikt. Gerritsen analyseert en classificeert van dat patroon afwijkende verzen, die hij waar mogelijk door een (reglementaire) versoepeling toch bij dat patroon - dat jambisch blijkt te zijn - laat aansluiten.105 Problemen bij het gebruik van de de WS-formule, die zij voornamelijk toeschrijft aan onzekerheid over de uitspraak en intonatie van het Middelnederlands, heeft Mariken Goris als zij deze op de Gentse Boethiusvertaling toepast: niet iedere S is even sterk noch ieder W even zwak, bij versoepeling bestaat de mogelijk-

102

103 104 105

Bonda 1996, p. 319; vgl. Van Gorp 1998, p. 384 (ritme). Zonneveld 2000 (p. 21, p. 27) maakt daarbij een onderscheid tussen de lettergrepen van ‘inhoudswoorden’ (zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden, werkwoorden) waar die klemtoon zwaarder in het vers weegt en ‘functiewoorden’ (persoonlijke voornaamwoorden, voegwoorden, voorzetsels) waar dat minder het geval is. Willaert 1984, p. 276-279; Simon 2000, p. 5; Gerritsen 1981, p. 13 en 1982, p. 311; Goris 1994, p. 119. Willaert 1984, p. 279-282; Grijp 1992, p. 72-74. Gerritsen 1981, p. 12-14 en 1982, p. 311-314. Vgl. Halle and Keyser 1971, p. 139-180. Zonneveld 2000 demonstreert (p. 38-46) en gebruikt deze methode bij zijn onderzoek naar de Lutgart als jambisch gedicht.


228 heid tot versmanipulatie en haar onderzoeksresultaat (10% verzen passen niet binnen het WS-systeem) wijkt nogal af van dat van Gerritsen (na versoepeling zijn alle verzen jambisch). Zij concludeert dat het WS-systeem ‘taalkundig knap’ is, maar dat het ‘weinig gericht is op de toepassing ervan’. Het natuurlijke ritme van de voorbeeldverzen wijkt in haar ogen te ver af van het jambische grondpatroon, er wordt te veel toegestaan. Daarom bepleit zij twee fasen: eerst een uiterst strikte toepassing van de formule, daarna een bepaalde versoepeling voor verzen die niet aan die strakke norm voldoen. Ook voor L en B lijkt dit me een zinvolle en veilige benadering.106 Als ik zicht wil krijgen op de eventuele aanwezigheid van een onderliggend patroon, ontkom ik dus niet aan scansie. Met de waarschuwing voor willekeur en subjectiviteit goed in mijn oren geknoopt verdeel ik de verzen van mijn teksten in twee categorieën: die waar de distributie van geaccentueerde en ongeaccentueerde lettergrepen naar mijn mening vastligt en die waar meer mogelijkheden lijken te bestaan. Verzen waarvan het begin, midden of slot ook na emendatie ontbreekt, blijven buiten beschouwing. Daar de vorm van de spreukstrofe een geheel andere is dan die van het middendeel, zal ik beide afzonderlijk bekijken.107 Bij de resultaten zal tevens ter sprake komen hoe het met de isosyllabie van de verzen is gesteld.

3.4.2 Het metrum van de spreukstrofe De verzen van de spreukstrofen bevatten steeds twee accenten met uitzondering van B 4:3 Ále die Ghóde wéten.108 Een vrouwelijk rijm sluit het vers met een onbeklemtoonde lettergreep af, aan het versbegin kan een dergelijke syllabe eveneens voorkomen. Bij strikt scanderen begint het grootste deel van de verzen (174 van de 215 bruikbare) met zo'n zogenaamde opmaat (L 5:17 Verlíden móchte, B 1:24 Dier bétter doét), een minderheid (21) start met een heffing (L 1:22 Sónder verdoúwen, B 1:22 Béter wéren).109 In een paar verzen (4) lijkt die opmaat twéé onbeklemtoonde lettergrepen te bevatten (L 11:22 Dine seér..., L. 14:19 Hadde leét..., B 4:23 Storve dúsent..., B 8:19 Woude thért...). Scansieproblemen heb ik bij de overige verzen (20): is er wel of geen opmaat (L 3:22 Niet sínen cómmer of Niét sinen cómmer, L 9:17 Vrint dié vrints vrínt of

106 107 108

109

Goris 1994, p. 117-123, p. 125-126; de citaten op p. 125. Het metrum van de tweeregelige spreuken van B is in 3.1.4 al aan de orde geweest. Bij de behandeling van B 4 kwam al ter sprake, dat die drie heffingen wellicht een aanwijzing zijn dat er tekstbederf heeft plaatsgevonden van een oorspronkelijk Al dié Got wéten of Die Ghóde wéten. Bij zijn onderzoek spreekt Zonneveld (2000, p. 50-51) niet van heffingen, maar van oneven (zwakke) en even (sterke) posities (vgl. p. 28) van woorden in het jambische vers, die in termen van klemtoon vertaalbaar zijn. Vgl. Rooth 1928, p. 24 ‘Die Verse im ersten und dritten Teil haben [...] je 2 Versfüsse [...]. Der Rhythmus ist meistens steigend’. Hij belooft nader op de metrische bouw van de strofe in te gaan in zijn toekomstige kritische uitgave van L en B, die er helaas nooit is gekomen. Zie voor stijgend (met opmaat) en dalend ritme (accent vooraan het vers) Van Gorp 1998, p. 384. Evenals de Germanisten (Auftakt) gebruikt Grijp (1991, p. 234) de term opmaat bij het coderen van versregels. Op p. 232 vat tabel 3 de (metrische) informatie van de versregels in formules samen.


229 Vrínt die vrints vrínt)? De interpretatie van deze verzen, die vaak met woorden als niet, dec, wat, dies beginnen, verstoort mijn objectiviteit. Als het tweede woord van zo'n vers meerlettergrepig is en men de klemtoon daarvan laat prevaleren boven dat interpreterend accent op het beginwoord, hebben deze verzen (6) ook een opmaat (L 13:22 Liefs álre wíven, B 4:21 Dec búten wéghe). Zo'n oplossing is er niet voor andere (11) waar ook het twééde woord monosyllabisch is (vgl. L 9:17; B 4:6 Dies es verwaét). Zij zijn niet voor eenduidige scansie vatbaar maar een opmaat is mogelijk. Tot slot zijn er nog L 2:4 en L 6:5 met een tweelettergrepig woord aan het begin die met een interpreterende scansie op drie heffingen afkoersen (Ghéne créatúre, Eére haér ontroúwe) en het scandeerprobleem in L 4:21. Op deze verzen kom ik terug. Tussen die gebruikelijke twee heffingen laat het merendeel van de spreukstrofeversregels een afwisseling met één ongeaccentueerde lettergreep zien. Van deze verzen (158) heeft het overgrote deel (144) een opmaat: B 1:3-4 Eens gheén onmóte Dat hém verdróte, L 8:17-18 Dié daer mínde Daér men scínde. Voegwoord ende, dat meestal aan het versbegin staat, beschouw ik als één lettergreep (L 13:19 Ende dráf moet blíven, B 5:6 Ende hí wort sí).110 Waar het ene woord op een doffe e (sjwa) en het volgende met een volle vocaal begint, laat ik deze beide in een onbeklemtoonde syllabe samenvallen (synaloefe).111 Dit gebeurt bij L 2:22 Ende liéfde-in troúwen, L 10:17 Hi gnáse-oft stórve, L 12:3 Dor mínne-eens wíjfs en B 8:21 Sijn sínne-ontién, waarna deze vier verzen ook een regelmatige alternantie bezitten. Een schriftelijke neerslag van zo'n versmelting omwille van de alternantie en het aantal heffingen, nu met de volle vocaal op het woordeinde gevolgd door de negatie en, zien we in L 6:17 Hien dárf betién, L 9:22 Hien muét uyt bréken en B 2:7 Soen wílt si diés. In de spreukstrofen komen zij niet uiteengespeld voor.112 De overige verzen (53) bevatten bij strikte scansie twéé ongeaccentueerde syllaben tussen twee heffingen. Het zijn verzen met en zonder opmaat, op manlijk of vrouwelijk rijm (L 2:1 En móchte ghelóven, L 7:6 Ter hérten bríct, B 1:7 Hérte dor troúwen, B 4:19 Óghe mach sién). Iets dergelijks hebben de al eerder genoemde verzen met een dubbele opmaat (L 11:22, L 14:9, B 4:23, B 8:19) vóór de eerste heffing, evenals de (11) twijfelverzen - wel of geen opmaat? - met twee monosyllabische woorden aan het begin. In veel van deze verzen, waar ik ook buitenbeentje B 4:3 Álle die Ghóde wéten toe reken, eindigt de eerste en soms de tweede van die achtereenvolgende onbeklemtoonde lettergrepen (L 8:3 Daer ébbende wórt) op een sjwa (een stomme e), zoals we bij de voorbeelden uit de vorige alinea en de dubbele-opmaat versregels

110 111

112

Vgl. Goris 1994, p. 121, p. 128 n. 36. In L 8:1-2 draagt ende wel een accent: Al vruédden úyt Es énde vertúyt. Zie Van Gorp 1998, p. 133. In tegenstelling tot elisie (uitstoting van de slotklinker vóór de beginklinker van het volgende woord) versmelt bij synaloefe de eindvocaal van het ene met de beginvocaal van het volgende woord. Persoonlijk voornaamwoord + enclitisch pronomen hijs

230 al zagen. Passen we hier versoepeling toe door de sjwa zo bij de volgende of voorafgaande syllabe te trekken dat hij daarmee versmelt, dan resulteert dat in een regelmatige alternantie (L 2:1 En mócht(e) ghelóven, L 8:6 Die vást(e) vluyt vórt, B 1:7 Hért(e) dor troúwen, B 4:19 Ógh(e) mach sién, L 8:3 Daer ébbend(e) wórt) en een enkele opmaat (L 11:22 Din(e) seér verláden, L 14:19 Hadd(e) leét te doéne enz.). Ook bij de al gememoreerde L 2:4 en L 6:5 zou zo'n versoepeling een opmaat, twee heffingen en een regelmatige wisseling opleveren (Ghen(e) créatúre i.p.v. Ghéne créatúre of Ghén(e) creatúre; Eer(e) haér ontroúwe i.p.v. Eére haér ontroúwe of Eér(e) haer ontroúwe). Die sjwa staat een paar keer binnen de twee opeenvolgende onbeklemtoonde lettergrepen. Er moet echter wel èrg versoepeld worden om bij zo'n tweemaal voorkomende sjwa (L 1:22 Sónder verdoúwen, L 11:6 Métten verdriéte) tot één ongeaccentueerde syllabe te komen. In drie verzen bevinden die twee onbeklemtoonde lettergrepen zich in hetzelfde woord (L 6:6 Yét onderwínt, L 12:22 Wíjfleker troúwen). Samentrekking is daar moeilijk te realiseren, een opmaat leidt tot een vreemd woordaccent (ónderwint, Wijfléker). Bij L 16:3 is dit echter wel mogelijk (Een grónd'loes meér). In L 6:3 Tsuétst(e) dat men vínt zie ik voor dat men geen mogelijkheid tot versoepeling, L 4:21 Als darbede blijft een probleem (Áls darbéde, Als dárbéde, Áls dárbede?). Voor deze zeven verzen minus een kom ik niet tot een regelmatige alternantie van een geaccentueerde en een ongeaccentueerde syllabe: daar volgen twéé onbeklemtoonde lettergrepen op elkaar. Bij strikt scanderen wisselt het grootste deel van de spreukstrofeverzen (158 van de 215) dus een beklemtoonde met een onbeklemtoonde lettergreep af. Samensmelting van twee vocalen aan het eind respectievelijk het begin van een syllabe leidt tot 162 van zulke verzen (75%). Versoepelt men het scansiebeleid door een slotsjwa met de volgende of voorafgaande syllabe te laten versmelten of een syncope toe te passen, dan stijgt het aantal regelmatig alternerende verzen (tot 190=88%). De problemen bij de overige (25) liggen voornamelijk op het terrein ‘wel of geen opmaat’. Het honoreren van die opmaat kan de score zelfs nog verder verhogen (209=97%). Slechts een paar verzen (6) laten zich ook met versoepeling niet in het patroon van de afwisselend geaccentueerde en ongeaccentueerde syllabe passen. Wat het aantal lettergrepen in het vers betreft, dat laat bij een regelmatige alternantie van een beklemtoonde met een onbeklemtoonde lettergreep alleen een verschil zien door de aan- of afwezigheid van een opmaat. Daar er slechts tot de laatste geaccentueerde syllabe in het rijmwoord wordt geteld, heeft het rijmgeslacht op de telling geen invloed. Met versoepeling bereikt men weliswaar een regelmatige afwisseling, het aantal lettergrepen in het vers verandert er niet mee. Het bedraagt meer dan dat in een vers, dat zonder zo'n ingreep al regelmatig alterneerde. Deze resultaten maken des te nieuwsgieriger naar wat de verzen van het middendeel laten zien. Op p. 232 staat in een tabel het rijmschema van elk gedicht en de metrische bouw van elke versregel uit L en B in formules, die ontleend zijn aan het systeem van Grijp.113 De bovenste regel bevat de nummers van alle versregels, de linkerkolom

113

Grijp 1991, p. 227-238. De tweeregelige spreuken van B zijn niet opgenomen.


231 die van de gedichten. Na L volgt er een nieuwe horizontale reeks versregelnummers, omdat de nummering van B door de tweeregelige spreuken aan het begin immers niet correspondeert met die van L. Een volledig overgeleverd vers bestaat altijd uit twee onderdelen: een getal dat het aantal geaccentueerde syllaben (heffingen) van het vers aangeeft, gevolgd door een letter waarmee het vers in het rijmschema wordt aangeduid. Bij een manlijk rijm is deze letter als kapitaal, bij een vrouwelijk rijm als kleine letter weergegeven. Aan die twee onderdelen kan nog een punt voorafgaan: het vers begint dan met een opmaat. Een vraagteken op deze plaats wil zeggen dat de scansie en/of de opmaat onzeker is en er meer mogelijkheden zijn. Alleen in L staat er tussen vss. 1-2, 4-5, 17-18 en 20-21 een + die hun optekening op één regel in de bron zichtbaar maakt. In verzen waar het rijmschema of het aantal heffingen afwijkt van het gebruikelijke patroon, is de letter of het getal vet gezet. Een blanco plaats wil zeggen dat het vers ontbreekt, een enkele letter dat het rijmwoord nog is overgeleverd. De verticale lijn tussen vss. 6-7 (B 8-9) en 16-17 (B 18-19) geeft de driedeling van het gedicht weer. Zo is het mogelijk het rijmschema en de metriek van elk gedicht (horizontaal) te overzien, evenals die van de corresponderende verzen van alle gedichten samen (verticaal).

3.4.3 Het metrum van het middendeel In het middendeel varieert het aantal accenten in het vers. Die op een d-rijmwoord bevatten er bijna altijd vier (L 6:7 Doé ic iérst int hérte nám, B 4:11 Haér mi léden niét en soúde), alleen L 8:9 (Haer mónt haer suét ghelaét) en L 9:14 (Si hád mijn yé versínt) hebben er onmiskenbaar drie. Die op een e-rijmwoord laten er doorgaans drie zien (L 6:8 Háren suéten náme, B 8:10 Diér ic télker úren), maar er zijn er ook met vier (L 16:13 Staét int tfírmamént dier stérren, B 4:10 Ende álle créatúren woúden).114 Strikt scanderen brengt bij minder dan de helft van de verzen (96 van de 209) een opmaat aan het licht, bij 98 is dat duidelijk niet het geval. Hier blijkt een opvallend verschil tussen de d- en de e-rijmwoordverzen: ongeveer een kwart van de eerstgenoemde begint met een opmaat (21 van de 83), bij de tweede groep zijn dat er meer dan de helft (75 van de 126). Dat betekent niet dat de overige zonder meer opmaatloos zijn. Bij een aantal is dat twijfelachtig (7 op een d-, 8 op een e-rijmwoord). Meestal brengt het verschil tussen een aan- of afwezige opmaat ook een verschil in het aantal heffingen met zich mee (L 2:7 Die grónt ruringhe déde te grónde of Dié gront rúringhe déde te grónde (d-rijm); L 15:16 Die haér pijnt mí te verslaéne of Dié haer píjnt mi té verslaéne (e-rijm)), soms blijft dat aantal gelijk (L 8:7 Só diep hébbic int thért ghevaét of So diép hebbíc int thért ghevaét). Weliswaar beginnen alle twijfelverzen met een monosyllabisch woord, maar de meeste daarvan beïnvloeden mijn scansie niet interpretatief (daarentegen wel L 8:7 So?). Laat men bij erop volgende tweeletter-

114

Vgl. Rooth 1928, p. 24 ‘... der mittlere Teil 3 oder 4 und zwar hat die d-Reime gewöhnlich 4 Füsse. [...] im mittleren Teil haben bes. vs. 5-7 [=vss. 7-9 mijn tekst, A.H.] öfter fallenden Rhythmus’; zie n. 109.


232

Tabel 3 Versregelformules van L en B115 vss. L1

1

2

3

4 .2C+

5 .2C

6 .2b

7 .4D

L2

.2a+

.2a

.2b

?2c+

.2c

.2b

?4d

c

.2b

4D

.2c+

.2c

.2B

4D

C+

?2C

b

4D

.2c+

?2c

2B

4D

2c+

.2c

.2B

4D

.2C+

.2C

.2B

?4D

?2b

4D

.2b

4D

2b

4d

.2B

4D

b

D

.2B

4D

L3 L4

.2A+

.2A

.2B

L5 L6

?2a+

.2a

2B

L7 L8

.2A+

.2A

.2B

L9 L 10

.2a+

.2a

.2b

.2c+

.2c

L 11 L 12

2a+

.2a

.2B

.2C+

.2C

L 13 L 14

?2A+

.2A

.2B

?2c+

?2c

L 15

.4D

L 16

.2a+

.2a

.2B

.2c+

?2c

?2B

.4d

vss. B1

3 .2a

4 .2a

5 2b

6 .2c

7 2c

8 .2b

9 .4D

B2

.2a

.2a

.2B

.2C

.2C

.2B

4d

B3

A

A

b

c

c

b

D

B4

?3a

.2a

2b

?2C

.2C

.2b

4d

B5

.2a

.2a

.2b

.2C

.2C

.2b

C

B6

.2A

.2A

.2b

.2c

.2c

.2b

4D

B7

A

A

B

C

C

B

C

B8

.2a

.2a

.2B

.2c

.2c

.2B

4d

vss. L1 115

8 .3e

9 4D

10 .3e

11 .4e

12 4D

13 .3e

14 .4D

15 .3e

Vgl. n. 113.Van Boven en Dorleijn (1999, p. 87-92) gebruiken voor moderne poëzie een ander systeem. Zij gaan uit van de versregel als eenheid en zetten in een aantal hokjes, bepaald door de langste versregel van het gedicht, op de x-as van elke lettergreep het zekere lexicale accent en het zekere non-accent, de y-as bevat evenveel hokjes als er verzen zijn. Voor mijn teksten lijkt dit systeem me minder geschikt.


L2

3e

4d

.3e

.3e

4d

.4e

.4d

.4e

L3

3e

4D

3e

.3e

4D

.3e

4D

.3e

L4

.3e

4D

?2e

.3e

4D

4e

.4D

.3e

L5

.3e

.4D

3e

3e

?4D

3e

.4D

.3e

L6

3e

4D

3e

.3e

4D

3e

4D

.3e

L7

3e

4D

3e

4e

4D

.3e

.4D

.3e

L8

3e

.3D

3e

3e

4D

3e

4D

.3e

L9

3e

.4D

.3e

.3e

4D

.3e

.3D

.3e

L 10

.3e

4D

.3e

?2e

?4D

3e

4D

3e

L 11

4e

?4d

.3e

.3e

4d

.3e

4d

?3e

L 12

3e

4D

.3e

.3e

4D

3e

.4D

.3e

L 13

e

4D

.3e

.e

?4D

.3e

.4D

.3e

L 14

.3e

4D

3e

.3r

4D

4r

L 15

.3e

4D

.3e

3e

4D

.3e

4D

.3e

L 16

4e

4d

?4e

.3e

.4d

4e

4d

.4e

vss. B1

10 4e

11 4D

12 .3e

13 .3e

14 ?3D

15 .3e

16 4D

17 ?3e

B2

.3e

.4d

4e

e

.4d

4e

.4d

.3e

B3

e

D

e

e

D

e

D

e

B4

.4e

4d

.3e

3e

.4d

?3e

4d

.3e

B5

.3d

.4C

.3d

d

C

d

C

d

B6

3e

4D

.3e

3e

4D

3e

4D

?2e

B7

d

C

d

d

C

d

C

d

B8

3e

4d

.3e

.3e

4d

.3e

4d

.3e

vss. L1

16 .3e

17 .2f+

18 .2f

19 .2g

20 .2e

21 .2e

22 2g

L2

.3e

.2F+

.2F

.2g

.2h+

.2h

.2g

L3

.3e

.2F+

.2F

.2G

.2H+

.2H

?2g

L4

.3e

.2f+

.2f

?2g

.2h+

?2h

.2g

L5

.3e

.2f+

.2f

.2G

.2h+

.2h

.2G

L6

3e

.2f+

.2f

.2g

.2B+

.2B

.2g

L7

.3e

2f+

2f

2g

.2H+

.2H

.2g

L8

3e

2f+

2f

.2g

.2h+

.2h

.2g

L9

3e

?2D+

.2D

.2f

.2g+

.2g

.2f

.3e


L 10

.3e

.2f+

.2f

.2g

.2H+

.2H

.2g

L 11

.3e

.2F+

.2F

?2g

.2h+

.2h

.2g

L 12

3e

.2D+

.2D

.2f

.2g+

.2g

2f

L 13

.3e

2F+

.2F

.2g

.2e+

.2e

?2g

L 14

.3e

.2f+

.2f

.2g

.2h+

.2h

.2g

L 15

?3e

.2f+

?2f

.2g

.2H+

.2H

.2g

L 16

.3e

.2F+

.2F

2g

.2h+

2h

.2g

vss. B1

18 .3e

19 2F

20 .2F

21 .2D

22 2g

23 2g

24 .2D

B2

4c

.2f

2f

.2g

.2h

2h

.2g

B3

e

F

F

g

h

h

g

B4

.3e

2F

.2F

?2g

.2h

.2h

.2g

B5

d

B6

3e

B7

d

e

e

F

g

g

F

B8

.3e

.2F

.2F

.2G

.2H

.2H

.2G

G

.2G


233 grepige woorden de klemtoon daarvan prevaleren, dan hebben deze (6) verzen wel een opmaat, maar doen zich weer nieuwe problemen voor wat de alternantie of het aantal heffingen betreft (L 4:10 Dier mínnen ghewáde, B 1:14 Ach óver den wéderstoét. Daarom komen deze twijfelverzen straks nogmaals ter sprake. Na deze schets van de situatie vóór de eerste versheffing wil ik bekijken wat er zich tussen die heffingen afspeelt. Daar levert een strikt scansiebeleid, waarbij voegwoord ende weer één lettergreep representeert, een ruime meerderheid verzen met een vaste alternantie van een geaccentueerde met een ongeaccentueerde syllabe op (146 van de 209; L 15:11-12 Óm die wél ghedaéne Dié mijns niét en ácht een spaén, B 6:15-16 Daér ic óm versmáde Ál dat diér natúren gaét).116 Minder dan de helft daarvan (68) begint met een opmaat (L 13:13-14 Ach móchtic schiír dan snéven Wat sálic álsi mí begheéft, B 1:9 Sint sí mi úyt haer hérten sloét). Wederom bestaat de mogelijkheid een sjwa aan het slot van een woord met de vocaal vooraan het volgende te laten samenvallen tot één onbeklemtoonde lettergreep (L 2:14 Haer súte-aensícht dat claérste-orcónde, B 4:18 In muéts int hérteonthoúden) en zo een regelmatige alternantie te bereiken. Al in het handschrift genoteerde samentrekkingen tussen persoonlijk voornaamwoord si en de negatie en of persoonsvorm es vinden we ook hier (L 1:15 Sien mách niet vórwert sínken, L 4:15 Sien héves gheén ghenáde, L 16:14 Íc verdórv(e) sien seégt mijn wérre; L 5:11 Siés mijn vlién mijn jághen). In B 8:12 Sé en laét mi bí haer dúren, L 8:14 Wánt si és mijn toéverlaét en B 1:26 Dat sí es swrúgers tónghemáke zien we daarentegen deze woorden omwille van de alternantie en het gewenste aantal heffingen uiteen geschreven en niet samengetrokken. De overige (49) hebben die vaste afwisseling niet, maar bevatten twéé opvolgende ongeaccentueerde syllaben. Bij meer dan de helft (26) kan dat er één worden door de sjwa aan het slot van een woord te laten versmelten met de volgende - soms de voorafgaande - lettergreep (L 4:14 Dat heét mijn óghen díck(e) ghenát, B 8:11 Ghérn(e) waer bí dat és mi dúre). Dat lukt heel fraai als die beide ongeaccentueerde syllaben een lettergreepherhaling laten zien: L 14:16 Haer mínne hérte te kérven, L 10:14 Ná dien dát ic vónde den vónt, B 1:10 Dié ic váste hébbe beslóten en bijna in B 1:16 Álle vroúde dier íc ghenoét. Als de sjwa in zo'n situatie bìnnen de syllabe staat, is een versoepeling rond de r-klank goed mogelijk bij L 2:11 Hi vónd'r-in ónghebónden en L 5:15 Dat meér't van dágh(e) te dághen (syncope), maar om beide onbeklemtoonde lettergrepen van L 11:8 Énde mí haer doéchden ontséden ineen te schuiven moet er wel meer versoepeld worden. Staan beide ongeaccentueerde syllaben binnen hetzelfde woord, dan bieden syncope en

116

Meestal is voegwoord ende ongeaccentueerd, maar in L 2:8 en 9, L 3:10 en L 12:8 draagt het wel een accent; uitzonderlijk zijn L 9:8 Énde ícs ierst kínde, L 11:8 Énde mí haer doéchden ontséden en L 13:16 Swaer súchten énde béven waar ende als twéé syllaben gescandeerd wordt.


234 het laten verdwijnen van een intervocalische d een in mijn ogen legitieme basis tot versoepeling (L 1:11 Haer blúy'nde glúy'nde óghen vlínken, L 7:14 So móchtic blíd'lic máken sánc, L 15:8 Noch gheén erkúv'ren aéne, B 5:11 Dats niét dor'- schíjnt dat íc iet sí; L 2:12 Mén'ghe vérsche bloénde (

235 de wat ongebruikelijke vorm ics voor ic se (Énde ícs ierst kínde)117 reden te veronderstellen dat ics ierst het resultaat van een verkeerde woordsplitsing kan zijn en het vers oorspronkelijk Énde-ic sí erst kínde luidde met een in mijn ogen bevredigender verdeling van de heffingen. Strikte scansie leidt dus bij het overgrote deel van deze verzen (160 van de 209 =76%) tot een regelmatige afwisseling van een beklemtoonde en een onbeklemtoonde lettergreep. Dit aantal stijgt nog door het scansiebeleid te versoepelen bij een sjwa op het woordeind, rond een r en door syncope toe te passen (tot 194=93%). Een paar (3+1) van de twijfelverzen mogen daar nog bijgeteld worden (198=95%), maar voor de rest (11) vraag ik mij af, of zij die regelmatige afwisseling wel bezitten of gewoon niet in het patroon passen. Voor het aantal lettergrepen in het vers geldt hetzelfde als wat bij de spreukstrofen is vastgesteld: bij strikt alternerende verzen zorgt alleen de aan- of afwezigheid van een opmaat voor een verschil tussen de d- en de e-rijmwoordverzen onderling, bij versoepeling stijgt het aantal lettergrepen ten opzichte van verzen waarbij zo'n ingreep niet is toegepast. Al deze resultaten tonen een grote gelijkenis met de bevindingen van de spreukstrofen. Na een strikte scansie en een zekere mate van versoepeling laat de overgrote meerderheid van de spreukstrofeverzen (97%) en van die uit het middendeel (95%) een vast patroon van afwisselend een geaccentueerde en een ongeaccentueerde syllabe zien. Deze gedichten hebben dus een metrum. Dat is jambisch voor die verzen, die behalve een regelmatige alternantie ook een opmaat bezitten. Van de spreukstrofen zijn dat er 173 van de 215 (80%), als men de twijfelverzen met een opmaat laat beginnen zelfs 193 (89%). In het middendeel gebeurt dat bij 96 van de 209 verzen (46%), een mogelijke aanvulling met drie twijfelverzen brengt het totaal op 99 (47%). Een nagenoeg even groot aantal verzen heeft daar een trocheïsch patroon (98).118 J. Goossens tracht echter bij zijn onderzoek naar de metriek van de Limburgse Aiol verzen ‘met een lettergreep te weinig’, volgens het door D. Norberg voor de Mediolatijnse verstechniek geformuleerde principe ‘met een stomme opmaat te lezen’, waardoor ze meestal jambisch klinken. Bij W. Zonneveld vinden we in zijn studie van de Lutgart als jambisch gedicht voorbeelden van de door dichters gehanteerde afwijkingen van een strikt jambische metriek. Behalve de synaloefe, die ‘volstrekt gewoon’ is in jambische poëzie, kunnen zogenaamde functiewoorden (zie n. 102) op sterke (geaccentueerde) posities, antimetrieën en speciale effecten een dreuntoon voorkomen en zo de aantrekkingskracht van het werk vergroten. Naast deze ‘verschijnselen die elke jambische dichter in zijn bagage heeft om op het basisschema te variëren’, is er ‘nog een bekend fenomeen: jambische

117 118

Vgl. n. 116 en de bespreking van L 9:8. Deze aantallen zijn uit het voorafgaande als volgt tot stand gekomen. Spreukstrofen: strikte scansie 144 vss., vocalen versmelten 4 vss., versoepeling in de slotsjwa 20 vss., dubbele opmaat 4 vss., syncope 1 vs., twijfelverzen 20. Middendeel: strikte scansie 68 vss., versmelten van vocalen 8 vss., versoepeling in de slotsjwa 13 vss., overige versoepeling 7 vss., twijfelverzen 3. Trocheïsche vss. middendeel: totale aantal vss. 209 minus 99 met opmaat, minus 12 twijfelverzen = 98.


236 poëzie kan vaak (door initiële inversie) “trocheïsch” aanvoelen’. Het middendeel bezit zodoende een nog hogere dichtheid van jambische verzen dan de spreukstrofen (respectievelijk 92% en 89%). In dat geval kunnen we voor L en B - net als Zonneveld en Goossens voor hun teksten - concluderen, dat de dichter een jambisch metrum heeft nagestreefd waarin plaats was voor uitzonderingen. Zo'n versbehandeling zou dan niet alleen voor epiek maar ook voor lyriek moeten gelden.119 Ook de vraag naar een mogelijke isosyllabie van de verzen is met het voorafgaande al beantwoord. Verzen die bij strikte scansie jambisch of trocheïsch zijn, hebben een constant aantal syllaben waarbij de jambische er een meer tellen dan de trocheïsche. Door het verschil in heffingenaantal bestaat er tussen de d- en de e-rijmwoordverzen eveneens een ongelijkheid. Die is er niet op grond van een manlijk of vrouwelijk rijm. Hoe vaker een vers twee of meer opeenvolgende ongeaccentueerde syllaben bezit, des te verder wijkt het aantal lettergrepen af van het voor dat vers gebruikelijke getal. Ook de twijfelverzen lopen uit de pas. Als driekwart van de spreukstrofe- en middendeelverzen zonder versoepeling regelmatig een beklemtoonde met een onbeklemtoonde lettergreep afwisselt (respectievelijk 75% en 76%), blijft het aantal lettergrepen binnen de verschillende groepen - met en zonder opmaat, de d- naast de e-rijmwoordverzen - gelijk.120 Al deze verzen hebben een syllabo-tonisch metrum. Wat Gerritsen en Mariken Goris al voor de Gentse Boethiusvertaling van 1485 vaststelden, wat Eva Simon opmerkte voor de Gruuthuse-liederen121 blijkt ook voor de Lundse en Brusselse gedichten op te gaan: aan de meeste van deze verzen ligt een duidelijke tendens tot een jambische scansie ten grondslag. Met deze conclusie wordt aan Gerritsens stelling dat Die passie Ons Heren (14e eeuw?) en het Leven van Sinte Lutgart (13e eeuw) - de Limburgse Aiol (13e eeuw) hoort ook in dit rijtje thuis - met hun syllabo-tonische verzen geen geïsoleerde jambische experimenten waren, maar dat er wellicht iets als een doorlopende jambische traditie in de Middelnederlandse poëzie bestaan heeft, een extra argument toegevoegd.122

3.5 Grammaticale bouw De syntactische bouw van de gedichten maakt eveneens deel uit van het register. De al eerder geconstateerde verschillen zijn voor mij aanleiding spreukstrofe en

119 120

121 122

Goossens 2002, p. 322-323, p. 326 (citaat). Zonneveld 2000, p. 27-37; de citaten op p. 28, p. 33 en p. 29. Vgl. Halle and Keyser 1971, p. 165-180. Voor de spreukstrofen bedraagt dat aantal 4 tot 3 (met/zonder opmaat), voor het middendeel 8 of 7 (d-rijmwoordverzen met/zonder opmaat) of 6 tot 5 (e-rijmwoordverzen met/zonder opmaat). Gerritsen 1981, p. 11; Goris 1994, p. 120-123; Simon 2000, p. 7. Vgl. Reynaert 1999, p. 70 n. 35, p. 129. Gerritsen 1982, p. 319. Goossens (2002, p. 330-331) ziet de Aiol-dichter vanuit een inheems-Germaanse achtergrond actief in het Maasland..


237 middendeel ook hier apart te bekijken. Met de distributie van de zinnen over de versregels als uitgangspunt komen voor de spreukstrofe de zogenaamde balansconstructie, het enjambement, de plaats van het onderwerp en het gebruik van betrekkelijk voornaamwoord die ter sprake. Voor het middendeel zijn dat wederom het enjambement, een zekere tweedeling en het gebruik van subject ic/si met object mi/haer in opeenvolgende verzen. Vervolgens krijgen parallellen en tegenstellingen aandacht, waarna ik deze paragraaf besluit met de in de teksten aanwezige mogelijkheden tot dubbelzinnigheid (ambiguïteit).

3.5.1 De grammaticale bouw van de spreukstrofe De meeste compleet overgeleverde spreukstrofen bestaan in hun zes korte tweeheffingenverzen uit één samengestelde zin, een enkele keer zijn het er twee van elk drie verzen zoals in L 13:17-22.123 In die ene zin is herhaaldelijk een zogenaamde balansconstructie aangebracht. De zinsstructuur deelt dan - in aansluiting bij het rijmschema aab/ccb - de strofe precies in tweeën, waarbij beide halfstrofen elkaar grammaticaal en semantisch in evenwicht houden door formeel en/of inhoudelijk een herhaling of juist een tegenstelling te laten zien.124 Dergelijke parallellen of tegenstellingen zijn ook binnen de halfstrofe mogelijk. De mate waarin zo'n balans gerealiseerd is kan variëren van totaal tot gedeeltelijk. Al zijn ze alle in hoofdstuk 2 al ter sprake gekomen, ik geef hier een paar voorbeelden ter illustratie van de mogelijkheden:125 L 14:17-22 Die thert daer wrueghde Dar men hem ghnueghde, Hadde leet te doene; Ende liefde toende Dar men mit hoende, Had cranken loene. B 5:3-8 Tweer ghliver minne Dats als eens sinne, Dits anders werden: Ende hi wort si Ende si wort hi In eenre begherden. B 2:19-24 Twe lieven bleven Al haer leven In rasten wale, En dade leder Dier verreder Ghevensde tale.

Er zijn echter ook spreukstrofen waar de deling van die ene zin pas na vier verzen valt. De twee resterende kunnen dan een conclusie of een tegenstelling verwoorden 123 124 125

In de volgende paragrafen gebruik ik de term ‘zin’ als een mededelingseenheid die tenminste een onderwerp, gezegde en een ander zinsdeel (voorwerp of bepaling) bevat. Voor de balansconstructie in spreukstrofen zie Van Anrooij en Mertens 1992, p. 222. Zie voor hun constructie de bespreking van deze verzen in hoofdstuk 2 Tekst en uitleg.


(L 7:17-22, B 8:3-8), of ze bevatten een bijvoeglijke bijzin ingeleid door betrekkelijk voornaamwoord die (L 10:1-6) bij een antecedent-subject dat pas in vs. 4 staat (L 2:1-6). In een apokoinouconstructie vormt het subject soms een scharnier tussen beide delen (L 3:19-20, L 4:1, 4-5). In een aantal spreukstrofen overschrijdt de ‘natuurlijke zinspauze’ de versgrens in een enjambement. Opmerkelijk is dat die syntactische grens dan altijd na het eerste woord van het volgende vers valt en dat in bijna de helft (7) van die gevallen dat woord es luidt (L 8:1-2 Al vruedden uyt Es - ende vertuyt, B 2:3-4 Dier min-


238 nen sede Es - wat te lede). Andere woorden in een vergelijkbare enjambementspositie zijn bijvoorbeeld mach (L 7:19), drin (L 12:5) en herte (B 1:7). Op sommige plaatsen, zoals in L 10:2, attendeert een virgula (/) in het handschrift ons op zo'n pauze, in B 2:4 geeft een púnt dat signaal. Een paar keer spoort het schuine streepje aan het versregeleind ons juist tot dóórlezen aan.126 Als locatie van het onderwerp uit de hoofdzin is vs. 4 in het voorafgaande al even ter sprake gekomen. Met zes gevallen - waaronder L 16:17-20 Die mint waer sijns Als veel als Rijns Stroem heeft droppe, Hi muest verquelen - is deze plaats wat minder gebruikelijk dan het openingsvers (L 16:1-2 Twe wijfliic oghen Wel heten moghen en het al geciteerde B 2:19-21). Een enkele keer treffen we het in vss. 2, 3 of 5 aan. Ook als een spreukstrofe meer hoofdzinnen bevat, blijft het openingsvers de favoriete plek voor het eerste of het gemeenschappelijke subject, vs. 4 biedt dan vaak aan het tweede subject onderdak (B 6:3-8 Lief lief ontsiet Ende al eer liet Dan lief mocht laten, Ende meer sout woghen Dan lief dorst toghen Drueght teengher baten; B 4:19-24 Oghe mach sien Ende mont beghien Dec buten weghe, Maer thert in node Storve dusent dode Eert liefs verteghe). Typerend voor de spreukstrofen in deze gedichten is hun veel voorkomende opening met betrekkelijk voornaamwoord die. Het antecedent kan daarbij ingesloten zijn (L 8:17-22 Die daer minde Daer men scinde Ende liet int claghen, Veel beter sterven Waert dusent werven Dan dat te draghen) of elders staan, voornamelijk in vss. 4 of 5. Het is steeds een vorm van persoonlijk voornaamwoord hi, dat zich niet altijd vooraan het vers bevindt (B 1:19-24 Die troests gheniet Van lieven iet, Alst wederstoet, Beter weren Hem die meren Dier better doet; L 12:1-6 Die te sere Vergaet aen ere Dor minne eens wijfs Ende nien erstirft Drin, hi erwirft Onwise siins liifs). Betrekkelijk voornaamwoord die komen we ook in andere verzen tegen. Het opent dan meestal vss. 4 of 5 waaraan het antecedent bijna steeds voorafgaat en niet noodzakelijk hi/hem hoeft te luiden (B 1:3-8 Eens gheen onmote, Dat hem verdrote Slevens sere, Die uyt sire vrouwen Herte dor trouwen Ghesloten were; L 2:1-6 En mochte gheloven Wie sere te cloven Es sminners herte Ghene creature, Dien nie waert sure Der minnen smertte). Driemaal wordt de gebruikelijke volgorde die - hi omgekeerd: de spreukstrofe begint dan met hi waarna die verderop vooraan een vers staat (L 6:17, 21 Hien darf betien... Die sotlic mint; L 10:17-18 Hi gnase oft storve Die doch erworve; L 13:17-18 Hi gheert der doet Dien lief es noet). Deze formuleringen met hi en die beaccentueren het algemene didactische karakter van deze stroofjes.

3.5.2 De grammaticale bouw van het middendeel Door zijn grotere lengte biedt elke versregel van het middendeel - we zagen al dat ze drie of vier heffingen tellen - genoeg ruimte om een hoofd- of bijzin te herber-

126

Vgl. voor het enjambement Van Gorp 1998, p. 138. Zie ook 1.2.1 en 2. Vgl. Gerritsen 1987, p. 27. Zo'n doorleesaansporing staat waarschijnlijk na F. 1 R b 13, F. 1 V b 13 en F. 2 R b 12 (vss. 18 van L 3, L 7 en L. 11); vgl. Biemans 1997, p. 165-167.


239 gen. Dat gebeurt dan ook regelmatig. Er zijn echter plaatsen waar versen zinseinde niet samenvallen wat kan leiden tot een enjambement, zoals in de bespreking van de teksten al bleek. Lag de syntactische grens in de spreukstrofe in zo'n geval steeds na het eerste woord van het volgende vers, een enjambement van dit type zien we in het middendeel slechts zelden (L 2:16 Mocht, L 8:16 Hebbe, L 14:13 Doghen en waarschijnlijk ook B 2:13 Vreden). Meestal valt de pauze pas na twee of drie woorden (L 16:7-9 Verdoelt verseylt benic te verre In haer oghen - die hen verren Van mi daer ic af vererre; B 1:10-11 Die ic vaste hebben besloten In mi - dier mi nie verdroet). Zoals het eerste voorbeeld al laat zien, brengt het ene enjambement nogal eens het volgende voort (vgl. ook vss. 12-13 van het verderop geciteerde L 4 en B 2:10-11). Op een aantal plaatsen markeert een virgula (/) of een punt in het handschrift een rust aan het slot van het enjambement, soms kan zo'n pauze ook een volgend enjambement voorbereiden (vgl. L 16:8 met vss. 10 en 12).127 Uit de behandelde teksten kwam al naar voren dat de in het lyrische middendeel geconstrueerde stelsels van hoofd- en bijzinnen bijna steeds een tweedeling laten zien. Alleen in L 14, B 3, B 5 en B 7 is dat door tekstverlies niet meer met zekerheid vast te stellen. Eerst wordt er een bepaalde situatie geschetst, dan volgt de opzet en uitwerking van een nieuwe gedachteontwikkeling. De scheiding valt bij de meeste gedichten na vijf verzen, dus precies in het midden (in L na vs. 11, in B na vs. 13). Slechts bij vijf teksten, alle uit L, begint die nieuwe gedachtelijn al na vier verzen (L 1, L 2, L 4, L 8, L 16). In een voorbeeld van beide types markeert een schuine streep de plaats waar de volgende (hoofd- of bij)zin begint, een dubbele schuine streep de scheiding. B 8:9-18 In mach bi haer sijn een ure / Dier ic telker uren Gherne waer bi / dat es mi dure. / Si en laet mi bi haer duren Liefst alre creaturen. // Al eest dat ic dlijf ontvure / In wille in mach ontvuren Haer mijn herte / wijt versure. / Si mach aen mi dversuren Doch dusentfout ersturen. L 4:7-16 Boven der naturen pat Ende der scrifturen pade Bliif ic dor haer int ghewat Dier minnen ghewade. // Want ic haer lief eer dade Dan mi selver / dies en blat Niet en acht / dats wel en blade. / Dat heet mijn oghen dicke ghenat: / Sien heves gheen ghenade / Wat ic haer minne lade.

Uitzonderlijk zijn L 13 waar de scheiding pas na zes verzen en middenin een grammatisch rijmpaar valt (vs. 12) en L 7 dat geen duidelijke tweedeling lijkt te bezitten maar na zeven verzen bij vs. 14 toch nog een nieuwe gedachterichting inslaat. 127

Door tekstverlies aan het versbegin kan ik over de virgula in B 3:10 en de punt in B 7:17 niet meer zeggen dan dat daar een pauze wordt aangegeven; de functie van het streepje in B 4:9 begrijp ik niet. Zie ook n. 126.


De opzet van zo'n nieuwe gedachtelijn verloopt volgens een bepaald patroon. Ook dat bleek al in hoofdstuk 2. Vaak wordt er een - veelal tegengestelde - voorwaarde ten opzichte van het voorafgaande geformuleerd waarbij conjunctiefge-


240 bruik en een ingebracht temporeel aspect, meest een breuk in de tijd, de toon helpen zetten. Zo heeft de minnaar in L 8:7-10 uiteengezet hoe hij geheel in haar ban is geraakt, waarna hij in vs. 11 vervolgt Soude si mi dan haten ‘Als ze me dan zou ...’. Iets dergelijks gebeurt er in L 9 waar hij haar vanaf haar prille jeugd (vs. 7 Van dies dat si was een kint) vurig heeft liefgehad, maar Hidse ye geweest mijn vrint (vs. 12 ‘Als ze ooit echt mijn geliefde...’). In B 4 verklaart hij met nadruk zich niets van zijn medeschepselen aan te trekken: hij luistert naar zijn dame en zal niet van haar scheiden (vss. 9-13), maar Dat ic te sere haers dan ontgoude (‘Dat ik dan te zeer om haar gestraft zou worden...’). Even onvoorwaardelijk is zijn gehoorzaamheid in B 6:9-13, waarna de gedachte bij hem postvat Is haer dan mijn dinst versmaet (‘Als ze dan mijn minnedienst versmaadt...’). Elders vinden we vergelijkbare formuleringen. Nadat de minnaar in het eerste gedeelte zijn situatie uiteen heeft gezet, begint het tweede dus nogal eens met de gedachte ‘Maar als zij dan...’ of ‘Maar als ik dan...’. Dit tijdsverschil wordt vooral met dan gerealiseerd, minder met woorden als langher (L 16:11), so (L 10:12, L 11:12) en ye (L 9:12). Niet altijd zijn de drie elementen - tegengestelde voorwaarde, conjunctief, temporeel aspect - in die opzet aanwezig. In L 1:11 schakelt de minnaar, die zojuist zijn door de dame veroorzaakte droevige lichamelijke en geestelijke toestand heeft geschetst, over op een bepaald facet van haar uiterlijk: de verlokkingen van Haer bluyende gluyende oghen. De herhaling van hi vonde (vss. 9 en 11) gevolgd door wàt er dan in het tot op de bodem omgewoelde minnaarshart wordt aangetroffen, zorgt vanaf L 2:11 voor een nieuwe gedachtelijn. In L 15 preciseert de minnaar, die geconstateerd heeft dat hij door haar toedoen moet sterven, in het tweede deel haar onverschilligheid en spot als de oorzaken van zijn verdriet en ondergang.128 De klacht Ach over den wederstoet leidt in B 1:14 het tweede gedeelte in waar de minnaar na een uiteenzetting over de oorzaak van zijn rampspoed overgaat op het nostalgisch overpeinzen van zijn vroegere vreugde. De minnaar in B 2 verklaart de door de dame veroorzaakte pijn wel te kunnen verdragen, maar pas aan het slot van het middendeel volgt in een tegenstelling onder welke omstandigheden hij daar ondanks hulp en advies (vss. 14-15) niet meer tegen opgewassen is. In deze teksten ontbreekt in de nieuw opgezette gedachtelijn niet alleen de tegengestelde voorwaarde, ook de conjunctiefformuleringen en het temporeel aspect zijn er nagenoeg afwezig. Andere gedichten missen daar soms een van deze elementen, zoals B 6 dat geen conjunctiefvormen heeft terwijl ze in L 10, L 11 en B 4 juist in het héle middendeel voorkomen, en L 5 en B 8 die geen duidelijke breuk in de tijd laten zien. Voorts constateerden we bij de bespreking van bepaalde teksten (hfdst. 2) in het middendeel - vooral bij een grammatisch rijmend verzenpaar - de tendens een in het eerste vers gebezigd subject ic/si met een bijbehorend object of ander zinsdeel haer/mi (of woorden van gelijke strekking) in de daaropvolgende versregel/zin te laten stuivertje-wisselen wat hun grammaticale functie betreft. Simpel gesteld: bij de overgang van het ene naar het volgende vers wordt subject tot object en omge-

128

Een andere mogelijkheid is een scheiding na vs. 13, waarop in vs. 14 zijn verzuchtende uitleg volgt Daerom latic menghen traen. Vgl. hoofdstuk 2 Tekst en uitleg.


241 keerd. Dat is mooi te zien in B 1:9-11 Sint si mi uyt haer herten sloet Die ic vaste hebbe besloten In mi. Vs. 9 heeft als subject si met object mi, in vs. 10 heeft de wisseling tot subject ic met object Die, dat als betrekkelijk voornaamwoord bij antecedent si de dame (=haer) representeert, plaatsgevonden. Daarnaast bevat het grammatische rijmpaar sloet:besloten met de voorzetsels uyt-in ook nog een tegenstelling. B 4:14-15 Dat ic te sere haers dan ontgoude Die mijns nien heeft ontgouden kan daarmee vergeleken worden: subject ic en de van ontgelden afhankelijke genitief haers, die een soort objectfunctie vervult, worden tot die(=si)-mijns bij het grammatisch rijmpaar ontgoude:ontgouden. De tegenstelling zit in te serenien. Die tegenstellingen ontbreken bij de volgende stuivertje-wisselingen, die meestal duidelijke subjecten ic-si maar bij hun functiewisseling geen echte objecten bevatten. In L 8:14-15 Want si es mijn toeverlaet Daer ic mi toe verlaten (Hebbe) is er zo'n wisselwerking tussen si-mijn en ic-Daer toe (‘op wie’ =si), in L 15:14-15 Daer om latic menghen traen Si spot mier bitter traene tussen ic-Daer om (‘om haar’) en si-mier. L 16 heeft dit verschijnsel tweemaal. Eerst in vss. 7-8 Verdoelt verseylt benic te verre In haer oghen, waar ic-haer in vss. 8-9 die hen verren Van mi als die(haer oghen=si)-mi terugkeert, vervolgens in vss. 14-15 Ic verdorve sien seegt mijn werre Op hope clagic haer dan mijn werren waar hetzelfde gebeurt met si-mijn en ic-haer. Bij niet-grammatisch rijmende opeenvolgende verzen lijkt dit procédé eveneens voor een deel te worden toegepast. Zo draait L 4:15-16 Sien heves gheen ghenade Wat ic haer minne lade het koppel si-(e)s in het volgende vers om tot ic-haer. Dit stuivertje-wisselen zou perfect zijn geweest, als het begin van vs. 15 Sien heet mijns luidde. In B 1:15-16 Die mi heet wederstoten Alle vroude dier ic ghenoet verloopt de wisseling mi-ic volgens het gesignaleerde patroon, subject die (vs. 15) heeft als antecedent wederstoet (vs. 14), dier in vs. 16 echter het daaraan tegengestelde vroude. Evenmin volmaakt is de wisseling in B 6:14-16 Is haer dan mijn dinst versmaet Daer ic om versmade Al dat dier naturen gaet: er is een grammatisch rijmpaar, vs. 14 bevat als ‘Versmaadt zij dan mijn dienst’ een subject si en een object mijn dinst (=ic), bij subject ic in vs. 15 echter is niet het object Al dat dier naturen gaet het equivalent van de si maar Daer om ‘om wie’. Na het veelbelovende begin van L 8:11 Soude si mi dan haten komt daarop in vs. 12 Dat waer mi een ovel baet evenwel geen vervolg. Wellicht moet het hiervóór geschetste procédé, dat evenals de overige zowel in L als in B voorkomt, gezien worden als een handgreep die de dichter in het middendeel toepast om tot een volgend vers te komen, bij voorkeur een dat met de tweede helft van een grammatisch rijmpaar besluit.

3.5.3 Parallellen en tegenstellingen In het vorige hoofdstuk heb ik meermaals gewezen op parallelle constructies of op tegenstellingen en ook in de vorige paragrafen zijn zij wel eens genoemd. Het strikt gescheiden behandelen van deze verschijnselen is niet goed mogelijk daar beide nogal eens met elkaar verweven zijn. Wel wil ik ook hier de didactische


242 spreukstrofen en het lyrische middendeel apart bekijken. De in L en B gesignaleerde parallellen kunnen hele verzen of slechts delen daarvan omvatten waarbij hun realisatie volgens bepaalde patronen verloopt. In de spreukstrofen leiden samentrekkingen met een gemeenschappelijk gebruik van een of meer woorden voornamelijk tot twee nevengeschikte soms met ende verbonden zinnen of zinsdelen (L 8:18-19 Daer men - scinde Ende liet int claghen, B 4:19-21 Oghe mach sien Ende mont beghien - Dec buten weghe). Het laatste voorbeeld laat al zien dat daarin tegenstellingen opgenomen kunnen zijn. In andere versregels speelt de parallellie zich alleen aan het versbegin af. Dat zijn niet altijd achtereenvolgende verzen en ook daar komen tegenstellingen voor (L 14:18-19 Dar men hem ghnueghde Hadde leet te doene - vss. 20-21 Dar men mit hoende Had cranken loene, B 6:4-7 Ende al eer liet dan lief mocht laten - Ende meer sout woghen Dan lief dorst toghen). Vergaande parallellie met tegenstellingen vinden we in de beginspreukstrofe van B 5 en die aan het slot van L 1, waar ik deze subparagraaf mee zal besluiten. Vergelijkbare gevallen treffen we in het middendeel aan, vooral bij grammatisch rijmende versparen (L 7:14-15 So mochtic - blidelic maken sanc Ende gruettense met sanghen, B 1:16-17 Alle vroude dier ic - ghenoet Ende van hadde ghenoten; L 4:7-8 Boven - der naturen pat Ende der scrifturen pade). Een aantal brengt daarbij naast een tegenstelling ook een variatie in de volgorde van de zinsonderdelen aan (L 12:14-15 Daer ic te seer mi op verliet - Van herten ic verliete, B 1:9-11 Sint si mi uyt haer herten sloet - Die ic vaste hebben besloten In mi). Parallellie aan het versbegin zien we hier eveneens (L 11:10-11 en 15-16 So waer die pine doch leden Mijr swaerre ellendicheden - So waric te vreden Van mengher sericheden, B 6:9, 16 Alt dat tghotlic ghuet ontraet - Al dat dier naturen gaet), net als een zo vergaande parallelle versopbouw dat we van variërende herhaling met eventuele tegenstellingen mogen spreken (L 12:12-13 Ets tijt sint haer mijns verdriet - Dat mi mijns verdriete, B 8:9, 12 In mach bi haer sijn een ure - Si en laet mi bi haer duren). Aparte vermelding verdienen de slotspreukstrofe van L 2 met zijn van gheprint staet (vss. 17, 19) uitgaande vergelijkingenreeks Als troet in blude - Als doeght in ghude - Ende liefde in trouwen (vss. 20-22), en het middendeel van L 7 waar in vss. 8-13 steeds twee gelijke door verschillende voorzetsels of voornaamwoorden verbonden identieke begrippen - meestal lichaamsdelen - worden opgesomd. Tegenstellingen komen uiteraard ook buiten parallelle constructies voor. Zij kunnen onder meer met hulp van een negatie tot stand gebracht worden (L 4:1, 5 verghit En kan vergheten, vs. 13 niet - wel; B 8:9, 11 in (

243 genstellingen en/of door de volgorde van de zinsonderdelen te wijzigen. Vangen we hier weer, net als in de vorige subparagraaf, een glimp op van de techniek die de dichter gebruikt bij het creëren van versregelparen, met name grammatische? Ter afsluiting demonstreer ik aan de slotspreukstrofe van L 1 tot welk een huzarenstukje op het gebied van parallellen en tegenstellingen de dichter van deze verzen in staat is. L 1:17-22 Sijn doet, siin leven Es, die hem gheven Al muet, sier vrouwen Tweer oghen winken, Die wemuet scinken Sonder verdouwen.

Zoals al bij de bespreking van L 1 uiteen is gezet, ligt het subject met zijn opeenstapeling van vooropgeplaatste genitieven (vss. 19-20 sier vrouwen Tweer oghen winken) als kern middenin de strofe. Twee parallel verlopende bijvoeglijke bijzinnen omsluiten die kern: voorop een positief getinte (vss. 18-19 met muet), erachter een negatieve (vss. 21-22 met wemuet). Ook het openingsvers laat een parallel opgezette tegenstelling zien bij de persoonsvorm Es: Sijn doet siin leven. Het eerste deel daarvan (doet) vormt met de laatste bijvoeglijke bijzin de buitenste, het tweede (leven) met de eerste bijvoeglijke bijzin de binnenste schil om deze subjectkern. Met zijn gecompliceerde constructie heeft deze als verklarende samenvatting van het voorafgaande bedoelde didactische slotspreukstrofe - voor ons althans - zo zelf ook weer uitleg nodig.

3.5.4 Ambiguïteit Behalve een formeel hebben deze gedichten ook een inhoudelijk spelelement. Het eerste zagen we onder meer al in de woordherhalingen, (grammatische) rijmen en parallelle en tegengestelde constructies; het tweede, waar we ook in hoofdstuk 2 al mee kennismaakten, vormt het onderwerp van deze subparagraaf. Woorden, zelfs hele verzen kunnen door een andere syntactische of semantische benadering tot een afwijkende interpretatie aanleiding geven die eveneens binnen de context past. Men spreekt dan meestal van ambiguïteit, ook wel van polysemie.129 Worden bij een grammatisch rijmpaar zowel de syntactische als de semantische mogelijkheden ten opzichte van elkaar uitgewerkt - het meest extreem in de homoniemen - ook ‘losse’ rijmwoorden kunnen tot meer interpretaties leiden die dicht bijeen liggen of juist sterk uiteenlopen. Dat eerste zien we in L 2:11-12 Hi vonder in onghebonden Meneghe versche blodende wonde. De plaats van rijm-

129

Van Gorp (1998, p. 25) verwijst bij ambiguïteit naar de contextgebonden mogelijke dubbele, meervoudige of onzekere betekenis van een woord, woordgroep of zin. Hij beschouwt polysemie als het resultaat van metaforische of metonymische woordbetekenisuitbreidingen (p. 343) en vermeldt dat beide literaire verschijnselen als essentieel en fundamenteel voor poëzie gezien worden.


244 woord onghebonden geeft de mogelijkheden al aan: als adjectief bij het volgende substantief-rijmwoord wonde ‘niet verbonden’ en als bijwoord bij het voorafgaande vonder ‘open en bloot’. Ver uiteen lopen beide in de context passende interpretaties van rijmwoord dure, de eerste helft van een grammatisch rijmpaar in B 8:11. De ic mag hier nog niet een ure bij zijn dame doorbrengen (vs. 9) terwijl hij dat telker uren zou willen doen (vss. 10-11) en constateert dat es mi dure ‘dat (korte bij haar zijn) is kostbaar voor me’. Dure kan echter ook ‘schaars’ betekenen: ‘dat (bij haar zijn) overkomt me zelden’.130 Buiten het rijm is het vooral het betrekkelijk voornaamwoord die dat tot verschillende interpretaties leidt als er meer dan een antecedent mogelijk is. In L 4:11-13 Want ic haer lief eer dade Dan mi selver dies en blat Niet en acht dats wel en blade kan dies horen bij ic/mi selver en zou de ic liever haar een genoegen doen dan zichzelf, de ic die niets geeft om waardevolle zaken. Verwijst dies echter naar haer dan geeft zíj niets om ‘wat wel waarde heeft’, namelijk zijn toewijding. Meestal gaat het echter om meer woorden, woordgroepen of de zinnen die zich over een of meer verzen uitstrekken en die tengevolge van een andere syntactische en/of semantische benadering geringe tot aanzienlijke interpretatieverschillen opleveren. Zoals B 4:17 Doch storvic eer tonscouden waar de ic eerder ‘onschuldig’ of ‘ten onrechte’ zou sterven, maar tussen eer en tonscouden ook dan weggelaten kan zijn, waardoor de betekenis ‘eerder dan me te rechtvaardigen, verdedigen’ wordt. Nemen we Sijns herten hope uit L 16:22 als subject bij Wilt haer helen (vs. 21) dan staat er in vss. 20-22 dat ‘hij zou moeten wegkwijnen als de hoop van zijn hart (= de dame) zich wil verbergen’. Deze woordgroep kan echter ook het object bij vs. 20 zijn: ‘als hij haar moet verbergen waarop zijn hart hoopt’. In het eerste geval uit zij zich niet, in het andere zwijgt hij. Een heel vers is in L 3 aanleiding tot meer interpretaties. Na de inleiding in vs. 7 Wisten allen vrouwen ghuet volgt in vs. 11 de conclusie Si hilden drin die vrude. Daarin verwijst Si naar allen vrouwen ghuet. Voor hilden drin zijn er meer mogelijkheden: ‘verzwegen, hielden vóór zich’, ‘hielden toezicht op, beteugelden’ of ‘zagen’, misschien zelfs ‘vermoedden’. Die vrude kan ‘de wijsheid, het inzicht’ en ‘de verstandige’ betekenen, zodat we hier kunnen interpreteren ‘dan zouden al die vrouwen dat inzicht vóór zich houden’, ‘de verstandige dame daarin beteugelen’ of ‘daarin de wijsheid / verstandige dame zien, (vs. 12) die...’. Niet slechts een versregel kan door een andere syntactische en semantische benadering van interpretatie veranderen, in L 15:17-22 zien we iets dergelijks met een hele spreukstrofe gebeuren: 17 Die vor siin oghen Claer siet dat doghen Sier better trene 20 Die lieve bescheert Es hijs besweert Dats wonder clene.

130

Meer over deze en andere gesignaleerde gevallen van ambiguïteit is bij de bespreking van de afzonderlijke teksten te vinden.


245 Het verschil zit in de syntactische interpretatie van vss. 18-21 dat doghen... bescheert Es. Enerzijds past dat doghen Sier better trene als object in de betrekkelijke bijzin vss. 17-19 ‘Die voor zijn ogen duidelijk ziet het (door haar) toelaten van zijn bittere tranen’, waaraan een tweede betrekkelijke bijzin (weer met antecedent hij (
3.6 Woordelijke en parafraserende herhalingen Al zijn tot nu toe in de meeste paragrafen de spreukstrofen en het middendeel apart behandeld, dat wil niet zeggen dat deze delen in het gedicht ook apart func-

131

Dubbelzinnigheid en woordspel zijn uiteraard geen typische kenmerken van L en B of van Middelnederlandse lyriek. Voor het Franse hoofse chanson worden we daarover onder meer geïnformeerd door Zumthor (1972, p. 99-100, p. 140-142, p. 194-196, p. 206). Tervooren (1997, p. 3-8) vestigt de aandacht op plaatsen ‘in denen Sprache zum Spiel wird’ in de Franse lyrische traditie naar aanleiding van Heinric van Veldekes poëzie. Zie over het spel met semantiek en syntaxis in diens lyriek ook Willaert 1984, p. 53-57 en 1996, p. 4; voor de ambiguïteit in Hadewijchs Strofische Gedichten die zich van een geraffineerd spel op woordbetekenisniveau tot de interpretatie van een hele tekst kan uitstrekken Willaert 1984, p. 383, p. 387 en Reynaert 1991, p. 1-17. Schweikle (1977, p. 73-74; 1995, p. 210) stelt ‘Minnesang ist ambiguose Dichtung’.


246 tioneren of zelfs afzonderlijke gedichten zijn. Uit de notatie en de inhoud blijkt dat we wel degelijk steeds met één gedicht-in-drieën te maken hebben (vgl. 1.2.1 en 2, 3.1.3). In deze paragraaf wil ik laten zien op welke speciale wijze de beide spreukstrofen en het middendeel, ondanks al hun verschillen, toch hecht aaneen zijn gesmeed.

3.6.1 Woordelijke herhalingen Behalve de al gesignaleerde polyptota binnen dezelfde zin (vgl. 3.2.2) en de woordstamherhalingen in de grammatische rijmen (vgl. 3.3.2) komen er ook elders in de gedichten min of meer woordelijke herhalingen voor. Ter demonstratie kies ik B 1. We zien daarin de terugkeer van dienen als dienst (vss. 1-2), trouwe (vss. 2 en 7), onmote als utermoten (vss. 3 en 13), hem verdrote (vs. 4) als het grammatisch rijmpaar mi... verdroet/mi... verdroten (vss. 11-12), slevens (vss. 5 en 13) en de woordgroep uyt sire vrouwen herte... Ghesloten (vss. 6-8) die terugkomt als uyt haer herten sloet (vs. 9). De overige herhalingen zijn wederstoet/wederstoten (vss. 14-15 en 21), ghenoet/van ghenoten (vss. 16-17) als gheniet Van (vss. 19-20) en doet (vss. 18 en 24). Als we deze twee series herhalingen nu in de driedeling van het gedicht passen, blijkt dat de eerste - dienen/dienst en trouwe uit de openingsspreuk laat ik even buiten beschouwing - in de beginspreukstrofe en het middendeel voorkomt, de tweede vanuit het middendeel in de slotspreukstrofe terugkeert. Bovendien zijn beide series keurig gescheiden: woorden uit de beginspreukstrofe worden in de eerste helft (vss. 9-13) nogmaals gebruikt, in de tweede helft (vss. 14-18) wordt gepreludeerd op de slotspreukstrofe. B 1 is echter geen uitzondering, want in bijna alle teksten van L en B komen we dit hergebruik van woorden en hun distributie over de delen van het gedicht in grote lijnen volgens het zojuist geschetste patroon tegen. De frequentie waarmee dit gebeurt, laat wel verschillen tussen de teksten onderling zien. Zo bevatten ook L 16 en B 8 veel van dit type herhalingen, maar ontbreken ze totaal in L 5, L 8, B 3 en B 5. Voor L 8 kan ik dat niet verklaren, bij de overige drie zal het aan hun tekstverminking liggen, die in B aanzienlijk is. Bij de oneven gedichten van L kan het verlies van de beginverzen eveneens tot de teloorgang van woordelijke relaties tussen de spreukstrofe en het eerste stuk van het middendeel geleid hebben. Tot deze woordherhalingen reken ik ook de synoniemen in den beghinne - ierst uit de beginspreukstrofe (vs. 1) en de eerste helft van het middendeel (vs. 7) van L 6. Uit dezelfde delen van L 10 eveneens sprake-monde (vss. 4 en 11) en (worde) ghesont/ghesonde - gnase (vss. 12, 13 en 17) in de tweede helft van het middendeel en de slotspreukstrofe. Aan het gekozen voorbeeld B 1 valt al te zien, dat bij veel van deze woordherhalingen rijmwoorden - bij de grammatische ook rijmparen - betrokken zijn. Weer loopt hun frequentie voor de verschillende gedichten uiteen: hun aantal (14) in B1 is een uitschieter, in een paar teksten zoals L 3 en L 14 wordt de schaarse woordherhaling buiten de rijmwoorden om gerealiseerd. Om niet steeds de begrippen beginspreukstrofe, eerste en tweede helft/stuk van


247 het middendeel en slotspreukstrofe te hoeven gebruiken, duid ik deze delen verder als respectievelijk dl. 1, dl. 2A, dl. 2B en dl. 3 aan.

3.6.2 Parafraserende herhalingen De meeste teksten laten niet alleen woordelijke herhalingen tussen de delen 1 en 2A, 2B en 3 zien, ze realiseren daarnaast ook verbindingen tussen deze delen met elkaar minder exact dekkende synoniemen of omschrijvingen die ongeveer hetzelfde uitdrukken. Beide typen herhalingen zijn bij de bespreking van de teksten in hoofdstuk 2 al gesignaleerd. Aan de hand van L 12 zal ik duidelijk maken wat ik bedoel. In de delen 1 en 2A vind ik daar overeenkomsten tussen vergaet (vs. 2) en gae te niete (vs. 8), Dor... eens wijfs (vs. 3) en Om die scone (vs. 9). de delen 2B en 3 vertonen eveneens relaties: op verliet (vs. 14) en Ghetrout/trouwen (vss. 21, 22) nog eens versterkt door een toegevoegd te seer respectievelijk te verre, verliete (vs. 15) en lost (vs. 17). De herhaling met variatie haer mijns verdriet / mi mijns verdriete (vss. 12, 13) en cleine gheniete (vs. 16) keren terug als sijns verdriet (vs. 18). Ook in deze tekst begint er vanaf de tweede helft van het middendeel (vs. 12) weer een nieuwe serie herhalingen. Met uitzondering van het geamputeerde B 3 komen deze via parafrasen verlopende verbindingen tussen de delen 1-2A en 2B-3 veelal met inzet van rijmwoorden in alle gedichten voor, zij het niet steeds even frequent. Tekstverlies in of van bepaalde spreukstrofen van L en aanzienlijke beschadigingen aan sommige gedichten van B zullen ook bij dit type verbanden voor een vermindering van het aantal oorspronkelijk aanwezige relaties en de rijmwoorden daarin hebben gezorgd. Het vaststellen van dit soort verbintenissen tussen de tekstdelen verloopt echter niet altijd soepel. Er is ruimte voor twijfelgevallen zoals in L 8. Woordelijke herhalingen ontbreken in dit gedicht en relaties door middel van een synoniem of variërend woord springen niet dadelijk in het oog. Worden uyt Es en ebbende wort (vss. 1-3) weer opgepakt in ghelaten ‘verlaten’ (vs. 10), is Der minnen woet (vs. 5) wel te vergelijken met int thert ghevaet En kaens meer ghevaten (vss. 7-8)? Mag men een verbinding leggen tussen haten (vs. 11) en scinde (vs. 18), ovel baet (vs. 12) en claghen (vs. 19)? Als hier sprake is van parafraserende herhalingen dan zijn ze nogal vaag.

3.6.3 Afwijkende patronen Niet alle gevonden woordelijke en variërende relaties laten zich echter zo keurig in de delen 1 en 2A of 2B en 3 onderbrengen. Er zijn teksten waar we deze herhalingen alleen in de eerste helft van het middendeel (saghen L 5:7, 10), de tweede helft daarvan (si (n)ye L 9:12, 14, 15), het hele middendeel (pine(n) B 2:9, 10, 16), de begin- (dlijf en lief-Der schoenre L 14:1, 5 en 3, 6) of de slotspreukstrofe aantreffen (minne L 5:18, 22; lief L 13:18, 22).


Dergelijke herhalingen vinden ook plaats in twee niet-opeenvolgende delen waarbij ik 2A en 2B als afzonderlijke beschouw. Het kan gaan om de beide


248 spreukstrofen (L 1:5 en 18, 21 loent - gheven, scinken; B 2:4 en 22 te lede - leder), maar in de delen 1 en 2B (L 16:5 en 16 lijf; B 7:6 en 16, 17 misbaer) en 2A en 3 zien we ze eveneens (L 1:9 en 17, L 13:7, 8 en 20 leven-leeft). De laatste twee te bespreken afwijkende patronen gaan weliswaar uit van het al bekende type deel 1 met 2A en deel 2B met 3, maar deze relatie krijgt nog een extra uitbreiding. Bij 1 en 2A is dat in het volgende deel 2B (L 11:6 en 10, 11 verdriete pine, ellendicheden plus vs. 16 sericheden; B 7:7 (?) en 11 (d)lijf plus vs. 17 lijfs), bij 2B en 3 in het voorafgaande 2A (L 4:16 en 19 minne(n) plus vs. 10 minnen; L 10:12, 13, 16 en 17 worde ghesont/ghesonde, leven - gnase plus vs. 7 leven). Die extra herhaling kan zich echter ook in de slot- respectievelijk beginspreukstrofe bevinden. Het gaat dan om de delen 1, 2A en 3 (herte in L 2:3 en 9, 10 en 18, of ‘smart’ in L 3:5, 6 (claghe, metbedruven) en 9, 13 (liden, sleets) en 22 (commer)), of 1, 2B en 3 (minne(n)/minner/mint in L 2:3, 6 en 15 en 18, ook in L 6:2, en 12, 16 en 20, 21). De herhaling doet zich nu door de hele tekst heen voor, waardoor het gedicht al met één woord of parafrase tot een geheel gesmeed wordt. Wijken de patronen soms af van wat er voor de meeste woordelijke en variërende relaties in de vorige subparagrafen is vastgesteld, de frequentie waarop er ook hier van rijmwoorden gebruik wordt gemaakt doet dat niet. Ongeveer een derde van deze teksten realiseert zijn verbintenissen tussen de delen geheel buiten de rijmwoorden om (zoals L 14:1, 5 en 3, 6 en B 7:7 (?), 11, 17). In het restant worden ze mede ingezet bij het leggen van deze verbanden. Dat levert in een aantal gevallen gedichten op waarin àlle bij dit type relaties gebruikte woorden in rijmpositie staan (B 7:6, 16, 17 misbaer, L 10:3, 9, 10, 20 herte/gront/muet). Een verklaring voor de geconstateerde afwijkingen in de relatiepatronen is in het woordmateriaal te vinden. De meeste van deze verbindingen komen namelijk met de woorden minne, lief, lijf, herte/gront en leven tot stand die alle voorkomen in de lijst van meest frequente lexemen (p. 199 tabel 1). De overige worden op een paar na geëffectueerd met behulp van woorden die tot het betekenisveld ‘smart’ behoren (pine, noet), ‘smart’ genereren (versmaet) of die ik zou karakteriseren als ‘hoop op betere tijden’ (loent, gnase). Kortom, sleutelwoorden die we in deze gedichten van L en B, waar de hoofse minne didactisch behandeld en lyrisch bezongen wordt, mogen verwachten en die daardoor de grenzen van de gebruikelijke gebiedsdelen gemakkelijk kunnen overschrijden.

3.6.4 De tweeregelige spreuken in B Bij de behandeling van deze spreuken in 3.1.4 is er alleen gekeken of de tekstjes een relatie hebben met de gedichten waar zij boven of onder geplaatst zijn, op het deel van het gedicht waar zo'n verband mee bestaat ben ik daar niet ingegaan. Het blijkt nu dat de openingsspreuk woordelijk of parafraserend met de delen 1 (B 1:2 en 7 trouwe), 2 (B 4:1 en 10 alle creaturen132) of 3 verbonden kan zijn (B 7:1 en 22 te vreden). Als er in B zo'n relatie bestaat tussen de delen 1 en 2A of 2B en 132

Met dl. 2 alleen een woordelijke, met dl. 1 ook een parafraserende relatie (vs. 3 Alle die Ghode weten).


249 3, kan de openingsspreuk daarbij aansluiten (B 2:2 Liefs lief ontien en vss. 8 en 12 haer ontien, respectievelijk B 8:1, 2 lijfs/dlijf en vs. 14 dlijf en vs. 20 slijfs). Voorts komt het woord lief zo frequent in de tweeregelige spreuken voor, dat het in de openingsspreuk, dl. 1, dl. 3 en de afsluitende spreuk (B 4:2 en 4 en 24 en 25, 26) of in de openingsspreuk, dl. 1, dl. 2B en de spreuk aan het slot kan voorkomen (B 6:1, 2 en 3, 5, 7 en 17 en 25). Relaties van de afsluitende spreuk daarentegen zien we alleen in B 7 met lijf (vs. 25) dat in dl. 1 (?) (vs. 7 ?), dl. 2A (vs. 11) en dl. 2B (vs. 17) terugkeert, en wive (vs. 26) dat bij vrouwe (vs. 19) in dl. 3 aansluit. Het is dus voornamelijk de openingsspreuk die een woordelijke of parafraserende relatie met (een van) de drie delen van het gedicht kan onderhouden of nog een extra toevoeging aan de geijkte verbintenis dl. 1-2A of dl. 2B-3 geeft. Onder de woorden die zo'n verband realiseren bevinden zich nogal eens rijmwoorden, met dien verstande dat er gedichten zijn waar in de herhalingen tussen openingsspreuk en de rest van de tekst geen enkel rijmwoord voorkomt (lief in B 4), maar dat we ook teksten aantreffen met relaties waar steeds een rijmwoord bij betrokken is (B 7:1-2, 22-23 vreden:scheden en vss. 19, 26 vrouwe, wive). De meeste woorden en omschrijvingen passen in het register van de hoofse lyriek. Er is dus geen wezenlijk verschil in de wijze waarop dit type relaties en die in de ‘afwijkende patronen’ (3.6.3) tot stand wordt gebracht.

3.6.5 Drieluik Op dit punt gekomen kunnen we het volgende vaststellen. Met uitzondering van het verminkte B 3 bevatten alle Lundse en Brusselse gedichten, weliswaar in een wisselende frequentie, de hiervóór geschetste herhalingen tussen de verschillende delen van het gedicht waar vaak rijmwoorden bij betrokken zijn. Verreweg de meeste van deze relaties zien we tussen de spreukstrofe en het eerste stuk van het middendeel of het tweede stuk ervan en de slotspreukstrofe. Bij woorden of parafrasen die op een van dat patroon afwijkende wijze terugkeren, betreft het voornamelijk sleutelwoorden en omschrijvingen die tot het register van de hoofse lyriek behoren. Dat er door het middendeel een scheiding loopt is ook al geconstateerd bij de bespreking van de grammaticale bouw ervan (3.5.2) waar precies op de helft na vijf verzen, soms echter ook al na vier, een nieuwe gedachtelijn wordt opgezet en uitgewerkt. Het blijkt nu dat de scheidslijn tussen de delen 2A en 2B zich meestal exact op diezelfde plaats bevindt: er kan daar een relationele en grammaticale streep worden getrokken. Als deze beide scheidslijnen niet samenvallen is er op die plaats vaak een onzekerheid in de interpretatie (L 3, L 15; zie hoofdstuk 2). Ernstig tekstverlies maakt de plek waar deze lijn in B 5 en B 7 loopt lastig te bepalen. Met twee spreukstrofen die een middendeel flankeren waarmee ze inhoudelijke, didactische relaties hebben die niet verder gaan dan de helft ervan, doet de constructie van zo'n Lunds en Brussels gedicht me aan een drieluik denken. De drie panelen hebben elk hun eigen specifieke kenmerken, bijvoorbeeld in rijm, metrum en grammatica. Door hun inhoud en het gebruik van gelijke woorden en pa-


250 rafrasen zijn zij echter ook hecht aan elkaar verbonden. Dit blijkt eens te meer als men het drieluik dichtklapt. De beide zijluiken (bij het gedicht: het boven- en het onderluik) vallen dan over het middendeel heen en wel zo, dat elk spreukstrofeluik het deel waarmee het die overeenkomsten heeft, precies afdekt. De plaats waar beide luiken elkaar ontmoeten is die van de relationele en grammaticale scheidslijn, een lijn waarop de na vijf verzen in het rijmschema optredende herhaling (dedee) ook nog eens de aandacht vestigt.

3.7 Thematiek In de vorige paragraaf zijn de woordelijke en parafraserende herhalingen binnen een gedicht en de locaties waar dat gebeurt ter sprake gebracht. Aan de inhoudelijke lading van die herhalingen is echter nog weinig aandacht besteed. Met het behandelen van het laatste constructie-element uit het register - de thematiek waarmee en waarbinnen de gedichten vorm hebben gekregen - ga ik daar nu op in. Vooral in hun middendeel doen deze teksten sterk denken aan hoofse liefdeslyriek. In die lyriek zingt een ‘ik’ van zijn liefde voor en vurig verlangen naar een zowel uiterlijk als innerlijk volmaakte dame, die hij als haar nederige dienaar eeuwig trouw zweert. Al beantwoordt zij tot nu toe zijn liefde niet, hij blijft op haar gunstige gezindheid hopen. Bij alle verdriet dat uit deze situatie voortvloeit, schenkt de gedachte dat de liefde van hem een beter, edeler, hoofser mens zal maken toch vreugde.133 Of die indruk juist is, zal uit de inventarisatie van de verschillende in de gedichten voorkomende motieven moeten blijken.

3.7.1 Inventarisatie van de motieven134 Vanuit de optiek van de minnaar, die de in de derde persoon gestelde algemene didactische minne-uitspraken uit de spreukstrofen relateert aan zijn eigen liefdessituatie en die in het middendeel als lyrisch-ic bezingt (vgl. 3.1.2 en 3), worden we langs die motieven geleid. Zoals bij de bespreking in hoofdstuk 2 al is vastgesteld, lijkt L 2 daarop een uitzondering maar in vss. 7-16 blijkt uit de context dat ook daar de ic, al wordt dat woord geen enkele keer gebruikt, zich uit: Als iemand miin hert (vs. 9) tot op de bodem zou leeghalen zou hij daarin vinden... Dit verslag in de hi-vorm wordt het hele middendeel door volgehouden. Allereerst bekijk ik wat er op de dame betrekking heeft. Geheel in haar ban beschrijft de ic het uiterlijk van zijn aanbedene. Als hij het heeft over haar liif dat sonder blame ‘smetteloos’ is (L 6:9-11), haar sute aensicht of ghelaet (L 2:14, L 8:9) en haer mont (L 8:9) die hij net als de Minnesänger het epitheton roet rosen vaer ‘rood, rooskleurig’ geeft (B 3:9) komt hij nauwelijks verder dan algemeenheden.

133 134

Willaert 2000, p. 227; vgl. Reynaert 1999, p. 143. Zie voor de nu volgende tekstplaatsen ook hun bespreking en eventuele literatuur in hfdst. 2 Tekst en uitleg.


251 Ook bij haer oghen blijft hij binnen de conventies als hij ze bluyende ‘vrolijke’, gluyende ‘vurige’ noemt en vermeldt dat ze vlinken ‘flonkeren’ (L 1:11).135 Zij wordt voorts door hem aangeduid als die ghuede (L 3:8), die scone (L 12:9, L 14:6), die wel ghedaene (L 15:11), liefs(t) aire wiven (L 13:22) of alre creaturen (B 8:13), met haren sueten name (L 6:8), zij heeft haars gelijke niet (B 6:17 Lief sonder gheghade) en is zijn hartsvriendin (L 7:20 Sijns herten druit). Volgens een bekend motief vertoeft zij in dat hart waar zij vast in besloten is (B 1:10-11), in het allerdiepste (L 1:14-15) en als het aan de ic ligt (B 4:18) zal zij daar blijven. Een afdruk van haar gezicht valt in zijn bloedende hartewonden te ontdekken (L 2:12-14). Een ander motief rept van de mogelijkheid in haar ogen, die onweerstaanbaar lokken (L 1:12-13), te verdwalen, uit de koers te raken tot de verdrinkingsdood toe (L 16:1-10; L 1:16?). Met al haar aantrekkingskracht kan zij echter ook onbetrouwbaar blijken te zijn en zo een vreselijk verdriet bij hem teweegbrengen (L 6:5, 14-15, 21-22; L 12:20-22). Het gevolg is, dat zij hem beurtelings aantrekt en afstoot (L 5:11 Sies mijn vlien, mijn jaghen). Zo komen we bij de relatie tussen dame en minnaar waar de ic op hoopt en naar streeft. De Europese hoofse lyriek schetst hun verhouding vaak in termen die ontleend zijn aan de feodale wereld. De dame is daarbij de (leen)heer van de minnaar, hij is haar vazal. In die hoedanigheid is hij verplicht tot (minne)dienst.136 De ic hoopt dat zij hem daartoe zal oproepen (L 11:12-14, 17-19). Ook de minne heeft hem geadviseerd in haar dienst te treden (L 6:12-14), maar als zijn dienst haar meshaeght (B 8:2) en zij deze versmaet (B 6:14) is zijn weerzin ertegen heel begrijpelijk (B 1:1-2). Met dat van de dienst hangt het motief van het loon samen (loen, bate)137 dat hij voor zijn inspanningen hoopt te ontvangen, als zij tenminste haar goedgunstigheid toont en beloont wie dat verdient (L 1:4-6). Daarentegen kunnen trouwe en dienst ook niets opleveren (B 1:2 en coemt te baten), kan zij hem haten of de spot met hem drijven waardoor hij een ovel baet (L 8:11-12) en cranken loene zou ontvangen (L 14:20-22). Voor al dat leed (dversuren) mag zij hem wel dusentfout ersturen ‘vergoeden’ (B 8:17-18). Wordt er in L 14:12-13, waar de dame de ic als erfenis die hij wel moet aanvaarden - doghen ‘verdriet’ nalaat, gezinspeeld op een eveneens aan de feodale instellingen ontleend beeld, namelijk dat van de minnaar als erfgenaam van de minne?138 Een ander aspect van de feodale relatie tussen dame en minnaar is zijn onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan haar.139 Op haar bevel (So heet sijt bevouden) zal de ic niet van haar scheiden (B 4:12-13), haar ghebot kan een vurig verliefd hart onmogelijk vergeten (L 4:4-6), voor haar heeft hij groot ontzag (B 6:3). Dat brengt de

135 136 137 138

139

Voor het vrouwelijk schoonheidsideaal zie o.a. Dragonetti 1979, p. 251-252 en Bumke 1987, p. 452. Vgl. Dragonetti 1979, p. 61-84; Hogetoorn 1988, p. 58; voor de minnedienst ook Bumke 1987, p. 507-513. Dragonetti 1979, p. 77-84 (guerredon ‘beloning’), p. 84-85 (gage, salaire). De minnaar kan echter ook van de dame zijn erfgename maken. Zie voor beide mogelijkheden Dragonetti 1979 bij de ‘autres termes empruntés aux institutions féodales’, p. 87-88. Vgl. Willaert 1984, p. 164. Vgl. Vasallität in LexMA 8, 1417; Dragonetti 1979, p. 72-77.


252 ic soms in conflict met Gods wetten. In weerwil van de Heilige Schrift (Boven der scrifturen pade) blijft hij om haar in de liefdesnarigheid (L 4:7-10) en als zij 't beveelt verzaakt hij Gods geboden ten gunste van de hare, als dat haar ten goede zou komen (B 6:9-13; vgl. 15-16?). In B 4:9-13 zijn die geboden niet tegenstrijdig. Honoreert men de in hoofdstuk 2 voorgestelde secundaire betekenislaag van L 2:7-16 dan heeft de minnaar zich zelfs met een liefdescontract aan zijn dame-landsheer gebonden. Met dit motief hangt dat van zijn onbaatzuchtige houding samen: niet alleen waardeert hij haar boven geld of goed (L 4:12-13, L 16:12-14), hij stelt vooral steeds haar belang boven het zijne. Zo zou hij eerder haar een genoegen doen dan zichzelf (L 4:11-12) waarbij hij zijn eigen persoon en alles op aarde vergeet voor haar gebod (L 4:1-3; vgl. B 3:1-2?) en - als dat haar voordeel zou opleveren - is hij bereid nog verder te gaan dan zij van hem durfde vragen (B 6:6-8). Tot de feodale motieven wordt eveneens de trouwe gerekend. Zoals een vazal met het zweren van een eed van trouw de relatie met zijn leenheer bekrachtigt,140 zo bindt de trouw de minnaar aan de dame. Liefde en trouwe zijn dan ook twee begrippen die bij elkaar horen (L 2:22).141 De minnaar gewaagt van die trouw (B 7:20) en zendt haar als getuige daarvan een salut d'amour, een liefdesgedicht in briefvorm (L 7:21-22). Desondanks sluit ze hem buiten haar hart (B 1:6-8) en beloont zijn trouwe noch dienst (B 1:2). Voorts deelt de ic in een ook door de Minnesänger gebruikte formuleachtige wending (vgl. 3.2.3) mee, dat hij haar al vanaf haar kindertijd heeft liefgehad (L 9:7-9). Elders horen we eveneens iets over een eerste kennismaking (L 6:7-9, vgl. vss. 1-2). In een aantal gedichten ziet hij uit naar haar welwillende houding, bijvoorbeeld als zij acht slaat op zijn verdriet (L 1:7-8; B 8:18?), zijn verwarring tot rust brengt (L 16:14-15) en hem muet geeft (L 1:18-19) of guets gunt (L 10:21, vgl. vs. 16). Nog heerlijker zou het zijn, als zij hem haar gevoelens zou laten merken (L 9:17-22; L 10:3-4, 10-11). Ooit hoopt hij via de vijf treden van de liefdesladder (gradus amoris) tot een innige omhelzing met haar te komen (L 7:7-13). In B 5 zagen we dat er van een wederkerige liefde tussen beide partners sprake lijkt te zijn, waarbij zij elkaars wederhelft vormen en in elkaars persoonlijkheid opgaan (B 5:1-8). In het middendeel blijkt echter dat dit alleen voor de ic geldt, haar reactie blijft nog uit (B 5:9-13). Over dat uitblijven van die reactie, het door haar niet beantwoorden van zijn gevoelens worden we in verreweg de meeste teksten geïnformeerd. Ook als er geen sprake is van een realiteit voelt de ic die situatie dreigen. Daarbij duiden de spreukstrofen haar een paar keer verhuld met het algemene men aan (L 8:18; L 14:18, 21; B 8:4). Ze is hardvochtig (B 6:18), hem niet gunstig gezind (L 4:15-16, L 11:8), geeft geen zier om hem (L 15:12-13) en versmaadt hem en zijn minnedienst (L 14:3, B 6:14) die haar mishaagt (B 8:2). Ze handelt er ook naar. Ze drijft de spot met hem

140 141

Zie over deze procedure LexMA 8, 1416-1418 (Vasallität); vgl. Bumke 1987, p. 418. Over trouw als vast element in de code van de hoofse minne Vekeman (1981, p. 76) die naast L 2:22 ook twee verzen uit Veldekes lyriek aanhaalt: mich bindent sô vaste die eide, minne und triuwe beide (MF 63, 25-26 (p. 128)). Voor minne-dienst-trouwe in het Gruuthuse-liedboek zie Reynaert 1999, p. 156-157, p. 191-192, p. 196. Dragonetti 1979, p. 64-71: ‘amour et fidélité’.


253 (L 14:5-6, 21; L 15:15-20) of wendt haar blik af (L 16:8-9), ontvlucht hem (L 12:9) en laat hem in de steek (L 13:14). Ze wijst hem af (L 11:7, L 12:12, B 8:4-6), zet hem aan de kant (L 13:21) onder meer door hem buiten haar hart te sluiten (B 1:9) en weg te sturen (L 9:14-15, B 8:12). Kortom, ze hoeft hem niet, hij kan haar niet krijgen (L 7:16, L 13:19). Deze omstandigheden scheppen de voorwaarde voor het hoofdmotief van de gedichten: het verdriet van de minnaar dat voortkomt uit zijn vergeefse liefde voor de dame. De ic lijdt om en door haar (vgl. L 3:8-9, B 2:9-10) en groot is het aantal synoniemen - die vaak als rijmwoord gebruikt worden zoals leet, noet en pine waarmee in bijna elke tekst aan die smart uitdrukking wordt gegeven. Wat daarvan de gevolgen voor de minnaar zijn komen we via voorspelbare motieven te weten. Die gewagen naast het storten van tranen (L 4:14, L 15:14-15 en 18-19) van een gewond hart dat gespleten en vol verse bloedende wonden (L 2:2-3, 12-13), doorboord (L 3:14-15) en gekerfd is (L 14:16). Van liefde als een ziekte waartegen geen kruid gewassen is (B 2:14-17 medicine?) en de hoop op genezing flinterdun (L 10:12-13, 17 met ghesont en gnase in tegenstelling tot ‘sterven’; L 15:7-8 gheen wederkeren, gheen erkuveren; L 6:4 minne eerst als bute van rouwe; ook B 8:24?).142 Maar ook van een labiele geestelijke toestand waarin de ic dol wordt (L 3:16), in verwarring verkeert (L 12:20, L 16:15), bang is voor lijf ende sins (B 8:1) en in zijn liefde zich als een dwaas gedraagt (L 6:21-22, L 12:20-22).143 Op verdriet en ziekte is het motief van de dood een logisch vervolg. De ic voorziet dat hij aan zijn liefdesleed zal sterven (L11:9, L 14:7-8, L 15:9-13, L 16:14, B 1:18). Hij verlangt ook naar die dood die te verkiezen is boven al dat lijden (L 8:20-22, L 13:17-19, B 1:22-24) en hoopt dat zijn stervensuur spoedig mag slaan (L 13:13, L 14:11). Zonder haar ervaart hij zijn leven als zinloos (L 13:20, L 14:1-3, B 1:4-5 en 12-13). Alleen in L 12:7-8 gaat hij te gronde (te niete), omdat hij door zijn liefde voor haar eer en aanzien verloren heeft, zonder eraan te overlijden (vss. 1-3). In B 4:16-17 neemt hij alle schuld van het liefdesverdriet op zich en zou eerder dusent dode sterven dan de dame te verloochenen (vss. 22-24). Dit doodsmotief staat een paar keer in tegenstelling tot dat van het in leven blijven. Naar welke zijde de balans doorslaat is weer van de dame afhankelijk. Als haar ogen hem aanmoedigen (L 1:17-20), zij hem haar diepste innerlijk openbaart (L 10:12-22) en zijn verwarring gladstrijkt (L 16:14-16) zal hij overleven, anders wacht onverbiddelijk de dood. Ook de watermetaforiek is gerelateerd aan liefdesverdriet en ondergang. Allereerst denk ik dan aan L 16 waar de minnaar weerloos ten onder kan gaan in haar ogenzee (vss. 1-6), uit de koers raakt en verdwaalt in een ziedend, peilloos diep water (vss. 7-10) en in de slotspreukstrofe rijkdom vergelijkt met de hoeveelheid waterdruppels in de Rijn. De beginspreukstrofe van L 8 gebruikt voor het afnemen

142 143

Dragonetti 1979 rangschikt de motieven ‘l'amour-blessure’, ‘l'amour-maladie’ en ‘recouvrer’ ook onder de ‘autres termes empruntés aux institutions féodales’, p. 102-105. Willaert 1996, p. 5 bericht naar aanleiding van Veldekes eerste lied over deze zinsverbijstering, die bij de (Rijnlandse) Minnesänger Tumpheit, de troubadours foudatz en de trouvères folie (d'amour) heet.


254 van de minne het beeld van de overgang van vloed naar eb (vs. 3-5 Daer ebbende wort Die vreeslec vloet Der minnen woet). Slechts kort wordt de liefdesellende vergeleken met die van (gevaarlijk) stromend water in L 4:9-10 int ghewat ‘maalstroom’ Dier minnen ghewade en L 12:10-11 in desen vliete Van mengherhande mesniete. Met het beeld van de dame die tot op de bodem van zijn hart gezonken is, dieper kan niet, en de ic die moet verdrinken in verdriet refereren ook de rijmwoorden sinct/sinken:verdrinken in L 1:14-16 aan water, al wordt dat niet genoemd. Vreugde en verdriet zijn als begrippenpaar ‘een van de wezenskenmerken van de hoofse minnelyriek’ (Willaert 1984, p. 51). Naast de vele verzen waarin de ic al dat liefdesverdriet uiteengezet heeft, horen we echter slechts zelden iets over zijn vreugde. Die is nooit in het heden gesitueerd, maar altijd iets wat voorbij is (L 8:1-2 Al vruedden uyt Es; B 1:16-17 Alle vroude dier ic ghenoet Ende van hadde ghenoten) of waar op wordt gehoopt voor de toekomst (L 7:14 So mochtic blidelic maken sanc) en dat weer in de macht van de dame ligt (L 13:14-15 alsi mi begheeft Mi dede al vroude begheven). Andere woorden lijken ook op een vreugdevolle situatie in het verleden (L 3:12 Die mi eerst al liefs ontluet) en de toekomst (L 10:8 Dat waer een salich stonde, vs. 13 troest van ghesonde; B 1:19 troests gheniet; B 2:21 in rasten wale) te zinspelen.144 De oppositie vreugde-verdriet zien we maar een paar keer (L 1:19, 21 muet-wemuet, L 3:12-13 liefs-sleets, B 1:14, 16 wederstoetvroude). In welk verband het woord jollijt (B 6:19) gebruikt wordt is niet meer na te gaan; wonnentlike hoort bij het lokken van haar ogen (L 1:12). Nog zo'n klassiek motief in een hoofse liefdessituatie is dat van het helen, het geheimhouden van de liefde. Voor de schijn kan de minnaar dan een andere kant opkijken, iets anders beweren (B 4:19-21) of mag hij zijn hartelief zelden spreken of zien (L 7:17-20). Haar laat hij zijn gevoelens wel weten (L 9:20-22; L 16:20-22 met helen). Die geheimhouding is nodig omdat de jaloerse kwaadsprekers, de niders, met hun roddel en achterklap (L 6:19 quaets gherede, L 7:17 melden, B 2:24 Ghevensde tale; B 3:19, 24 brijft, laster?) hem kwellen (L 11:22 seer verladen), vernietigen (B 2:18 dwinen) en eropuit zijn de liefdesrelatie te verstoren (B 1:25-26, B 4:7-8). In B worden deze lieden als wrug(h)er ‘verrader, verklikker’ en verreder, in L meer verholen (L 7:17 dor melden, L 11:21 swaren ghasten, L 6:18-19 jalasien, quaets gherede) aangeduid.145 In L 5:7-10 strooien volgens de ic ook vriende oft maghen kletspraatjes (al mar saghen) rond, in B 4:1-2 en 10-12 zijn het alle creaturen die een wig tussen ic en dame willen drijven. Roddel en jaloezie kan hij echter ook aan zichzelf te wijten hebben door een dwaze liefde te koesteren (L 6:17-22). Ondanks alle teleurstelling en tegenwerking volhardt de ic standvastig in zijn liefde voor de dame. Van haar zal hij niet scheiden (B 4:1-2, 10-12), hij zou alles

144

145

In de klassieke hoofse minnelyriek is de overgang van verdriet naar vreugde door toedoen van de dame zeer courant (Willaert 1984, p. 53). Dat tegenover de uitgebreide woordenschat van het verdriet die van de vreugde een relatief beperkte omvang heeft, veronderstelt Willaert (1984, p. 147, p. 427 n. 123 a) voor de hoofse troubadourslyriek en constateert hij bij die van Hadewijch. Zie voor wrugher B 1:26, B 2:18, B 4:7 en MNW 9, 2884 (2), verreder in B 2:23; vgl. Rooth 1928, p. 36.


255 eerder in de steek laten dan haar (B 6:3-5) en voor het verdriet en de pine zal hij niet weglopen (B 2:3-11). Hij kan immers niet anders (B 8:15-16, 19-21), al ware het beter als hij zich bij de vergeefsheid van zijn inspanningen zou neerleggen (L 4:20-22).

3.7.2 Evaluatie van de thematiek De thematiek van de gedichten blijkt niet wezenlijk af te wijken van die welke we in hoofse liefdeslyriek aantreffen. De minnaar (ic in het middendeel, hi in de spreukstrofen) staat ook hier in vuur en vlam voor een dame (si) die zijn gevoelens niet beantwoordt. In aan de feodaliteit ontleende motieven worden zijn afhankelijkheid en zijn inspanningen verbeeld. Hoofdmotief is het in elke tekst terugkerende verdriet dat hij door en om haar lijdt en waartegenover maar heel weinig vreugde staat, die hij eens smaakte en waar hij voor de toekomst op hoopt. Anders dan de talrijke woorden voor ‘verdriet’ staan die voor ‘vreugde’ nooit in rijmpositie. Het verloop van de motieven in een gedicht is het best te demonstreren aan het middendeel. De ic begint met uiteen te zetten hoezeer hij lijdt en verdrietig is door de negatieve houding van de dame, of hoe belangrijk zij in zijn leven is, of welke gedachten en wensen hij koestert over een contact met haar. De in de tweede helft opgezette nieuwe gedachtelijn (vgl. 3.5.2) kan daarna een van de volgende verbindingen leggen: de ic hoopt op haar aandacht, hij wordt door haar aangetrokken, ze geeft niet om hem, hij kan niet zonder haar, zijn inspanningen zijn vergeefs. Bijna altijd sluit het middendeel in mineur af met verzen waar verdriet en dood een belangrijke rol in spelen. Zijn daarbij in L vreugde of verdriet, leven of dood voor de ic afhankelijk van de houding die de dame ten opzichte van hem aanneemt, in B stelt hij althans in de overgeleverde verzen ook nog dat hij zich niet aan dat verdriet zal onttrekken en niet van haar zal scheiden. Opmerkelijk bij de in L gesignaleerde afhankelijkheid van de minnaar is de opvatting in de tweeregelige openingsspreuk en de beginspreukstrofe van B 5, dat minne een verbond tussen twee partners is en van hen een eenheid maakt, dat zij elkaars wederhelft vormen en tot een ongedeeld geheel worden door elkaar hun persoonlijkheid te schenken. Weliswaar blijkt in het middendeel dat de dame dat niet doet, maar de opvatting dat twee liefdespartners gelijkwaardig zijn en er tussen hen geen feodale verhouding bestaat, is de dichter van deze verzen kennelijk niet vreemd.146 De met liefdesverdriet en ondergang verbonden waterbeeldspraak komt alleen in L voor, tenzij de afsluitende spreuk van B 2 in vs. 25 na grondeloes ook een woord voor ‘water’ bevatte. Consequenties met betrekking tot de ontstaansplek

146

Reynaert 1999, p. 195-196 ziet deze gelijkwaardigheid ook in het Gruuthuse-liedboek en denkt aan een ‘burgerlijk concept van de liefde’ en een stedelijke omgeving, Willaert sprak naar aanleiding van diezelfde liederenverzameling over een ontwikkeling vanuit het feodale schema tot een klerikalisering van het concept met liefde als een zaak van twee gelijkgezinden (lezing op het symposium ‘Het Nederlandse lied tot 1600’, 1-9-2001).


256 van de gedichten of de achtergrond van de dichter(s?) durf ik er echter niet aan te verbinden. Aan het begin van deze thematiekparagraaf is vermeld, dat in hoofse lyriek de minnaar vreugde kan putten uit de gedachte dat de liefde hem tot een beter mens zal maken. Dit motief heb ik echter in de gedichten niet aangetroffen. Bij de behandeling van het betekenisveld ‘vreugde’ is er al op gewezen dat deze steeds in het verleden of in de toekomst gesitueerd wordt. Of deze vreugde nu verdwenen is of dat de ic erop hoopt, ze is altijd verbonden met de houding van de dame ten opzichte van de minnaar. Een ander uit de liefdeslyriek bekend motief dat in deze teksten ontbreekt, is dat van de Natureingang. De tekst opent dan met een korte aanduiding van het seizoen - meestal dat waarin de natuur ontluikt of in volle bloei staat - dat in overeenstemming is met de gemoedstoestand van de ic/minnaar of daar juist in schrille tegenstelling mee staat. Naar aanleiding van dit motief bij Veldeke en de Natureingangtypen in Hadewijchs lyriek merkt Willaert op, dat de populariteit ervan eind 12e - begin 13e eeuw bij de troubadours, trouvères en Minnesänger duidelijk afneemt, maar dat niet alle Noordfranse en Duitse dichters het gebruik ervan staken.147 Dat zou kunnen passen bij het voorkomen ervan bij Hadewijch en het ontbreken in L en B. De aansluiting van de hier gebruikte motieven bij die welke we uit hoofse liefdeslyriek kennen, gaat vooral op voor het middendeel met zijn lyrische ic. Gezien hun bijzondere relatie met dit tekstdeel (zie 3.6) bevatten de beide flankerende spreukstrofen die motieven uiteraard ook, maar hun toonzetting is anders. Hier zingt geen lyrisch ic over de hoofse minne, maar worden er vanuit de algemene optiek van een hi/die over dat onderwerp didactische uitspraken gedaan. Die verschaffen het juiste belerende kader bij hetgeen de ic bezingt en daar en in de tweeregelige spreuken van B komen we dan ook bijna alle gevallen van personificatie van de minne tegen (L 5:20-22, L 6:17-20, B 2:3-8, B 1:25-26, B 5:2).148 Aan het slot van dit hoofdstuk komt de vraag of de spreukstrofen nu het middendeel van uitleg voorzien, of dat het middendeel juist als lyrische demonstratie van de didactiek gezien moet worden, aan de orde. Of de driedeling misschien een echo is van de klassiek voorgeschreven inrichting van een tekst in drie delen - een inleiding (proemium), behandeling van de stof (narratio) en afsluitende samenvatting (conclusio) - wordt in 4.5 bij het profiel van de dichter te berde gebracht.

147

148

Willaert 1984, p. 47-51 (Veldeke), p. 88-135 (typen bij Hadewijch), p. 33, p. 402 n. 78 (afnemende populariteit), p. 131 (gebruik in de 13e eeuw). Jackson 1980, p. 17 stelt dat de Duitse dichters dit motief minder gebruiken dan hun Romaanse voorgangers. Rooth 1928, p. 14 verklaart het ontbreken ervan uit de overheersende toonzetting in mineur van deze gedichten. Daarbuiten in L 6:12-14 en wellicht ook in L 14:15-16. Zie over de gepersonifieerde minne in de profane lyriek van de 13e eeuw Reynaert 1981, p. 342-355.


257

3.8 Belendende percelen Met de titel van deze paragraaf wil ik aangeven dat er naast de teksten van L en B andere uit de (vroege) Middelnederlandse lyriek gelegd kunnen worden, waarin bepaalde formele verschijnselen of formuleringen eveneens voorkomen. Eerder in dit hoofdstuk is bijvoorbeeld het ook elders aangetroffen gebruik van de spreukstrofe, de woordherhaling en het grammatisch rijm aangestipt. Het merendeel van de herkenningspunten op woordniveau is al bij de bespreking van de teksten in hoofdstuk 2 vermeld. Het bovengenoemde materiaal wordt nu bijeengebracht. Soms krijgt het Middelnederlandse een aanvulling, te vergelijken verschijnselen en formuleringen uit daarbuiten gelegen gebieden komen hier veelal voor het eerst ter sprake. Naast het Middelnederlandse veld kunnen het Middelhoogduitse en het Oudfranse immers eveneens als belendende percelen gezien worden. In zekere zin geldt dat tevens voor het Mediolatijn, dat geografisch weliswaar al deze terreinen bedekt maar dat zich onder meer via het onderwijs ook steeds naast elk daarvan bevindt. Verbanden tussen de belendende percelen geven geen uitsluitsel over de wijze waarop en de richting waarin de verbindingen tussen deze buurgebieden liepen. Het zegt evenmin iets over de chronologie van hun lyriekbebouwing. Er blijkt alleen een zekere gemeenschappelijkheid uit. Wellicht kan het volgende materiaal mede bijdragen tot een studie die zich op het beantwoorden van deze vragen richt.

3.8.1 Binnen het Middelnederlands Een aantal van de ook buiten L en B bestaande spreukstrofen is al in 3.1.2 gememoreerd. Met een wereldlijke of geestelijke inhoud kunnen ze als losse tekstjes of strofen van langere gedichten voorkomen, ingebed zijn in epische teksten of deel uitmaken van verzamelingen rijmspreuken. Opmerkelijk is dat in Hadewijchs Strofische Gedichten het Abgesang soms een sententieuze uitspraak bevat in zes korte verzen met twee of drie heffingen en een spreukstroferijmschema (nrs. XV en XXVI).149 Net als in B worden spreukstrofen ook elders wel voorafgegaan door samenvattende tweeregelige spreuken of ermee afgesloten (vgl. 3.1.4 en n. 11). De strofevorm van het middendeel is daarentegen in de Middelnederlandse lyriek nog niet aangetroffen (vgl. 3.1.3 en 3.9). Het toepassen van woordherhalingen (polyptota) beperkt zich evenmin tot de Lundse en Brusselse gedichten. Dit verschijnsel werd al gesignaleerd in de lyriek van Veldeke en Hadewijch, de laatste herhaalt met name het woord minne zeer frequent (vgl. 3.2.2). Sporadisch vinden we polyptota in Mengeldichten 17-24, Maerlants Strofische gedichten en het Gruuthuse-liedboek. Het gaat daar om een tot twee herhalingen.150

149 150

Rombauts en De Paepe 1961, p. 116-123, p. 188-195. Zie voor de al genoemde en andere spreukstrofen n. 7 t/m 11. Van Mierlo [1952], bijvoorbeeld nr. 21:1-5, p. 118. Bij Maerlant onder meer Vander drievoudichede vss. 249-251 (Verwijs 1879, p. 65 maget), het Gruuthuse-liedboek nr. 52:26-27 (trauwe) en nr. 55:55-56 (minne; Heeroma 1966, p. 341, p. 350).


258 Ook voor het grammatisch rijm is al vastgesteld dat Veldeke, Hadewijch en Maerlant van deze speciale rijmherhaling in hun lyriek gebruikmaken en dat die toepassing van uitvoerig tot incidenteel verloopt (3.3.2).151 Andere vindplaatsen, zoals de dialooggedichten waarin Hein van Aken en Jan de Weert Maerlants Martijn-teksten navolgen, een paar lyriekhandschriften en het werk van Anthonis de Roovere en Colijn van Rijssele, zijn eveneens eerder genoemd. In de toekomst hoop ik er uitvoeriger op terug te komen. Op woordniveau constateerde ik heel wat herkenningspunten in andere, meestal vroege, Middelnederlandse lyriek. Daarbij heb ik niet naar volledigheid gestreefd. Zo komen bij Veldeke minne und triuwe, umbevân, sunder wanc en verderben voor, veelal in rijmpositie. Ook doet nr. XVII in de eerste vijf verzen inhoudelijk enigszins denken aan L 16:11-14 Moet ic iet langher merren Waer mier als veel als... Ic verdorve.152 Met Hadewijchs Strofische Gedichten hebben L en B zeer veel woorden gemeen. Willaert wees al op onghebonden wonden (L 2:11-13), ellendicheit (L 11:11), sneven (L 13:12-13), verdoelt en verseylt (L 16:7) en gebruuc (B 6:25). Nog veel meer zijn er via het bij zijn studie gevoegde woordregister te traceren (B 2:18 dwinen; L 4:9-10 ghewat; L 2:7, 17 en L 10:9-10, 19 gront; B 4:1, 10 creaturen; L 16:11 merren; L 7:13 ombevanghen; L 8:14 toeverlaet; L 14:8 en L 16:14 verderven; B 1:14, 21 wederstoet). Dat geldt ook voor de combinatie der minnen woet (L 8:5) en vlien-jaghen (L 5:11) dat in haar lyriek als vlien-volghen voorkomt.153 Dats wonder clene (L 15:22), der minnen sede (B 2:3) en volghen haren rade (B 6:12) treffen we er eveneens in aan.154 Ondanks zijn Duits getinte overlevering reken ik het liedcorpus van Jan van Brabant met Willaert en Sleiderink tot het Middelnederlands, zij het uit een grensgebied.155 Het bevat ook de nodige woordgelijkenissen. In lied I:6 is dat herzen grunt (L 2:7, 17; L 10:9-10, 19), in III:20-21 de combinatie wunden-unverbunden die in IX:5, 7 het rijm gebunden:wunden vormt (L2:11-12, 13, 16). Lied VI:6 en 22 doet met noch ouch en wal gedan denken aan L 14:2 en L 15:11. Het rijm pine:verswine en creatiure uit nr. VII vss. 8, 12 en 4 roepen herinneringen op aan B 2:16 en B 4:1 en 10, entzwischen manse und dem rine (vs. 28) aan L 16:18. Tot slot komt in IX:12 verderbet voor (vgl. L 14:7-8 en L 16:14) en wordt de retorische vraag van vs. 5 ingeleid door Sol (vgl. L 8:11).156

151

152

153 154 155 156

Buiten de daar al genoemde teksten is dat bij Hadewijch bijvoorbeeld nrs. XVI 3:1-4 en XXXIX 2:1-6 (Rombauts en De Paepe 1961, p. 124, p. 274), bij Maerlant onder meer in Dander Martijn str. 5-6 en Van den lande van overzee str. 13-14 (Verwijs 1879, p. 43-44, p. 129). Vgl. voor alle in deze paragraaf opgenomen plaatsen uit L en B hun bespreking en eventuele literatuur in hfdst. 2. Zie voor minne und triuwe MF 63, 25-26 (XV:6-7 p. 128), vgl. L 2:22; umbevân MF 57, 6, 32 en 60, 1 (I 4:6 p. 100, V 3:7 p. 112), L 7:13; sunder wanc MF 62, 4 en 67, 27 (XII 2:1 p. 122-123, XXXI:3 p. 144), L 7:7; verderben MF 63, 13 (XIV 3:5 p. 126), L 14:8, L 16:14. Voor XVII:1-5 zie MF 64, 10-14, p. 130. Willaert 1984, p. 180; het woordregister op p. 497-504. Hoort vaer in het onvolledige B 7:14 er ook bij? Onder andere in respectievelijk nrs. XXII:57; II:31, XIX:71; XV:85. Willaert 1986, p. 481-485; Sleiderink 2003, p. 85. Voor de citaten en hun plaatsopgave gebruikte ik de editie-Goossens en Willaert 2003.


259 Behalve verdouwen (Wapene Martijn vs. 454, vgl. L 1:22) berusten de overige gelijkenissen met Maerlants Martijn-teksten op beelden rijmovereenkomst: de wisselwerking tussen hart en ogen (Wapene Martijn vss. 743-744; L 7:4-6), de verzen Ene vrouwe wel ghedaen Hevet mi gevaen met minne... Nochtan wetic sonder waen Dat si mijns niet en acht een spaen (Dander Martijn vss. 54-60; L 15:9, 11-12) en als aansluiting bij B 5:1-2 Minne es als men bescreven vint Cracht die twee herten tsamen bint (Wapene Martijn vss. 430-431). Voor de passage over de wispelturigheid van de vrouw in zijn epische Istory van Troyen gebruikt Maerlant te midden van louter gepaard rijmende verzen plots (als persiflage?) de spreukstrofevorm (vss. 1605 5-16060; L 6:1-6).157 In latere werken komen we voornamelijk vergelijkbare formuleringen tegen. Het 14e-eeuwse gedicht Vander feesten heeft eveneens volghen haren rade:groet onghenade in rijmpositie (vss. 588 a t/m d; vgl. B 6:12, 18). Ruusbroecs Twaelf beghinen bevat de regel Want minne is eene ebbende vloet (vgl. L 8:3-5) en in zijn werk spreekt hij evenals Hadewijch van woet van minnen. Is het toeval dat net als B 3:3-5 ook de Roman van Limborch (IX 799) de woorden verwandelen, mochte en lochte bijeenplaatst? Een passage in het Bouc van seden (vss. 1016-1018... also vele scats... Alse inde scelde ende inden rijn Menich dropel waters sijn; vgl. L 16:18-19) en Der minnen loep (IV 1665-1666 Die wael mit rusten souden sijn en dede der clapper valsch venijn; B 2:19-24) lijken naar een uitdrukking te verwijzen. Nog sterker is die indruk bij B 5:1-2. De daar gebezigde spreuk (sic!) sluit aan bij een serie uitspraken die alle minne, twee herten/mueden en het een zijn of worden gemeen hebben. Zoals bij hun bespreking al is behandeld (zie p. 165-166), kunnen ook bij vss. 6-7 verzen uit Veldekes en Hadewijchs lyriek en citaten uit de Roman van Limborch, de Vlaamse Rose en Ruusbroecs Twaalf beghinen geplaatst worden. Horen we hier een echo van Hooglied 2:16?

3.8.2 Buiten het Middelnederlands In 1984 vestigde Willaert al de aandacht op drie Anglonormandische vertalingen van de Disticha Catonis (tweede helft 12e eeuw) en de tussen 1174-1191 door een clericus aan het hof van de Vlaamse graaf Filips van den Elzas geschreven zeer populaire en ijverig nagevolgde Proverbes au vilain, die met de spreukstrofe te vergelijken strofen bevatten.158 Twee van die drie Anglonormandische vertalingen sluiten aan bij een gewoonte in didactische geschriften: een tweeregelig spreekwoord of sententieuze uitspraak wordt voorzien van een uitleg in een aabccbstrofe met viertot zessyllabige versregels, wat in dit geval neerkomt op een Latijns distichon gevolgd door een volkstalige spreukstrofe. Bij de Proverbes au vilain daarentegen sluit het spreekwoord in één vers de uitleg van de aabccb-strofe af. De in dezelfde traditie staande Proverbes au Conte de Bretaigne (eerste helft 13e eeuw) beëindigen de aabaab-strofe met een spreekwoord in meestal twee rij157 158

Zie voor de plaatsen in de Martijn-teksten Verwijs 1879, p. 20, p. 31, p. 43, p. 19; in de Troyen De Pauw en Gaillard 1889-1891, II p. 47. Willaert 1984, p. 59-60.


260 mende verzen.159 Het tweede geïncorporeerde lai uit de vroeg 15e-eeuwse roman Ysaije le Triste bevat een aantal aabaab-strofen in viersyllabige verzen met een soms wat spreukachtige inhoud.160 Die ontbreekt in de twaalf strofen met twaalf vijflettergrepige verzen (aabaabccbccb) van de Prière à Notre-Dame, het enig bekende werk van Thibaut d'Amiens (12e-13e eeuw).161 Losse spreukstrofen heb ik in de Middelhoogduitse lyriek nog niet aangetroffen. Opmerkelijk is wel, dat in de liederen van Heinrich von Morungen (ca. 1200) en die van Heinrich Hetzbolt von Wissense (vermeld 1312-1345) er steeds twee zijn met een Aufgesang van zes korte tweeheffingenverzen en een rijmschema aabccb. Hun inhoud is echter weinig spreukachtig.162 Als mogelijke oorsprong van spreukstrofen in de volkstaal maakt het Mediolatijn een goede kans. Sinds het eind van de 11e eeuw hebben kerkelijke sequensen een tweelettergrepig eindrijm, waarbij het gebruik ontstaat de caesuren van binnenrijmen te voorzien.163 Een bepaalde notatie - bijvoorbeeld door het gebruik van rijmpunten - levert korte verzen met een aabccb-rijmschema op. Zoals we al zagen werden ook Middelnederlandse spreukstrofen niet altijd in zes regels genoteerd (vgl. 3.1.2 en de L-teksten in hfdst. 2). Eenzelfde resultaat verkrijgt men bij herschikking van twee opeenvolgende hexameters met eindrijm waarbij de tweede en de vierde versvoet onderling eveneens rijmen, zoals bij Bernard de Morley De contemptu mundi (ca. 1150) en in de Theophilus van de dichter/historiograaf Rahewin (overleden tussen 1170-1177).164 Strofen met viertot zeslettergrepige verzen en het rijmschema aabccb vindt men onder meer in de sequensen uit de Carmina Burana (ca. 1200).165 Voor het toepassen van woordherhaling en grammatisch rijm zullen de voorschriften van de antieke retorica en poëtica, zoals die in de 12e- en 13e-eeuwse artes poeticae mede voor onderwijsdoeleinden zijn vastgelegd, een rol hebben gespeeld. Wederom is de Mediolatijnse lyriek van invloed op poëzie in de volkstaal en in het werk van troubadours, trouvères en Minnesänger treffen we deze versieringstechnieken dan ook aan. Wat het grammatisch rijm binnen de strofe en tussen strofen onderling betreft, vooral de Romaanse talen beschikken met hun suffixen voor geslacht en getal van substantieven en adjectieven of de verschillende tijden en personen van werkwoorden over een enorm reservoir aan mogelijkheden, waarvan met name de troubadours uiterst virtuoos gebruikmaken. In de voorbeelden van op dit gebied actieve trouvères zien we hoofdzakelijk Noord-

159 160 161 162 163 164 165

Ruhe 1968, p. 33-117; Rattunde 1966, p. 7, p. 47, teksten p. 52-123; de Proverbes au Conte de Bretaigne p. 124-129. Willaert 1992a, p. 158; vgl. Giacchetti 1989, p. 181-182. Bec 1977-1978, vol. 2 p. 80-84. Zie MF 129, 14-130, 8 (nr. VIII p. 249-250) en 141, 15-36 (nr. XXVI p. 271-272); KLD nrs. VI en VII, p. 151. Vgl. echter n. 173. Zie LexMA 7, 1770-1772; Touber 1964, p. 65, p. 86; p. 129-130 beïnvloeding van Minnesängerlyriek met een religieuze of spreukachtige inhoud door kerkelijke sequensen. De zogenaamde tripertiti dactylici. Zie Langosch 1988, p. 68; Klopsch 1972, p. 76-79. Carmina Burana 1985, nr. 6 1:4a+b (p. 188) en 11a+b (p. 192), nr. 73:2a+b (p. 236-238), nr. 195:11a+b (p. 590). Voor de sequensvorm in de Carmina Burana zie Sayce 1982, p. 349-350.


261 franse 13e-eeuwse auteurs, onder meer van de Puy d'Arras. Bij de Minnesänger laat vooral Gottfried von Neifen treffende staaltjes zien.166 De strofevorm van het middendeel van L en B komt men uiterst zelden tegen. Alleen in de Franse lyriek is van de vier gevallen met een te vergelijken rijmschema slechts één lied - van de Atrechtse dichter Adam de Givenci (werkzaam 1230-1268) uit de kring rond Jehan de Bretel - ‘waar ons schema zuiver uitgevoerd is’.167 Groot is het aantal herkenningspunten op woordniveau tussen L plus B en de Minnesang. We treffen er onder andere de equivalenten van meer ‘zee’ (L 16:3), onbevanc/ombevanghen (L 7:12-13), verderf/verderven (L 14:7-8; L 16:14), die wel ghedaene (L 15:11), wemuet (L 1:21) en wonnentlike (L 1:12) aan, misschien ook hem scher(r)en (L 16:16) en de mogelijkheid sureres als adjectief bij ende te plaatsen (B 6:26).168 Voorts de woorden rijmcombinaties wonden-(on)ghebonden (L 2:11-12, 16), mont roet rosen vaer (B 3:9), wijf:lijf (L 12:3, 6; B 7:25-26) en droppe:hope (L 16:19, 22) dat een Middelhoog- of Middelnederduitse achtergrond zou kunnen hebben (tropfe:hoffe of drope:hope). Ook cuomer (vgl. L 3:22 commer) en van dage zu dage (L 5:15) horen bij de woorden en uitdrukkingen uit ‘het voor de geschiedenis van de minnelyriek zo belangrijke uiterste oosten van ons taalgebied’, die we in de laatmiddeleeuwse poëzie steeds opnieuw tegenkomen.169 Dan zijn er nog de al besproken tweelingformules en formuleachtige wendingen (vgl. 3.2.3). In hun werk nemen de Minnesänger als tweelingformule eveneens siel ende liif (L 1:10; sêle-lîp), lijf ende sinne (B 8:1; sin(ne) und lîp) en vriende oft maghen (L 5:8; friunt-mäge) op. Bij de formuleachtige wendingen zijn dat waert haer raet Ende volghen haren rade (B 6:11-12; daz ist mîn rât, volgen mîne râte), Van dies dat si was een kint (L 9:7; von kinde), salich waer (L 14:9, L 10:8?; saelic sî), en weet (wie) (L 5:12, L 8:10; in(e) weiz (wie)) en menghen swaren dach (L 5:14; man(e)gen swaeren tac). De retorische vraag ingeleid met Soude (L 8:11) zien we bij hen ook.170

166

167 168

169 170

Vgl. 3.2.2 en 3.3.2. Zie voor polyptota Billy 1989, p. 280; Dragonetti 1979, p. 35-41 en Lote 1949-1955, III p. 20-25 (trouvères); Schweikle 1995, p. 206 en Touber 1964, p. 7, p. 30-36 (Minnesänger); Reynaert 1981, p. 333 n. 2 met literatuur en voorbeelden bij de Minnesänger, trouvères, troubadours ‘en de aan hen voorafgaande Latijnse literatuur’. Grammatisch rijm: voorbeelden uit troubadourslyriek in Billy 1989, p. 181-185, p. 213-220; namen van troubadours die dit rijm toepassen bij Frank 1966, II p. 61-62, van trouvères met voorbeelden uit hun werk in Mölk en Wolfzettel 1972, fiche nr. 65 (beide ook in Willaert 1984, p. 412 n. 193) en Dragonetti 1979, p. 407-416, p. 419-420. Voor de Minnesänger zie Schweikle 1995, p. 159; Sayce 1982, p. 119 (Friedlich von Hausen), p. 137 (Heinrich von Rugge), p. 140 n. 5 (Reinmar), p. 177 n. 4 (Heinrich von Morungen), p. 295 n. 1 en p. 302 (Burkhard von Hohenfels), p. 311 (Ulrich von Liechtenstein), p. 315 (Gottfried von Neifen); vgl. n. 63. Willaert 1984, p. 58. Deze en de volgende opsommingen zijn zeker niet volledig. Naast Lexer raadpleegde ik ook Gellinek 1971. Zie verder de taal, bespreking van en eventuele literatuur bij de genoemde plaatsen uit L en B in hfdst. 1 en 2. Willaert 2000, p. 236-237 (het citaat naar aanleiding van een tussen 1337-1342 genoteerd rondeel). Zie voor de tweelingformules en formuleachtige wendingen Von Lieres und Wilkau 1965, de retorische vraag met Sol... Willaert 1997, p. 221.


262 De herhaaldelijk voorkomende regel Du bist mîn ich bin dîn kan met B 5:6-7 vergeleken worden en de vaker in middeleeuwse lyriek gevonden uitspraak ‘Al bezat ik de hele wereld, die zou ik graag opgeven om...’ doet niet alleen aan L 16:11-14, 17-18 en Veldeke XVII:1-5 denken, maar ook aan strofe 145a uit de Carmina Burana en een lyrisch intermezzo uit Mechthild von Magdeburg Das flieβende Licht der Gottheit. Tot slot levert de alfabetische lijst van woorden en citaten uit de dissertatie van H.A.H.E.J. Beekers nog meer overeenkomsten tussen L plus B en de Minnesang op, waaronder ein vil saelige stunde (Hartmann von Aue; vgl. L 10:8), vliehen und jagen (Rudolf von Fenis; L 5:11), mînen lîp noch nie verdrôz (Bernger von Horheim; B 1:11-12), Minne vil süeze beginnunge hât (idem; L 6:1-3) en von tage ze tage (Ulrich von Gutenburg L 5:15).171 Beduidend geringer is het aantal woorden en uitdrukkingen met een Franse achtergrond. Het gaat hier om jalasien (L 6:18), ersturen (B 8:18; vgl. restorer) en erkuveren (L 15:8; vgl. reco(u)vrer), dat als erkoberen/erkoveren ook in het Middelhoogduits voorkomt, plus het rijm druit:saluet (L 7:20-21). Bij de meeste signaleert Rooth (1928, p. 19) een aanhaken bij de Franse liefdesterminologie, een vertaling uit het Frans sluit hij echter voor deze gedichten beslist uit. Gelet op deze vele citaten die het MNW bij deze woorden opgeeft, zouden ze in het Middelnederlands al behoorlijk ingeburgerd kunnen zijn. Geldt dat ook voor druit? Het MNW (2, 447) geeft dit woord uitsluitend voor mannen (‘vriend’, ‘minnaar’). Volgens het Handwoordenboek (1961, p. 154) blijkt er ook een vrouw (‘vriendin’) mee aangeduid te kunnen worden, pas het Supplement (1983, p. 107) vermeldt ‘geliefde’. Wellicht was deze mogelijkheid net als in het Oudfranse/Occitaanse dru/drut, vrouwelijk drue/druda, echter altijd al aanwezig. In het partimen tussen de troubadour Folquet de Marseille (ca. 1200) en Tostemps komt driemaal mi fai d'amor semblan (‘zij toonde/veinsde liefde voor mij’) of een variatie daarop voor.172 Geeft de overeenkomst met L 9:13 Si dede gheliic van vrinde aan dat we hier misschien een topos op het spoor zijn?

3.8.3 Kanttekeningen Het voorafgaande brengt me tot een aantal opmerkingen. Formele verschijnselen als woordherhaling en grammatisch rijm zijn op zich niet kenmerkend voor de lyriek van een speciale regio of een bepaalde tijd, wel treffen we in sommige streken op gezette tijden bij een aantal auteurs een grote(re) voorliefde voor deze versieringen aan. Ze behoren echter tot de voor poëzie kenmerkende herhalingstechnieken en hebben hun wortels in de antieke retorica en poëtica. Het antwoord op de vraag hoe zij in de Middelnederlandse lyriek terecht zijn gekomen - vanuit een belendend perceel, via de onderwezen retoricavoorschriften of beide - moet door een andere studie dan de mijne gegeven worden. De spreukstrofe laat een didactische achtergrond zien. Bij de constructie ervan 171 172

Beekers 2000, p. 356-442. Voor deze citaten zie MF 215, 24, p. 424; MF 83, 17, p. 170; MF 115, 21, p. 229; MF 114, 7, p. 227; MF 69, 24, p. 150. Cropp 1980, p. 105 vss. 17, 39 en 65-66.


263 speelt rijm een belangrijke rol, zodat het ontstaan van dit type strofe pas na de klassieke periode kan vallen. De weinige getuigen van deze strofevorm in het Oudfrans en het (schijnbaar) ontbreken ervan in het Middelhoogduits maken een Mediolatijnse oorsprong en een verband met de sequens vooralsnog aannemelijk. Daarbij moet echter wel aangetekend worden, dat in de poëzierepertoria slechts strofische lyriek is opgenomen, geen strofische didactiek.173 Opmerkelijk is de grote populariteit die dit strofetype in het Middelnederlands (en in de periode daarna) geniet. Uit de gevonden overeenkomsten op woorden woordcombinatieniveau tussen L en B enerzijds en de (vroege) Middelnederlandse lyriek anderzijds mogen we geen haastige conclusies trekken over beïnvloeding door auteurs of teksten. De kans is groot dat zij alle tot ‘een poïtisch register dat het XIIde- en XIIIde-eeuwse Middelnederlandse minnediscours in een sterke mate moet hebben beïnvloed’ behoren.174 Deze woorden en combinaties komen met name in het lyrische middendeel van L en B voor, waarschijnlijk als gevolg van hun gelijkenis met andere lyrische poëzie. In de didactische spreukstrofen en de tweeregelige spreuken van B lijkt meer gerefereerd te worden aan uitdrukkingen en zegswijzen die we uit andere, meest latere en niet-lyrische teksten kennen. Zouden we bij deze woordovereenkomsten, vooral als ze naast L en B tevens in de lyriek van meer dan een andere auteur (Veldeke, Hadewijch, Jan van Brabant) te vinden zijn (zoals verderven, (herten) gront, die wel ghedaene, ombevanghen, creaturen en wonden:onghebonden), mogen denken aan wat Rooth ‘eine einheimische, zunächst vielleicht limburgisch-brabantische Hofdichtung in altererbter Sprache’ noemde, wat Frings en Schieb als ‘heimischen, limburgisch-brabantischen lyrischen Dichttradition’ aanduidden, waar ook Willaert toe neigt? Maerlants bijdrage wel ghedaen is dan een voorbeeld van rime in misselike tonghe, hier Brabants en/of Duuts.175 De Lundse en Brusselse gedichten verwijzen met hun woordgebruik zowel naar het Oudfrans als naar het Middelhoogduits. Het is echter duidelijk, dat de overeenkomsten met de Minnesängerlyriek die met het Oudfrans numeriek verre overtreffen. Bovendien blijkt dat het al eerder ook bij Veldeke, Hadewijch en Jan van Brabant gemeenschappelijk aangetroffen materiaal (zoals verderven) eveneens in de Minnesang gebruikt wordt. Wellicht mogen we daarom niet alleen in de taal van L en B (vgl. 1.3) maar tevens in het woordgebruik signalen zien, dat deze teksten - en hun dichter(s) - de ïnvloed ondervonden van het in de Nederrijn/ Maas-regio bloeiende literaire landschap.176 173

174 175

176

Bij de strofische didactiek valt vast resultaat te boeken. Zo vond ik bij toeval in de Leiche van Konrad von Würzburg een aantal verzen die me erg aan een spreukstrofe doen denken (Schröder 1926, p. 16, vss. 9-14). Willaert 1984, p. 180. Rooth 1928, p. 20. Het citaat van Th. Frings en G. Schieb n.a.v. overeenkomsten tussen Veldekes en Hadewijchs lyriek in Reynaert 1981, p. 343. Willaert 1984, p. 180; in latere publicaties (zoals 1997, p. 226) ziet hij meer Maas/Rijnlandse invloed. Maerlants Men moet om de rime souken Misselike tonghe (‘diverse tongvallen’) in bouken: Duuts, Dietsch, Brabants, Vlaemsch, Zeeus; Walsch, Latijn, Griex ende Hebreeus (Sinte Franciscus leven vss. 131-134) in Van Oostrom 1996, p. 53-54. Zie over ‘Literatur im maasländisch-niederrheinischen Raum zwischen 1150-1400’ Tervooren 1989 (een opmerking over de lyriek van L+B en Jan van Brabant op p. 16); vgl. Tervooren 1997, p. 11-15. Ook Willaert heeft in een aantal publicaties gewezen op het literaire belang van de Nederrijn/Maas-regio, onder meer in 1992b (p. 15-18) en 1997 (vooral p. 219, p. 222,


p. 226). Eveneens Sleiderink 2003, p. 30-32, p. 35; E. van den Berg und A. Berteloot 2003, p. 37-39.


264

3.8.4 Sangspruch?177 Een ander deel van het perceel Middelhoogduitse lyriek, namelijk dat van de Sangspruch, is nog niet verkend. De aanleiding tot deze excursie is de lezing over Middelnederlandse lyriek van H. Tervooren op het symposium ‘Het Nederlandse lied tot 1600’ (1-9-2001). Hij merkte daar op, dat de Lundse gedichten geen echte hoofse minneliederen zijn maar in de richting van de hoofse Sangspruch gaan. Voor de Middelnederlandse letterkunde is dit deels onontgonnen terrein. Alleen Dini Hogenelst heeft in het kader van haar studie over sproken en sprooksprekers al gewezen op teksten die als Sangspruch beschouwd kunnen worden, onder meer in werk van Willem van Hildegaersberch en Augustijnken, evenals strofen uit het Haagse liederenhandschrift.178 Voor ik op Tervoorens opmerking inga, wil ik eerst samenvatten wat men naar de huidige inzichten onder een Sangspruch verstaat en wat de kenmerken van een dergelijke tekst zijn. Een Sangspruch is een korte, gezongen, strofische tekst die met een didactisch oogmerk is geschreven. Bij de behandelde onderwerpen treffen we ook dat van de hoofse minne aan met voor dit thema kenmerkende sleutelbegrippen als minne/liebe, triuwe, êre, reht en milte. Meestal heeft zo'n les de omvang van één strofe, liefst met een pakkend begin om de aandacht te trekken en/of een dito afsluiting om de boodschap in te prenten. Soms wordt daartoe een spreekwoord gebruikt, andere Sangsprüche eindigen met een pointe. Gewoonlijk telt het vers vier heffingen en de meeste versregels beginnen met een opmaat. Zelden ziet men verzen met minder heffingen: vooral die met twee zijn vaak onderdeel van een lange versregel met binnenrijm. Al is een zeker spelelement (eveneens in de grammaticabehandeling) aanwezig, een gecompliceerde rijmtechniek of bijzondere rijmvormen, zoals het grammatisch rijm, worden in Sangsprüche terughoudend toegepast. Men vindt ze nog het meest bij Konrad von Würzburg (ca. 1225-1287). Deze poëzie, die vooral door geschoolde en meestal rondreizende beroepszangers - waaronder clerici - werd vervaardigd voor een publiek aan grote en kleine, geestelijke en wereldlijke hoven plus de leden van het stedelijk patriciaat, beleeft zijn hoogtepunt in de 13e eeuw. Veel Sangsprüche zijn overgeleverd met een muzieknotatie of kunnen door contrafactuuronderzoek van een melodie worden voorzien.179 Een belangrijke bron is het Jenaer Liederhandschrift

177

178 179

Tenzij anders vermeld zijn de gegevens over de Sangspruch ontleend aan Tervooren 2001 (vooral p. 2, p. 9, p. 32-33, p. 38, p. 41-42, p. 46-49, p. 52, p. 61-71, p. 83-92, p. 98, p. 100-104, p. 111-112, p. 123, p. 125); vgl. Tervooren 1984, Brunner und Tervooren 2000 en LexMA 7, 2143-2146. Hogenelst 1997, p. 62-64. Een contrafact is een op een bestaand lied gemaakte tekst, waarbij naast de melodie elementen als beginregel, rijmschema, versen heffingenaantal ook van het voorbeeld kunnen zijn overgenomen. Vgl. Grijp 1991, p. 23.


265 (ca. 1350).180 Om de aandacht zo min mogelijk van de tekstinhoud af te leiden zal de uitvoering het karakter van een recitatief met variatiemogelijkheden gehad hebben. Voor het ontstaan van de Sangspruch wordt aan een combinatie van volkstalige spreuken en het geleerden- en onderwijsmilieu gedacht. Verwante vormen als de Provençaalse eenstrofige cobla, de sirventes met een vaak politiek of religieus thema en het Oudfranse debatgedicht, de tenson, kunnen evenals de Mediolatijnse moralistisch-satirische poëzie op deze lyriek hun invloed hebben uitgeoefend. Het voorafgaande kan de indruk wekken dat we met een duidelijk omschreven genre van doen hebben, maar niets is minder waar: het onderscheid tussen Minnelied en Sangspruch is lastig. Beide kunnen de hoofse minne als thema behandelen, beide zijn strofisch en vanaf Walther von der Vogelweide (ca. 1170-ca. 1230) kan ook een Sangspruch uit meer strofen bestaan, die elk een Aufgesang met twee Stollen en daarna een Abgesang bevatten (zie n. 185). Rijm- en metriekschema's kunnen overeenkomen. Bovendien werden ze beide gezongen, zijn ze soms beide in dezelfde verzamelhandschriften overgeleverd en kennen we een aantal Minnesänger ook als dichters van Sangsprüche (Heinric van Veldeke, Friedrich von Hausen, Reinmar von Zweter, Konrad von Würzburg, enz.). De verschillen zijn minder gemakkelijk vast te stellen. De hoofse minne krijgt een - min of meer - didactisch tintje, bij meerstrofigheid binnen hetzelfde thema is iedere strofe relatief geslotener dan in het Minnelied, de tendens tot monostrofie blijft bestaan, in strofenreeksen is een variabele rangschikking mogelijk en waar elk lied zijn eigen Ton heeft - dat is het geheel van melodie plus metriek - zijn hele reeksen Sangsprüche in dezelfde Ton vervaardigd, die daarbij het uitgangspunt voor steeds nieuwe creaties lijkt te zijn.181 Vergeleken bij die van het lied zou het melodieverloop vooral bij de oudere Sangspruch een geringere omvang vertonen en zo (veel) minder melodisch klinken. De grenzen tussen Minnelied en Sangspruch zijn dus niet scherp te trekken. In Des Minnesangs Frühling (MF) treffen we veel strofen van Veldeke (zoals VII, p. 116) en enkele van Friedrich von Hausen, Heinrich von Rugge en Bernger von Horheim aan waarin Sangspruch-thema's in Minnesänger-stijl zijn uitgevoerd en Konrad von Würzburg schrijft minneliederen die in een spreukachtige stijl berichten over liefdesvreugde en liefdesverdriet met een duidelijk didactische inslag (vgl. ook n. 173). Men kan zich dan ook afvragen of voor Middelhoogduitse dichters en hun publiek de teksten die zij met liet - dat eigenlijk ‘strofe(n)’ wil zeggen - of met spruch aanduiden wel zo verschillend waren als genres dat voor ons zijn. Of dat deze in hun beleving, zeker als ze dan ook nog hetzelfde thema behandelen, onder één noemer vielen: gezongen, strofische poëzie. Bij al die overeenkomsten, bijna-gelijkenissen en lastig vast te stellen verschillen is er een criterium dat mij vooral in het grensgebied tussen minnelied en hoofse

180 181

Gegevens over dit handschrift in MF p. 14 (vgl. Tervooren 2001, p. 12), een afbeelding van bl. 29 r op p. 459. De naamgeving van deze Töne, zoals de Reichston bij Walther von der Vogelweide, stamt uit de 19e eeuw.


266 Sangspruch bruikbaar lijkt om te beslissen waar een tekst toe gerekend mag worden. Ik ontleen dat aan een artikel van L. Lieb die naar dit onderscheid in Veldekes lyriek heeft gezocht. Volgens Lieb moet in Minnesang ‘ein minnendes und singendes Ich vorhanden sein’, dat ‘in irgendeiner Weise seine Liebesbeziehung zu einer Frau zum Thema macht’. Alle (afzonderlijke) strofen die niet aan dit criterium voldoen, moeten als Sangsprüche beschouwd worden. Ook deze blijken een gemeenschappelijk kenmerk te bezitten: zij debiteren wijsheden en algemene lessen over zeer nauw aan de Minnesang verwante thema's.182 Enerzijds dus een lyrisch-ik dat in het minnelied zijn liefde voor een vrouw in de gebruikelijke hoofse thema's bezingt, anderzijds wijze lessen met diezelfde of zeer nauw verwante thema's in de Sangspruch. Treedt in zo'n strofe eveneens een ic op (vgl. Veldeke IX, p. 118) dan is dat geen lyrischmaar een didactisch-ik. Nu is het tijd om terug te keren naar Tervoorens uitspraak over de Lundse gedichten, die geen echte hoofse minneliederen zouden zijn maar de richting van de hoofse Sangspruch uitgaan. Voor de spreukstrofen van L en B staat dat buiten kijf. Bij de evaluatie van de thematiek (3.7.2) is al vastgesteld dat zij vanuit een algemene hi/die-optiek didactische minne-uitspraken doen in relatie tot wat de ic in het middendeel overweegt en dat zij daarbij dezelfde hoofse motieven gebruiken. Dat middendeel voldoet aan Liebs voorwaarden voor Minnesang: we horen er een lyrisch-ic in de te verwachten hoofse thema's zijn liefde voor de dame bezingen. Zoals bij de bespreking in hoofdstuk 2 al is geconstateerd, lijkt het in de derde persoon enkelvoud gestelde L 2:7-16 daarop een uitzondering, uit de context blijkt echter dat ook deze verzen uitingen van zo'n ic zijn, al komt dat woord nergens voor (vgl. ook 3.7.1). Wat elk gedicht als geheel betreft, veel van wat hiervóór te berde is gebracht voor de Sangspruch gaat tevens op voor de teksten van L en B. Ze bestaan alle uit één, tamelijk gesloten, strofe waarbij de volgorde van al die strofen slechts door de overlevering bepaald lijkt, want ze zijn zonder problemen onderling verwisselbaar. Hoofse minne vormt steeds het onderwerp. Als opening en ter afsluiting doen ze een bondige uitspraak met sententieuze trekjes in de spreukstrofen, die geen gecompliceerde rijmtechniek en slechts een paar grammatische rijmen (zie 3.3.2) bevatten en waarvan verreweg de meeste verzen met een opmaat beginnen (zie 3.4.2). In de notatie die naar ik meen karakteristiek is, telt het spreukstrofevers twee heffingen (vgl. 3.1.2), alleen in hun diplomatische gedaante zien we in L ook vierheffingenverzen met binnenrijm. Versregels met vier accenten vinden we juist wel in het middendeel, waar op twee na alle d- en heel wat e-rijmwoordverzen tot dit type behoren (zie 3.4.3). Daar ontbreekt echter weer de didactiek, heeft meer dan de helft van de verzen geen opmaat (3.4.3) en mag de rijmtechniek met zijn grammatische rijmen gecompliceerd genoemd worden. Tervooren heeft dus zeker gelijk. De Lundse en Brusselse gedichten gaan inderdaad in de richting van de Sangspruch. De vraag is alleen: hoe ver? Doen zij er slechts in de verte aan denken of bevinden zij zich vlak bij de erfafscheiding van dit belendend perceel? Eén belangrijk kenmerk, dat in de benaming ‘Sangspruch’

182

Lieb 2000, p. 38-39.


267 opgesloten ligt, is voor L en B nog niet aangeroerd. Sangsprüche werden gezongen. In de volgende paragraaf zal ik bekijken of dat ook voor L en B opgaat en welke consequenties die uitkomst heeft voor hun Sangspruch-karakter.

3.9 Al of niet gezongen, wel of geen Sangspruch Zijn er redenen om aan te nemen dat de Lundse en Brusselse gedichten bedoeld waren om te worden gezongen? In de inleiding tot het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 worden acht punten opgesomd waaraan we een tekst als een lied kunnen herkennen. Aan geen van deze kenmerken voldoen L en B. Ze hebben in hun overlevering geen muzieknotatie en bezitten geen aanwijzingen, zoals oningevulde notenbalken, waaruit de bedoeling blijkt deze te noteren. Nergens zien we een wijsaanduiding; een titel, opschrift of andere vermelding dat de volgende of voorafgaande tekst werd gezongen ontbreekt eveneens. Ook de tekst zelf bevat in de beginverzen noch in de laatste strofe een zangaanwijzing. Evenmin tonen de gedichten uitgeschreven herhalingen of andere tekstbehandelingen die op een refrein wijzen. Paralleloverleveringen waarin we een van de voorafgaande kenmerken zouden kunnen aantreffen zijn niet bekend. Geen van de gedichten fungeert als wijsaanduiding bij een andere tekst of als literaire ontlening ter opening van een onmiskenbare liedtekst. Tot slot zijn ze niet overgeleverd in een duidelijk als liedverzameling herkenbare bron.183 De gelijke bouw van alle strofen belemmert een aansluiting bij het gezongen (Minne-)Leich of lai lyrique met hun heterostrofie.184 Die bouw is niet de voor een lied meest gebruikelijke: er is geen Aufgesang dat uit twee metrisch en muzikaal gelijke Stollen bestaat, gevolgd door een daarvan metrisch en muzikaal onafhankelijk Abgesang.185 Kortom, de presentatie van L en B geeft ons geen enkele aanwijzing dat deze gedichten gezongen zijn. Toch bestaan er liederen met de vorm van een spreukstrofe. Een aantal hebben we al bij de behandeling van dit strofetype ontmoet (3.1.2 en n. 8). In het Repertorium zijn er nog meer te vinden, die echter op z'n vroegst uit de late 15e eeuw stammen, zelden een muzieknotatie of wijsaanduiding bezitten, maar door een van de andere hiervóór genoemde punten als lied te identificeren zijn. Ze hebben echter door binnen-, midden- en dubbelrijm veel meer dan zes rijmwoorden per strofe en hun inhoud is weinig spreukachtig. De al genoemde aabaab-strofen met vierlettergrepige verzen uit het tweede geïncorporeerde lai van de vroeg-15e-eeuwse roman Ysaije le Triste (3.8.2), die volgens de omringende tekst gezongen werden, zijn formeel wel maar inhoudelijk meestal geen spreukstrofen, de zes

183 184 185

De Bruin en Oosterman 2001, p. 13-14. Zie voor het Leich LexMA 5, 1850 en Schweikle 1995, p. 151-155; voor het lai lyrique LexMA 5, 1615. De zgn. driedelige Stollen- of Canzonenstrofe. In het Frans spreekt men van frons en cauda, in het Nederlands wel van kop en staart. Zie LexMA 2, 1465-1467 en 5, 1969-1970; Schweikle 1995, p. 161-164.


268 tweeheffingenverzen die ik bij toeval in een Leich van Konrad von Würzburg aantrof (vgl. n. 173) lijken daarentegen wel alle kenmerken van een gezongen spreukstrofe te bezitten. Voor de spreukstrofe zijn er dus aanwijzingen, zoals de notatie met muziek van het zeer populaire Een cort jolijt In deser tijt Al hier vercoren in het Berlijnse handschrift Ms. germ. oct. 190,186 dat zo'n strofe als een gezongen lied kon fungeren. De zoektocht naar liederen met een strofevorm als die van het middendeel van L en B leidde daarentegen in het Repertorium niet tot resultaten, de strofevorm van het totale gedicht vindt men er evenmin. De vraag of deze gedichten al of niet gezongen werden moet op grond van deze uitkomsten dus negatief beantwoord worden.187 Dat de teksten van L en B een strofevorm hebben die niet bij de in het Repertorium opgenomen liederen voorkomt, hoeft nog niet te betekenen dat deze strofevorm geen melodie verdraagt. Als alle gedichten onder dezelfde - hypothetische - melodie te plaatsen zijn als waren het coupletten van hetzelfde lied, vergroot dat de mogelijkheid dat ze gezongen kunnen zijn. Ze moeten dan in hun corresponderende versregels eenzelfde metrische bouw bezitten, dat wil zeggen hetzelfde aantal heffingen en liefst eenzelfde aantal lettergrepen bij een gelijkverlopend rijmschema.188 Na het slot van 3.4.2 is de metrische bouw van de versregels in tabel 3 (p. 232) vastgelegd. Het aantal heffingen van de corresponderende blijkt vrijwel constant te zijn. Dat die verzen met name in het middendeel wel en niet met een opmaat beginnen, hoeft voor de zangpraktijk geen bezwaar te zijn. Bij zijn behandeling van het Egidiuslied uit het Gruuthuse-liedboek merkt K. Vellekoop op dat de opmaat ‘niet wezenlijk (is) voor het metrum, omdat hij bij andere verzen, op dezelfde melodie gezongen, kan ontbreken’ en L.P. Grijp constateert dat de opmaat tot in de 17e eeuw ‘instabiel’ kan blijven.189 Vooral in het middendeel kunnen corresponderende verzen een uiteenlopend aantal lettergrepen bevatten. Naast het aan- of afwezig zijn van een opmaat ligt de oorzaak in de niet altijd strikt regelmatige alternantie van een beklemtoonde en een onbeklemtoonde lettergreep: een aantal verzen heeft, soms meer dan eens, twee of meer opeenvolgende ongeaccentueerde syllaben (vgl. het slot van 3.4.3). Ook dat is geen contra-indicatie voor het zingen.

186 187

188

189

Vgl. n. 8. In het Repertorium nr. T1611, p. 164. Zie over dit lied Van Anrooij en Mertens 1992, p. 225-231. In Strijbosch 1996, de voorpublicatie van het bronnenrepertorium tot 1500, zijn L en B nog wel (p. 27, p. 43), in het Repertorium zelf niet meer als liederenbronnen opgenomen. Onder verwijzing naar de Mengeldichten en Jan Praets Speghel der wijsheit (vgl. Parlament van omoed ende hoverdije, zie 3.1.2) zijn ze ‘door hun vorm te rekenen tot de spreuken’ (De Bruin en Oosterman 2001, p. 828). Als ik het goed begrijp, is de spreukstrofe daar het argument om deze teksten in hun geheel als spreuken te beschouwen. Volgens dit principe heeft L.P. Grijp zijn ‘voetenbank’ opgezet (Grijp 1991, p. 227-255). Bij haar onderzoek naar de metriek van het Gruuthuse-liedboek stelt Eva Simon ‘Voor alle strofen die op eenzelfde melodie gezongen worden, kun je eenzelfde metrische bouw verwachten’ (Simon 2000, p. 6). Vellekoop 2001, p. 63; Grijp 1991, p. 248-249.


269 Grijps voorbeelden van melodieën bij een aantal van Hadewijchs Strofische Gedichten, waar het soms aanzienlijke lengteverschil tussen corresponderende verzen als een argument voor het niet-gezongen zijn werd aangevoerd, hebben dat duidelijk gemaakt. Voor het zingen van verzen zijn de heffingen in de tekst, die steeds moeten corresponderen met een steunpunt in de melodie, van belang.190 Al hebben de presentatie en de bouw van de gedichten geen aanwijzingen opgeleverd dat ze bedoeld waren om te zingen, diezelfde bouw - en dan met name het metrische aspect - vormt daartegen geen belemmering. Met dit resultaat kijk ik nog eens naar de aard van de relatie tussen L plus B en de Sangspruch. Een aantal overeenkomsten tussen beide betreffen het totale gedicht, zoals de onderlinge verwisselbaarheid van de eenstrofige teksten en de hoofse minnethematiek. Andere gaan vooral op voor de spreukstrofen: de formulering van een bondige opening en een dito slot in verzen zonder een gecompliceerde rijmtechniek. Het is de speciale vorm van het gedicht, die voor zover ik weet nog niet elders is aangetroffen, die me doet aarzelen. Enerzijds de spreukstrofe die met zijn hoofse didactiek heel goed bij de Sangspruch past, anderzijds dat daar inhoudelijk (en formeel) zo van afwijkende middendeel dat met zijn ‘minnendes und singendes Ich’ veel weg heeft van een hoofs minnelied. Toch zijn de gedichten qua inhoud, woordelijke en parafraserende verbanden opgezet als één geheel in een soort drieluikvorm (zie 3.6.5). Bij de bespreking van het middendeel (3.1.3) en de thematiek (3.7.2) vroeg ik mij al af, of we hier nu te maken hebben met hoofse minnelyriek met een didactische uitleg of dat aan didactische uitspraken een lyrische uitwerking wordt gegeven.191 Ik denk dat laatste. Het komt me namelijk nogal vreemd voor dat de didactische uitleg, de beginspreukstrofe, vooraf zou gaan aan hetgeen nog uitgelegd moet worden, de eerste helft van het middendeel. Dat is als het verklaren van een nog ongelezen tekst. Ik meen dat deze gedichten zijn opgezet als een instructie met een praktijkvoorbeeld. Elk gedicht begint met een spreukstrofe, die een morele les bevat naar aanleiding van een veelal concrete situatie op het gebied van de hoofse minne. In het volgende strofedeel, het middendeel, wordt deze les uitgewerkt in een vorm die aansluit bij de hoofse minnelyriek, waar een ic zingt over zijn tegenspoed in de liefde. Herinneringen aan deze les vinden we woordelijk en parafraserend terug in de eerste helft van dat lyrische middendeel. Het gedicht besluit met een spreukstrofe, die het vervolg van het middendeel - waarin de ic meestal een nieuwe gedachtelijn ontwikkelt (3.5.2) volgens hetzelfde procédé van woordherhaling en parafrase weer samenvat tot een morele les. Naar een beproefd didactisch recept volgt op de geestelijke inspanning van de openingsles de ontspanning van de lyrische demonstratie, waarna de instructie wordt afgesloten en de leerling als het ware wordt

190

191

Voor de discussie over het gezongen-zijn van Hadewijchs poëzie Willaert 1984, p. 283-296. De Hadewijch-melodieën en de rol van heffingen in Grijp 1992 en Grijp en Willaert 2001, p. 26-28. De in het begin van dit boek door Wessels geciteerde H. Naumann (zie 1.1.1 n. 12) laat zich over deze kwestie niet uit, maar karakteriseert het gedicht wel als ‘halb Spruch, halb Lied’.


270 heengezonden met een leermoment tot besluit. In hoofdstuk 2 konden we dat in alle besproken volledig overgeleverde gedichten waarnemen. Zo zou dit puur lyrische middendeel zijn didactische waarde aan het illustreren van de beide theoretische spreukstrofen kunnen ontlenen. Daardoor schuift het totale gedicht nog verder in de richting van de Sangspruch. Op dit punt gekomen ligt het gevaar van een cirkelredenering op de loer. In deze paragraaf zocht ik naar aanwijzingen dat de teksten van L en B bedoeld waren om te worden gezongen. Die heb ik niet kunnen vinden, zodat de gedichten een belangrijke voorwaarde tot hun identificatie als Sangsprüche missen. Inhoudelijk en formeel doen deze teksten aan Sangsprüche denken, zodat de kans groot is dat ze gezongen zijn. Het is zelfs denkbaar, dat de gedichten deels als recitatief (de spreukstrofen), deels als lied (het middendeel) zijn uitgevoerd. Hun metriek verzet zich daar niet tegen. Ik kom hier niet uit. Al of niet gezongen, wel of geen Sangspruch? De in dit hoofdstuk geconstateerde verschillen tussen L en B liggen voornamelijk op het lexicale en thematische terrein. Ze wegen echter niet op tegen de daar en in de andere paragrafen aangetroffen grote mate van overeenkomst, zodat ik ervoor pleit de teksten als één corpus te beschouwen. Daar ik echter niet kan aantonen dat ze voor de zang waren bedoeld, zie ik in deze volgens heel strakke regels geconstrueerde gedichten vooralsnog geen Middelnederlandse vertegenwoordigers van de hoofse Sangspruch, wel spreukachtige hoofse lyriek die deze poëzievorm heel dicht benadert.


271

4 Besluit Na de voorafgaande hoofdstukken, waarin de interpretatie en de poëtica van de Lundse en Brusselse gedichten aan de orde zijn gesteld, hebben we meer zicht gekregen op de inhoud van deze teksten en op de wijze waarop aan die inhoud vorm is gegeven. Aan hun handschriftelijke overlevering en de plaats waar de gedichten mogelijk zijn ontstaan, is vooral aan het begin van dit boek aandacht besteed; ook over hun datering is zo nu en dan kort gesproken. Met deze gegevens en de daar al uit getrokken conclusies als uitgangspunt wil ik nu proberen tot een typering van de gedichten te komen en mijn visie te geven op hun plaats en tijd van ontstaan. Teksten en dus ook gedichten zijn echter geen op zichzelf staande uitingen van een auteur. Ze zijn gedicht en afgeschreven door en voor mensen en kunnen een bepaalde communicatieve, samenbindende en informatieve rol vervullen, bijvoorbeeld door verpozing te bieden, te stichten of te instrueren. Daarom wil ik in dit besluit tevens zien te achterhalen, welke informatie de fragmenten en de teksten mogelijk over hun kopiisten, hun auteur(s) en hun beoogde publiek prijsgeven.

4.1 Het gedicht Elk gedicht confronteerde ons met het strakke plan dat eraan ten grondslag ligt. Daarna lieten de verzamelde gegevens van alle gedichten zien, dat verreweg de meeste regels voor al die teksten gelden, waardoor er een soort prototype tevoorschijn kwam en we kunnen spreken van het gedicht. Hoe ziet dat er nu uit? Het bouwplan van het gedicht is gebaseerd op de driedeling spreukstrofe middendeel - spreukstrofe. Deze drie onderdelen worden vaak precies in tweeën gesplitst door het realiseren van een balansconstructie in de spreukstrofe en het starten van een nieuwe gedachtelijn in het middendeel, waarin een veelal tegengestelde betekenis met een zeker tijdsverschil wordt verwoord in de conjunctief. De beide spreukstrofen en het middendeel tonen elk voor hen kenmerkende contouren in hun aantal versregels, de lengte daarvan en het aantal accenten dat ze bevatten, de wijze waarop rijmvormen worden toegepast en grammaticale constructies worden aangebracht. De invulling met woordmateriaal van dit raamwerk laat specifieke metselverbanden zien in het frequent gebruiken, in elkaars nabijheid herhalen of combineren van bepaalde woorden. De rangschikking van alle woorden is gefixeerd in de mortel van een onderliggend abstract metrisch patroon, dat met name in de spreukstrofe een duidelijke jambische tendens met een veelal vast aantal lettergrepen vertoont. Ongeveer de helft van alle verzen uit de middendelen heeft die jam-


272 bische tendens eveneens, de voornamelijk trocheïsche andere helft zou grotendeels als variatie op het jambische patroon beschouwd mogen worden. In hun strikte vorm bevatten deze beide typen verzen elk een gelijk aantal syllaben. Woordherhaling, rijmschema, parallelle en tegengestelde constructies in zinnen of delen daarvan benadrukken de eenheid binnen elke spreukstrofe en elk middendeel. Deze onderdelen zijn echter ook weer hecht aaneengesmeed door de herhaling en parafrasering van woorden en woordgroepen uit de beginspreukstrofe in grofweg de eerste helft van het middendeel, een aantal uit de tweede helft daarvan wordt in de slotspreukstrofe opnieuw gebruikt. Woorden of hun synoniemen die in meer delen van het gedicht voorkomen, zijn meestal sleutelwoorden die bij het hoofse karakter van deze lyriek passen. In een aantal gedichten worden spreukstrofe en middendeel ook door een rijmklankherhaling aan elkaar verbonden. Het aldus geconstrueerde bouwwerk bevat eveneens de nodige ornamentiek. De al genoemde woordherhalingen (polyptota) en het grammatisch rijm brengen niet alleen structuur in het gedicht aan, zij sieren het ook op. Alliteratie en assonantie dragen tevens bij tot die verfraaiing, waarbij we een duidelijke voorkeur zien voor bepaalde klankherhalingen. Deze reeksen lijken door rijmen sleutelwoorden in gang te worden gezet. Een ander ornament is het gebruik van de in semantiek en syntaxis opgeslagen mogelijkheid tot dubbelzinnigheid (ambiguïteit). Hier kan men de uitspraken van M.G. Scholz ‘daß das Wesen mittelalterlicher Literatur in ihrer Form liegt’ beamen: ‘mittelalterliche Kunst ist Formkunst’.1 Niet alleen formeel, ook inhoudelijk is het gedicht volgens bepaalde regels opgezet. De toon is hoofs met de daarbij passende thematiek. In zijn totaliteit is het echter geen hoofs minnedicht met een lyrisch ‘ik’, dat van zijn liefde voor en vurig verlangen naar een volmaakte dame zingt en klaagt over zijn treurige situatie, omdat zij die liefde niet beantwoordt. De beide spreukstrofen behandelen weliswaar een hoofs thema, maar doen vanuit de algemene optiek van een hi of die didactische uitspraken over dat onderwerp. Het daartussen liggende middendeel voldoet wel aan de criteria van een hoofs liefdesgedicht. Hier gaat het steeds over een ic en een si. Nadat de ic in de eerste helft zijn omstandigheden uiteen heeft gezet, werkt hij in de tweede helft volgens een zeker patroon een nieuwe gedachtelijn uit, zoals zojuist al is aangestipt. Meestal eindigt het middendeel in mineur. Geen hoofs minnedicht dus, maar eerst een didactische uitspraak in spreukvorm, die een morele les bevat over een situatie op het gebied van de hoofse minne. Daarna volgt de uitwerking, de verduidelijking, die in de eerste helft met woorden en parafrasen aan de spreukstrofe refereert in de lyrische vorm van een hoofs liefdesgedicht. Het geheel wordt afgesloten met een spreukstrofe, waarin het vervolg van het middendeel - wederom met verwijzingen door parafrasen en woordherhaling - tot een nieuwe morele les wordt samengevat. De lyriek van het

1

Scholz 1980, p. 139. Vgl. Zumthor (1972) die steeds het belang en de overheersing van de vorm in de middeleeuwse poëzie benadrukt (bijv. p. 107-109, p. 142, p. 192); Jackson (1980, p. 9) weet bijna zeker dat veel dichters in het behalen van succes door middel van het gebruik van ingewikkelde vormen een doel op zich zagen.


273 middendeel staat, zo lijkt het, ten dienste van de beide didactische spreukstrofen, waardoor het gedicht het genre van de Middelhoogduitse Sangspruch heel nabij komt. In hoofdstuk 3 heb ik het gedicht qua constructie vergeleken met een drieluik, geïnspireerd door de manier waarop de spreukstrofe-zijluiken in dichtgeklapte toestand het middenpaneel bedekken (zie 3.6.5). Woord- en parafrasemateriaal vallen daarbij elk over die helft heen, waar ze formeel en inhoudelijk in terugkeren. De wijze waarop didactiek en lyriek afwisselen, brengt me tot een andere vergelijking: een gedicht als een tompouce of - voor wie niet van zoet houdt - als een sandwich. Tussen de wat droge, voedzame, maar op zich niet onappetijtelijke spreukstrofen is de uiterst smakelijke vulling van het middendeel gelegd. Het resultaat is een in alle opzichten niet te versmaden combinatie.

4.2 Localisering In welke streek van het Middelnederlandse taalgebied moeten we ons het ontstaan van de Lundse en Brusselse gedichten nu voorstellen? Bij het onderzoek naar de taal van deze teksten is in het inleidende hoofdstuk (zie 1.3) uit de dialectgeografische verschijnselen al geconstateerd, dat de meeste zowel in L als in B voorkomen en wijzen naar Brabant, Limburg en het oosten van het toenmalige taalgebied. Verder bleek het mogelijk, met name via de dialectisch getinte rijmparen, een scheiding aan te brengen tussen de rijmwoorden die de dichter bij de creatie van het werk koos en die welke de kopiisten van L en B verstoorden toen zij aanpassingen aan hun eigen taalgebruik invoerden. Op grond van een analyse van deze gegevens durfde ik, met de nodige voorzichtigheid, in dat grote oostelijke taalgebied het werkterrein van de dichter en zijn vermoedelijke herkomst te beperken tot het overgangsgebied tussen Limburg en Brabant (zie 1.3.2), waarbij deze gebieden in dialectgeografische zin en niet politiek-territoriaal begrepen moeten worden. Kan daar uit de rest van het onderzoek nog iets aan toegevoegd worden? Wellicht levert het woordmateriaal aanvullende informatie op. Mijn interesse gaat dan vooral uit naar die woorden en woordcombinaties, die ook buiten het Middelnederlands voorkomen en die bijeengebracht zijn in de tweede helft van de afdeling Buiten het Middelnederlands (3.8.2) in de paragraaf Belendende percelen. Opmerkelijk is daar het geringe aantal woorden dat aan het Oudfrans ontleend is, tegenover de talrijke woorden, rijmcombinaties, tweelingformules, formuleachtige wendingen, ja soms hele versregels of delen daarvan die we eveneens bij de Minnesänger aantreffen. In veel gevallen zijn daar rijmwoorden bij betrokken. Niet alleen in woordkeus en formulering, ook in de wijze waarop hij in de opzet van zijn werk dicht in de buurt van de hoofse Sangspruch komt (zie 3.8.4 en 3.9), toont de dichter hoezeer hij de invloed van de in de Nederrijn/Maas-regio


274 bloeiende lyriek heeft ondergaan.2 Dat zegt in elk geval iets over zijn contacten, wellicht ook iets over het gebied waarin die bloei eveneens vrucht ging dragen en heel misschien mogen we er een indicatie in zien van de (geringe?) afstand tussen dat literaire landschap en het ontstaansgebied van L en B. In een poging nog nauwkeuriger de streek te situeren die op grond van de informatie ‘Nederrijn/Maas-regio’ en ‘het overgangsgebied tussen Brabant en Limburg’ in aanmerking zou kunnen komen, word ik onweerstaanbaar in de richting van het tussen Brabant en de Maas gelegen graafschap Loon getrokken, waar al eerder aan een auteur (Veldeke) een opdracht (voor de Sint Servaes) was verstrekt.3 Al zwijgen de bronnen erover en zijn er geen werken die in die richting wijzen, het is denkbaar dat het in de loop van de tijd niet bij dit ene maecenaat gebleven is. Loon wordt als een mogelijk literatuurcentrum gezien en in de tweede helft van de 12e eeuw bestonden er nauwe familiebanden met de om hun literaire begunstiging bekend staande huizen van Kleef en Brabant.4 Buiten het grafelijk hof kunnen de gedichten, evenals de Sangspruch, misschien ook voor de leden van een stedelijk patriciaat zijn vervaardigd (Hasselt? Of in het grensgebied: Maastricht, Sint Truiden?).5 Het moge duidelijk zijn dat deze Loonse hypothese voornamelijk op speculatie berust.

4.3 Datering Zo nu en dan is de datering van de gedichten al in dit boek ter sprake gekomen. Dat betrof voornamelijk de periode waarin het Lundse bifolium en de Brusselse fragmenten zijn geschreven, respectievelijk rond 1300 en in de eerste helft van de 14e eeuw (zie 1.2.1 en 2 bij ‘datering’). Op grond van schrijffouten en verstoorde rijmen (vgl. 1.2.1 en 2 ‘naar een legger’ en 1.3.2) is duidelijk, dat we hier met afschriften te maken hebben, zodat er een zekere tijd verlopen zal zijn tussen de vervaardiging daarvan en de creatie van het origineel. Naar dat origineel zouden trouwens ook nog aanwezige oudere lettervormen en orthografieën kunnen verwijzen. Het vereist dus geen krachttoer de ontstaansperiode van de gedichten tot in de 13e eeuw terug te brengen. Aan welk gedeelte van die eeuw moeten we dan denken? Daarover zijn door onderzoekers, die zich voorheen met deze teksten hebben beziggehouden, uitspraken gedaan. Als eerste heeft Rooth er zich uiteraard over uitgelaten. Op inhoudelijke gronden - hij ziet in het karakter van de gedichten overeenkomsten met de

2 3

4 5

Voor deze regio ook hfdst. 3 n. 176. Tervooren 1989 ziet op p. 16 een relatie tussen deze regio en L plus B. Zie over dit patronaat Bumke 1987, p. 106, p. 662, p. 681; de graven van Loon p. 138; de familie Veldeke als ministerialen van de graven van Loon p. 683. Vgl. Tervooren 1989, p. 6, p. 10, op p. 9 een kaart van het gebied en zijn omgeving rond 1300 (een andere kaart in Mantingh 2000, p. 410-411); Sleiderink 2003, p. 30-32. Tervooren 1989, p. 14; Sleiderink 2003, p. 32. Tervooren 2001, p. 41-42. Geldern en Kleef, met hun sterker gekleurde en in een aantal gevallen afwijkende dialectvormen (vgl. 1.3.1; het Nederrijns Moraalboek), oefenen die aantrekkingskracht niet op mij uit.


275 lyriek van ‘Belgische’ [sic] en Noordfranse trouvères - en omdat ‘mit dem Ende des 13. Jahrhunderts das ritterliche Leben in Verfall geriet’, opteert hij voor het midden van de 13e eeuw.6 Wessels acht een exacte datering lastig, daar deze unieke gedichten niet met andere Middelnederlandse lyriek vergelijkbaar zijn, en houdt het op het begin van de 13e eeuw. Daar sluit De Paepe zich met ‘misschien wel niet zo lang na 1200’ bij aan. In de literatuurgeschiedenissen vinden we bij monde van Van Mierlo (‘misschien niet ouder dan de tweede helft der XIIIe eeuw’) en Knuvelder (‘De auteur, een waarschijnlijk vroege dertiende-eeuwer...’) beide standpunten terug.7 Willaert probeert op grond van formele kenmerken tot een datering te komen. Hij wijst op de overeenkomst tussen de in het laatste kwart van de 12e eeuw zeer succesvolle Proverbes au vilain en de spreukstrofe, die naar zijn mening waarschijnlijk al in het midden van de 13e eeuw in het Middelnederlands ‘courant’ was. Het rijmschema van het middendeel komt hij ‘zuiver uitgevoerd’ slechts tegen bij de tussen 1230 en 1268 werkzame Atrechtse dichter Adam de Givenci (zie 3.8.2). Een ander formeel aspect is het grammatisch rijm, dat we ook in de lyriek van troubadours, trouvères en Minnesänger aantreffen, met vanaf ca. 1230 een voorliefde voor ‘acrobatische prestaties’. Rond 1250 passen de dichters van de Puy d'Arras het frequent toe en Veldeke, Hadewijch en Maerlant brachten het eveneens in hun lyriek aan (zie 3.3.2). Dit alles overwegend is Willaert ‘geneigd Rooth gelijk te geven’ en voorzichtig als datering te stellen: ‘om of vanaf het midden van de XIIIde eeuw’.8 Overeenkomsten op lexicaal gebied met de lyriek van de zojuist genoemde Middelnederlandse auteurs zijn er vooral met Hadewijchs Strofische gedichten, minder met Veldeke en Jan van Brabant, overeenkomsten die vanuit het registrale karakter van deze vroege poëzie verklaard kunnen worden (vgl. 3.8.1). Nu werden Hadewijchs literaire activiteiten tot voor kort rond 1250 of eerder geplaatst, een datering die E. van den Berg vanuit de versificatie van haar Mengeldichten, waar op nog betrekkelijk weinig plaatsen een frictie tussen verseinden en syntactische grenzen voorkomt (de syntactisch-dynamische stijl), goed te verdedigen acht.9 W. Scheepsma beargumenteert echter dat de basis voor deze datering, die tot nu toe altijd berustte op de Lijst der volmaakten, de bloeitijd van de Noordfranse trouvèrelyriek en de relatie tussen een aantal passages uit haar Brieven en de voor jonger gehouden Limburgse sermoenen, onzeker en problematisch is. Nieuwe inzichten met betrekking tot de datering van handschriften met haar werk en dat van de Limburgse sermoenen in combinatie met de plaats waar de Hadewijch-handschriften zich concentreren (Brussel en omgeving), Ruusbroecs receptie van haar werk en de in deze samenhang hernieuwde mogelijkheden tot de identificatie van Hadewijch met Heilwig Bloemarts (1270/77-1335) - bekend als Bloe-

6 7 8 9

Rooth 1928, p. 19-20. Wessels 1953, p. 214; De Paepe 1967, p. 111, p. 117 en 1970, p. 64. Van Mierlo en Knuvelder zie hfdst. 1 n. 11. Willaert 1984, p. 58-62. Willaert 1984, p. 26 n. 48; vgl. Reynaert 1981, p. 19. E. van den Berg 1987, p. 4.


276 mardinne - doen hem concluderen, dat de problemen met een verschuiving van Hadewijchs literaire werkzaamheden naar ‘rond 1300’ grotendeels worden opgelost.10 De tussen de Strofische gedichten en de trouvèrelyriek vastgestelde formele overeenkomsten staan deze datering niet in de weg. V. Mertens betoogt, dat de onder meer door dichters van de Puy d'Arras gebruikte liedvormen, die Hadewijch als contrafactmodel voor haar poëzie benutte, niet alle van vóór de tweede helft van de 13e eeuw zijn en dat er niets op tegen is Hadewijch als een trendvolgster in plaats van als een aanvoerster te zien bij het dichten van geestelijke liederen op oorspronkelijk wereldlijke melodieën. Zij heeft het merendeel (misschien alle?) van haar teksten vervaardigd op bestaande strofevormen en melodieën die, naar de handschriften getuigen, ook aan het begin van de 14e eeuw nog springlevend waren.11 Wat heeft dit alles nu voor consequenties voor de datering van onze gedichten? Het met Hadewijch opschikken in de tijd brengt ons verder van Veldeke, daarentegen dichter in de buurt van Jan van Brabant. Zoals we al zagen, is het lyrisch spraakgebruik van deze drie auteurs - evenals dat van L plus B - duidelijk beïnvloed door dat van de Minnesang. Dat zij wellicht ook eikaars werk kenden, zoals de talrijke parallellen tussen Veldekes en Hadewijchs lyriek lijken te suggereren,12 of uit eenzelfde inheems register putten, mag echter op voorhand niet uitgesloten worden. De strakke, formele opzet van de Lundse en Brusselse gedichten sluit aan bij de overgang van het klassieke hoofse minnelied naar lyriek in een vast formeel kader, de zogenaamde forme fixe, dat in de tweede helft van de 13e eeuw in toenemende mate valt waar te nemen.13 Het gebruik van de spreukstrofe, het nabijgelegen genre van de Sangspruch en het literaire landschap van de Nederrijn/Maas-regio belemmeren een latere datering evenmin. Allereerst is in 3.1.2 al op de populariteit die de spreukstrofe in het Middelnederlands genoot gewezen. Wat de Sangspruch betreft, zijn hoogtepunt lag weliswaar in de 13e eeuw, maar pas ca. 1330-1350 bereikt deze lyriekvorm bij Frauenlob zijn einde.14 Tot slot blijft de Nederrijn/Maas-regio ook rond 1300 en daarna zijn literaire invloed nog in westelijke richting uitstralen.15 Met de datering ‘rond 1300’ van het Lundse bifolium hebben we een begrenzing van de periode waarvóór de Lundse gedichten moeten zijn ontstaan. Als we aan Scheepsma's late datering van Hadewijchs literaire activiteit - en dus van haar Strofische gedichten - en aan hetgeen zojuist voor de teksten van L en B te berde is gebracht consequenties willen verbinden, zullen we de datering van deze ge-

10 11

12 13 14 15

Scheepsma 2000; een samenvatting van zijn betoog op p. 675-677. Vgl. Warnar 2003, p. 69-80. Zie de Nachbemerkung van V. Mertens: ‘Hadewijchs Kontrafakturpraxis in den “Strofischen Gedichten” und das Datierungsproblem’ aan het slot van Scheepsma 2000, p. 680-682. Vgl. Grijp 1992; Grijp en Willaert 2001. Willaert 1997; voor L en B zie 3.8.2 en 3. Willaert 1984, p. 67, p. 79; idem 2000, p. 232-239. Vgl. Tervooren 2001, p. 128-129. Tervooren 2001, p. 2, p. 127-129. Vgl. Willaert 1997, p. 222-226. Over een eventuele verandering in deze uitstraling ten gevolge van de Slag bij Woeringen (1288) heb ik niets gevonden.


277 dichten in elk geval in de tweede helft, misschien wel in het laatste kwart of aan het eind van de 13e eeuw moeten plaatsen. Dat verkleint het onverklaarbaar grote gat van stilzwijgen tussen hun aanvankelijk aan het begin van de 13e eeuw of rond het midden ervan gedachte ontstaan en hun vroegst bewaarde overlevering.16

4.4 De fragmenten en hun kopiisten Uit de beschrijving van de fragmenten waarop de gedichten overgeleverd zijn (zie 1.2.1 en 2) viel al op te maken, dat het Lundse bifolium en de fragmenten-Brussel geen restanten van hetzelfde handschrift zijn: zij verschillen in formaat, mise-en-page, schrift, de aan- respectievelijk afwezigheid van rubricering en hun datering. Tevens is in 1.2.3 al opgemerkt, dat het bifolium het buitenste blad van een nog niet gerubriceerd en dus onaf katern is, maar dat de beide blaadjes uit Brussel daarentegen hoogstwaarschijnlijk wel uit een voltooid handschrift afkomstig zijn. De overeenkomst ligt slechts in de vorm en de inhoud van de teksten. Beide afschriften vertegenwoordigen niet de eerste fase van de tekstoverlevering maar zijn - gezien het type fouten en vergissingen plus de verstoorde rijmen die uit de aanpassing aan een ander dialect verklaard kunnen worden (zie ook 1.3.2) producten van een kopieerproces. Rooth meent op grond van de formele en inhoudelijke verwantschap van de teksten dat ze tot eenzelfde bron teruggevoerd kunnen worden, een mening die De Vreese al in zijn brief van 4 september 1927 aan Rooth noteerde en die De Paepe later onderschreef.17 De voorafgaande gegevens en conclusies roepen nog wel een paar vragen op. Kunnen deze vanuit de handschriftelijke overlevering beantwoord worden? Een mogelijke vraag is die naar de inhoud van de codices, die ik voor het gemak hier als hs. L en hs. B zal aanduiden, waar de fragmenten de schamele overblijfselen van zijn. Voor hs. L heb ik verondersteld, dat de bladen die zich binnen het overgeleverde buitenblad (met custoderegel) van het katern bevonden, met eenzelfde type spreukachtige hoofse gedichten gevuld waren. Uit die custoderegel blijkt eveneens, dat het eropvolgende katern in elk geval met dit type lyriek begon. Bevatte de rest van deze codex louter Lundse gedichten of was het een verzamelhandschrift met ook anderssoortige teksten? De beide blaadjes van handschrift B zaten gezien de positie van hun bindgaatjes niet in hetzelfde katern, waardoor de kans groot is dat deze codex twee katernen met Brusselse/Lundse gedichten bevatte. Met welk type teksten de rest van hs. B was gevuld, is een open vraag. Als de fragmenten van L en B inderdaad op hetzelfde origineel teruggaan, hoe zag dat er dan uit? Hier rijst weer net zo'n vraag als voor hs. L en hs. B: bestond de

16 17

Ook Scheepsma 2000 wijst op het grote gat tussen de vroege datering van Hadewijchs werk en die van het oudste overgeleverde handschrift (p. 669; vgl. p. 662, p. 677). Rooth 1928, p. 10 (‘... und wohl sicher einst ein und demselben Original angehört haben, ...’), p. 17 (‘Die verwandten Züge der beiden Fragmente sprechen dafür, dass wir mit zwei Abschriften zu tun haben, die aus demselben Original geschöpft haben.’). Zie voor deze brief van De Vreese hfdst. 1 n. 7. De Paepe 1970, p. 68 n. 2.


278 inhoud alleen uit gedichten van het type Lund en waren ze uitgevoerd met of zonder tweeregelige spreuken, of was de hypothetische codex O ook een verzamelhandschrift? Is in hs. L en hs. B de hele collectie gedichten uit O overgenomen en zijn daar nu nog twee verschillende stukken van over, of is er geselecteerd? En tot slot, was er wel een codex O met al deze spreukachtige hoofse gedichten, of tonen het bifolium en de fragmenten-Brussel de restanten van verzamelactiviteit en zijn hier uit verschillende bronnen teksten bijeengebracht? Uit het verschil in afmetingen tussen hs. L en hs. B kan ik niets afleiden, of het zou moeten zijn dat het zakformaat van B met zijn veronderstelde ca. 16×13 cm kleiner is, ongeveer 40%, dan het octavo hs. L (ca. 22×16 cm). Was hs. B daardoor (bedoeld als) een handig boekje om mee te nemen? Voor wie dan wel en waarom? Andere vragen groeperen zich rond de twee personen die deze fragmenten beschreven, de kopiist van hs. L en die van hs. B. Of er in deze handschriften meer schrijvers bij het kopiëren betrokken waren, is niet meer vast te stellen, wel is duidelijk dat de beide nog resterende handen niet aan een en dezelfde persoon toebehoren. De kopiist van hs. B schrijft over het algemeen zijn teksten keurig af en heeft in zijn overgeleverde werk geen zichtbare verbeteringen aangebracht. De vergissingen die hij maakt (vgl. 1.2.2 ‘vergissingen’ en ‘naar een legger’) bevinden zich in het grammatisch rijm, waar hij (in een saut du même au même?) voor een van de beide rijmpartners nogmaals het rijmwoord van de andere kiest.18 Of er in het zwaar beschadigde B 5:14-15 alleen rijmwoorden of wellicht hele versregels van plaats zijn verwisseld, valt niet meer na te gaan. In theorie is het natuurlijk mogelijk, dat hij de voorafgaande missers al in zijn legger aantrof en ze kritiekloos overnam. Soms noodzaakt nijpend ruimtegebrek hem naar een voorafgaande of volgende regel uit te wijken. Tot slot zien we zijn activiteiten in een paar verstoorde rijmen, zoals onmate (in plaats van onmote):verdrote, die de aanpassing van de tekst van de dichter naar het dialect van de geboortegrond of werkomgeving van de kopiist verraden (zie 1.3.2). Een heel andere indruk krijgen we van de kopiist van hs. L. Zijn kopieerarbeid zit vol doorhalingen, toevoegingen en verbeteringen in de vorm van geëxpungeerde, superscripte en veranderde letters. De meeste van deze correcties lijken nog tijdens het schrijfproces of kort erna te hebben plaatsgevonden. Een aantal evidente fouten heeft de kopiist echter niet opgemerkt: vergissingen in het grammatisch rijm met twee keer hetzelfde of een verkeerd woord (dat wel rijmt maar niet op de juiste manier), het overslaan van een hele regel en het door beschadiging helaas niet meer te achterhalen geknoei aan het begin van een tekst, waardoor in de ondermarge een losse regel moest worden genoteerd. Sommige plaatsen bewijzen dat een vergissing zelden alleen komt: de verschrijvingen vormen er clusters (zie 1.2.1 ‘doorhalingen en andere verbeteringen’ en ‘naar een legger’). Theoretisch kunnen ook hier bepaalde fouten aan een eventuele voorganger worden toegeschreven. Bij deze kopiist krijg ik het gevoel, dat hij is ingezet voor een taak die hem min-

18

Zie voor de saut du même au même Duinhoven 1975, p. 151-152.


279 der vertrouwd was en die hem dus niet zo goed afging. Dat hij gelet op zijn cursieve schrift en het sterk verlengen van letters aan het regel- en/of gedichteinde (zie 1.2.1 ‘het schrift’ en ‘in het oog vallende letters’) eerder thuishoort in een kanselarij-omgeving. Was hij minder gewend aan het afschrijven van literaire - en met name lyrische - teksten? Moest de oorkondenschrijver literaire kopieerwensen vervullen voor zijn broodheer of gebiedster?19 Op de meeste vragen heb ik geen antwoord: de fragmenten zwijgen in alle talen.

4.5 De dichter(s) en het publiek Al is er tot nu toe voornamelijk aandacht aan zijn werk geschonken, aan het einde van dit boek wil ik pogen de dichter zelf te ontmoeten. Is het mogelijk hem vanuit dat werk wat duidelijker in beeld te krijgen? Zijn naam kennen we niet, of het moet zijn dat daar in L 3:20 met reyn hert op gezinspeeld wordt. Evenmin weten we of het bij alle gedichten steeds om dezelfde auteur gaat. Wel kunnen we vaststellen, dat hij goed bekend moet zijn geweest met de poëtische conventies van zijn tijd. In zijn werk zien we hem de voorschriften van de antieke retorica, zoals die in de middeleeuwse artes poeticae waren vastgelegd, toepassen. Het gebruik van onder meer woorden klankherhalingen (polyptota, (grammatisch) rijm, alliteratie, assonantie), metrum en wellicht de spreukstrofevorm getuigen daarvan.20 Hij kan deze kennis uit het werk van collega's - wellicht via persoonlijke contacten - hebben opgedaan (zie hfdst. 3 n. 67), maar als dichter moet hij de kunst van het lezen en schrijven machtig zijn geweest. Alleen zo was hij in staat zijn gedichten met hun uiterst complexe structuur te vervaardigen.21 De dichter heeft dus onderwijs genoten, wat in zijn tijd een scholing in het Latijn inhield en waar hij met de genoemde artes poeticae kennismaakte. In het derde boek van Der leken spiegel (1325-1330) wijdt de Antwerpse dichter Jan van Boendale hoofdstuk 15 aan Hoe dichters dichten sullen ende wat si hantieren sullen (‘daarbij in acht moeten nemen’). Indirect vernemen we uit deze eisen die aan Middelnederlandse dichters gesteld moeten worden ook iets over hun scholing. Op de eerste plaats moet hij sijn een gramarijn (vs. 11). Dat wil zeggen, iemand die het eerste vak - grammatica - in het onderwijsprogramma van de zeven vrije kunsten (artes liberales) heeft doorlopen en na kennismaking met een aantal Latijnse schoolauteurs nu correct Latijn kan spreken, lezen en schrijven. Het tweede vak,

19

20 21

Vgl. voor deze situatie Schneider 1987, p. 253-254. Eveneens Mooijaart 1992, p. 52: schrijvers (auteurs en kopiisten) van bepaalde literaire teksten kunnen identiek geweest zijn met die van ambtelijke stukken. Zie 3.2.2. en n. 30; 3.3.2 en n. 65; 3.8.2. Veel specialisten menen, dat de creatie van gedichten al vanaf de 12e eeuw schriftelijk plaatsvond (onder meer Zumthor 1972, p. 39-40; Scholz 1980, p. 224; Rieger 1987, p. 12-14, p. 17; Willaert 1992b, p. 25 (in de eerste Gruuthuse-allegorie wordt meer dan eens met nadruk vermeld dat de ic tijdens het dichten schrijft); idem 2003, p. 98). Uitspraken van een dichter over zijn analfabetisme moeten als een understatement gezien worden en zijn onderdeel van het bescheidenheidstopos (Scholz 1980, p. 214-215; voor dit topos Curtius 1978, p. 93-95).


280 rhetorica, leert hem ondersteund door de artes poeticae aan zijn geschreven zinnen een fraaie vorm te geven.22 Bij zijn uiteenzetting over wat gramarie (deerste sake, vs. 15) naast fraai en goed lopend taalgebruik in de juiste vorm en spelling (vss. 16-19) nog meer inhoudt, stelt Boendale ook de bouw van een verhaal of betoog aan de orde, waar van tevoren goed over moet worden nagedacht. Het stuk moet bestaan uit drie delen: een begin (prohemium) dat wat er volgt aankondigt, vervolgens het eigenlijke onderwerp met verduidelijkingen door onder andere didactische voorbeelden (exemple), waarna het voorafgaande (samenvattend) wordt afgesloten (vss. 21-36).23 Is het te gewaagd te veronderstellen, dat in de constructie van de Lundse en Brusselse gedichten een echo doorklinkt van hetgeen de middeleeuwse artes poeticae als bouwplan dicteerden? Mocht een aldus geïnstrueerde dichter deze voorschriften ook op de creatie van spreukachtige hoofse lyriek toepassen? Aan het slot van deze uiteenzetting over gramarie benadrukt Boendale nogmaals, dat de dichter een gramarijn moet zijn en ten minste zijn spraakkunst (parten), het begin van de artes liberales, moet beheersen. Zonder die kennis is hij geen goed dichter en dat zal hij ook niet worden, of hij nu in 't Walsch, Diets of Latijn dicht (vss. 46-52)!24 Tot zover lijkt het profiel van de dichter aan te sluiten bij wat er voor de auteurs van de Sangspruch, die zich immers zo dicht in de buurt van onze gedichten bevindt, is geschetst: geschoold en geleerd, misschien een clericus. Zijn de overige voor de meeste Sangspruchdichters geldende kenmerken, zoals een veelal lagere komaf, het slechts incidenteel genieten van de patronage van een groot of klein hof of een lid van het stedelijk patriciaat, het als reizende beroepszanger in zijn onderhoud moeten voorzien, eveneens op hem van toepassing?25 Scherper krijg ik het beeld van de dichter van L en B niet gesteld: het moet bij een vage ontmoeting blijven. Tot nu toe is er steeds gesproken van ‘de dichter’ waarbij zo hier en daar een voetnoot ons eraan herinnerde, dat dit solo-auteurschap geenszins een uitgemaakte zaak was. Is er één dichter voor alle nog overgeleverde gedichten verantwoordelijk, zijn er twee - een voor L en een voor B - of wellicht meer auteurs in het spel? Alleen de teksten kunnen daarop misschien een antwoord geven, hoewel het scheiden van mogelijke auteurs bij een zo strak vormgegeven constructie met een zo uniforme thematiek een lastig karwei zal zijn. Bij de bespreking van de

22

23

24 25

De andere eisen bij Boendale zijn warachtich sijn (een zorgvuldige, waarheidsgetrouwe berichtgeving leveren) en eersaem van levene (van onbesproken gedrag) zijn; vss. 12-13). Zie Gerritsen 1992, p. 6-10 die in deze ‘oudste poetica van het Nederlands... geen voor onervaren dichters bedoelde instructie’ leest, maar ‘eerder een verkapte aanklacht wegens het onbevoegd uitoefenen van de dichtkunst’ (p. 10). Ik citeer naar de editie van Der leken spiegel cap. 15 in Vanderheyden 1961, p. 268-275. Voor de artes liberales zie LexMA 1, 1058 en de inleiding bij Huizenga, Lie en Veltman 2000, p. 13 (vgl. Van der Have op p. 37-38). Zo'n driedeling in proemium, narratio en conclusio plus de speciale rol van ieder deel wordt al voorgeschreven door de in de 13e eeuw zeer bekende theoreticus Galfredus de Vino Salvo (ca. 1210), onder meer in zijn Poetria nova. Zie Vanderheyden 1961, p. 187, p. 189; vgl. Tervooren 2001, p. 75-77. Voor partes ‘spraakkunst’ zie MNW 6, 155 (4). Tervooren 2001, p. 9, p. 25, p. 38, p. 41-42, p. 91.


281 poëtica in hoofdstuk 3 bleken de overeenkomsten tussen L en B in de verschillende onderdelen van het register groot. Soms kwam er echter een klein verschil aan het licht. Uit de inventarisatie van deze gevallen zal het antwoord op de vraag moeten komen. Wat het register betreft, bepaalde woorden en woordcombinaties komen uitsluitend in B voor, zoals het sleutelwoord wrugher (B 1, B 2, B 4), de combinatie van troest/vroude - ghenieten - lief (B 1, B 4) en het opmerkelijke versregelbegin Alt/Alle dat/die Got/Ghode/tghotlic (B 4, B 6). Het hoge polyptotongehalte in B wordt veroorzaakt door de frequente vormen van lief, waarvan de meeste in de tweeregelige spreuken te vinden zijn. Drie gedichten van B gebruiken in het (grammatisch) rijm de rijmklank -aer en/of -are, die in L niet voorkomt (B 3, B 7, B 8). Het omgekeerde zien we met de rijmklank -onde, die alleen in L staat (L 2, L 4, L 10). Bij grammatische rijmparen in B worden driemaal ook de voorlaatste woorden herhaald (B 3 (2x), B 6; zie 3.3.3 bij ‘dubbelrijm’), in L gebeurt dat slechts eenmaal (L 12). B bevat geen korte a in de rijmklank, evenmin assonanties met een korte e of o, daarentegen bijna twee keer zoveel lange e-assonanties als L. De mogelijkheid dat in de grammaticale bouw van het middendeel in B de tweede helft steeds exact na vijf verzen begint en niet soms na vier zoals in L, mag niet worden uitgesloten. Al deze formele verschillen vind ik een te wankele basis voor de conclusie, of zelfs maar de hypothese, dat de dichter van L iemand anders was dan die van B. Het aantal overgeleverde teksten van B is de helft van dat van L, wat een vergelijking oneerlijk maakt, en beide tekstdragers - vooral B - moeten door beschadiging delen van de nog resterende gedichten missen. Dat vergroot de kans dat in deze verdwenen tekstgedeelten nu juist die woorden, rijmklanken en andere formele verschijnselen stonden, die de hiervóór geconstateerde verschillen weer teniet doen. Er is echter nog niet naar de inhoud gekeken (zie 3.7.1 en 2). Daaruit blijkt dat op de jaloerse roddelaars, die in B met wrugher en één keer met verreder (B 2) worden aangeduid, in L slechts verhuld in een omschrijving wordt gezinspeeld (jalasien, quaets gherede (L 6), dor melden (L 7), swaren ghasten Dine seer verladen (L 11)). Bovendien stelt de ic in B met nadruk dat hij zich als minnaar niet aan verdriet en pine zal onttrekken (B 2), niet van de dame zal scheiden (B 4) en alles eerder in de steek zal laten dan haar (B 6). In L hangt zijn opstelling meer van haar houding af, die hem vreugde of verdriet zal brengen. Beide groepjes overgeleverde gedichten lijken vanuit een andere optiek geschreven, waarbij de ic in L zich vooral gelaten toont en die in B meer weerbaar klinkt. Voorts is het nog gespaarde deel van B 5 opmerkelijk. Daarin wordt de gelijkwaardigheid van de beide liefdespartners als ideaal behandeld: zij worden niet alleen elkaars wederhelft, zij wisselen ieder hun identiteit uit en versmelten tot één naadloos geheel. Daarom treffen we alleen in B twe muede (B 5) en twe (g)lieven aan (B 2, B 5). Tot slot bekijk ik de watermetaforiek. Als we B 2:25, waar de minne met iets grondeloe(s?) wordt vergeleken, buiten beschouwing laten, komt deze alleen in L voor. Natuurlijk kan men ook bij deze inhoudelijke verschillen aanvoeren, dat de verloren gegane of beschadigde versregels aanvullingen konden bevatten, die de zo-


282 juist geschetste diversiteit ontkrachten. Ik heb echter het gevoel dat als er ergens een argument voor het dichterschap van twee verschillende personen in deze teksten aanwezig is, dat in de thematiek valt te vinden. Zoals de teksten nu voor ons liggen, is het denkbaar dat de zestien van L door een ander gedicht zijn dan de acht van B. De grote overeenkomst die deze gedichten ook laten zien - met name in hun vorm, maar tevens in hun hoofse thematiek en dialectgeografisch getinte rijmen (zie 1.3.2) - waardoor ik ze als één corpus beschouw, blijft echter twijfel zaaien.26 De laatste vraag die bij deze gedichten nog gesteld moet worden betreft hun receptie. Voor welk publiek werden ze geschreven, of liever werden het bifolium en de fragmenten-Brussel vervaardigd? B en iets minder L lijken daar in hun uitvoering aanwijzingen toe te bevatten. De structurering van het gedicht laat nadrukkelijk de driedeling zien, in B door elk deel met een rode initiaal te laten beginnen, in L met het openlaten van ruimte daarvoor (zie 1.2.1 en 2). Bovendien staat in B boven elk gedicht een in rood genoteerde tweeregelige spreuk, die de inhoud van wat volgt kort samenvat (zie 3.1.4 en 3.6.4). Dergelijke hulpmiddelen zijn toch vooral voor lezers bedoeld. Ook interpunctie - in de vorm van een punt of een virgula - biedt die hulp op de plaats waar gevaar voor verlezing dreigt. Voordragers kunnen echter met deze aanwijzingen eveneens hun voordeel doen. Dat is minder het geval bij de zogenaamde rijmen voor het oog, zoals roets:ghoets (L 3), woghen:toghen (B 6) en misschien te doene:loene (L 14; zie 1.3.2), die slechts voor een lezend oog zuiver zijn. Van de uiterst ingewikkelde constructie gaan zaken als de balans in de spreukstrofe, tegenstellingen en parallellen, grammatische rijmen, subtiel aangebrachte verbindingen tussen de verschillende delen van het gedicht bij de voordracht voor de toehoorders grotendeels verloren. Er lijkt bij de tekstgeleding van de fragmenten een overeenkomst te bestaan met de vroegste handschriften van sonnetten, een nieuwe literaire creatie in de vroege 13e eeuw van Giacomo da Lentino aan het hof van Frederik II van Sicilië (1194-1230). Daar was deze lyrische vorm met zijn duidelijk gemarkeerde verdeling in een octaaf en een sextet bedoeld voor lezers, die zo een ingewikkeld rijmschema in één oogopslag konden overzien.27 In hun huidige uitvoering zullen de gedichten van L en B dus in eerste instantie voor lezers zijn gekopieerd. Of ze oorspronkelijk ook voor deze doelgroep bestemd waren, valt niet meer te achterhalen. Hun inhoud wijst er echter op, dat de zojuist geschetste groep lezers en de opdrachtgever(s) van de dichter(s) veel gemeenschappelijk hadden. Allen koesterden zij belangstelling voor het thema van de hoofse minne. Zij wilden op de hoogte gesteld worden van de vreugde, maar vooral van het verdriet dat deze liefde met zich meebrengt, waarbij ze de complexe

26

27

Die twijfel deelt De Paepe niet als hij schrijft ‘Dat de vierentwintig liederen van één en dezelfde dichter zijn, blijkt uit het onveranderlijk terugkerende rijmschema (1970, p. 64). Voor de hypothese dat er meer dichters aan het werk waren (met een precies omschreven opdracht, in een onderlinge wedstrijd?) vind ik geen enkele grond. De Jager 1996, p. 343-344. Scholz 1980 meent echter in zijn op epiek gebaseerde studie, dat het gebruik van initialen als tekstgeleding voor voordragers en hun toehoorders maar zeker voor lezers nuttig is (p. 170-171).


283 vorm en de clichés waarin die instructie gesteld was, naar waarde wisten te schatten.

4.6 Tot slot Ter afsluiting van dit boek keer ik terug naar de man met wie het ook begonnen is: de ontdekker van de Lundse gedichten Erik Rooth. In de eerste paragraaf van hoofdstuk 1 schreef ik dat hij een scherp waarnemer was, die in zijn publicatie van 1928 al zaken aan de orde stelde, die voor het onderzoek nog steeds niet aan belang hebben ingeboet. In hoeverre zijn bevindingen en hypothesen na ruim zeventig jaar de toets der kritiek nog kunnen doorstaan of door nieuwe ontdekkingen en inzichten moeten worden bijgesteld, is al op verschillende plaatsen in het voorafgaande naar voren gekomen. Aan de hand van de titel van zijn boekje wil ik dat nog eens kort demonstreren. Rooth noemde zijn publicatie Ein neuentdeckter niederländischer Minnesänger aus dem 13. Jahrhundert. Veel uit die titel staat nog fier overeind. Aan het nieuwe van zijn ontdekking valt niet te tornen, aan het feit dat de dichter in het Nederlands schreef evenmin. Rooth wees daarbij al in de richting van Limburg en Brabant. Dat deze auteur in de 13e eeuw werkzaam was, zal ik mede op grond van de datering van het bifolium niet ontkennen, al wil ik hem liever niet vóór de tweede helft van dit tijdvak plaatsen, wellicht in het laatste kwart of aan het eind daarvan. Twijfel bekruipt me bij ein. Zoals kort hiervóór al is uiteengezet, lijkt er soms een verschil tussen L en B te bestaan. Dan is er nog die onbekende nieuwe Minnesänger. Met deze benaming kan ik slechts instemmen, als daarmee een dichter wordt aangeduid die, zoals voor Veldeke en vele Sangspruchdichters al wel is vastgesteld, naast zijn - in dit geval hypothetische - minnepoëzie tevens spreukachtige hoofse lyriek schreef.


284

Summary ‘Sies mijn vlien, mijn jaghen’ [‘She is what I flee, what I pursue’] On form and content of a corpus of Middle Dutch pseudo-proverbial courtly love lyrics: Lund, UB, Mh 55 and Brussels, KB, Ms. IV 209/11

1 Preface In 1926 E. Rooth discovered in the University Library of the Swedish town of Lund (henceforth: L) a damaged parchment bifolium on which sixteen courtly poems in Middle Dutch had been written. In the course of his correspondence about this discovery with W. de Vreese, Rooth learned that some thirty years earlier de Vreese had found two damaged fragments in a binding, containing eight courtly love poems that were similar in form and content. They are now in the Royal Library in Brussels (B). The introduction to Rooth's diplomatic edition of the Lund texts in 1928 provides information on the two small groups of texts as well as quotations. However, unfortunately Rooth was unable to put his plans for a critical edition with linguistic and stylistic commentary into effect. For over fifty years these ‘Lund lyrics’ enjoyed intermittent scholarly interest. Then, in 1984 F. Willaert revived interest in the poems by discussing them as a starting point for his analysis of the Dutch mystic Hadewijch's poetics in his book De poëtica van Hadewijch in de Strofische gedichten. In this work Willaert looked for connections with Old French/Occitan poems and other Middle Dutch lyrics, suggested a convincing date of composition for the Lund lyrics, and demonstrated through the analysis of one poem (L 2) their specific character. The thesis of this book focuses on three questions: how should the poems be interpreted, which literary conventions underlie these texts, and is there a particular reason for their form and content? Chapter 2 seeks to answer the question of interpretation; the poetics are discussed for the main part in chapter 3. There an attempt will also be made to find an answer to the third question on the basis of the information found earlier. As interpretation and poetics cannot be separated and overlap, they will to some extent be discussed in both these chapters. The Besluit [Conclusion] (4) combines findings and conclusions reached, in a new discussion of the poems, their scribes, their poet(s) and the public that was envisaged for them. As early Middle Dutch lyrical poetry survives only in very small numbers, each text is of the utmost importance. For this reason even the minutest detail will be given full attention. A comparison of the size (L ca. 183 × ca. 155, B ca. 151 × ca. 102 mm), page layout, script and presence or absence of rubrication between the Lund bifolium on the one hand and the Brussels fragments on the other makes clear at once that the fragments and double page did not originate from the same manuscript, and that


285 they were written by two different hands. Certain errors and impure rhymes also show that they were probably copied from an exemplar. An analysis of the damage to the bifolium suggests that this piece of parchment was used at a later stage as backing to which paper quires containing archival material were attached. How it ended up in Lund can only be guessed at (through Dutch merchants or Swedish students, from Queen Christina's library, through her librarian Edmund Figrelius (Gripenhielm) or Erik Johan Meck?). The two small leaves of the Brussels fragments were probably glued as flyleaves against the inside of the binding of a book. The dialect colouring of the rhymes primarily suggests Limburg, Brabant and the eastern regions where Middle-Dutch was spoken as the area of the poet's origin or work-place. The texts may, therefore, originate in the transitional region between Limburg and Brabant. The two scribes, who upset the rhymes a number of times in their efforts to efface such traces of dialect, and whose interventions are also manifest sometimes in the body of the lines, will probably have worked further west (in the middle or the west of Brabant?).

2 Text and Interpretation All poems in L and B have courtly love for their subject. In this chapter they are published in parallel, in two different ways, after a discussion of their textual survival. In the left-hand column they are reproduced diplomatically, that is, reflecting their appearance in the manuscript as closely as possible, while in the right hand column a critical edition is found, representing the form which is probably close to the poet's original intentions. In this way the reader is able to see at a glance which editorial decisions have been made apart from the addition of punctuation and emendations. An approach based on reluctance to make changes usually gives priority to the authenticity of the text over the convenience that a newly spelled form offers readers and users of the text. Every poem is followed by a discussion which does not assume knowledge gained from the discussion of preceding poems in the volume; it should be possible to read and understand each poem as a separate entity. This discussion aims in the first place at an interpretation of the poem, but uncertainties are not shunned and emendations accounted for. In addition poetical aspects of the lyric are given their due.

3 Poetics Each poem consists of three recurring elements, the beginning of which is marked by a red intial (B) or the space for such an initial (L) in the manuscript. First there is a so-called spreukstrofe (homiletic stanza), a self-contained unit of six lines of verse rhyming aabccb, in which in the third person and the present tense a general, didactic statement about love is found. Next, in the medial section, a lyrical ‘I’ laments in ten lines of verse (rhyming dedeededee) the lady's attitude and his


286 resulting disappointment in love, in accordance to what was already hinted at in the preceding homiletic section. Finally a new homiletic stanza summarizes the end of the medial section. B has a proverbial couplet on love directly before each poem which, written in red, gives an indication of the essence of the poem's content in the way of a rubric. After an empty line a similar proverbial couplet ends the poem with a general statement on courtly love which, however, does not appear to relate to the preceding or the next text. The lexical, prosodic, syntactical and thematic processes - the so-called register - show in what way one or more poets (a subject that will be discussed in the Besluit [Conclusion]) fill this poetical space. The similarities and differences that result from this analysis will have to be used to determine whether or not these texts should be regarded as belonging to one corpus. Like the lyrical poetry written by Veldeke and Hadewijch, L plus B are found to use a rather limited vocabulary, containing few unexpected words and a number of similar dominant ones (table 1). Frequently combinations of words, such as doublets like lijf ende leven and formulaic phrases often found at the beginning of the line, are formed from these words, as are other key concepts that are typical of courtly love discourse. However, these texts do not display series of verbal repetitions (polyptota); they repeat a comparatively large number of words only sparingly in a limited number of poems. The d-rhymes in the medial section dedeededee are mostly masculine, whereas the e-rhymes are feminine. Apart from the usual end rhyme there is another rhymed repetition in L and B in those instances where a d-rhyme is followed immediately by an e-rhyme. In these cases, instead of the vowel and following sounds constituting the rhyme, it is the stem of the rhyme word which is concerned, to which a letter or a syllable (-e, -n, or -en) is added (as in L 4 ghenat: ghenade, B 8 ure:uren, L 7 wanc:wanghen). These so-called grammatically rhyming words usually belong to the same grammatical category or combine a verb and a noun. A difference in meaning only occurs in the case of homonyms. Incidentally this special rhyme is found as part of the homiletic stanza, or between homiletic stanza and medial section, sometimes incorporating the variant with the various tenses of the strong verb not found in the medial section (as in B 6 liet: la-ten). Elsewhere in lyric poetry in Middle Dutch and in other languages this type of rhyme is also used - with varying degrees of frequency and exuberance - by troubadours, trouvères, Minnesänger and poets of medieval Latin poetry. It is likely that the practice originates in the artes poeticae. The reservoir of rhyming words in L and B is limited, as is apparent from the small number of favourite syllables found in a large part of the total number of rhyming words. About one third of these words is used more than once (table 2). Most of the poems contain one or more (a couple even four to six) fixed combinations that are repeated no more than twice and usually belong to the group of favourite rhymes. Sometimes one of the partners forms a new, fixed combination with another rhyme. In a different type of repetition of rhymes a rhyming syllable, even a word, from the homiletic stanza or the medial section is used again in another part of the poem.


287 Alliteration and assonance are used serially, extending to one or more lines. The poet clearly favours certain sounds and rhymes, mostly key-words, appear to herald a series which has subsequently been arranged around it in a predictable fashion. Fixed combinations of alliteration or assonance are rare. Having explored the possibilities of analyzing the potential metrical pattern underlying the line, and having examined the number of syllables in it, scanning the lines seems the best method after all; first this is done strictly formally, subsequently by taking into account stipulated deviations like synaloefe and syncope in those cases where the distribution of stressed or unstressed syllables is unclear. It then appears that in the homiletic stanzas the majority of the lines has one unstressed syllable between the two usual stresses, while the majority begins with an anacrusis and thus contains an fixed number of syllables. By taking into account deviations the number of regularly alternating lines increases. In the medial section the number of stresses in the line varies: in lines ending in a d-rhyme, there are nearly always four, and in those ending in an e-word usually three. In most of these lines, half of which do not have an anacrusis, the procedure sketched here also results in a regular alternation of one stressed and one unstressed syllable and a fixed number of syllables for the lines of the varying types. The conclusion is that under all regularly alternating lines with an anacrusis a iambic metre, and under lines lacking the anacrusis a trochaic metre can be detected. The trochaic start of the line may, however, be regarded as a tolerated variant on the iambic pattern. Consequently, most of the Lund and Brussels poems are based on a tendency towards a iambic metre. Syntactically the poems also obey a set of rules. Many homiletic stanzas are divided into two half stanzas (aab-ccb) which are given equal weight grammatically and semantically in a so-called balance construction through a repetition or a contrast, a phenomenon that may also be found within the half stanza. Where the lines run on (enjambement) the syntactical limit is always after the first word of the next line, which is frequently es. A typical feature of the homiletic stanzas is an opening with the relative pronoun die, both with and without assumed antecedent, and a preference for lines 1 and 4 for positioning the subject of the main clause. In the medial section the enjambements include two or three words of the next line. In addition all poems have a grammatical caesura - usually precisely in the middle -, the first half sketching a particular situation, while in the second a newly introduced, frequently contrasting line of thought is developed, often in the conjunctive and stating a certain lapse of time. In grammatically rhyming lines there is rather a tendency to make a subject and object of the first line (si-mi) exchange places in the next line, making them object and subject (haer-ic) respectively. These exchanges that have not always been realized in full would seem to be a way for the poet to achieve a (grammatical) rhyme in the second line. Possibly other parallel and opposite constructions, which appear especially in the medial section and within that section preferably in grammatically rhyming couplets, complement this technique. Apart from this formal element, there is an element of play in the way words, groups of words or lines may yield subtle or even considerable differences of interpretation through a different syntactical or semantic approach.


288 Apart from the differences found between the homiletic stanzas and the medial section the three parts of the poem are also tightly linked by verbal and paraphrasing repetitions: words from the homiletic stanza at the beginning of the poem return literally or in paraphrased form in the first half of the medial section, while in the second half the homiletic stanza that ends the poem is similarly repeated. Except in the damaged B 3 these kinds of links are found in all the poems with considerable differences in frequency. Most of the repetitions that do not fit into this pattern concern key words and concepts that are typical of courtly love. As a result the construction of the poem resembles a triptych with specific characteristics for each of the three panels. When the two side panels are closed, they cover precisely that part of the medial section with which they show similarities. The relational and grammatical division lies where the two ‘homiletic stanza panels’ touch and the repetition of the rhyme pattern (dedee) begins. The motifs, largely derived from feudal relationships, illustrate the situation of the courtly lover (ic, hi-die) who cherishes feelings of passionate but unrequited love for a lady (si). The main motif, recurring in each poem, is the distress he suffers because of her, while there is very little past joy to compensate for it. In the medial section the ‘I’ usually hopes for an improvement of the situation or fears deterioration, after which that section generally ends in a minor key. Whereas in L the ‘I’ is fatalistic and dependent on the lady's attitude, in B, stating that he will never part from her, he seems a little more assertive. In B 5 the ideal of equality between the two lovers is remarkable. L is exclusive in having a water metaphor, while both lack the motif of the joy the lover experiences when thinking that love will make him a better person, or that of the Natureingang. Thematically the poems do not essentially deviate from what may be expected from courtly love lyrics; however, the two homiletic stanzas consider the phenomenon from a didactic standpoint. Apart from features like grammatical rhyme there are other, specifically formal similarities between L plus B and early Middle Dutch, Middle High German, Old French and medieval Latin lyrical poetry. The homiletic stanzas found repeatedly in Middle Dutch, sometimes followed by a summarizing proverbial couplet, appear (as yet) to be absent in Middle High German. However, such rather didactic stanzas ending in an aphorism or proverb are found in Old French towards the end of the twelfth century. Could it be that the origin of this type of stanza is found in a different notation of (ecclesiastical) sequences with a bisyllabic endrhyme and internally rhyming caesuras, or of two rhyming hexameters with an internal rhyme of the second and fourth foot? Apart from one song composed in Atrecht at the end of the twelfth century no other occurrences of the stanzaic form of the medial section has been found. There are lexical similarities with the lyrical poetry written by Veldeke, Jan van Brabant and especially Hadewijch; in later works comparable formulations may sometimes be found. This does not necessarily indicate that a poetical tradition native to Limburg and Brabant is found here. The similarities may equally well be occasioned by references to a poetical register from other regions, which influenced these poems. Few words have been derived from Old French poetry, but


289 as many words and word combinations are also found in the lyrical poetry of the Minnesänger this might indicate the existence of connections with the flourishing literature of the Lower Rhine/Meuse region. With their short, single stanza texts, in which the didactic message in a gripping beginning and equally arresting end stands out, the construction of the lines with anacrusis and four stresses that may contain internal rhyme (L), and their special rhyme pattern, the poems of L and B are reminiscent of the Middle High German genre of the courtly Sangspruch. However, the presentation and the content of L and B do not provide any indication that - like the Sangspruch - these poems were sung. On the other hand, as it is not possible to draw a clear distinction between courtly love song and Sangspruch, the purely lyrical style of the medial section does not mean that such a relationship is impossible. From an elaboration and illustration of the moral lessons incorporated in the homiletic stanzas the medial section might derive an obvious didactic value, as a result of which the resemblance of the poems to the Sangspruch would increase. The relatively slight differences between L and B, analysed in this chapter, which are largely found in formal, lexical and thematic fields, do not detract from the considerable agreement in register that was also found, so that all the texts may be considered as belonging to one corpus. However, there are no grounds for assuming that they were meant to be sung. This makes it impossible to regard the poems as true, Middle Dutch representatives of the courtly Sangspruch; instead they should be considered pseudoproverbial courtly lyrics which are very similar to this form of poetry.

4 Conclusion The poems in L and B, with their triptych construction and lyrically illustrated didactic homiletic stanzas, will, in view of the dialect features that they display, probably have originated in the area between Limburg and Brabant. The many resemblances to the works of the Minnesänger and the genre of the courtly Sangspruch would suggest influence from German border regions, possibly the Lower Rhine/Meuse area. There is no consensus as regards the date of composition of these poems: dates have been suggested as early thirteenth century as well as the middle or second half of that century. The similarities that have been found with the lyrical poetry by Hadewijch, whose literary activities may be situated around 1300, rather than 1250, might suggest a date as late as the second half, perhaps even the last quarter or the end of the thirteenth century. Other criteria for dating the poems, such as the abundant application of grammatical rhyme, the homiletic stanza, the so-called forme fixe and the flourishing of literature in the Lower Rhine/Meuse region, do not invalidate this date any more than the older forms of writing on the Lund bifolium (around 1300) and the Brussels fragments (first half of the fourteenth century). From the way in which the poems survive it may be deduced that L and B do not belong to the same manuscript and that their texts are copies. The catch words


290 at the bottom of the last page of the bifolium betray the appearance of a similar sort of poem on the next quire. Questions as to the type of text contained in the manuscripts of which the bifolium and the fragments once formed part, and whether L and B derive from one original or that the surviving poems were collected from different sources, cannot be answered. The scribe working on B generally did a good job, making few errors which escaped his notice. However, the L scribe made many scribal errors and frequently failed to correct his sometimes serious mistakes. He gives the impression of having been given a task that was not part of his daily occupation; his script suggests that he was used to copying official documents rather than lyrical texts. His work shows that the poet must have been conversant with poetical conventions, knowledge probably gained in the course of his education. The study of the artes poeticae, for example, had taught him how to express himself correctly and elegantly in Latin. In his third book of Der leken spiegel (1325-1330) the poet Jan van Boendale specifies this ability as indispensable for his literary colleagues, whether they rhyme in Latin, ‘Walsch’ or ‘Diets’. He also discusses there the ideal approach to a story or argument by means of a three-fold construction, of which L and B may display traces. Possibly the resulting profile - educated and scholarly, a cleric (?) - which is similar to that generally assumed of Sangspruch poets applies also to his itinerant way of life as a professional singer, often of low social status, obliged to fend for himself and only incidentally supported by a court or a member of the urban patriciat. If there is an argument for L and B as having been written by two different poets, this is supported by the thematic content of the poems, rather than by the small number of formal differences found. The surviving texts might indicate that the poet of L is a different person from the B poet on the basis of the direct or veiled indication of jealous gossipmongers, the fatalistic or more assertive attitude of the ‘I’, and the feudal relationship between lover and lady as opposed to the ideal equality of the lovers. However, the considerable agreement in form, dialectically coloured rhymes and courtly love themes calls such a conclusion into question. There is no ground at all for assuming an even greater number of poets. The arrangement of the text with red initials (B) or space left open for them (L), the summarizing proverbial couplets in red above each poem (B) and the punctuation in the text would suggest that the bifolium and the fragments were meant in the first place for private reading, as they will hardly have been suitable for recitation. After all, listeners will barely have had a chance to detect the pure eye rhymes and the extremely complex construction of the poems. Whether in their original form they were meant for one or more patrons intending to read rather than listen to the poems can no longer be ascertained. However, they, too, must have been interested in the theme of courtly love, and may be assumed to have appreciated the didacticism in combination with the complex form and conventional contents of the poems. Translation: Thea Summerfield


291

Zusammenfassung ‘Sies mijn vlien, mijn jaghen’ Zu Form und Inhalt eines Korpus mittelniederländischer spruchhafter höfischer Lyrik: Lund, UB, Mh 55, und Brüssel, KB, Ms. IV 209/11

1 Einleitung 1926 entdeckte E. Rooth in der Universitätsbibliothek der schwedischen Stadt Lund ein beschädigtes Doppelblatt aus Pergament mit sechzehn mittelniederländischen höfischen Gedichten (L). Von W. de Vreese, mit dem er über seinen Fund korrespondierte, vernahm er, dass dieser gut dreissig Jahre zuvor in einem Bucheinband zwei sehr schadhafte Fragmente mit acht der Form und dem Inhalt nach vergleichbaren Gedichten angetroffen hatte, die jetzt in Brüssel aufbewahrt werden (B). Die Einleitung zu Rooths diplomatischer Ausgabe der Lunder Texte im Jahr 1928 enthält unter anderem Information über und Zitate aus beiden Textgruppen. Pläne zu einer kritischen Edition mit Kommentar zu Sprache und Stil der Lieder konnte Rooth jedoch nicht zur Ausführung bringen. Mehr als fünfzig Jahre lang standen diese ‘Lunder Lieder’ einmal mehr, einmal weniger im Mittelpunkt des Interesses. 1984 gab F. Willaert der Erforschung der Lieder einen neuen Impuls im Auftakt zu der Analyse von Hadewijchs Poetica in den Strophischen Gedichten. Er suchte vor allem Zusammenhänge mit altfranzösischer/okzitanischer und anderer mittelniederländischer Lyrik, versuchte zu einer begründeten Datierung des Entstehens dieser Texte zu kommen und demonstrierte anhand einer Interpretation eines Gedichts (L 2) ihren spezifischen Charakter. Die Problemstellung der vorliegenden Arbeit umkreist drei Fragen: Wie lassen sich diese Gedichte interpretieren, welche literarischen Konventionen liegen ihnen zugrunde, und gibt es einen Grund zu gerade dieser Schöpfung? Der Interpretationsfrage ist Kapitel 2 gewidmet, der Poetik hauptsächlich Kapitel 3, wo zugleich ein Versuch unternommen wird, aus allen gewonnenen Ergebnissen eine Antwort auf die dritte Frage zu finden. Da Interpretation und Poetik nicht ohne einander auskommen, spielen sie jeweils Haupt- oder Nebenrolle in diesen Kapiteln. Der Schluss (4) vereint die erzielten Resultate in Kommentaren zu den Gedichten, ihren Kopisten und ihrem Dichter oder Dichtern und den beabsichtigten Lesern. Der äusserst geringe Umfang der erhalten gebliebenen frühen mittelniederländischen Lyrik erkennt einem jeden Text die grösste Bedeutung zu; darum erhält auch die kleinste Einzelheit die nötige Aufmerksamkeit. Wer Format (L ca. 183 × ca. 155, B ca. 151 × ca. 102 mm), Aufmachung, Schrift und Rubrizierung (bzw. das Fehlen derselben) des Lunder Bifoliums mit den entsprechenden Daten der Brüsseler Fragmente vergleicht, sieht sogleich, dass sie


292 nicht derselben Handschrift entstammen und dass sie von verschiedenen Kopisten geschrieben sind. Zugleich zeigt sich an bestimmten Fehlern und unreinen Reimen, dass sie wohl nach einer Vorlage kopiert wurden. Eine Analyse der Beschädigungen des Doppelblatts führt zu der Vermutung, dass das Pergamentblatt später als Rücken verwendet wurde, auf den papierene Lagen mit Archivtexten genäht wurden. Wie das Blatt nach Lund gekommen ist, darüber kann man nur spekulieren (über niederländische Kaufleute oder schwedische Studenten, über die Bibliothek von Königin Christina, ihren Bibliothekar Edmund Figrelius (Gripenhielm) oder Erik Johan Meck?). Die beiden Blätter der Brüsseler Fragmente waren wahrscheinlich als Deckblätter auf die Innenseite eines Einbands geklebt. Die dialektisch gefärbten Reimworte verweisen hauptsächlich auf Limburg, Brabant und den Osten des mittelniederländischen Sprachraums als Herkunftsoder Arbeitsgebiet des Dichters, weshalb an das Grenzgebiet zwischen Limburg und Brabant gedacht werden kann als möglichen Entstehungsort der Texte. Die Heimat der beiden Kopisten, die beim Verbessern dieser Dialektformen ein paar Mal die Reime durcheinanderbringen und auch innerhalb der Verse ihre Spuren nachgelassen haben, wird wohl etwas weiter westlich (Mittel- oder Westbrabant?) gesucht werden müssen.

2 Text und Texterklärung Die Gedichte von L und B haben alle die höfische Minne zum Thema. Kapitel 2 beginnt mit Anmerkungen zur Textüberlieferung; danach folgt die Edition aller Texte in zwei Fassungen: links diplomatisch, so genau wie möglich der Handschrift folgend, rechts kritisch, in der Form, wie sie dem Dichter wahrscheinlich vor Augen stand. So kann der Leser feststellen, welche editorialen Eingriffe, neben Emendierung und Hinzufügung von Interpunktion, erfolgt sind. Durch Zurückhaltung bei der Anpassung wird der Authentizität des Texts der Vorzug gegeben vor der grösseren Lesbarkeit, die eine modernisierte Rechtschreibung dem Leser-Benutzer bietet. Jedem Gedicht ist eine Besprechung hinzugefügt; darin wird kein Wissen aus vorangehenden Gedichten vorausgesetzt: Jeder Text muss gesondert gelesen werden können und in sich verständlich sein. Diese Besprechung, in der auch Unsicherheiten und Emendationen zur Sprache kommen, richtet sich in erster Linie auf die Interpretation des Textes. Auch poetikalen Aspekten wird Aufmerksamkeit geschenkt.

3 Poetik Jedes Gedicht besteht aus drei Teilen, deren Anfang durch eine rote Initiale (B) oder eine dafür offengelassene Stelle (L) angegeben ist. Den Beginn bildet eine so genannte Spruchstrofe, eine Einheit von sechs Versen mit dem Reimschema aabccb, in der in der dritten Person im Präsens eine allgemeine didaktische Aussage über die Minne gegeben wird. In dem darauf folgenden mittleren Teil singt ein


293 lyrisches ‘Ich’ in zehn Versen (Reimschema dedeededee) über seinen mit dieser Aussage zusammenhängenden Liebeskummer, den die Haltung der Dame verursacht hat. Zuletzt fasst eine neue Spruchstrofe den letzten Teil des mittleren Stücks zusammen. In B geht jedem Gedicht noch ein in roter Tinte geschriebener zweizeiliger Minnespruch voraus, der, einer Rubrik vergleichbar, die Essenz des Gedichts kurz zusammenfasst. Nach einer Blankozeile schliesst ein vergleichbarer Spruch, der jedoch keinen erkennbaren Zusammenhang mit dem vorhergehenden noch mit dem folgenden Text hat, mit einer allgemeinen Minneweisheit das Gedicht ab. Die behandelten lexikalischen, prosodischen, syntaktischen und thematischen Verfahrensweisen - die zusammen das so genannte Register bilden - zeigen, wie einer oder mehrere Dichter (dies kommt im Schluss zur Sprache) diesen poetischen Raum benutzen. Anhand der sich daraus ergebenden Ähnlichkeiten oder Unterschiede muss entschieden werden, ob diese Texte als ein Korpus betrachtet werden können. Es zeigt sich, dass, genau wie die Lyrik von Veldeke und Hadewijch, auch L und B einen beschränkten Wortschatz haben mit kaum überraschenden und einigen wenigen gemeinsamen Leitwörtern (Tabelle 1). Aus diesen Wörtern und anderen für den Minnediskurs kennzeichnenden Schlüsselbegriffen werden vielfach Wortkombinationen, worunter Zwillingsformeln wie lijf ende leven und die oft am Versanfang stehenden formelhaften Wendungen, gebildet. Bei der Verwendung von Wortwiederholungen (polyptota) zeichnen sich in den Texten dagegen keine Reihen ab; eine relativ grosse Anzahl Wörter wird nur sparsam in einer kleinen Zahl von Gedichten wiederholt. Im Reimschema des Mittelteils, dedeededee, sind die meisten d-Reime männlich und alle e-Reime weiblich. Neben dem gebräuchlichen Endreim findet sich in L und in B bei einem d- und dem unmittelbar darauf folgenden e-Reim noch eine Reimwiederholung, jetzt aber nicht im Reimvokal und dem darauf folgenden Laut (bzw. Lauten), sondern im Stamm des Reimworts, dem mit Hilfe von -e, -n oder -en ein Buchstabe oder eine Silbe hinzugefügt wird (wie in L 4 ghenat:ghenade, B 8 ure:uren, L 7 wanc:wanghen). Diese so genannten grammatisch reimenden Wörter gehören meistens zu derselben Wortart oder kombinieren ein Verbum mit einem Substantiv; nur Homonyme sorgen für einen Bedeutungsunterschied. Gelegentlich findet sich dieser spezielle Reim innerhalb der Spruchstrophe oder zwischen Spruchstrophe und Mittelteil, wobei manchmal die im Mittelteil fehlende Variante mit den verschiedenen Zeiten des starken Verbums (wie B 6 liet:laten) vorkommt. Dieser Reim - in wechselnder Häufigkeit und Fülle - wird sowohl in der mittelniederländischen Lyrik wie ausserhalb der Niederlande von Troubadours, Trouvères, Minnesängern und Dichtern mittellateinischer Poesie verwendet. Der Ursprung dieser Technik dürfte in den artes poeticae liegen. Der Vorrat an Reimwörtern in L und B ist beschränkt; das zeigt sich an der kleinen Anzahl bevorzugter Reime, die für einen Grossteil der Reimwörter gelten. Ungefähr ein Drittel dieser Wörter wird zudem mehrmals verwendet (Tabelle 2). Die meisten Gedichte enthalten eine oder mehrere (manche sogar vier bis sechs) feste Reimkombinationen, die höchstens zweimal wiederholt werden und oft zu der Gruppe der bevorzugten Reime gehören. Manchmal bildet einer der Reim-


294 partner mit einem anderen Wort ein neues Reimpaar. Bei einem anderen Typ Reimwiederholung wird ein Reim, manchmal sogar ein Reimwort, aus der Spruchstrophe oder dem Mittelteil in einem anderen Teil des Gedichts noch einmal verwendet. Alliteration und Assonanz bilden Reihen, die sich über eine oder mehrere Verszeilen erstrecken können. Bestimmte Laute werden eindeutig bevorzugt, und Reimwörter, die häufig Schlüsselwörter sind, scheinen als Starter für eine neue Reihe zu fungieren, die dann auf voraussehbare Weise darum herum gruppiert ist. Feste alliterierende oder assonierende Verbindungen kommen selten vor. Nach einer Untersuchung der Möglichkeiten, das eventuell dem Vers zugrunde liegende metrische Muster und die damit verbundene Silbenzahl herauszufinden, scheint Skandieren die beste Methode zu sein, zunächst in strikter Form, dann mit aufgelockerten Regeln wie Synalöphe und Synkope, da wo die Verteilung der akzentuierten und nicht akzentuierten Silben nicht deutlich ist. In den Spruchstrophen haben die meisten Verse zwischen den zwei üblichen Akzenten eine unbetonte Silbe, während weitaus die meisten Verse mit einem Auftakt beginnen und somit eine feste Silbenzahl haben. Durch Auflockerung der Regeln steigt die Zahl der regelmässig alternierenden Verse weiter an. Im Mittelteil variiert die Anzahl Akzente innerhalb eines Verses: Diejenigen mit einem d-Reimwort zählen beinahe immer vier, die mit einem e-Reimwort in der Regel drei. Das hieroben skizzierte Verfahren führt für die meisten dieser Verse, von denen die Hälfte keinen Auftakt hat, ebenfalls zu einem regelmässigen Wechsel einer betonten und einer unbetonten Silbe und einer festen Silbenzahl für die verschiedenen Versarten. Die Schlussfolgerung ist, dass allen regelmässig alternierenden Versen mit Auftakt ein jambisches, den Versen ohne Auftakt ein trochäisches Metrum zugrunde liegt. Dieser trochäische Beginn kann jedoch als tolerierte Variation zum jambischen Beginn gesehen werden, so dass also den meisten der Lunder und der Brüsseler Gedichte eine Tendenz zum jambischen Metrum zugrunde liegt. Auch syntaktisch gesehen sind die Gedichte Regeln unterworfen. Viele der Spruchstrophen lassen sich in zwei Halbstrophen (aab-ccb) einteilen, die sich in einer so genannten Balancekonstruktion grammatikalisch und semantisch durch eine Wiederholung oder einen Gegensatz im Gleichgewicht halten, ein Verfahren, das auch innerhalb der Halbstrophe vorkommt. Bei den Fällen von Enjambement liegt die syntaktische Grenze immer nach dem ersten Wort des nächsten Verses, häufig dem Wörtchen es. Typisch für die Spruchstrophen ist der Anfang mit dem Relativpronomen die, mit oder ohne Bezugswort, und eine Vorliebe für die Verse 1 oder 4 als Platz für das Subjekt des Hauptsatzes. Im Mittelteil setzt sich ein Enjambement bis zu zwei oder drei Wörtern im nächsten Vers fort. Zudem haben alle Gedichte - meistens genau in der Mitte - eine grammatikalische Zweiteilung, wobei in der ersten Hälfte eine bestimmte Situation skizziert wird und in der zweiten Hälfte eine neue, oft entgegengesetzte Gedankenlinie, oft im Konjunktiv und mit einem gewissen Zeitunterschied, ausgearbeitet wird. Bei grammatisch reimenden Versen besteht manchmal die Tendenz, ein Subjekt und ein Objekt (si-mi) aus dem vorhergehenden Vers im folgenden zum Objekt bzw. Subjekt (haer-ic) werden zu lassen, also Bäumchen-wechsle-dich zu spielen. Dieser nicht


295 immer vollkommen durchgeführte Wechsel scheint ein Handgriff des Dichters zu sein, um zum zweiten Vers eines (grammatischen) Reimpaares zu kommen. Möglicherweise schliessen sich andere parallele und gegensätzliche Konstruktionen, die vor allem im Mittelteil und dort auch wieder am ehesten in grammatisch reimenden Verspaaren vorkommen, an diese Technik an. Neben diesem formellen steht ein inhaltliches Spielelement, wobei Wörter, Wortgruppen oder Verse durch eine andere syntaktische oder semantische Behandlung beabsichtigte kleinere oder grössere Interpretationsunterschiede erzeugen können. Abgesehen von den besprochenen Unterschieden zwischen den Spruchstrophen und dem Mittelteil sind diese drei Teile jedoch per Gedicht auch eng miteinander verbunden durch wörtliche und paraphrasierende Wiederholungen: Wörter aus der Anfangsspruchstrophe kehren wörtlich oder paraphrasiert in der ersten Hälfte des Mittelteils zurück, und die zweite Hälfte wird auf vergleichbare Weise mit der Schlussspruchstrophe verbunden. Mit Ausnahme des verstümmelten B 3 findet sich eine solche Beziehung in wechselnder Frequenz in allen Gedichten. Bei den meisten Wiederholungen, die nicht in dieses Schema passen, betrifft es Schlüsselwörter und Begriffe aus dem Umkreis der höfischen Minne. Man kann das Gedicht mit einem Triptychon vergleichen, mit spezifischen Kennzeichen für jede der drei Tafeln, wobei die geschlossenen Seitenflügel jeweils genau den Abschnitt des Mittelteils bedecken, mit dem sie Parallelen aufweisen. Unter der Stelle, wo die beiden Spruchstrophenflügel sich berühren, verläuft die relationelle und grammatikalische Trennlinie und beginnt die Wiederholung des Reimschemas (dedee). Die häufig der Feudalität entnommenen Motive werfen ein Licht auf die Situation des höfischen Liebhabers (ic, hi-die), der in heftiger, aber unbeantworteter Liebe zu einer Dame (si) entbrannt ist. Das in jedem Gedicht zurückkehrende Hauptmotiv ist der Kummer, den er um und durch sie leidet und dem nur eine geringe, vor Zeiten erfahrene Freude gegenübersteht. Im Mittelteil hofft das ‘Ich’ meistens auf Verbesserung oder befürchtet Verschlechterung, wonach dieser Teil überwiegend in gedrückter Stimmung schliesst. Das von dem Verhalten der Dame abhängige und fatalistische ‘Ich’ in L scheint in B mit seiner Entschlossenheit, nie von ihr zu lassen, etwas stärker zu sein. Bemerkenswert ist in B 5 das Ideal der Gleichwertigkeit der beiden Liebespartner. Nur in L kommt Wassermetaphorik vor; das Motiv der Freude, die der Liebhaber bei dem Gedanken empfindet, dass die Liebe aus ihm einen besseren Menschen macht, fehlt, wie auch das des Natureingangs. Die Thematik der Gedichte weicht nicht wesentlich ab von der, die in höfischer Liebeslyrik erwartet werden kann; die beiden Spruchstrophen aber betrachten diese Thematik von einem didaktischen Standpunkt aus. Neben Phänomenen wie grammatischer Reim gibt es andere, rein formale Übereinstimmungen zwischen L plus B und früher mittelniederländischer, mittelhochdeutscher, altfranzösischer und mittellateinischer Lyrik. Die wiederholt im Mittelniederländischen vorkommenden Spruchstrophen, zuweilen mit einem zusammenfassenden zweizeiligen Spruch, scheint im Mittelhochdeutschen (noch) nicht vorzukommen. Dergleichen didaktisch gefärbte Strophen mit einem abschliessenden Spruch finden sich aber am Ende des zwölften Jahrhunderts im


296 Altfranzösischen. Liegt der Ursprung dieses Strophentyps in einer anderen Aufzeichnung von (liturgischen) Sequenzen mit einem zweisilbigen Endreim und Zäsuren mit Binnenreim, oder von zwei reimenden Hexametern mit einem innerhalb des Verses reimenden zweiten und vierten Versfuss? Abgesehen von einem einzigen am Ende des zwölften Jahrhunderts in Atrecht entstandenen Lieds ist die Strophenform des Mittelteils sonst nirgends vorgefunden worden. Es besteht lexikalische Verwandtschaft mit der Lyrik von Veldeke, Jan van Brabant und vor allem Hadewijch; in späteren Werken sind manchmal vergleichbare Formulierungen zu finden. Dies deutet nicht unbedingt auf eine einheimische, Limburg-brabantische Poesietradition hin. Es kann genauso gut auf Beeinflussung durch ein poetisches Register anderer Herkunft beruhen. Die vielen Wörter und Wortkombinationen, die auch in der Minnesängerlyrik angetroffen werden, könnten - im Gegensatz zu der geringen Zahl an Wörtern, die dem Altfranzösischen entlehnt sind - Verbindungen zu der in der Region Maas-Niederrhein blühenden Literatur signalisieren. Mit ihren kurzen einstrophigen Texten, in denen die didaktische Botschaft in einem packenden Beginn und ebensolchem Schluss die Aufmerksamkeit auf sich zieht, den oft mit einem Auftakt und vier Akzenten konstruierten Versen, die manchmal (L) Binnenreime enthalten, und ihrer speziellen Reimform erinnern die Gedichte von L und B an die mittelhochdeutsche Gattung des höfischen Sangspruchs. Ausgestaltung und Inhalt von L und B liefern jedoch keinen einzigen Anhaltspunkt dafür, dass diese Gedichte - so wie der Sangspruch - gesungen wurden. Da zwischen dem höfischen Minnelied und dem höfischen Sangspruch keine scharfe Grenze besteht, stellt der rein lyrische Stil des Mittelteils dagegen keinen Einwand gegen eine derartige Beziehung dar. Das Ausarbeiten und Illustrieren der moralischen Lehren der Spruchstrophen könnte dem Mittelteil einen spürbar didaktischen Wert zuerkennen, wodurch das Gedicht als Ganzes sich noch weiter in Richtung auf den Sangspruch bewegt. Die in diesem Kapitel konstatierten geringen Unterschiede zwischen L und B, die vornehmlich auf formalem, lexikalischem und thematischem Gebiet liegen, können sich nicht messen mit dem grossen Mass an registraler Übereinstimmung, was dazu führt, dass alle Texte als ein Korpus betrachtet werden können. Dass sie dazu bestimmt waren, gesungen zu werden, lässt sich jedoch nicht nachweisen, wodurch die Gedichte nicht wirklich als mittelniederländische Vertreter des höfischen Sangspruchs gesehen werden können, sondern als spruchhafte höfische Lyrik, die dieser Poesieform sehr nahe kommt.

4 Schluss Diese als Tryptichon konstruierten Gedichte mit ihren lyrisch illustrierten, didaktischen Spruchstrophen können mit aufgrund ihrer mundartlichen Merkmale sehr wahrscheinlich im Grenzgebiet zwischen Limburg und Brabant situiert werden. Die grosse Verwandtschaft mit dem Werk der Minnesänger und der Gattung des höfischen Sangspruchs lassen den Einfluss eines angrenzenden deutschen Ge-


297 biets, möglicherweise der Region Maas-Niederrhein, vermuten. Über die Entstehungszeit der Gedichte sind die Meinungen geteilt: Anfang oder Mitte oder ab der zweiten Hälfte des dreizehnten Jahrhunderts. Die erwiesene Übereinstimmung mit der Lyrik von Hadewijch, deren literarische Tätigkeit eher um 1300 als um 1250 liegt, spricht für eine Entstehungszeit der Gedichte in der zweiten Hälfte, vielleicht dem letzten Viertel oder dem Ende des dreizehnten Jahrhunderts. Andere Datierungskriterien - wie die üppige Verwendung des grammatischen Reims, die Spruchstrophe, die so genannte forme fixe und die Blüte der Literatur in der Region Maas-Niederrhein - stehen dem nicht entgegen, so wenig wie die auf dem Lunder Bifolium (um 1300) und den Brüsseler Fragmenten (erste Hälfte des vierzehnten Jahrhunderts) vorkommenden älteren Schriftformen. Die Art der Überlieferung der Gedichte zeigt deutlich, dass L und B nicht derselben Handschrift angehören und dass die Texte Abschriften sind. Die Kustodenzeile im unteren Rand des letzten Blatts des Bifoliums verrät, dass die folgende Lage wieder mit einem ‘Lunder’ Gedicht begann. Welche Art von Texten die Handschriften, zu denen das Doppelblatt und die Fragmente gehört hatten, weiterhin enthielten, und ob L und B auf ein und dasselbe Original zurückgehen oder ob die erhalten gebliebenen Gedichte aus verschiedenen Quellen zusammengebracht wurden, sind Fragen, die sich nicht beantworten lassen. Der Kopist, der den Text von B schrieb, lieferte im allgemeinen sorgfältige Arbeit und machte wenig Fehler, die von ihm auch nicht verbessert wurden. Der Kopist von L dagegen verschreibt sich häufig und verbessert seine bisweilen ernstlichen Versehen lang nicht immer. Er weckt den Eindruck, an eine Aufgabe gesetzt worden zu sein, die nicht zu seiner täglichen Arbeit gehörte, und seine Schrift verweist eher nach einem Schreiber amtlicher Stücke als lyrischer Texte. Der Dichter zeigt sich in seinem Werk als jemand, der sich auf dem Gebiet der poetischen Konventionen gut auskannte, der Kenntnisse besass, die er mit über den Unterricht erhalten haben muss. Unter anderem durch das Studium der artes poeticae lernte er, sich korrekt und schön auf lateinisch auszudrücken. Der Dichter Jan van Boendale stellt im dritten Buch seines Der leken spiegel (1325-1330) unter anderem diese Fertigkeit als Anforderung an seine Dichterkollegen, ob sie nun auf lateinisch, ‘welsch’ oder ‘diets’ dichten. Zugleich bespricht er dort die ideale Ausführung einer Erzählung oder einer Auseinandersetzung mittels eines dreiteiligen Aufbaus, wovon in L und B möglicherweise Spuren zu finden sind. Vielleicht gilt dieses mit dem Profil des Sangspruchdichters übereinstimmende Bild - geschult und gelehrt, vielleicht ein Kleriker - auch in anderer Hinsicht für ihn: ein umherziehender Berufssänger, oft von niederer Herkunft, der für seinen eigenen Lebensunterhalt sorgen musste und nur gelegentlich Unterstützung eines Hofes oder eines Mitglieds des städtischen Patriziats genoss. Wenn es ein Argument für ein doppeltes Dichtertum von L und B gibt, dann lässt sich das nicht in den wenigen aufgezeigten formalen Unterschieden finden, sondern in der Thematik. Aus Gegensätzen wie die direkte oder verschleierte Andeutung des eifersüchtigen Lästerers, die fatalistische oder eher entschlossene Haltung des ‘Ichs’ und das feudale Verhältnis zwischen dem Liebhaber und der


298 Dame gegenüber der idealen Gleichberechtigung der Liebespartner könnte geschlossen werden, dass es sich bei L und B um zwei verschiedene Dichter handelt. Die grosse Übereinstimmung in Form, dialektisch gefärbten Reimen und höfischer Thematik wecken jedoch Zweifel an einer derartigen Schlussfolgerung. Für die Annahme, es könnte die Rede von noch mehr Dichtern sein, besteht keinerlei Grund. Die Textstrukturierung mit roten Initialen (B) bzw. Aussparungen (L), die zusammenfassenden Sprüche in roter Tinte über jedem Gedicht (B) und die Interpunktion zeigen an, dass das Bifolium und die Fragmente vor allem für Leser, aber wohl kaum für Vortragende bestimmt gewesen sein werden. Den Zuhörern werden ja der äusserst komplizierte Aufbau der Gedichte und die nur fürs Auge reinen Reime grösstenteils entgangen sein. Ob auch die ursprüngliche Schöpfung für (einen oder mehrere) lesende Auftraggeber bestimmt war, lässt sich nicht mehr entscheiden. Aber auch sie müssen Interesse gehabt haben an dem Thema der höfischen Minne, wobei sie offenbar die Verknüpfung von komplexer Formgebung mit dem konventionellen Inhalt und dem didaktischen Aspekt zu schätzen wussten. Übersetzung: Gisela Gerritsen-Geywitz


299

Bibliografie

*

Gebruikte afkortingen Leuv. Bijdr.

Leuvense bijdragen

MTU

Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters

Ned. letterk.

Nederlandse letterkunde

NLCM

Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen

NTg.

De nieuwe taalgids

SpL

Spiegel der letteren

TNTL

Tijdschrift voor Nederlandse taalen letterkunde

TTL

Tijdschrift voor taal en letteren

UBM

Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek

VMKVA

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie

ZfdPh

Zeitschrift für deutsche Philologie

Anrooij (1997), W. van, ‘Middeleeuwse opschriften’. In: Literatuur 14 (1997), p. 11-12, p. 100-101, p. 210-212, p. 368-370. Anrooij, W. van, en Th. Mertens (1992), ‘“Een cort jolijt”. Middelnederlandse spreukstrofen met het rijmschema aabccb’. In: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992. NLCM VII, p. 219-233, p. 392-399. Baere, De, en Kors: Jan van Ruusbroec, Opera omnia onder redactie van G. de Baere. Dl. 7 A Vanden XII beghinen. Uitgegeven door M.M. Kors. Tielt-Turnhout, 1981-... Studiën en tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf bezorgd door het Ruusbroecgenootschap XX. Bastert (1994), B., ‘Möglichkeiten der Minnelyrik. Das Beispiel Heinrich von Veldeke’. In: ZfdPh 113 (1994), p. 321-344. Bec (1977-1978), P., La lyrique française au moyen âge (XIIe-XIIIe siècles). Contribution à une typologie des genres poétiques médiévaux. Vol. 1: Etudes. Vol. 2: Textes. Paris, 1977-1978. Publications du Centre d'Etudes Supérieures de Civilisation Médiévale de l'Université de Poitiers VI. Beekers (2000), H.A.H.E.J., Die fünf Stufen der Liebe in der mittelhochdeutschen früh- und hochhöfischen Lyrik. [s.l., s.a.; diss. Amsterdam 2000]. B. v.d. Berg (1971), Inleiding tot de Middelnederlandse syntaxis. Groningen, 1971. *

De bibliografie werd afgesloten op 20 december 2004.


B. v.d. Berg (1972), Retrograad woordenboek van het Middelnederlands. 's-Gravenhage, 1972. E. van den Berg (1983), Middelnederlandse versbouw en syntaxis. Ontwikkelingen in de versifikatie van verhalende poëzie ca. 1200-ca. 1400. Utrecht, 1983 [diss. Utrecht]. E. van den Berg (1986), ‘Over het lokaliseren van Middelnederlandse rijmteksten’. In: VMKVA 1986, p. 305-322.


300 E. van den Berg (1987), ‘Genre en gewest. De geografische spreiding van de ridderepiek’. In: TNTL 103 (1987), p. 1-36. E. van den Berg (1991) en A. Berteloot, ‘Taalgeografische variabelen in Middelnederlandse rijmen’. In: VMKVA 1991, p. 238-273. E. van den Berg (1993) en A. Berteloot, ‘Waar kwam Jacob van Maerlant vandaan?’. In: VMKVA 1993, p. 30-77. E. van den Berg (1994) en A. Berteloot, ‘Van dichter tot kopiist. Een dialectgeografisch onderzoek’. In: TNTL 110 (1994), p. 34-54. E. van den Berg (1995), ‘Op reis met Sint Brandaan: van Rijnland via Gent naar Brussel’. In: Taal en tongval XLVIII (1995), p. 165-185. E. van den Berg (2003) und A. Berteloot, ‘Regionale Geschichtsschreibung der mittelniederländischen Literatur’. In: ZfdPh 122 (2003), p. 31-56. Sonderheft Regionale Literaturgeschichtsschreibung. Aufgaben, Analysen und Perspektiven. Berteloot (1984), A., Bijdrage tot een klankatlas van bet dertiende-eeuwse Middelnederlands. I Tekst. II Platen. [Gent,] 1984. Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Reeks 11, Nr. 6. Biemans (1989), J.A.A.M., Vijftig jaar BNM in de Leidse UB. Uitgegeven in het kader van een tentoonstelling gehouden in de Universiteitsbibliotheek te Leiden van 1 tot 30 mei 1989. Leiden, 1989. Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek Nr. 3. Biemans (1996), J.A.A.M., ‘Het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift. Over de noodzakelijkheid der handschriftenkunde’. In: Queeste 3 (1996), p. 197-219. Maerlant-nummer. Biemans (1997), J.A.A.M., Onsen Spegbele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de ‘Spiegel historiael’ van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten. 2 dln. Leuven, 1997 [diss. Utrecht 1995]. Schrift en schriftdragers in de Nederlanden in de Middeleeuwen II. Billy (1989), D., l'Architecture lyrique médiévale. Analyse métrique et modélisation des structures interstrophiques dans la poésie lyrique des troubadours et des trouvères. Montpellier, 1989. Billy (1995), D., ‘Répertoires métriques de la poésie lyrique médiévale’. In: Sô wold ich in Fröiden singen. Festgabe für A.H. Touber zum 65. Geburtstag. Hrsg, von C. Dauven-van Knippenberg und H. Birkhan. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik Bd. 43-44 (1995), p. 49-78. Bonda (1996), J.W., De meerstemmige Nederlandse liederen van de vijftiende en zestiende eeuw. Hilversum, 1996 [diss. Utrecht]. Boven (1999), E. van, en G. Dorleijn, Literair mechaniek. Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten. Bussum, 1999. Brinkman (1995), Het handschrift-Jan Phillipsz. Hs. Berlijn, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Germ. Qu. 557. Diplomatische editie bezorgd door H. Brinkman. Hilversum, 1995. Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden II. Brinkman (1997), H., Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de middeleeuwen. Hilversum, 1997 [diss. Amsterdam]. Middeleeuwse studies en bronnen LIII.


Brinkman en Schenkel (1997), Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2o 22. Diplomatische editie H. Brinkman en J. Schenkel. 2 dln. Hilversum, 1997. Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden IV. Brinkman en Schenkel (1999), Het handschrift-Van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623. Diplomatische editie H. Brinkman en J. Schenkel. 2 dln. Hilversum, 1999. Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden VII.


301 Brinkmann (1979), H., Zu Wesen und Form mittelalterlicher Dichtung. 2. Aufl. Darmstadt, 1979. Bruin, M. de, en J. Oosterman (2001), Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. Met medew. van C. Strijbosch e.a. 2 dln. Gent etc., 2001. Studies op het gebied van de Cultuur in de Nederlanden nr. 4. Bruning (1963), Het geestelijk lied van Noord-Nederland in de vijftiende eeuw. De Nederlandse liederen van de handschriften Amsterdam (Wenen ÖNB 12875) en Utrecht (Berlijn MG oct. 190) uitgeg. door E. Bruning OFM, M. Veldhuyzen en H. Wagenaar-Nolthenius. Amsterdam, 1963. Monumenta Musica Neerlandica VII. Brunner, H. und H. Tervooren (2000), ‘Einleitung zur Situation der Sangspruch und Meistergesangsforschung’. In: ZfdPh. 119 (2000), p. 1-9. Sonderheft Neue Forschungen zur mittelhochdeutschen Sangspruchdichtung. Bumke (1987), J., Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter. 2 Bde. 4. Aufl. München, 1987. Buuren (1979), A.M.J. van, Der minnen loep van Dirc Potter. Studie over een Middelnederlandse ars amandi. Utrecht, 1979 [diss. Utrecht]. Buuren (1984), A.M.J. van, ‘De “gradus amoris” in de ballade van Brunenburch’. In: NTg. 77 (1984), p. 44-47. Camproux (1980), Ch., ‘On the Subject of an Argument between Elias and his Cousin’. In: W.T.H. Jackson, The Interpretation of Medieval Lyric Poetry. New York, 1980, p. 61-90. Carmina Burana (1985), Carmina Burana. Die Lieder der Benediktbeurer Handschrift. Zweisprachige Ausgabe. Volständige Ausgabe des Originaltextes nach der von B. Bischoff abgeschlossenen kritischen Ausgabe von A. Hilka und O. Schumann, Heidelberg 1930-1970. Übersetzung der lateinischen Texte von C. Fischer, der mittelhochdeutschen Texte von H. Kuhn. Anmerkungen und Nachwort von G. Bernt. Zürich etc., 1985. Corpus Gysseling I, II, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. Reeks I: Ambtelijke bescheiden. 9 dln. 's-Gravenhage, 1977. Reeks II: Literaire handschriften. 6 dln. 's-Gravenhage-Leiden, 1980-1987. Bouwstoffen voor een woordarchief van de Nederlandse taal. Cropp (1980), G.M., ‘The Partimen between Folquet de Marseille and Tostemps’. In: W.T.H. Jackson, The Interpretation of Medieval Lyric Poetry. New York, 1980, p. 91-112. Curtius (1978), E.R., Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. 9. Aufl. Bern etc., 1978. Dalen-Oskam (1997), K. van, Studies over Jacob van Maerlants Rijmbijbel. Hilversum, 1997 [diss. Leiden]. Middeleeuwse studies en bronnen LVII. Deschamps (1954), J., Catalogus tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen, Provinciale Bibliotheek te Hasselt, provincie Limburg, 17 juli - 25 augustus 1954. Samengest. door J. Deschamps. Hasselt, 1954. Dragonetti (1979), R., La technique poétique des trouvères dans la chanson courtoise. Contribution è l'étude de la rhétorique médiévale. Genève etc., 1979. [Réimpression de l'édition de Bruges 1960].


Dronke (1996), P., The Medieval Lyric. 3e dr. Cambridge, 1996. Duinhoven (1975), A.M., Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. Dl. I. Assen, 1975 [diss. Utrecht], Neerlandica Traiectina 21. [Dl. II. Groningen, 1981. Neerlandica Traiectina 27]. Duinhoven (1988), A.M., Middelnederlandse syntaxis synchroon en diachroon. Dl. 1 De naamwoordgroep. Leiden, 1988. Duinhoven (1997), A.M., Middelnederlandse syntaxis synchroon en diachroon. Dl. 2 De werkwoordgroep. Groningen, 1997.


302 Duyse (1854), P. van, Verhandeling over den Nederlandschen versbouw. 2 dln. 's-Gravenhage, 1854. Engelhart, B. en J.W. Klein (1988), 50 eeuwen schrift. Een inleiding tot de geschiedenis van het schrift. Amsterdam, 1988. Ertzdorff (1965), X. von, ‘Die Dame im Herzen und das Herz bei der Dame. Zur Verwendung des Begriffs “Herz” in der höfischen Liebeslyrik des 11. und 12. Jahrhunderts’. In: ZfdPh 84 (1965), p. 6-46. Es (1950), Van, Sint Servaes legende. Naar het Leidse handschrift uitgegeven door G.A. van Es met medewerking van G.I. Lieftinck en A.F. Mirande. Antwerpen etc., 1950. Faral (1971), E., Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècle. Recherches et documents sur la technique littéraire du moyen age. Paris, 1971 [fotomech. herdr. van de uitg. Paris 1923]. Franck (1898), J., ‘Schriften zur limburgischen Sprache und Litteratur’. In: Taal en letteren 8 (1898), p. 49-52, p. 105-109, p. 135-138, p. 337-341, p. 387-392, p. 415-421, p. 463-475, p. 503-515. Franck (1967), J., Mittelniederländische Grammatik mit Lesestücken und Glossar. 2e, neubearbeitete Auflage. Arnhem, 1967 [onveranderde herdr. van de uitg. 1910]. Frank (1966), I., Répertoire métrique de la poésie des troubadours. 2 dln. Dl. I Introduction et répertoire. Dl. II Répertoire (suite) et index bibliographique. Paris, 1966. Gellinek (1971), Chr., Häufigkeitswörterbuch zum Minnesang des 13. Jahrhunderts. Nach der Auswahl von H. Kuhn. Programmiert von M. Saunders. Tübingen, 1971. Gerle (1984), E., Lunds universitetsbiblioteks historia fram till år 1968. Lund, 1984. Ur Lunds universiteits historia 7. Gerritsen (1981), W.P., ‘Viermaal Boethius. Poëticale en prosodische aspecten van de carmina in Boethius' Consolatio in de vertalingen van Vilt (1466) tot Coornhert (1585)’. In: VMKVA 1981, p. 1-14. Gerritsen (1982), W.P., ‘Coornhert and Boethius. A Side-Light on the Genesis of Dutch Renaissance Verse’. In: From Wolfram and Petrarch to Goethe and Grass. Studies in Literature in Honour of Leonard Forster. Ed. by D.H. Green, L.P. Johnson, D. Wuttke. Baden-Baden, 1982, p. 307-322. Gerritsen (1987), W.P., Lantsloot vander Haghedochte. Fragmenten van een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose. Uitgegeven met inleiding en commentaar door W.P. Gerritsen m.m.v. A. Berteloot, F.P. van Oostrom en P.G.J. van Sterkenburg. Amsterdam etc., 1987. Middelnederlandse Lancelotromans II. Gerritsen (1992), W.P., ‘De dichter en de leugenaars. De oudste poetica in het Nederlands’. In: NTg. 85 (1992), p. 2-13. Van den Toorn-nummer. Gerritsen en Wilmink (2000), Lyrische lente. Liederen en gedichten uit het middeleeuwse Europa. Gekozen en toegelicht door W.P. Gerritsen, vertaald door Willem Wilmink. Met transcripties van de melodieën door C. Vellekoop. Amsterdam, 2000. Geurts (1902), J., Nederlandsche metriek met een aanhangsel over het Middelnederlandsch vers. Hasselt, 1902.


Giacchetti (1989), Ysaije le Triste. Roman arthurien du Moyen Age tardif. Texte présenté et annoté par A. Giacchetti. Rouen, 1989. Publications de l'Université de Rouen 142. Gnirrep, W.K., J.P. Gumbert en J.A. Szirmai (1992), Kneep en binding, een terminologie voor de beschrijving van de constructies van oude boekbanden. Den Haag, 1992. Goossens (2002), J., ‘De jambische viervoeters van de Limburgse Aiol’. In: TNTL 18 (2002), p. 317-334. Goossens, J. en F. Willaert (2003), ‘De liederen van Jan I. Diplomatische editie’. In: Queeste 10 (2003), p. 115-126. Goris (1994), M., ‘Het metrum in de gedichten van de Gentse Boethiusvertaling uit 1485.


303 Een evaluatie van een methode’. In: TNTL 110 (1994), p. 115-128. Gorp (1998), H. van, e.a., Lexicon van literaire termen. 7e herz. dr. Groningen, 1998. Grijp (1991), L.P., Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Het mechanisme van de contrafactuur. Amsterdam, 1991 [diss. Utrecht]. Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut dl. 15. Grijp (1992), L.P., ‘De zingende Hadewijch. Op zoek naar de melodieën van haar Strofische Gedichten’. In: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992. NLCM VII, p. 72-92, p. 340-343. Grijp, L.P. en F. Willaert (2001), ‘Brabant ca. 1250. Hadewijch dicht mystieke liederen voor haar vriendinnen. Brabantse begijnen tussen Atrechtse trouvères en een Maaslandse minnezanger’. In: Een muziekgeschiedenis der Nederlanden. Red. L.P. Grijp e.a. Amsterdam, 2001, p. 23-30. Grit (1994), D.C., Driewerf zalig Noorden. Over literaire betrekkingen tussen de Nederlanden en Scandinavië. Maastricht, 1994 [diss. Maastricht]. Guest (1975), T.M., Some Aspects of Hadewijch's Poetic Form in the ‘Strofische Gedichten’. Den Haag, 1975. Bibliotheca Neerlandica extra muros III. Gumbert (1988), G.I. Lieftinck, Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas. Catalogue paléographique des manusaits en écriture latine portant des indications de date. T.2 Les manuscrits d'origine néerlandaise (XIVe-XVIe siècles) et supplément au tome premier par J.P. Gumbert. Leiden etc., 1988. Gumbert (1996), J.P., ‘Tientallen teksten in diplomatische vitgaue’. In: Queeste 3 (1996), p. 66-71. Gumbert (2002), J.P., ‘Kromme bomen rechtzetten? Naar aanleiding van Amand Berteloot, “Que faire avec cela?”, in Queeste 8 (2001), 195-200’. In: Queeste 9 (2002), p. 82-84. Gijsen (1989), J.E. van, Liefde, kosmos en verbeelding. Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles ‘Spiegel der minnen’. Groningen, 1989 [diss. Utrecht]. Neerlandica Traiectina 30. Haan (1999), C. de, Dichten in stijl. Duitse kleuring in Middelnederlandse teksten. Amsterdam, 1999 [diss. Leiden]. NLCM XX. Haeringen (1953), C.B. van, ‘Onze “uitspraak” van het Middelnederlands’. In: NTg. 46 (1953), p. 9-18 [in nr. 47 (1954), p. 65-76 het vervolg]. Hagen, Von der (1838), Minnesinger. Deutsche Liederdichter des 12., 13. und 14. Jhrhts aus allen bekannten Handschriften und früheren Drucken [...] gesammelt und berichtigt [...] von F.H. von der Hagen. Dl. I. Leipzig, 1838. Halle, M. and S.J. Keyser (1971), English Stress, Its Form, Its Growth, and Its Role in Verse. New York etc., 1971. Heeroma (1966), Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift. Uitgeg. voor de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden door K. Heeroma m.m.v. C.W.H. Lindenburg. Dl. I. Leiden, 1966. Heeroma (1958), De fragmenten van de tweede Rose. Uitgeg. door K. Heeroma. Avec un résumé en français. Zwolle, 1958. Zwolse drukken en herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden Nr. 33. Hegman (1958), Hein van Aken, Vierde Martijn. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door W.E. Hegman. Zwolle, 1958. Zwolse drukken en herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden Nr. 31.


Hellinga, W. Gs en P.J.H. Vermeeren (1962-1963), ‘Codicologie en filologie VIII. Katernen en bladen’. In: SpL 6 (1962-1963), p. 210-215. [Zie voor de hele serie ‘Codicologie en filologie’ SpL 5 t/m 10 (1961-1966/67)]. Helten (1884), W.L. van, Over Middelnederlandschen versbouw. Groningen, 1884. Hemmes-Hoogstadt (1994), A.C., ‘Hoofse liefde binnen strakke regels: een van de “Lundse” gedichten onder de loep’. In: SpL 36 (1994), p. 1-17.


304 Hemmes-Hoogstadt (1995), A.C., ‘Het uiterlijk van de custode. Over twee losse regels onder de Lundse gedichten’. In: Queeste 2 (1995), p. 113-124. Hermans, J.M.M. en G.C. Huisman (1981), De descriptione codicum. Handschriftenbeschrijving, tevens syllabus bij de colleges ‘Inleiding in de Westerse Handschriftenkunde / Codicologie’. 3e opl. Groningen, 1981. Varia mediaevalia 2. Hoffmann von Fallersleben (1852), A.H., Loverkens. Altniederländischer Lieder. Göttingen, 1852. Horae Belgicae VIII. Hoffmann von Fallersleben (1854), A.H., Niederländische geistliche Lieder des XV. Jahrhunderts. Aus gleichzeitigen Handschriften hrsg. von Hoffmann von Fallersleben. Hannover, 1854. Horae Belgicae X. Hoffmann von Fallersleben (1862), A.H., Bruchstücke mittelniederländischer Gedichte nebst Loverkens. Hannover, 1862. Horae Belgicae XII. Hogenelst (1997), D., Sproken en sprekers. Inleiding op en repertorium van de Middelnederlandse sproke. 2 dln. Amsterdam, 1997 [diss. Leiden]. NLCM XVI. Hogetoorn (1988), C., ‘Lyrische dichtkunst’. In: Franse literatuur van de middeleeuwen. Onder redactie van R.E.V. Stuip. Muiderberg, 1988, p. 57-84. Huizenga, E., O.S.H. Lie en L.M. Veltman (2002), Een wereld van kennis. Bloemlezing uit de Middelnederlandse artesliteratuur. Hilversum, 2002. Artesliteratuur in de Nederlanden 1. Immink (1913), De spiegel der minnen door Colijn van Rijssele. Met inleiding, aanteekeningen en woordenlijst uitgegeven door M.W. Immink. Utrecht, 1913 [diss. Utrecht]. Utrechtse bijdragen voor letterkunde en geschiedenis VIII. Indestege, Middelnederlandse geestelijke gedichten, liederen, rijmspreuken en exempelen. Uitgeg. naar het pas ontdekte handschrift van het einde der 15de eeuw, afkomstig uit het Windesheimer klooster ‘Ter Noot Gods’ te Tongeren door L. Indestege. Gent, [1951]. Jackson (1980), W.T.H., The Interpretation of Medieval Lyric Poetry. New York, 1980. Jager (1996), G. de, ‘Het geheim van het sonnet. De Tachtigers en de aantrekkingskracht van een literaire vorm’. In: Ned. letterk. 1 (1996), p. 341-354. Janssens (1993), J., De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12de tot de 15de eeuw. Leuven, 1993. Historische reeks / Davidsfonds nr. 12. Jonckbloet (1849), W.J.A., Over Middennederlandschen epischen versbouw. Amsterdam, 1849. Jungman (1999), M.E.M., in samenwerking met J.B. Voorbij, Repertorium van teksten in het handschrift-Van Hulthem (hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623). Cd-rom met een inleiding. Hilversum, 1999. Kern (1988), P., ‘Das Problem der Satzgrenze in mittelhochdeutschen Texten’. In: Deutsche Handschriften 1100-1400. Oxforder Kolloquium 1985. Hrsg. von V. Honemann und N.F. Palmer. Tübingen, 1988, p. 342-351. Keyser, P. de, ‘Een Limburgsch minnedichter uit de 13e eeuw door Dr. Erik Rooth, Lund, Zweden (naar het hs. vertaald door P. de Keyser)’. In: VMKVA 1928, p. 591-631. KLD, Deutsche Liederdichter des 13. Jahrhunderts. Hrsg. von C. von Kraus. Bd. I Text. Bd. II Kommentar besorgt von H. Kuhn. 2. Aufl., durchgesehen von G. Kornrumpf. Tübingen, 1978.


Klopsch (1972), P., Einführung in die mittellateinische Verslehre. Darmstadt, 1972. Komrij (1994), G., De Nederlandse poëzie van de twaalfde tot en met de zestiende eeuw in duizend en enige bladzijden. Amsterdam, 1994. Kossmann (1940), Die Haager Liederhandschrift. Faksimile des Originals mit Einleitung und Transskription. Hrsg. von E.F. Kossmann. 2 dln. Haag, 1940. Kossmann (1922), Fr. K.H., Nederlandsch versrythme. De versbouwtheorieën in Nederland en de rythmische grondslag van het Nederlandsche vers. 's-Gravenhage, 1922.


305 Kuhn (1962), Minnesang des 13. Jahrhunderts. Aus Carl von Kraus' ‘Deutschen Liederdichtern’ ausgewählt von H. Kuhn. Mit Übertragung der Melodien von G. Reichert. 2e korr. Aufl. Tübingen, 1962. Kuiper (1989), W., Die riddere metten witten scilde. Oorsprong, overlevering en auteurschap van de Middelnederlandse Ferguut, gevolgd door een diplomatische editie en een diplomatisch glossarium. Amsterdam, 1989 [diss. Amsterdam]. Thesaurus 2. Kwakkel (1999), E., ‘Ouderdom en genese van de veertiende-eeuwse Hadewijch-handschriften.’ In: Queeste 6 (1999), p. 23-40. Lang (1941), Zwischen Minnesang und Volkslied. Die Lieder der Berliner Handschrift Germ. Fol. 922. Hrsg. von M. Lang, die Weisen bearb. von Müller-Blattau. Berlin, 1941. Studien zur Volksliedforschung, Beihefte zum Jahrbuch für Volksliedforschung hrsg. von J. Meier. Heft 1. Langosch (1988), K., Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und Literatur. 5. Aufl. Darmstadt, 1988. Lexer, M., Mittelhochdeutsches Handwörterbuch. 3 Bde. Stuttgart, 1970 [Reprografischer Nachdruck der Ausgabe Leipzig 1869-1878]. LexMA, Lexikon des Mittelalters. Red. L. Lutz e.a. München etc., 1977-1999. Lieb (2000), L., ‘Modulationen. Sangspruch und Minnesang bei Heinrich von Veldeke’. In: ZfdPh 119 (2000), p. 38-49. Sonderheft Neue Forschungen zur mittelhochdeutschen Sangspruchdichtung. Lieres und Wilkau (1965), M. von, Sprachformeln in der mittelhochdeutsche Lyrik bis zu Walther von der Vogelweide. München, 1965. MTU 9. Lievens (1958), R., ‘Een nieuw mengeldicht uit de school van Hadewijch’. In: Leuv. Bijdr. 47 (1958), p. 65-85. Loey (1976), A. van, Middelnederlandse spraakkunst. 2 dln. I Vormleer. 8e verb. druk. II Klankleer. 7e herz. uitg. Groningen, 1976. Lote (1949-1955), G., Histoire du vers français. Première partie: le moyen age. 3 dln. Paris, 1949-1955. Mak (1949), Die eerste bliscap van Maria. Uitgeg. door J.J. Mak. Antwerpen, 1949. Klassieke galerij nr. 49. Mak (1955), De gedichten van Anthonis de Roovere. Naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken uitgeg. door J.J. Mak. Zwolle, 1955. Mak (1959), J.J., Rhetoricaal glossarium. Assen, 1959. Taalkundige bijdragen van Noord en Zuid XII. Mantingh (1992), E., ‘Lanceloet, Perchevael, Moriaen, en de spin Sebastiaan. Luisteren met tussenpozen?’ In: De ongevalliche Lanceloet. Studies over de Lancelotcompilatie. Red. B. Besamusca en F. Brandsma. Hilversum, 1992, p. 44-75. Middeleeuwse studies en bronnen XXVIII. Mantingh (2000), E., Een monnik met een rol. Willem van Afflighem, het Kopenhaagse Leven van Lutgart en de fictie van een meerdaagse voorlezing. Hilversum, 2000 [diss. Utrecht]. Middeleeuwse studies en bronnen LXXIII. Meesters (1951), Roman van Heinric en Margriete van Limborch, uitgegeven volgens het Brusselse handschrift door R. Meesters. Amsterdam etc., 1951 [diss. Nijmegen]. Mierlo (1952), Van, Hadewijch, Mengeldichten. Opnieuw uitgeg. door J. van Mierlo. Antwerpen etc., [1952].


Minnesang des 13. Jahrhunderts. Aus Carl von Kraus' ‘Deutschen Liederdichtern’: zie Kuhn 1962. MF, Des Minnesangs Frühling. Unter Benutzung der Ausgaben von K. Lachmann und M. Haupt, Fr. Vogt und C. von Kraus bearbeitet von H. Moser und H. Tervooren. I Texte. 38., erneut revidierte Auflage. Mit einem Anhang: das Budapester und Kremsmünsterer


306 Fragment. Stuttgart, 1988. II Editionsprinzipien, Melodien, Handschriften, Erläuterungen. 36., neugestaltete und erweiterte Auflage. Mit 4 Notenbeispielen und 28 Faksimiles. Stuttgart, 1977. Mnd. Handwörterbuch, A. Lasch und C. Borchling, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Fortgeführt von G. Cordes. Bd. I-Bd. II (29./30. Lieferung bis rê(i)p). Neumünster, 1956... (2002). Mnl. Handwoordenboek (1961), Middelnederlandsch handwoordenboek bewerkt door J. Verdam. Onveranderde herdr. en van het woord sterne af opn. bew. door C.H. Ebbinge Wubben. 's-Gravenhage, 1961. MNW, E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek. 11 dln. 's-Gravenhage, 1885-1952. Modéer (1987), K.Å., Hugo Grotius and Lund. The Book Collection of Hugo Grotius in the Lund University Library as an Example of the Learned and Cultural Relations between the Netherlands and Sweden in the 17th Century. Lund, 1987. Mölk, U. en F. Wolfzettel (1972), Répertoire métrique de la poésie lyrique française des origines à 1350. 2 dln. München, 1972. Mooijaart (1992), M.A., Atlas van Vroegmiddelnederlandse taalvarianten. Utrecht, 1992 [diss. Leiden]. Noë (1993), H., ‘“Onder u tafele als een hondeken”. Willem Jordaens en de waarheid in “De oris osculo”’. In: Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993. NLCM VIII, p. 171-189, p. 419-426. Ohly (1974), Fr., ‘Du bist mein, ich bin dein. Du in mir, ich in dir. Ich du, du ich’. In: Kritische Bewahrung. Beiträge zur deutschen Philologie. Festschrift für W. Schröder zum 60. Geburtstag. Hrsg. von E.-J. Schmidt. Berlin, 1974, p. 371-415. Ohly (1983), Fr., ‘Cor amantis non angustum. Vom Wohnen im Herzen’. In: Fr. Ohly, Schriften zur mittelalterlichen Bedeutungsforschung. Darmstadt, 1983, p. 128-155. Oosterman (1995), J.B., De gratie van het gebed. Middelnederlandse [berijmde] gebeden: overlevering en functie met bijzondere aandacht voor produktie en receptie in Brugge (1380-1430). 2 dln. Amsterdam, 1995 [diss. Leiden]. NLCM XII. Oostrom (1996), F. van, Maerlants wereld. Amsterdam, 1996. Orbán (1985), A.P., ‘Het middeleeuwse antifeminisme’. In: Middeleeuwers over vrouwen. Red. R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. 2 dln. Utrecht, 1985. UBM III en IV. Dl. 2, p. 121-133. Paepe (1967), N. de, Hadewijch. Strofische gedichten. Een studie van de minne in het kader der 12e en 13e eeuwse mystiek en profane minnelyriek. Gent, 1967. Uitgaven van het Leonard Willemsfonds 2. Paepe (1970), N. de, Ik zag nooit zo roden mond. Middeleeuwse liefdespoëzie. Leiden, 1970, p. 64-80. Literaire verkenningen. Eerste tijdvak. Pauw, De, en Gaillard (1889-1891), Jacob van Maerlant, Dit is die istory van Troyen. Naar het vijftiendeeuwsche handschrift van Wessel van de Loe met al de Middelnederlandsche fragmenten diplom. uitgeg. door N. de Pauw en E. Gaillard. 4 dln. Gent, 1889-1891.


Poel (1989), D.E. van der, De Vlaamse ‘Rose’ en ‘Die rose’ van Heinric. Onderzoekingen over twee Middelnederlandse bewerkingen van de ‘Roman de la rose’. Hilversum, 1989 [diss. Utrecht]. Middeleeuwse studies en bronnen XIII. Priebsch (1906), R., ‘Aus deutschen Handschriften der königlichen Bibliothek zu Brüssel’. In: ZfdPh 38 (1906), p. 301-333, p. 436-467; 39 (1907), p. 156-179. Ranawake (1976), S., Höfische Strophenkunst. Vergleichende Untersuchungen zur Formentypologie von Minnesang und Trouvèrelied an der Wende zum Spätmittelalter. München, 1976. MTU 51. Rattunde (1966), E., Li proverbes au vilain. Untersuchungen zur romanischen Spruchdichtung des Mittelalters. Heidelberg, 1966. Studia romanica 11.


307 Reynaert (1981), J., De beeldspraak van Hadewijch. Tielt etc., 1981. Studien en tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf bezorgd door het Ruusbroecgenootschap dl. XXI. Reynaert (1983), Jan Praets Parlament van omoed ende hoverdije. Met een inleiding tot de ‘Speghel der Wijsheit’ uitgegegeven door J. Reynaert. Nijmegen, 1983. Tekst en Tijd 9. Reynaert (1991), J., ‘Hadewijchs 31ste lied en de poëtica van het mystieke’. In: NTg. 84 (1991), p. 1-17. Reynaert (1999), J., Laet ons voort vroylijc maken zanc. Opstellen over de lyriek in het Gruuthuse-handschrift. Gent, 1999. Studia Germanica Gandensia 46. Rieger (1987), D., ‘“Senes breu de parguamina”? Zum Problem des “gelesenen Lieds” im Mittelalter’. In: Romanische Forschungen 99 (1987), p. 1-18. Römelingh (1986) J., Een rondgang langs Zweedse archieven. Een onderzoek naar archivalia inzake de betrekkingen tussen Nederland en Zweden 1520-1920. 's-Gravenhage, 1986. Rijks geschiedkundige publicatiën, kleine serie 59. Rombauts en De Paepe (1961), Hadewijch, Strofische gedichten. Middelnederlandse tekst en moderne bewerking met een inleiding door E. Rombauts en N. de Paepe. Zwolle, 1961. Klassieken uit de Nederlandse letterkunde uitgegeven in opdracht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden Nr. 12. Rooth, E., ‘Medelnederländska trubadurdikter funna i Universitetsbiblioteket i Lund’. In: Nordisk Tidskrift för Bok- och Biblioteksväsen 14 (1927), p. 142-146. Rooth (1928), E., Ein neuentdeckter niederländischer Minnesänger aus dem 13. Jahrhundert. Lund, 1928. Rooth, Vorstudien, E. Rooth, Vorstudien zu einer kritischen Ausgabe des limburgischen Minnesingers einschließlich der Fragmente de Vreese's (Tijdschrift voor nederl. taalen letterkunde 14 / 260-264). [Map met als inhoud: vijf exemplaren van Rooths editie, alle op bijna elke pagina overdekt met notities in het Duits en Zweeds; een bundel papieren met commentaar op en pogingen tot vertaling van de gedichten; vellen met afschriften van ‘Die Fragmente Vreese's’ voorzien van aantekeningen, vertaal- en emendatievoorstellen. Het opschrift op de map is in Rooths eigen hand, eronder is door een andere genoteerd ‘20/11-79’. De map bevindt zich in het archief E. Rooth in de UB te Lund. Bij mijn weten is er nooit iets uit gepubliceerd]. Ruhe (1968), E., Untersuchungen zu den altfranzösischen Übersetzungen der Disticha Catonis. München, 1968. Beiträge zur romanischen Philologie des Mittelalters Bd. II. Sayce (1982), O., The medieval German lyric 1150-1300. The development of its themes and forms in their European context. Oxford, 1982. Scheepsma (2000), W., ‘Hadewijch und die “Limburgse sermoenen”. Überlegungen zu Datierung, Identität und Authentizität’. In: Deutsche Mystik im abendländischen Zusammenhang. Neu erschlossene Texte, neue methodische Ansätze, neue theoretische Konzepte. Hrsg. von W. Haug und W. Schneider-Lastin. Tübingen, 2000, p. 653-682. Schenkeveld-van der Dussen (1999), M.A., ‘Schopenhauers vloek of het probleem van de herspelling’. In: Ned. letterk. 4 (1999), p. 385-390.


Schippers (1995), J.A., Middelnederlandse fabels. Studie van het genre, beschrijving van collecties, catalogus van afzonderlijke fabels. Nijmegen, 1995 [diss. Nijmegen]. Schneider (1987), K., Gotische Schriften in deutscher Sprache. I Vom späten 12. Jahrhundert bis um 1300. 2 Bde. Wiesbaden, 1987. Scholz (1980), M.G., Hören und Lesen. Studien zur primären Rezeption der Literatur im 12. und 13. Jahrhundert. Wiesbaden, 1980. Schröder (1926), Kleinere Dichtungen Konrads von Würzburg. Hrsg. von E. Schröder. Dl. III Die Klage der Kunst, Leiche, Lieder und Sprüche. Berlin, 1926. Schwarz (1935), B., ‘Grammatischer Reim’. In ZfdPh 59 (1935), p. 253-255.


308 Schweikle (1977), G., Die mittelhochdeutsche Minnelyrik. Dl. I Die frühe Minnelyrik. Darmstadt, 1977. Schweikle (1995), G., Minnesang. 2e korr. Aufl. Stuttgart etc., 1995. Sammlung Metzler Bd. 244. Simon (2000), E., ‘De metriek van het Gruuthuse-liedboek’. In: SpL 42 (2000), p. 1-18. Sleiderink (2003), R., De stem van de meester. De hertogen van Brabant en hun rol in het literaire leven (1106-1430). Amsterdam, 2003. NLCM XXV. Smet (1970), G. de, ‘Schip en zee. De nautische woordenschat van de Middelnederlandse Brandane-gedichten en van Heinric van Veldeken’. In: Leuv. Bijdr. 59 (1970), p. 56-66. Sötemann (1985), A.L., Over poëtica en poëzie. Een bundel beschouwingen samengesteld en ingeleid door W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn. Groningen, 1985. Sötemann (1994), A.L., Een dichter en zijn wereld. Over J.C. Bloem. [Groningen], 1994. Stracke (1928), D.A., ‘Merkwaardige perkamentfragmenten’. In: TTL 16 (1928), p. 261-269. Strijbosch (1996), C., Repertorium van Middelnederlandse liederen en bronnen tot 1500. Dl. 1: Bronnenrepertorium: voorpublikatie. Antwerpen, 1996. Stoett (1923), F.A., Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis. 3e herz. dr. 's-Gravenhage, 1923. Supplement (1983), Verdam Middelnederlandsch handwoordenboek. Supplement door J.J. van der Voort van der Kleij. Leiden etc., 1983. Tervooren (1984), H., ‘Mittelhochdeutsche Spruchdichtung’. In: Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte. 2. Aufl. 4 Bde. Bd. 4 hrsg. von K. Kanzog und A. Masser. Berlin etc., 1984, p. 160-169. Tervooren (1989), H., ‘Statt eines Vorwortes: Literatur im maasländisch-niederrheinischen Raum zwischen 1150-1400. Eine Skizze’. In: ZfdPh 108 (1989), p. 3-19. Sonderheft Literatur und Sprache im rheinisch-maasländischen Raum zwischen 1150 und 1450. Tervooren (1997), H., ‘Wan si suochen birn ûf den buochen. Zur Lyrik Heinrichs von Veldeke und zu seiner Stellung im deutschen Minnesang’. In: Queeste 4 (1997), p. 1-15. Tervooren (2001), H., Sangspruchdichtung. 2., durchgesehene Aufl. Stuttgart etc., 2001. Sammlung Metzler Bd. 293. Touber (1964), A.H., Rhetorik und Form im deutschen Minnesang. Groningen, 1964 [diss. Utrecht]. Touber (1975), A.H., Deutsche Strophenformen des Mittelalters. Stuttgart, 1975. Repertorien zur deutschen Literaturgeschichte Bd. 6. Truwanten (1987). Een toneeltekst uit het handschrift-Van Hulthem. Uitgegeven en toegelicht door een werkgroep van Brusselse en Utrechtse neerlandici. 3e, herz. uitg. Utrecht, 1987. Vanderheyden (1961), J.F., ‘Litteraire theorieën en poëtiek in Middelnederlandse geschriften. Enkele losse beschouwingen’. In: VMKVA 1961, p. 173-275.


Vekeman (1981), Van der feesten een proper dinc. Temperamentvolle vriendschap tussen hof en hemel. Tekstuitgave en interpretatie door H. Vekeman. Nijmegen, 1981. Vellekoop e.a. (1975), Het Antwerps Liedboek. 87 melodieën op teksten uit ‘Een Schoon Liedekens-Boeck’ van 1544. Uitgeg. door K. Vellekoop en H. Wagenaar-Nolthenius met medewerking van W.P. Gerritsen en A.C. Hemmes-Hoogstadt. 2e dr. I Liederen. II Commentaar. Amsterdam, 1975. Vellekoop (2001), K., ‘Brugge ca. 1400. Egidius waer bestu bleven wordt met streepjes genoteerd. Streepjes: een bijzondere muzieknotatie voor Middelnederlandse liederen’. In: Een muziekgeschiedenis der Nederlanden. Red. L.P. Grijp e.a. Amsterdam, 2001, p. 61-67. Verwijs (1869), Roman van Cassamus. Fragment. Uitgegegeven door E. Verwijs. Groningen, 1869. Verwijs (1871), E., Van vrouwen ende van minne. Middelnederlandsche gedichten uit de


309 XIVde en XVde eeuw. Leiden, 1871. Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde. Verwijs (1879), Jacob van Maerlant's strophische gedichten. Ed.-E. Verwijs. Groningen, 1879. Verwijs (1976), Heinric van Aken, Die Rose. Met de fragmenten der tweede vertaling uitgegeven door E. Verwijs. Utrecht, 1976. [Ongewijzigde herdruk 's-Gravenhage, 1868]. Vestdijk (1964), S., De glanzende kiemcel. 3e dr. Amsterdam, 1964. Vijftien jaar aanwinsten (1969), Vijftien jaar aanwinsten sedert de eerste steenlegging tot de plechtige inwijding van de bibliotheek. Brussel, 1969. Catalogi van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel nr. 34. VMNW, Vroegmiddelnederlands woordenboek. Woordenboek van het Nederlands van de dertiende eeuw in hoofdzaak op basis van het Corpus-Gysseling. Bewerkt door W.J.J. Pijnenburg, K.H. van Dalen-Oskam, K.A.C. Depuydt, T.H. Schoonheim. 4 dln. Leiden, 2001. Vreese (1895), W. de, ‘Nieuwe Middelnederlandsche fragmenten. V. Middelnederlandsche minnedichten’. In: TNTL 14 (1895), p. 260-264. Vreese (1901), W.L. de, ‘Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen’. In: TNTL 20 (1901), p. 249-290. Vreese (1962), W. de, Over handschriften en handschriftenkunde. Tien codicologische studiën. Bijeengebracht, ingeleid en toegelicht door P.J.H. Vermeeren. Zwolle, 1962. Zwolse reeks van taalen letterkundige studies Nr. 11. Vries, De, en Verwijs (1982), Jacob van Maerlant's Spiegel historiael, met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. Van wege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden uitgegeven door M. de Vries en E. Verwijs. 3 dln. Leiden, 1863 [reprint Utrecht 1982]. Warnar (2003), G., Ruusbroec. Literatuur en mystiek in de veertiende eeuw. Amsterdam, 2003. Wessels (1953), P.B., ‘Zur Sonderstellung des niederländischen Minnesangs im germanisch-romanischen Raum’. In: Neophilologus 37 (1953), p. 208-218. Wierda (1995), L.S., De Sarijs-handschriften. Studie naar een groep laat-middeleeuwse handschriften uit de IJsselstreek (voorheen toegeschreven aan de Agnietenberg bij Zwolle). Zwolle, 1995 [diss. Groningen]. Willaert (1983), F., ‘“Rehte minne” in Veldekes vijfde lied (MF 59, 23)’. In: Pascua mediaevalia. Studies voor prof. Dr. J.M. de Smet. Red. R. Lievens, E. van Mingroot, W. Verbeke. Leuven, 1983. Mediaevalia Lovaniensia I/x, p. 357-368. Willaert (1984), F., De poëtica van Hadewijch in de Strofische Gedichten. Utrecht, 1984. Willaert (1986), F., ‘Over “Ic sac noit so roden munt” van hertog Jan I van Brabant’. In: NTg 79 (1986), p. 481-492. Willaert (1992a), F., ‘Courtly love songs in Ysaije le Triste’. In: Crossings. A Liber Amicorum for Denis Conlon. Ed. by G. Kums. Antwerpen, 1992, p. 152-163.


Willaert (1992b), F., ‘Middelnederlandse lyriek in context’, inleiding bij F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992. NLCM VII, p. 9-26, p. 317-328. Willaert (1993), F., ‘De prozaïst als dichter. Berijmd proza en verzen in de werken van Ruusbroec’. In: Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid, Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993. NLCM VIII, p. 141-155, p. 408-413. Willaert (1995), F., ‘Maria Magdalenas Lied im “Maastrichter Passionsspiel”’. In: Sô wold ich in Fröiden singen. Festgabe für A.H. Touber zum 65. Geburtstag. Hrsg. von C. Dauven-van Knippenberg und H. Birkhan. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik Bd. 43-44 (1995), p. 543-551. Willaert (1996), F., ‘Veldekes eerste lied (MF 56, 1)’. In: Tegendraads genot. Opstellen over


310 de kwaliteit van middeleeuwse teksten. Red. K. Porteman, W. Verbeke, F. Willaert. Leuven, 1996, p. 1-10. Willaert (1997), F., ‘Geben und Nehmen. Das höfische Lied in den Niederlanden und der deutsche Minnesang’. In: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik Bd. 47 (1997), p. 213-227. Willaert (2000), F., ‘“Hoe zal ik u smeken, mijn lief?” Poëtica's van de hoofse minnelyriek’. In: Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde. Red. R. Jansen-Sieben, J. Janssens en F. Willaert. Hilversum, 2000. Middeleeuwse studies en bronnen LXIX, p. 227-240. Willaert (2003), F., ‘Een dichter te paard. De minnelyriek van Jan I van Brabant’. In: Queeste 10 (2003), p. 97-114. Wrangel (1901), E., De betrekkingen tusschen Zweden en de Nederlanden op het gebied van letteren en wetenschap, voornamelijk gedurende de zeventiende eeuw. Uit het Zweedsch vertaald door Mevr. Beets-Damsté. Leiden, 1901. Zemel (2001), R., ‘Over drie romans in de Torec.’ In: Voortgang. Jaarboek voor de neerlandistiek 20 (2001), p. 47-71. Zieleman (1987), G.C., ‘De versifikatie van de “Limburgse Aiol” en “Van Sente Lutgart”’. In: TNTL 103 (1987), p. 81-118. Zonneveld (2000), W., Van Afflighem en Chaucer: Het leven van Sinte Lutgart als jambisch gedicht. Amsterdam-Münster, 2000. Uitgaven Stichting Neerlandistiek VU 33. Zumthor (1972), P., Essai de poétique médiévale. Paris, 1972.

Lijst van beginregels Voor de duidelijkheid zijn steeds de eerste drie versregels van een gedicht opgenomen. Het betreft hier slechts die gedichten, waarvan de werkelijke openingsregels nog aanwezig zijn. Voor L zijn dat de even nummers (van de overige zijn immers de eerste drie tot zes verzen afgesneden). De in rood geschreven tweeregelige spreuken van B beschouw ik niet als tot de echte gedichttekst behorend (zie 3.1.4), daarom zijn met uitzondering van de beschadigde (verticaal gehalveerde) B 3 en B 7 van deze gedichten de verzen 3-5 genoteerd. Al vruedden uyt Es ende vertuyt Daer ebbende wort (L 8)

95

Alle die Ghode weten Lief liefs vergheten 157 Niet en deden (B 4) Die daer ghern ware Daer men ommare 183 Sijn vrinschap heeft (B 8) Die int mesquame Es gherne vername Hi 105 dliefste haers herten (L 10) Die te sere Vergaet aen ere Dor minne eens wijfs (L 12)

114


Dier minnen sede Es wat te lede Haer mach gheschien (B 2)

145

Dlijf hem en doech Noch dleven oegh Wiem lief versmaet (L 14)

123

Eens gheen onmote Dat hem verdrote Slevens sere (B 1)

140

En mochte gheloven Wie sere te cloven 67 Es sminners herte (L 2) In den beginne Es vrouwen minne Tsuetste dat men vint (L 6)

84

Lief lief ontsiet Ende al eer liet Dan lief 169 mocht laten (B 6) Sijns selfs verghit Ende al dat sit Bineden 75 Got (L 4) Twe wijfliic oghen Wel heten moghen Een grondeloes meer (L 16)

134

Tweer ghliver minne Dats als eens sinne 163 Dits anders werden (B 5)


311

Register In dit register zijn opgenomen: 1. de titels van middeleeuwse literaire werken; 2. de namen van middeleeuwse en 16e/17e-eeuwse auteurs en personen (de middeleeuwse gealfabetiseerd op hun voornaam); 3. de namen van moderne onderzoekers met uitzondering van die in de voetnoten en de literatuurverwijzingen; 4. handschriften (behalve het Lundse dubbelblad en de fragmenten-Brussel); 5. trefwoorden (afgezien van die uit hoofdstuk 2, waar een groot aantal bij de behandeling van (bijna) elk gedicht voorkomt) abbreviatuur 26, 34 Abgesang 257, 265, 267 Adam de Givenci 261, 275 adnominatio 200, 212 alliteratie 193, 205, 220-225, 272, 279 alternantie 193-194, 226, 229-230, 233-235, 268 anafoor 201 Anrooij, W. van 16, 191, 197 Anthonis de Roovere 201, 211, 258 Antwerps Liedboek 92 apokoinouconstructie 237 artes liberales 279-280 artes poeticae 200, 212, 226, 279-280 assonantie 193, 205, 220-225, 272, 279, 281 Aufgesang 260, 265, 267 Augustijnken 264 balansconstructie 237, 271 Ballade van Brunenburch 92 Beghinen, zie Vanden XII... Berg, E. van den 44, 275 Bernard de Morley 260 Bernger von Horheim 262, 265 Biemans, J.A.A.M. 25, 26, 28, 29, 196 Bloemardinne, zie Heilwig Bloemarts Blondel de Nesle 199 Boethius 226 Boethiusvertaling (Coornhert) 226, 227 Boethiusvertaling (Gent 1485) 226, 227, 236 Bouc van seden 138, 259 Bruin, Martine de 211 Burkhard von Hohenfels 261 Carmina Burana 137, 138, 212, 260, 262 Christina van Zweden 39 cobla 265 Colijn van Rijssele 211, 258 colores rhetorici 200, 212


conclusio 256, 280 Consolatio Philosophiae 226 De contemptu mundi 260 contrafact 264, 276 Coornhert 226, 227 custode 23, 24, 28-29, 33, 36, 277 Der von Kürenberg, zie Kürenberg Der von Sachsendorf, zie Sachsendorf Descartes, René 39 Deschamps, J. 22-23, 25, 28, 29, 36 Dietmar von Eist 212 Dirc Potter 65, 92, 150, 164 Disputacie van Rogiere ende van Janne 211 Disticha Catonis 197, 259 Doesborch, Jan van 166 driedeling 188-189, 213, 231, 246, 256, 280, 282 Dureel, Magna Brita 40 Eerste bliscap van Maria 190 Ekström, P. 23 Eneide 135 enjambement 26-27, 34, 194, 237-239 Figrelius, Edmund 40 Filips van den Elzas 259 Das fließende Licht der Gottheit 137, 262 Folquet de Marseille 102, 262 Frauenlob 276 Frederik II van Sicilië 282 Friedrich von Hausen 138, 261, 265 Galfredus de Vino Salvo 280 Gardie, De la 40


312 Geer, De 39 Gerritsen, W.P. 196, 226, 227, 236 Giacomo da Lentino 282 Goossens, J. 235-236 Goris, Mariken 226, 227, 236 Gottfried von Neifen 92, 212, 215, 261 gradus amoris 252 grammatisch rijm, zie rijm Granada, Lodewijk van 40 Grijp, L.P. 226, 227, 230, 268-269 Gripenhielm, zie Figrelius Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift 26 Groot, Hugo de 39 Gruuthuse-handschrift 15, 190, 191, 201 Gruuthuse-liedboek 149, 226, 236, 252, 255, 257, 268 Gumbert, J.P. 23, 24, 25, 28, 29, 30, 36, 39 Haagse liederenhandschrift 26, 65, 164, 201, 211, 264 Hadewijch 14, 16, 68, 74, 76, 103, 107, 121, 135, 174, 198-199, 201, 216, 227, 254, 256, 258, 263, 269, 275-276, 277 Hadewijchs Strofische gedichten, zie Strofische gedichten Halle, M. 227 handschrift Berlijn, SPK, MG fol. 922 211 - SPK, Ms. germ. oct. 185 191 - SPK, Ms. germ. oct. 190 191, 268 - Brussel, KB, 2559-2562 191 - KB, 15.624-641 191 - KB, II 144 190, 191 - KB, IV 421 190 - Den Haag, KB, 75 H 57, zie ook Van vrouwen ende van minne 211 zie ook Gronings-Zutphense Maerlanthandschrift - Haagse liederenhandschrift - Jenaer Liederhandschrift - Sarijs-handschriften handschrift Comburg 138, 166 handschrift Gruuthuse, zie Gruuthusehandschrift handschrift-Jan Phillipsz 191 handschrift-Van Hulthem 26, 190, 191, 192 Hartmann von Aue 262 heffing 189-192, 226-236, 237, 238, 257, 260, 264, 266, 268-269 Heilwig Bloemarts 275 Hein van Aken 138, 164, 211, 258 Heinric van Veldeke 12, 14, 15, 41, 42, 47, 70, 90, 92, 94, 124, 127, 135, 137, 138, 166, 198-199, 201, 205, 210, 212, 245, 252, 253, 256, 257-258, 259, 262, 263, 265-266, 274, 275, 276, 283 Heinrich Hetzbolt von Wissense 260 Heinrich von Morungen 153, 260, 261 Heinrich von Rugge 261, 265


Heinsius, Nicolaas 39 Hellinga, W. Gs 23 Herger 212 Hogenelst, Dini 264 Hooglied 166, 259 initiaal 24, 28, 33-34, 36, 37, 188, 282 interpunctie 17, 26, 34, 282 isosyllabie 226, 227, 228, 236 Istory van Troyen 85, 190, 191, 259 Jacob van Maerlant 41, 47, 65, 85, 90, 130, 164, 190, 196, 210-211, 214, 257, 258, 259, 263, 275 Jan de Weert 211, 258 Jan Praet 190, 268 Jan van Boendale 279-280 Jan I van Brabant 12, 14, 15, 68, 98, 124, 125, 130, 138, 149, 158, 199, 205, 258, 263, 275, 276 Jan van Ruusbroec 96, 165-166, 191, 259, 275 Jehan de Bretel 261 Jenaer Liederhandschrift 264 Karel XI van Zweden 40 Keyser, P. de 14 Keyser, S.J. 227 Komrij, G. 16, 17, 70, 85, 88, 165, 168, 187 Konrad von Würzburg 263, 265, 268 Kürenberg, Der von 265 lai 260, 267 Lancelotcompilatie 87 Lantsloot vander Haghedochte 39, 194, 196 Leich 263, 267, 268 Der leken spiegel 279-280 Leven van Lutgart 93, 227, 235, 236 lexeem 198-200, 202, 203, 248 Li proverbes, zie Proverbes... Lieb, L. 266 Limburgse Aiol 46, 235, 236 Limburgse Sermoenen 101, 275


313 Loon, graafschap 274 Maerlantstrofe 210, 211 Martijn (-teksten) 258, 259 Eerste Martijn / Wapene Martijn 65, 90, 164, 210, 259 Dander Martijn 130, 258, 259 Vierde Martijn 138, 211 Mechthild von Magdeburg 137, 262 Meck, Erik Johan 40 Mediolatijnse literatuur / poëzie / lyriek 192, 212, 226, 235, 257, 260, 263, 265 Mengeldichten (17-24) 190, 201, 257, 268, 275 Mertens, Th. 16, 191, 197 Mertens, V. 276 metrum 12, 14, 49, 189, 190, 191, 193-194, 205, 226-236, 249, 269, 271, 279 Middelhoogduits 48, 257, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 273 Mierlo, J. van 17, 275 Der minnen loep 65, 92, 150, 164, 259 Minnesang 46, 204, 245, 261, 262, 263, 266, 276 Minnesänger 11, 198, 199, 204-205, 209, 210, 212, 213, 250, 252, 256, 260, 261, 263, 265, 273, 275, 283 Moucheron, Hendrick de 39 narratio 256, 280 Natureingang 15, 256 Naumann, H. 15 Nederrijn/Maas-regio 16, 263, 273-274, 276 Nederrijns Moraalboek 46, 274 Norberg, D. 235 Norlind, W. 12 Occitaans 12, 198, 209, 226, 262 Oosterman, J. 211 opmaat 194, 228-236, 264, 266, 268 ornatus difficilis / facilis 212 Oudfrans 12, 16, 198, 199, 209, 226, 257, 262, 263, 265, 273 Paepe, N. de 15, 17, 18, 61, 66, 70, 76, 77, 78, 83, 85, 88, 94, 99, 109, 113, 116, 118, 122, 133, 139, 144, 150, 165, 168, 275, 277 Parlament van omoed ende hoverdije, zie ook Speghel der... 190, 268 Parthenopeus van Blois 90 partimen 262 Die passie Ons Heren 236 polyptoton 199-201, 246, 257, 272, 279, 281 Prière à Notre-Dame 260 proemium 256, 280 Proverbes au Conte de Bretaigne 259 Proverbes au vilain 197, 259, 275 Puy d'Arras 261, 275, 276 Rahewin 260 register, het lyrische 196, 197, 202, 205, 236, 249, 250, 263, 276, 281


Reihenstrophe 213 Reinaert II 150 Reinmar 261 Reinmar von Zweter 265 representant 19, 24, 28, 29, 33, 34, 37 retorica/rhetorica 200, 212, 260, 262, 279-280 rijm (definitie) 206-207 binnenrijm 26-27, 28, 188, 191, 192, 205, 214, 260, 264, 266, 267 dubbelrijm 205, 214-215, 267, 281 grammatisch rijm 62, 206-214, 215, 217, 218, 220, 222, 223, 224, 239, 240-241, 242, 243, 244, 246, 257, 258, 260, 262, 264, 266, 272, 275, 278, 279, 281, 282 middenrijm 205, 214-215, 267 (on)zuiver rijm 35, 41, 48 slagrijm 214 tussenrijm 205 verstoord rijm 35, 41, 42, 43, 47, 48, 274 voor het oog 42, 47, 206, 282 voor het oor 47 rime dérivée 209-210 rime riche 215 Zeilenreim 215 Rijmbijbel 47, 211 rijmpunt 27, 191, 260 rijmschema 27, 35, 46, 189-192, 205, 206, 213, 219-220, 230-231, 237, 250, 257, 260, 261, 268, 272, 275, 282 rijmspreuk 190, 191, 193-197, 257 Roman van Cassamus 190, 191 Roman van Limborch 153, 164, 165-166, 259 Rooth, E. 11-19, 21-29, 36, 37, 45, 48, 49, 63, 66, 70, 74, 78, 79, 83, 84, 88, 94, 95, 99, 100, 104, 105, 109, 110, 113, 114, 116, 118, 119, 120, 122, 123, 126, 128, 133, 134, 139, 147-148, 153, 154, 167, 180, 191, 196, 207, 210, 262, 263, 274, 275, 277, 283 Die rose, vgl. Vlaamse Rose 72, 90, 92, 103, 164


314 rubricatie, rubricering, gerubriceerd 26, 28, 34, 37, 195, 277 rubriek 194 Rudolf von Fenis 262 Sachsendorf, Der von 153 Sangspruch 264-267, 269-270, 273, 274, 276, 280, 283 Sarijs-handschriften 25, 195 saut du même au même 28, 35, 278 Scheepsma, W. 275, 276 Schneider, Karin 30 Senault, J.F. 40 sequens 192, 260, 263 Simon, Eva 226, 236 Sint Servaes 15, 42, 47, 124, 127, 274 Sinte Franciscus Leven 41, 263 sirventes 265 sjwa 193-194, 229-230, 233, 235 Sleiderink, R. 258 sleutelwoorden 199, 224, 248, 249, 272 Speghel der wijsheit, zie ook Parlament... 268 Spiegel historiael 211 spreukstrofe 16, 189-197, 200, 205-206, 213-215, 218, 219-221, 222, 228-231, 235-238, 239, 242, 243, 244, 245-250, 252, 253, 255, 256, 257, 259-260, 262-263, 266, 267-270, 271-273, 275, 279, 282 Stollen 265, 267 Strofische gedichten, Hadewijchs 15, 16, 81, 92, 96, 121, 142, 144, 147, 165-166, 174, 184, 198-199, 201, 205, 210, 216, 224, 226, 245, 257-259, 275-276 Strofische gedichten, Maerlants 199, 201, 257 synaloefe 194, 229, 235 syncope 45, 49, 193, 194, 230, 233, 235 tenson 265 Theophilus (Rahewin) 260 Tervooren, H. 264, 266 Thibaut d'Amiens 260 Tostemps 102, 262 traductio 200, 212 Trip 39 tripertiti dactylici 260 troubadours 209, 210, 212, 254, 256, 260-261 trouvères 209, 210, 212, 256, 260-261, 275 Troyen, zie Istory van... Truwanten 26 tweelingformule 203, 225, 261, 273 tweeregelige spreuken 189, 193-197, 199, 200, 201, 219, 220, 222, 225, 230, 231, 248-249, 255, 256, 257, 259, 263, 278, 281 Ulrich von Gutenburg 262 Ulrich von Liechtenstein 261 Van den lande van overzee (Maerlant) 258


Van der feesten 164, 175 Van vrouwen ende van minne, zie ook handschrift Den Haag, KB, 75 H 57 65, 164, 165, 211 Vanden XII beghinen 96, 166, 259 Vander drievoudichede (Maerlant) 257 Vellekoop, K. 268 Vermeeren, P.J.H. 23 virgula 26-27, 28, 34, 188, 191, 238, 239, 282 Vlaamse Rose 149, 165-166, 259 Vossius, Gerard 39, 40 Vossius, Isaäc 39 Vreese, W.L. de 12-14, 17, 18, 19, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 48, 49, 59, 140, 144, 145, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 157, 162, 163, 166, 167, 168, 169, 171, 172, 174, 175, 176, 177, 182, 183, 187, 195 Wakefield, R. 227 Walther von der Vogelweide 265 Wessels, P.B. 15, 275 Wierda, Lydia 25, 195-196 Willaert, F. 16, 17, 18, 70, 190, 191, 196, 198, 204, 205, 207, 210, 217, 224, 226, 227, 254, 256, 258, 259, 263, 275 Willem van Hildegaersberch 264 Ysaije le Triste 260, 267 Zonneveld, W. 235-236


315

Curriculum vitae Annette C. Hemmes-Hoogstadt werd op 7 maart 1945 geboren te Rotterdam (Charlois). In 1963 behaalde zij haar diploma gymnasium alfa aan het Dr. F. de Bruijne-lyceum te Utrecht. In datzelfde jaar begon zij de studie Nederlandse taalen letterkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht, waarbij zij zich specialiseerde in de Middelnederlandse letterkunde met als bijvakken Oudfrans en middeleeuwse musicologie en in Leiden colleges codicologie en paleografie volgde. Vanaf 1964 werkte zij als student-assistent en in 1969 legde zij het doctoraal examen af (cum laude). Tot de zomer van 1970 bestudeerde zij de lyriek van het Oudfrans en het Occitaans aan het Centre d'Etudes Supérieures de Civilisation Médiévale in het Franse Poitiers, aansluitend doceerde zij drie jaar Nederlands aan het voornoemde De Bruijne-lyceum. Vervolgens heeft zij zich tot het begin van de jaren negentig voornamelijk met de ondersteuning van haar echtgenoot in zijn beroep en de opvoeding van hun beider kinderen beziggehouden. Daarna kreeg zij steeds meer gelegenheid zich aan haar dissertatie te wijden. Thans werkt zij met Greet Jungman aan een repertorium van Middelnederlandse rijmspreuken.


A.C. Hemmes-Hoogstadt

Recommend Documents