www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
SERAT GANDAKUSUMA ۞۞۞PUPUH PEMBUKA۞۞۞ ===DHANDHANGGULA=== 1. // Raras bêrmara mangisêp sari/ den ta pidêrêng murweng ruwiya/ tumanggama met sawabe/ mêngku swarjaneng kayun/ gung ingarah sangkaning ririh/ nanangi punggung mudha/ takliting pamêsu/ prasêtya mindêng pandêngan/ jarwanira lêlungit kang warsitadi/ talêsing budya tama//1 Bagaikan kumbang yang tengah menghisap sari-sari bunga, (aku) berkeras hati memulai (penggubahan) cerita ini hanya untuk mengharapkan berkah darinya. Terdorong oleh kehendak untuk dapat mencapai selamat sejahtera, (ku)upayakan perlahan untuk menggugah (diriku) yang masih bodoh dan muda meniru usaha yang sungguh-sungguh (untuk) berjanji membuka mata pada makna ajaran luhur nan tinggi yang berlandaskan pada budi yang utama. 2. // rarantaman mangka darunaning/ den trap aneng srat Gondakusuma/ amrih rumêsêpan wadheh/ pan wuk ingkang pitutur/ dimen mangka darsaneng kapti/ ingkang nêdya ngupaya/ kupiyaning laku/ mêmayu harjaning angga/ tiron takon mring lyan kang wus lêbdeng kawi/ rancanganing musthika//2 Rancangan yang menjadi sebab itu, dituangkan dalam Serat Gandakusuma agar dapat diresapkan tuntas, muncul ajarannya, sehingga dapat diteladani bagi yang hendak berusaha mencontoh tindakan (seperti yang ada dalam cerita), mengupayakan kesejahteraan diri, meniru, bertanya pada mereka yang menguasai bahasa Kawi yang menjadi rancangan (kisah) yang indah (ini). 3. // duk pinurwa kalanya tulis/ tabuh sapta ing ari radatya/ tanggal wolulas wulane/ Ramêlan ingkang taun/ Dal angkaning warsa marêngi/ sewu wolungatusnya/ suwidak lan têlu/ sangkalanira tinêngran/ tri purusa rarasan mangesthi Gusti/ Allah kang paring rohmat//o//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
1
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts (Kisah ini) mulai ditulis pada pukul 07.00 hari Minggu tanggal 18, bulan Ramelan3 tahun Dal 1863 yang ditandai dengan kronogram tri purusa rarasan mangesthi Gusti. Semoga Allah mencurahkan rahmat-Nya. PUPUH I === DHANDHANGGULA === 1. // Sebak mendra ruming samukawis/ yayat marta kêmantyan carita/ lakon utama tan paweh/ yogya mardi tyas punggung/ dennya mangrupaneng pamingsil/ telat kang pra sujana/ duk marna rehipun/ wasitane kawa boja/ tanah Ngajan wontên ratu gung linuwih/ têdhak Kures kang bongsa// (Demikianlah) segalanya terasa indah membuat keinginan demikian menggebu untuk menceritakan tentang kisah utama. Meski si pencerita adalah seorang yang kurang berpengetahuan dalam merangkai tulisan(?), ia meniru cara pada cerdik cendekia ketika ia mendeskripsikan tentang seorang raja besar di tanah Ngajan yang masih keturunan bangsa Kures. 2. // Bandarngalim raning kang nagari/ gêmah harja tur pinujweng ing Yang/ Jagad Pratingkah titahe/ yan padanireng ulun/ sumiweng reh kadya mestuti/ dibyagung dikarengrat/ binathara luhur/ ring tyas adil palamarta/ kasusengrat narendra dipaning bumi/ pinardikeng Sukmana// Negaranya bernama Bandaralim. Sebuah negara yang subur, makmur, dandiberkahi Tuhan. Sang Raja demikian disegani dan dihormati. Semua tunduk pada kebesarannya. Ia juga memerintah dengan adil dan penuh kasih sayang, tersohor di seluruh penjuru dunia dan selalu dibukakan tabir makna oleh Tuhan. 3. // tan apêgat pamarnganing galih/ pan drês krama lumunturing boja/ wadya tan ana rêngate/ kasubing rat Wong Agung/ aminguni praja wahadi/ mahambêg sêtyabodya/ mara reh martadu/ êmbanan patih narendra/ kang minangka pamukingrat nusabumi/ Kya Patih Gaibolah// Dengan seluruh wadya dan punggawa tiada pernah membedabedakan. Semua diperlakukan dengan sama oleh Sang Raja. Dalam www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
2
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts menjalankan roda pemerintahan, Sang Raja didampingi oleh seorang patih sebagai pelaksana titah raja di seluruh wilayah bernama Patih Gaibolah. 4. // sarya sêkti kaprawiran ngênting/ karêm mudya reh nyawaning praja/ angêrjakkên ing kasyarjeng/ rat diningrat kawêngku/ titi têtês mangolah gaip/ sirnaning kirdhaningrat/ wisayeng kadya nrus/ mêmayu tindak utama/ utameng trus ka(2v)rêm ing agama suci/ dibya bêk wiku brata// Ia sakti dan ahli dalam keperwiraan. Rajin berdoa demi keselamatan negara dan berbuat demi kesejahteraan dunia semua dikuasainya. Ia ahli berolah gaib. Segala perbuatan jelek berhasil tertangkal. Ia senantiasa berlaku utama, seorang penganut agama suci yang taat, dan pandai bertindak bagai seorang pendeta yang bersemadi. 5. // tur pinaman-paman ing Narpati/ Bandarngalim turunira/ Gaibolah papatihe/ titih pêrdata dhêmpul/ sêdya dhiri sru pamrih/ ngênorkên gung kusyala/ sumuyut/ katarik kartaning jaman/ syarjana trus yayat dukadi/ sumbaga jayengrana//
tan lyan ngongas milatnya sampeka
Ia demikian dihormati dan diperlakukan sebagai paman oleh Raja Bandaralim yang juga masih merupakan asal keturunannya. Sang Patih Gaibolah sangat menguasai hukum, cerdas, dan unggul berjaya di medan perang. 6. // amangsuli sang ratu dimurti/ darbe atmaja lumung sajuga/ têtêp sudarbya binobot/ kongas kang cahya mancur/ pan gumilang-gilang minguni/ sonar Yang Arka merang/ tumeja ngunguwung/ ing la-êla mring sudarma/ apaparab ya Ngabdul Asmarasupi/ Raden Mas Jayengtilam// Kembali pada kisah Sang Raja nan agung, diceritakan ia hanya memiliki seorang putra. Cahayanya memancar demikian cemerlang hingga membuat segan sang surya. Sinarnya bersorot bagai pelangi. Oleh karena itu, ia demikian dimanjakan oleh orangtuanya. Ia bernama Ngabdul Asmarasupi, atau Raden Mas Jayengtilam. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
3
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 7. // pamulunya lir gêdhah4 sinangling/ yang-yang brota gêbyaring wêdana/ kumênyar netra liringe/ bagus ratuning bagus/ lir mamanon rêtnaning bumi/ tur bumi ingkang mulya/ mulyane wong bagus/ sing amulat ngênglêng brongta/ tur budyalus lir sang turida mangunsih/ ngrupadyeng paripudya// Parasnya bagai porselen yang disepuh hingga berkilau jika dipandang. Matanya bersinar. Ketampanannya tiada tanding bak intan permata bumi yang mulia. Semua yang memandangnya akan dimabuk rasa sayang bagai insan yang tengah tenggelam dalam asmara dan memanjakan serta menyanjungnya. 8. // dhasar karêm ing puja sêmedi/ tur gêng tangatira mring sudarma/ tan êpot limang wêktune/ tembah jyala sutengsu/ dumling raras winulat kadi/ yang-yang asmara kendran/ tinon rayung-rayung/ sêmbada solah wiraga/ tur pêrsaja sêdhêp ruruh marak ati/ karya rimang asmara// Ia senang berolah semadi dan taat pada orangtua. Ibadah lima waktu tak pernah ditinggalkannya. Jika dipandang parasnya bagaikan cahaya bulan yang terlihat samar dari jauh. Pembawaannya sederhana, sedap dipandang menarik hati membuat siapapun jatuh hati. 9. // wus tan kêna (3r)rinênggeng palupi/ risang ngojat Radyan Jayengtilam/ pinunggêl kondha gancare/ sêmana sang binagus/ kocap saking Ngêsam nagari/ mangonah satru ditya/ keh raja kapupuh/ miwah praja-praja ing liyan/ kapêrjaya rajabrananya prituwin/ prameswari kagarwa// Telah habis seluruh kata untuk menggambarkannya. Cerita mengenai Raden Jayengtilam dicukupkan sampai di sini. Dikisahkan di negara Ngesam ia berhasil mengalahkan musuh berwujud raksasa. Seluruh raja-raja ditundukkannya beserta negara-negara lain disekitarnya. Harta benda dan permaisuri dibawanya. 10. // kawarnaa pan sampun alami/ mandhireng rat Raden Jayengtilam/ cinatur lawan garwane/ sêmana tan winuwus/ ngandikan mring ramanta Aji/ prapteng jro ngarseng Nata/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
4
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts noring tyas mabukuh/ manglêmbananireng Nata/ Karaton arsa gumanti/ sumeleh mring kang putra//
ciptanira
Alkisah, telah lama Raden Jayengtilam membuktikan eksistensi dirinya bersama sang istri. Suatu hari, tiada dikisahkan, ia berbicara pada ayahnya, sang raja. Sesampainya di dalam istana, di hadapan sang raja yang menjadi tujuan hatinya, ia duduk menunduk menghadap pada ayahnya. (Dalam hati) ayahnya memuji (putranya). Ia bermaksud untuk menurunkan tahtanya pada sang putra. 11. // awusana Sri Naradipati/ kraos ing tyas reh sampun diwasa/ atmaja arum dêlinge/ putra tansah ingimur/ adhuh nyawa nakingsun kaki/ sapa kang yogya tampa/ wahyuning aluhur/ reh ulun sampun atuwa/ wus sêdhênge nyipta sampurnaning pati/ den prapta ngakir jaman// Akhirnya, Sang Raja merasa dalam hatinya bahwa anaknya telah cukup dewasa. Ia berbicara dengan halus. Sang putra pun senantiasa dibesarkan hatinya, “Duhai putraku, jika bukan engkau, siapa lagi yang pantas menerima wahyu yang begitu luhur ini, karena diriku telah berangsur tua, sudah saatnya bagiku untuk memikirkan kesempurnaan ajal untuk sampai pada akhir zaman”. 12. // ingsun nora darbe atma malih/ amung sira kang yogyeng murwengrat/ jumênênga Prabu Anom/ sinebaa pra ratu/ sinêmbaha mancanagari/ tan liwat saking sira/ kang jumênêng ratu/ de sira sampun diwasa/ ngrêngganana Karaton ing Bandarngalim/ ulun wus amêrcaya// “Aku tak memiliki anak lain selain dirimu. Hanya engkau yang pantas memimpin negara. Jadilah engkau raja muda. Engkau akan dihadap oleh para raja dan disembah mancanegara. Itu semua tak lain adalah karena kau yang menjadi raja. Oleh karena kau telah beranjak dewasa, bertahtalah di istana Bandaralim. Aku percaya padamu”. 13. // agal alus sira wus mêngkoni/ kadigdayan miwah kanuragan/ sira wus mumpu(4v)ni kabeh/ ing siti ngarahipun/ tan kuciwa mêngku praja di/ wayunên wahyoningrat/ prêtameng www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
5
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts aluhur/ mara kulup poma-poma/ wibawaa lawan garwanira sami/ putu-putu manira// “Segala hal kasar dan halus telah kau kuasai, kekuatan dan kesaktian telah kaumiliki secara sempurna. Tak akan lagi kau bercela dalam menjalankan pemerintahan negara. Genggamlah wahyu alam semesta yang begitu luhur ini. Berbahagialah kau bersama istri anak dan cucu-cucumu”. 14. // ingsun arsa martapa ing ardi/ sêdhêng ulun ambantêr ngibadah/ dene kangsun dungakake/ tan liwat puji jumrung/ harjaningrat ing wuri-wuri/ Rajaputra wotsêkar/ umatur ing Prabu/ kapundhi kang pangandika/ Pandukendra arsa tilar kamuktin(-1)/ natar ing kawisigsan// “Aku ingin bertapa di gunung, memperkuat ibadahku. Hanya doaku semoga sejahtera bagimu dan negara hingga selamanya”. Sang putra bersembah dan berkata pada sang prabu, “Hamba junjung tinggi titah Paduka, Paduka Raja ingin meninggalkan kemuliaan tahta”. 15. // hamba ulun angkat madêg aji/ angrênggani Bandarngalim praja/ yen kenging lênggana ingong(e)/ reh Pandukendra Prabu/ mêksih mulya maharjeng bumi/ mendah ucaping jana/ ing panêrkanipun/ sulaya lawan Jêng rama/ gege mongsa tan wande ulun nêmahi/ tampi bênduning Sukma// “Hamba Paduka angkat sebagai raja memerintah di negara Bandaralim. Jika diperkenankan hamba berkeberatan sebab Paduka Raja masih dimuliakan dalam memimpin negara. Apa kata orang nanti jika mereka sampai mengira telah terjadi perselisihan antara hamba dengan Paduka Ayahanda karena dianggap hamba terburu nafsu ingin berkuasa. Tak urung hamba akan menerima hukuman dari Tuhan”. 16. // lawan ulun dereng anampuni/ kukum adil ingrêre5 prêdata/ sigug êmpane Kêraton(e)/ yêgti anyuda wahyu/ wahyuningrat kurang utami/ camah murading lapal/ camahyaning kukum/ ingesêman sining jagad/ têmahipun tan keringan nusabumi/ kasêbut ratu nistha// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
6
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Lagipula, hamba belum menguasai masalah hukum yang adil dan bagaimana arah (hukum) perdata (negara). Masih bingung menata kerajaan. Hal ini sudah tentu akan melunturkan wahyu alam semesta hingga berkurang keutamaannya. Direndahkan dalam perkataan seluruh alam. Ditertawakan seisi alam, akhirnya akan hilang rasa hormat dari seluruh dunia, dan akan disebut sebagai raja yang nista”. 17. // tanpa damêl ulun madêg aji/ praja rusa(5r)k tur ngêlong drajat/ Sang Nata rum andikane/ adhuh nyawa nakingsun/ bêcik bênêr aturmu iki/ anging nora mangkana/ karsanira kulup/ sênadyan ingsun maksihya/ sira madêg narendra mêngku rat bumi/ jêr wit saking manira// “Tiada gunanya hamba menjadi raja. Negara rusak dan derajat akan menurun”. Sang raja berkata halus, “Wahai anakku, katakatamu baik dan benar adanya. Akan tetapi, janganlah berkehendak seperti itu, Nak. Meski aku masih ada, kau tetap akan menjadi raja memimpin seluruh bumi karena itu berasal dari aku sendiri”. 18. // wus tan ana samare ing wuri/ lêbur dene ing dalêm pangrila/ sarta nyawa kapindhone/ tangeh nora mrih hayu/ kêndho dennya manawang dasih/ suda tejaning jagad/ yen ratu wus sêpuh/ wêkasan keh sumlangira/ aweweka pakewuh murading ngelmi/ yogya pasrah mring Sukma// “Sudah tak lagi ada keraguan di masa mendatang. Segalanya lebur dalam kerelaan. Dan lagi anakku, tak mungkin kepemimpinanmu tak memberikan keselamatan, lemah dalam memperhatikan warga, dan mengurangi cahaya alam. Justru raja yang telah tua akan terlalu banyak merasa khawatir dan ragu tak lagi tajam dalam memahami ilmu. Yang terbaik hanyalah pasrah pada Tuhan”. 19. // nora dumeh anom tuwa kaki/ padha aral yêkti kêna owah/ tan kêna kinira kuwe/ manungsa yen tuk wahyu/ ilhaming tyas waskitheng osik/ atas bidayating Yang/ tan kêna winuruk/ saestu mung sakêclapan/ lan manungsa wus takyin dêrma nglampahi/ kapurba mring ki dhalang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
7
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Tak ada bedanya tua atau muda, nak. Jika seseorang telah mendapatkan wahyu yang tumbuh dari ketajaman batin atas izin Tuhan, hal itu tak dapat diajarkan. Datangnya hanya sekejap, dan ia yang menerima hanya bisa sekedar menjalankan semata, segalanya telah berada dalam kuasa Ki Dhalang”. 20. // lamun sira kulup minggrang-minggring/ dadya nora rumangsa yen titah/kurang pasrah ing Yang Manon(e)/ poma dipun mituhu/ prayogengsun ywa sumlang galih/ mongsa ulun tegaa/ kaping kalihipun/ kaki Patih Gaibolah/ among sira mangolah mring pra(6v)janiti/ ulun wus apêrcaya// “Jika engkau, anakku, masih ragu-ragu, itu berarti kau masih tidak merasa diri sebagai umat Tuhan. Kau kurang pasrah pada Tuhan. Oleh karena itu, percayalah, jangan lagi kau khawatir. Aku tak mungkin tega padamu. Lagipula, ada Patih Gaibolah yang akan membimbingmu menjalankan roda pemerintahan, dan aku telah percaya padanya”. 21. // Rajaputra wagugên ing galih/ duk miarsa rumêsêbing sêpda/ kêpapan ing pirantine/ ginêgêt ing ajantung/ matur alon mangasih-asih/ Tuwan kêng sinung wenda/ ..........pa tikbra Pukulun(+1)/ tan lênggana ing sakarsa/ mangrênggani Karaton ing Bandarngalim/ cacak dêrmi kewala// Sang putra raja termangu-mangu dalam hatinya saat ia mendengar perkataan ayahandanya. Diresapkan olehnya semua itu. Lalu, berkatalah ia dengan lembut, “Tuan yang agung, hamba tak lagi akan mengelakkan titah untuk memimpin kerajaan Bandaralim. Sesungguhnya hamba hanya menjalankan semata”. 22. // misiya Tuwan kang misigsani/ gampil ulun kinarya wêrana/ Sang Nata rum andikane/ yen mangkono ta kulup/ benjang Buda Cêmêngan ari/ tibane pulung irhas/ sandika turipun/ ponang rêmbug sampun dadya/ Radyan Mantri lengser sing ngabyantara Ji/ samana tan winarna// “Semoga Tuan berkenan untuk masih mengendalikan agar mudah bagi hamba mengikutinya”. Sang Raja berkata lembut, “Jika demikian, Nak, maka besok hari Rabu Pahing adalah saatnya, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
8
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts jatuhnya wahyu irhas”. Sang putra menyanggupi. Demikianlah pembicaraan telah usai. Raden Menteri mengundurkan diri dari hadapan raja. Tak lagi dikisahkan kejadian sesudahnya. 23. // enjing amiyos Sri Narapati/ dyan seneba ngalun-alun aglar/ lir giri puspita tinon/ singgunging wong supênuh/ manca-manca narya dipati/ Kya Patih Gaibolah/ kang tansah neng ngayun/ tuwin Raden Jayengtilam/ wus sumewa rêspati jwala dumêling/ nirnakkên langêningrat// Pagi harinya Sang Raja keluar ke penghadapan. Mereka yang menghadap penuh hingga ke alun-alun, jika dipandang bagai bukit bunga yang bertatahkan lautan orang, segenap pejabat mancanegara. Kyai Patih Gaibolah dan Raden Jayengtilam senantiasa berada di depan. Tampak sangat sedap dipandang, hingga mengalahkan keindahan dunia. 24. // harja ngagêm kaprabon Nêrpati/ sumbagengrat wimbuh cahya kongas/ Sang Yang Baskara kalêson(e)/ anglir gambir winangun/ pêrnadyengrat sangsaya lungit/ ambêg songgra lukita/ neng kancana bukuh/ miwah Dya(7r)n Gondakusuma/ sumbageng dyah rêspati ri sangsaya sri/ langêning panangkilan// Sang Raja mengenakan busana kebesarannya tampak kian menambah keagungannya, cahayanya terpancar mengalahkan sinar matahari, semerbak bagai melati gambir yang tersusun indah. Semua yang menghadap di Bangsal Kencana menunduk. Raden Gandakusuma tampak demikian tampan menambah pesona ruang penghadapan. 25. // para êmpu myang kang para sayid/ basah-basah myang para ambiya/ pangulu kêtib modine/ wasi jajangganipun/ tarab munggeng neng ngarsa [A]ji(-1)/ miwah priyagung liklap/ pêpak bra supênuh/ para ubsir-ubsir Jawa/ kurnel witdan samya glar pêrdhudhuk kursi/ myang Londa sasêrbanan// Para empu dan para sayid, basah-basah dan para ambiya, penghulu, khatib, modin, pertapa beserta murid-muridnya, seluruhnya menghadap Paduka Raja. Demikian pula para
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
9
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pembesar, para opsir, kolonel, dan sebagainya duduk di atas kursi, juga bangsa Belanda yang mengenakan sorban. 26. // neka-neka dinulu mawarni/ panganggya bra gêbyaring markata/ lir pendah wana pinagrong/ pamiyosnya Sang Prabu/ pra ngulama miwah dipati/ lir sasi kabaskara/ sonarnya mawêlu/ Sri Narendra angandika/ heh ta Patih undhangêna karsa mami/ den wrata sanagara// Bila dipandang begitu beraneka ragam busana yang mereka kenakan. Berkilau memancar bagai hutan yang sangat luas dan penuh. Apalagi ketika Sang Prabu, para ulama, dan adipati keluar, bagai bulan yang muram karena tersorot sinar mentari. Kemudian Sang Raja pun bersabda, “Wahai, Patih. Umumkanlah apa yang menjadi kehendakku, merata di seluruh negara”. 27. // mêngko ulun ngangkat Narapati/ putraningsun Raden Jayengtilam/ jumênênga Prabu Anom/ ingsun paringi jujuluk(+1)/ Sultan Adi Mêngkunagari/ Senapati Ngalaga/ Yang Ngabdulrahmanu/ Sayidin Panatagama/ Kalipate Mukminin Rasullolahi/ Jumênêng Kaping Gangsal// “Hari ini, kuangkat putraku Raden Jayengtilam sebagai raja muda dengan gelar Sultan Adi Mêngkunagari Senapati Ngalaga Yang Ngabdulrahmanu Sayidin Panatagama Kalipate Mukminin Rasulullolahi Yang Bertahta kelima”. 28. // pan kumêndur sing bintang ginaib/ ciri kontha sosotyaning warna/ gêng suci kalanggêngane/ dhasar wus antuk wahyu/ tambah sun tatêwasi puji/ lir sotya ginurendra/ sangsaya pinunjul/ sandika Patih turira/ malih nabda lir ma(8v)du mawor lan manis/ den samya jumrung mulya// “Komandan berbintang gaib dengan wujud warna emas. Agung dan suci keabadiannya. Ia telah beroleh wahyu dan kutambah lagi dengan doa, bagai emas yang digerinda, semakin menonjol”. Patih mengiyakan. Sang Raja lalu kembali bersabda bagai madu bercampur dengan rasa manisnya, “Kalian semua dukunglah kemuliaannya”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
10
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 29. // dene ingsun arsa bangunteki/ amêrtapa tanah Ngargamaya/ reh wus sêdhêng tuwaningong(e)/ de sira kang katêmpuh/ rêrêntênge ing prajaniti/ ulun sampun pitaya/ dennya mong nakingsun/ dene si Gondakusuma/ gumantiya ing rama mangrandipati/ Anom Mêngkunagara//o// “Sedang aku akan berolah samadi di wilayah Ngargamaya karena usiaku telah cukup tua. Kau yang berkewajiban memikul tanggung jawab atas urusan-urusan kenegaraan. Aku telah memercayakanmu untuk membimbing anakku. Sedangkan si Gandakusuma yang akan menggantikan ayahandanya sebagai Pangeran Adipati Anom Mengkunagara (pangeran mahkota)”. PUPUH II === S I N O M === 1. //o// Samana Sri Naradipa/ têdhak sing dhamparira glis/ sira Dyan Anjayengtilam/ ing rama sampun sumilih/ mênggêp neng dhampar gadhing/ pinatik rêtna mas gumyur/ wimbuh brongta winulat/ lir Sang Yang Rasullollahi/ kala miyos amarna sagung sumewa// Demikianlah dikisahkan Sri Baginda turun dari singgasananya. Raden Jayengtilam yang telah resmi menggantikan tahta ayahnya, duduk di singgasana gading bertatahkan intan permata dan emas membuat mereka yang melihat semakin kagum, bagai Yang Mulia Rasulullah. Saat keluar menemui mereka yang menghadap. 2. // kucêm risang diwangkara/ kasonar cahya nêlahi/ sira Dyan Gondakusuma/ mring eyang kinen alinggih/ munggeng ing palowani/ rêspati sakêthi mungguh/ saya mimbuhi raras/ sireng nagri Bandarngalim/ Sri Pandhita rêsêp denira tumingal// Matahari seolah lesu sinarnya tersorot oleh cahaya yang memancar. Raden Gandakusuma disuruh oleh kakeknya untuk duduk di singgasana pula, tampak tampan dan menambah keindahan negara Bandaralim. Sang Raja Pendeta merasa senang melihatnya. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
11
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 3. // Kyana Patih Gaibolah/ ngundhangi para dipati/ miwah sajabaning kitha/ sadaya sampun din-radin/ tuwin mancanagari/ mubêng bêndhenya mangungkung/ yen Raden Jayengtilam/ ing rama jumênêng aji/ suka bungah wêwah Sri Manoning jagad// Kyai Patih Gaibolah mengumumkan pada para adipati sampai ke luar kota, semuanya telah merata hingga ke mancanegara. Gong terus dipukul berkeliling. Diumumkan bahwa Raden Jayengtilam telah menjadi raja menggantikan ayahnya. Sang Raja semakin bertambah rasa bahagianya. 4. (9r)// Sêmana tan winursita/ Maha Jêng Sri Narapati/ jêngkar kundur angêdhatwan/ ingayap para hapsari/ miwah Sri Nata Rêsi/ ing Ngargamaya jinujug/ sampun angrogoh sukma/ karêm mring puja sêmedi/ mrih harjengrat jinurungkên prapteng têdhak// Demikianlah tak diceritakan lagi. Sri Maharaja kembali ke dalam istana diiringkan para putri beserta Sang Raja Pendeta. Sang Raja Pendeta telah sampai di Ngargamaya dengan meragasukma. Tenggelam dalam olah semadi demi kesejahteraan dunia dan seluruh keturunannya. 5. // miwah Pangran Adipatya/ bubaran dennya sumiwi/ kundur dhatêng Kadipatyan/ langkung denira mêndhiri/ Gaibolah Kya Patih/ bubaran sakancanipun/ makuwon sowang-sowang/ kacatur harjaning nagri/ luwih gêmah murah sandhang lawan boga// Pangeran Adipati juga turut membubarkan dirinya kembali ke Kadipaten. Kyai Patih Gaibolah juga ikut membubarkan diri bersama dengan rekan-rekannya, kembali ke posnya masingmasing. Alkisah, kesejahteraan negara kian meningkat. Subur, makmur, murah sandang dan pangan. 6. // barang kang tinanêm harja/ desa lir pendah nagari/ kang gunung pan dadya desa/ bebek ayam kêbo sapi/ aglar munggeng ing têgil/ tan ingangon lumêstantun/ manguyu rêsi janggan/ mestuti jumrung mamuji/ puja-puja harjaning ponang nagara// Segala yang ditanam tumbuh subur. Desa-desa tiada beda dengan kota. Gununggunung menjadi pedesaan. Bebek, ayam, kerbau, dan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
12
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sapi berkeliaran bebas di ladang, tiada yang menggembalakan. Para resi dan murid-muridnya senantiasa berpuja doa demi kesejahteraan negara. 7. // sigêg pangrêngganing praja/ kocap kang mangun kamuktin/ langkung tangat ing Yang Sukma/ luhur dêrajating Aji/ sêkawan ingkang patmi/ tur sami atmaning ratu/ endah-endah kang warna/ wus êsah kang tata krami/ lalal ningkah mijêmak kêlawan kiyas// Sampai di sini cukup sudah deskripsi tentang negara seisinya. Dikisahkan Sang Raja yang tengah menikmati kekuasaannya, begitu taat pada Tuhan. Derajatnya demikian luhur. Permaisurinya berjumlah empat orang, semuanya merupakan putri raja. Parasnya cantik lagi tatakramanya baik menguasai halal, nikah, ijma’, dan kiyas. 8. // tan ana endhek inggilnya/ sêkawan sinami-sami/ jumênêng ratu sadaya/ mung kaot sê(10v)puh taruni/ dene saking Sam nagri/ Purbaningsih kang rum-arum/ sampun puputra priya/ pêkik Radyan Mas Surati/ kang minangka pangguluning para garwa// Nyaris tiada beda keempatnya. Keempatnya menjadi ratu. Bedanya hanya pada tua dan mudanya. Permaisuri dari Sam bernama Purbaningsih, telah berputra seorang bernama Raden Mas Surati. Ia merupakan istri kedua. 9. // Kêncanawungu pandhadha/ sing Bêntalmukadas nagri/ kusuma yu Rayungwulan/ punika sing Prandhansari/ kalih sêg garbini/ dene kang dadya sasêpuh/ saking Bagêdad nagara(+1)/ rum-arum Dyah Ambarwati/ kêng puputra Rahadyan Gondakusuma// Kencanawungu yang ketiga. Berasal dari negara Bentalmukadas. Berikutnya adalah Rayungwulan dari Prandhansari. Keduanya tengah mengandung. Sedangyang paling tua adalah Ambarwati dari Bagedad yang berputra Raden Gandakusuma. 10. // cinarita duk samana/ Sri Nata neng Jong Biraji/ krama antuk putranira/ Sri Nata ing Jong Biraji/ wasta Rêtna Jêsmani/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
13
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sestu pujaning warna(u) (-1)/ yu luwih ngembahi lungit(a) (+1)/ sarêng bobot kusuma antuk tri condra(i) (+4)// (-1) Alkisah, suatu hari, raja di Jong Biraji menikah dengan putri Jong Biraji bernama Retna Jesmani. Putri itu sungguh sangat cantik dan tengah mengandung tiga bulan. 11. // tinilar dugekkên lampah/ ira ngupaya tirtadi/ sêmana adugi leknya[/] babar miyos jalu pêkik/ tuhu warna linuwih/ gagah prakosa gêng luhur/ riwusira diwasa/ gantyani jumênêng aji/ ajêjuluk Mahraja Tikiyur Jaka[//] Waktu berlalu. Tibalah saatnya melahirkan. Sang putri melahirkan seorang bayi laki-laki yang tampan, gagah, dan perkasa. Berperawakan tinggi besar. Setelah dewasa, ia menggantikan menjadi raja dengan gelar Maharaja Jaka Tikiyur. 12. // kang eyang Sri Darba Moha/ linggar sing praja mêrtapi/ neng arga juluk pandhita/ mila Sri Têkiyur Aji/ langkung brangasan kibir/ tan kêna pinadhan kayun/ bêg harda puwapuwa/ gêdhêg kumlungkung neng bumi/ pambêging tyas kagêpok dening drubigsa// Kakeknya, Sri Darba Moha, meninggalkan kerajaan untuk bertapa di bukit sebagai seorang pendeta. Sri Tekiyur menjadi raja dengan temperamen yang keras, tak mau disaingi, dan sangat sombong. Sifatnya yang seperti itu karena ia terkena sihir jahat. 13. // turun ibu saking eyang/ Darba (11r)Moha Sang Aji(-1)/ jêr wiku pandhita luwih(a)/ putus aksameng niti(-1)/ sudibyeng prawireng kewuh(i) (+1)/ manjing jur-ajer bisa(u) (-1)/ awas sa[s]mitaning osik(a) (+1)/ mung cacade ing warna mendha danawa(i) (+4)// (-1) Kakek dari pihak ibunya, Raja Darba Moha adalah seorang pendeta tersohor yang menguasai berbagai ilmu, gagah dan perwira tak mengenal takut, tanggap akan gejala alam. Hanya saja cacatnya adalah ia berwujud raksasa. 14. // darbe kadang sanak-sanak/ pêrnahnya lawan sang yogi/ apapara[b] Jalma Yêksa/ dadya warangkaning aji/ têguh prawira www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
14
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sêkti/ minangka pangrehing diyu/ timbul rupa weweka/ tan kewran kirdhaning nagri/ *wontên malih ingaran* Singa Kumbala// Ia memiliki saudara bernama Jalma Yeksa. Menjabat sebagai patih. Perwira, gagah, berani, dan sakti sebagai kepala para raksasa, tak pernah mengenal gentar. Ada lagi yang bernama Singa Kumbala. 15. // *agul-agul direng aprang/ niyakaning Jong Biraji/ katrinya Sang Kala Yêksa/ Kalalodra Kalasrênggi/ Kalamuka lan malih/ Kaladurga Kaladiyu/ jong grawahgrawah jatha/ iku prawiraning jurit/ sêdayane dadya manggalaning praja// Menjabat sebagai panglima perang Jong Biraji. Yang ketiga bernama Kala Yeksa, Kalalodra, Kalasrrenggi, Kalamuka, Kaladurga, dan Kaladiyu sebagai perwira prajurit. Mereka semua menjadi panglima perang negara. 16. // tan mawi kang kathah-kathah/ wil cêbris pating paringis/ ulês wadhag ingkang mangkak/ wus datan kêna winilis/ lorek tutul myang kuning/ abang kuntul irêng dadu/ biru wungu myang seta/ sadaya ditya linuwih/ tanpa wilang ting galebrah ngajapi prang// Demikian pula yang lainnya. Para raksasa yang meringis dengan kulit yang kasar dan tak mungkin lagi dihaluskan. Ada yang loreng, tutul, kuning, merah, kuntul, merah muda, biru, ungu, dan putih. Semuanya merupakan raksasa sakti, jumlahnya tak terhitung dan mereka semua siap untuk bertempur. 17. // dhasar wus kinakêmêna/ Diraji angreh rasêgsi/ sêpalih wadya manungsa/ tur wiyar sitinya radin/ ngaler-ngilennya sami/ ngidul lakon mitung tengsu/ dharat miwah samodra/ wus kareh ing Jong (12v)Biraji/ *mung wetane kapêngkok* ing Bandarpraja// Memang betul, negara Diraji memerintah raksasa dan separuhnya adalah manusia. Wilayahnya luas dan datar. Ke utara, ke barat, maupun ke selatan sama saja, dapat ditempuh tujuh bulan. Daratan dan lautan semua telah dikuasai oleh Jong Biraji. Hanya saja wilayah timurnya menempel dengan wilayah negara Bandaralim. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
15
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 18. // *mila Sang Sri Prabu Nata/ wimbuh driya gêng mênuhi/ sru murba digung sangkara/ gora godha gêdhag-gêdhig/ sosrahsisrahing kapti/ nglabêti mambêgan diyu/ kibir nir direng jagad/ riwak-riwuk byating Aji/ musebatan mring wadyabala sru mambah// Oleh karena itu, Sri Baginda demikian gusar. Tingkahnya menjadi serba emosi apalagi mengingat ia adalah keturunan raksasa. Tak urung seluruh wadyabala terkena kutuk Tuhan. 19. // sumingkir lampahing gama/ budyarda cêndhala wani/ karaharjannya katimpar/ malang sumerange dadi/ nyanyahnyunyah tyas drêngki/ manut subawaning ratu/ main masukasuka/ pêrtandhakan rina wêngi/ musebatan tan urus lakuning praja// Mereka menjauh dari agama. Mengedepankan nafsu, senantiasa takabur, dengki. Mengikuti rajanya, mereka hanya bersenangsenang, berpestapora siang dan malam. Kutukan Tuhan jatuh atas mereka karena mereka tak memperdulikan jalannya pemerintahan. 20. // *nanging ta Sri Prabu Jaka*/ reh lagya sêngkêlan galih/ miarsa kojah pawarta/ dagang layar wus karadin/ yen kang sudarma nguni/ mangke wus jumênêng ratu/ neng Bandarngalim praja/ *rakanta sampun gumanti/ Pangran Adipati Nom Mêngkunagara// Akan tetapi, Sri Prabu Jaka tengah terluka hatinya karena mendengar kabar dari para pedagang dan nelayan yang telah tersiar rata bahwa ayahnya saat ini telah menjadi raja di negara Bandaralim dan kakaknya telah menjadi Pangeran Adipati Anom Mengkunagara. 21. // saklangkung panasing driya/ sarta ingkang kaping kalih/ engêt duk ing kunakuna/ labête alara ati/ ibunya Dyah Jasmani/ pinaekan ibunipun/ ngantya silih kapêgat/ sangsaya mangunêg galih/ ngonta-onta mring Pangran Mêngkunagara// Hatinya menjadi panas. Terlebih lagi jika ia teringat kejadian di masa lalu saat ibunya, Dyah Jasmani, terkena siasat hingga ia www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
16
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts diceraikan, semakin bertambah sakitlah hatinya dan begitu ingin membalas dendam pada Pangeran Mengkunagara. 22. // sêmana Sri Prabu Jaka/ ri sêdhêng mi(13r)yos tinangkil/ mênggêp aneng sokasana/ dinulu mangebati/ jênggarang angajrihi/ sêdhêng dêdêg agêngipun/ netra lir surya kêmbar/ pêrnajawi(?) nulak agni/ atrêsondha yen lagya amangku duka// Dikisahkan Sri Prabu Jaka tengah mengadakan audiensi dan duduk di singgasana. Jika dilihat air mukanya tampak menakutkan. Pandangan matanya bagai matahari kembar. Sangat nyata terlihat jika ia tengah menyimpan amarah. 23. // Dipatya Gung gawok tumingal(+1)/ duk mulat Sri Narapati/ miwah Patih Jalma Yêksa/ kucêm tyas tan darbe gêtih/ tan lyan Sang Maha Rêsi/ Darba Moha kang neng ngayun/ mriksa salire karsa/ ing manah datan mestuti/ ponang wayah sinungan ingerang-erang// Adipati Agung heran hatinya melihat Sri Baginda Raja dan Patih Jalma Yeksa kusut wajahnya bagai tak dialiri darah. Maha Resi Darba Moha yang duduk di depan yang telah tahu akan segala yang tengah terjadi sesungguhnya tak menyetujuinya, namun tanpa henti ia senantiasa memberikan peringatan. 24. // têpa tuladha utama/ ing batin wahyuning murib(?)/ nanging ta gebes kewala/ Prabu Jaka tan miyarsi/ Darba Moha ngling malih/ tan pêgat dennya pitutur/ lah aja kaki aja/ karsanta kang nora bêcik/ antuk apa wong sulaya lawan kadang// Melalui keteladanan yang utama. Akan tetapi, Prabu Jaka hanya menggeleng saja dan tidak memperhatikannya. Darba Moha berkata lagi tiada putus menasehati. “Jangan begitu, Nak. Kehendakmu itu tak baik. Apa yang kau harapkan dengan memusuhi saudaramu sendiri?”. 25. // ngumbar nêpsu kapanasan/ iku panggawene ngeblis/ yogya sira manêmbaha/ jêr iku kadangmu yêkti/ gêntine bapa kaki/ sêdulur tuwa puniku/ dadya gêntine bapa/ awênang dipun bukteni/ aja pugal yen mati sapa kelangan// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
17
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Mengumbar nafsu amarah adalah perbuatan iblis. Lebih baik, kau menghormat padanya, sebab sesungguhnya ia adalah saudara tuamu, pengganti ayah. Ia berhak dimuliakan. Janganlah kau terburu nafsu. Jika sampai ia mati, siapakah yang akan kehilangan?”. 26. // kêna sisikune jagad/ lawan ingkang kaping kalih/ Jêng Pangran Gondakusuma/ wong bagus trus darma budi/ têmah sinranging westhi/ paran punapa tinêmu/ wong mênêng sinikara/ upamane ula mandi/ dhasar tuwa yen banggel niwasi praja// “Kau akan terkena kutuk alam semesta. Dan lagi, Kanjeng Pangeran Gandakusuma (adalah orang yang) tampan serta baik budinya. (Kau) akan diserang bahaya. Apa yang ingin kau dapatkan dari menyiksa orang yang sedang diam (saja)? Jika diibaratkan seekor ular berbisa, ia adalah saudara tua, jika ia berontak akan berakibat buruk bagi negaramu”. 27. (14v)// nurut lakuning gêgaman/ tuwas numbras dadi kardi/ anggêmpilakên dêrajat/ wurung-wurung bilaheni/ bênêr ujaring surti/ sêpira umuring kupu/ pinithês bae pêjah/ nanging tan mangkono kaki/ utang pati sayêkti anyaur pêjah// “Menuruti senjata, malah akhirnya hancur dan menurunkan derajat, bahkan membahayakan. Benar apa kata yang kudengar, seberapa panjang umur seekor kupu-kupu, jika digilas ia akan mati. Tak selalu hutang nyawa dibalas nyawa, Nak”. 28. // ngêndi ana ratu dibya/ garêmêt mangrusak niti/ harda candhala ing tingkah/anglir dudu narapati/ Jaka takiyur angling/ anom tuwa durung tamtu/ wuruk dêrajating agêsang/ kêtandhan wêtuning jurit/ lamun kalah manira gêlêm manêmbah// “Mana ada seorang raja besar melakukan perbuatan yang merusak aturan. Bertingkah buruk seakan bukan seorang raja”. Jaka Takiyur menjawab, “Tua atau muda bukanlah ukuran bagi derajat seorang makhluk. Itu akan ditandai di peperangan. Jika aku kalah, aku bersedia menyembah (padanya)”. 29. // aja kadang bapa biyang/ sênajan padhaning jurit/ yen luhur dêrajatira/ sayêkti ulun ngabêkti/ Darba Moha ngling www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
18
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts malih/ adhuh iku nalar dudu/ wajip ratu rumêksa/ ruwêt rêntênging praja di/ kudu sabar mangingling wa[h]yuning jagad// “Jangankan saudara seayah seibu, walau ia hanya seorang prajurit jika luhur derajatnya, sesungguhnya aku akan mengabdi padanya”. Darba Moha berkata lagi, “Aduh, itu adalah pemikiran yang salah. Seorang raja berkewajiban menjaga dan bertanggungjawab atas permasalahan yang terjadi di negaranya. Ia harus sabar dalam memelihara wahyu alam semesta”. 30. // wênang gêlar mulyaningrat/ têmahane karya karusakan/ lumuh utamaneng bumi/ sayêkti/ walat punapa tinêmu/ gêlêm nora manêmbaha kaki/ nora asor wong nêmbah mring
sira iki/ rêmên tur kadangmu gêlêma[/] sira kadang tuwa//
“Dengan demikian, (ia) berhak atas kemuliaan di atas dunia. Kau ini malah suka membuat kerusakan. Tak mau mengupayakan keutamaan di dunia. Padahal, (ini adalah) dengan saudaramu sendiri. Kutuk seperti apakah yang akan kau terima? Mau tidak mau, menyembahlah, Nak. Tidaklah rendah jika seseorang menyembah pada saudara yang lebih tua”. 31. // malah dadyaa supangat/ lah aja dlarung ing karsi/ paran reh praja harjaa/ yen pugal murtating budi/ Sang Nata tan bisa ngling/ gêrêng-gêrêng sru mabêkuh/ gebes-gebes kewala/ gya têdhak sing dhampar aglis/ meh pinikut engêt yen laluhurira[//] “Hal itu malah akan membawa syafaat bagimu. Sudahlah, jangan memperturutkan emosi. Bagaimanakah nasib kesejahteraan negaramu jika engkau hanya menuruti kehendak yang jahat?”. Sang Raja tak mampu menjawab. Ia hanya menggeram dan menggeleng-gelengkan kepalanya. Ia lalu bangkit dari singgasana. Darba Moha hampir saja hendak diraihnya, namun ia ingat jika itu adalah leluhurnya. 32. // sayê(15r)kti binanting wani/ amung tansah nguman-uman/ mangundhamana mring kaki/ kêrot-kêrot sarya nik(?)/ suh kithal ingkang winuwus/ wong tuwa nora layak/ thik lêthêk lu akardi (?)/ aneng ngarsa minggata sira den kêbat//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
19
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Hampir saja dibantingnya. Namun, kemudian yang keluar hanya umpatan belaka pada kakeknya. Bergeretak giginya seraya berucap, “Orang tua tak pantas menjadi panutan. Busuk perbuatannya. Keluar! Pergilah kau cepat dari sini!”. 33. // miluwa mring tanah Jawa/ dadyaa mungsuh tan wêdi/ iku kang sira pupuja/ sun tan ulap tandhing sêgti/ rêksasa Mahayogi/ dyan anglês ing tyas mangungun/ baya wus karsaningwang/ kinarya wayanging bumi/ kaduk tampa mung kinarya jajalaran// “Ikutlah kau ke Tanah Jawa! Jadi musuh sekalipun aku tak akan takut! Memang itu yang kau inginkan, bukan?! Aku tak akan gentar menghadapi kesaktianmu, hai maharesi raksasa!”. Darba Moha gemetar hatinya, terkejut. Dalam hati ia berkata, “Mungkin sudah semestinya, aku hanyalah menjadi pemain di dunia. Kuterima tugasku semata sebagai perantara”. 34. // gêdhe cilike pêrkara/ sapa kang yogya belani[/] jêr iku wayah manira/ paran goningsun ngoncati/ nadyan tumêkeng pati/ wong tuwa sayêkti labuh/ kapindhone ta ika/ ratu wênang bilaheni/ luwih abot wong among satriya mudha// “Jika ada masalah besar atau kecil, siapakah yang hendak membelanya, apalagi ia adalah cucuku sendiri. Sampai hatikah aku meninggalkannya? Sudah seharusnya orangtua berkorban sekalipun sampai mati. Terlebih lagi, raja ini bisa saja mendatangkan bahaya. Memang lebih susah mengurusi satria yang masih muda”. 35. // wêktune murka sêngara/ manungsa dêrma nglampahi/ atas saking Ywang Wisiksa/ sêdene ta awak mami/ sampun wajibing dasih/ pasrah Hiyang Maha Suci/ nora bakal kinarya kautaman// (-2) “Apalagi jika sedang murka begini. Memang, manusia semata-mata hanya menjalankan apa yang diperintahkan Tuhan. Begitu pula aku. Sudah sepatutnya seorang hamba pasrah pada Tuhan Yang Maha Suci. Bahwa aku tak menjalankan keutamaan”. 36. // wusana umatur ngrêpa/ dhuh Ratuningrat Dewaji/ pun kaki nurut kewala/ punapa sakarsa Aji/ den agêng aksameng sih/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
20
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts dhatêng pun kaki Pukulun/ reh nguni kalêpatan/ supe sulanging pêrkawis/ trahing Nata wênang sinêmbahing wadya// Akhirnya, dengan penuh iba Darba Moha berkata, “Duhai raja dunia, kakek semata tunduk pada kehendakmu. Semoga engkau berbesar hati untuk memaafkanku yang telah berbuat salah, lupa pada kenyataan bahwa engkau adalah keturunan raja yang layak dihormati oleh seluruh kawula”. 37. // paduning nalar sulaya/ estri (16v)nora andarbeni/ barang wisiksaning priya/ pêrsasat dêrmi nadhahi/ yayahira Jêsmani/ saking papa wijilipun/ winisudyeng Narendra/ ing Bandarngalim sayêkti/ ulun wajib manêmbaha trahing Nata// “Pemikiranku menyimpang. Bagai perempuan yang dikuasai oleh laki-laki, aku hanyalah menjalani. Aku, ayah dari Jêsmani, berasal dari rakyat jelata yang kemudian diangkat oleh Raja Bandaralim. Oleh karena itu, aku wajib berbakti pada keturunan raja”. 38. // sêmana Sri Prabu Jaka/ duk myarsa yayah tan sipi/ ngêntrog wêntis gumya latah/ tuhu tingkahe wong sarik/ dhasar sastrane kêdhik/ kurang ngelmune Wong Agung/ kêbak magahe setan/ linulu dene Yang Widi/ murang krama sapolahe tinurutan// Prabu Jaka yang mendengar perkataan Darba Moha seketika gembira tak terkira. Ia lalu menepuk betisnya seraya tertawa terbahak-bahak. Tingkahnya benarbenar mencerminkan orang yang bodoh, kurang pengetahuan sastra, dan tidak berpendidikan. Dekat dengan perbuatan setan dan dinista oleh Tuhan. Perilakunya jauh dari kesopanan dan hanya memperturutkan hawa nafsunya. 39. // matur Rêsi Darba Moha/ pun kaki pudya mêstuti/ tan lênggana ing sakarsa/ nanging ulun darbe janji/ aywa ta ngaping kalih/ sapisan bae den putus/ aja kumbang driya(-1)/ den kadya silêm jaladri/ nadyan buta jêr ingsun buta pandhita//o// Resi Darba Moha berujar, “Kakek mendukungmu dan tak akan menolak kehendakmu lagi. Namun, aku meminta, hanya sekali ini kulakukan, tak ada kali kedua. Kau harus memenuhinya tanpa keraguan layaknya orang yang menyelam di lautan. Sebab meski wujudku raksasa, aku adalah seorang pendeta”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
21
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH III === MASKUMAMBANG === 1. //o// Sri Narendra duk myarsa sêtyaning kaki/ tandya lêjaring tyas/ têmah angandika aris/ lah payo age lumampah// Baginda Raja merasa lega hatinya saat mendengar kesanggupan kakeknya. Ia lalu bersabda pelan, “Marilah segera kita jalankan”. 2. // atêrêna mring nagri Bandarngalim(-1)/ arsa lampah dhustha/ ireng kangmas Dipati(-1)/ Pangran Nem Mêngkunagara// “Antarkan aku ke negara Bandaralim. Aku akan menculik Kanda Adipati Pangeran Muda Mengkunagara”. 3. // baya merang yen tan bisa ateni(-1)/ mring kangmas Dipatya/ mindah ucaping pratiwi/ ulun merang sêjagad(-1)// “Betapa malunya aku jika tak berhasil dengan rencana terhadap Kanda Adipati. Apa kata dunia? Aku akan sangat malu”. 4. // Darma Moha anambungi sabdanira ris(+1)/ iku dudu nalar/ wong jupriya ngumbar kibir/ kasiku(17r)dening Pangeran// Darba Moha berkata perlahan, “Itu adalah pemikiran yang keliru dari seorang yang sombong dan takabur. Tuhan akan menjatuhkan hukuman”. 5. // kang utama barang karsa den tarêtip/ ywa kanyina ing lyan/ yen luput ambabayani/ jumênêng narendra nistha//
“Yang dipentingkan adalah kehendaknya terlaksana jangan sampai ada yang menghalangi. Jika ada kesalahan, akan membahayakan. Demikianlah raja yang nista”. 6. // kanisthane ing urip kalawan pati/ nadyan lairira/ tan kiringan nusabumi/ katarik agaling patrap// “Kenistaannya dibawa selama hidup dan mati. Takkan ia mendapat hormat dari dunia karena kelakuan yang buruk”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
22
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 7. // utamane sumendhe maring ing pasthi/ istiyare nyawa/ sêkira wus den lampahi/ nêdha wilujênging lampah// “Lebih baik berserah pada takdir. Jika ini semua telah dijalani sebagai suatu upaya, aku hanya bermohon keselamatan”. 8. // lah ta payo numpaka mring gigir mami/ ngong bêkta ngumbara/ dirgantara kang sêpi(-1)/ tan ana rubedanira// “Naiklah ke punggungku. Akan kubawa terbang ke langit yang sepi. Tak akan ada yang menghalangi”. 9. // Prabu Jaka dyan ngemplok gigiring kaki/ mêsat jumantara/ prapta madyanira langit/ lamat-lamat winulatan// Prabu Jaka segera naik ke atas punggung sang kakek. Mereka pun segera melesat ke angkasa. Sesampainya di langit, samar-samar terlihatlah. 10. // kusika wong busana dinulu kadi/ gêbyaring baskara/ lir thathit mangsane wêngi/ samana tan winursita// Kulit orang yang berpakaian bagai sinar matahari dan kilat yang menyambar di malam hari. Demikianlah, tak lagi dikisahkan. 11. // angandika Prabu Jaka mring Yang kaki/ ngêndi pêrnahira/ nagari ing Bandarngalim/ reh ulun bingung kalintang// Berkatalah Prabu Jaka pada sang kakek, “Dimanakah letak negara Bandaralim? Aku sangat bingung”. 12. // midêr-midêr lampahe Wong Agung kalih/ keblat papan ingkang/ winulat datan kaeksi/ atêmah padhang trawangan// Kedua pembesar itu tampak berputar-putar. Arah tempat tujuan tiada terlihat. Lalu terlihatlah sinar yang demikian terang. 13. // sigra matur Darma Moha mring Sang Aji/ sun watara ika/ pêtêng kang ponang nagari/ katon tetejane jagad// Darba Moha segera berkata pada Sang Raja, “Kukira, negara yang gelap namun terlihat cahayanya itu”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
23
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 14. // apê[r]tondha ênggone satriya luwih/ Banda[r]ngalim praja/ rinêksa mring kilat thathit/ tuhu sinêliring Sukma// “Merupakan pertanda tempat tinggal seorang ksatria tersohor. Negara Bandarngalim dijaga oleh kilat dan petir. Benar-benar terpilih oleh Tuhan”. 15. // Sri Narendra kras nabda sawanti/ lah payo ta bapa/ niyu(18v)pa sira den aglis/ jujuga mring Kadipatyan// Baginda Raja bersabda keras, “Ayo, Kek! Segeralah mendarat di Kadipaten!”. 16. // sigra niyub Darma Moha lan Sang Aji/ prapta madyeng tanah/ nuju wayah sirêp jalmi/ gya masang sisirêpira// Darba Moha dan Sang Raja segera mendarat. Mereka sampai di darat saat orangorang telah tidur. Sirep pun segera ditebarkan. 17. // rêrêping sirêp wadya gung samya aguling(+1)/ katampêg prêbawa/ endrajala langkung sêkti/ bênce kolik asauran// Terkena sirep yang demikian hebat, seluruh prajurit pun tertidur. Burung puyuh jantan dan burung-burung malam berbunyi bersahutan. 18. // têkak ngakak kadya gugah kang aguling/ nging dhêdhêp kewala/ tan na ingkang ngulisik/ endrajala gya lumampah// Suara mereka demikian keras memekakkan seolah hendak membangunkan mereka yang tengah tertidur. Namun, semuanya tetap terlelap. Tak ada satupun yang terjaga. Kedua penculik pun segera melanjutkan rencananya. 19. // midêr-midêr ngulari marganing manjing/ wus têpung sadaya/ wiwara samya kinunci/ sadalu tan angsal marga// Mereka terus berputar-putar mencari jalan masuk hingga seluruh tempat mereka hapal. Semua pintu dikunci. Semalaman mereka tak juga menemukan jalan. 20. // emênging tyas Wong Agung ing Jong Diraji/ sarya angandika/ priye dayanira kaki/ margine manjing jro pura// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
24
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang Raja Jong Diraji merasa bingung. Ia pun berkata, “Apa yang sekiranya dapat Kakek lakukan untuk menemukan jalan masuk ke dalam istana?” 21. // lamun ingsun ora bisa nyidreng pati/ mring Gondakusuma/ sun nora mulihmulih/ ngong plaur pêjah kewala// “Jika aku tak dapat membunuh Gandakusuma, aku tak akan pulang. Lebih baik aku mati saja”. 22. // Darba Moha duk myarsa anglir sinêbit/ kabyataning trêsna/ rinasa-rasa ing galih/ yen tiwas sapa kelangan// Saat mendengar perkataan cucunya, karena besarnya rasa cintanya, hati Darba Moha bagai disayat. Terbayang dalam hatinya, jika sampai mati (Gandakusuma), siapakah yang akan turut merasa kehilangan. 23. // wus pinupus karsaning Yang Maha Luwih/ kinarya wayangan/ ing jagad tan kêna gingsir/ sumarah sakarsanira// Namun, ia telah pasrah pada kehendak Sang Maha Kuasa. Ia sangat sadar bahwa dirinya hanyalah sepercik bayangan yang hanya berkewajiban untuk berserah pada suratan-Nya. 24. // matak aji panglamporan kang pinusthi/ katrimeng ing Sukma/ cêndhela mênga kaeksi/ dyan manjing dalêm jro pura// (Darba Moha) segera mengeluarkan aji panglamporan. Ajian diterima oleh Tuhan. Tampaklah jendela terbuka. Mereka pun segera masuk ke dalam istana. 25. // tandya ka(19r)ton rakanta cahya nêlahi/ manglelang sumilak/ katawang pandaming lilin/ neng kanthil genira nendra// Seketika tampaklah kakanda terbungkus cahaya yang terang, bersinar cemerlang, ditingkahi cahaya dari lilin di tempat tidurnya. 26. // gilang-gilang ponang ujwala dumêling/ kadya ta purnama/ ping patbêlas andhadhari/ Prabu Jaka putêk ing tyas//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
25
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Cahaya tampak berkilau-kilau bagai bulan purnama pada tanggal empatbelas yang tengah bersinar. Prabu Jaka merasa sangat geram. 27. // bêk sarosa katarik panasing ati/ gya nubruk sêgsana/ sigra mbruk mawantiwanti/ supe purwa lan wêkasan// Terdorong oleh hati yang panas, ia (Prabu Jaka) segera menghantam (kakaknya) berkali-kali. Namun, berkali-kali pula ia ambruk hingga tak sadarkan diri. 28. // Darba Moha duk lumiyat wayah nungkêmi/ supe ing duksina/ kang wayah binopong aglis/ winungu mawantyawantya// Darba Moha yang menyaksikan cucunya tak sadarkan diri segera menyembah. Sang cucu pun segera dibopong dan dibangunkan berkali-kali. 29. // wusnya wungu Sang Nata ngandika aris/ paran rêmbagira/ kang prayoga den lampahi/ mrih antuk karya manira// Setelah tersadar dari pingsannya, Sang Raja berkata pelan, “Bagaimana menurut saranmu? Apa yang harus dilakukan agar aku berhasil?”. 30. // Darba Moha ngandika pan sêmu tangis/ sasuwunên nyawa/ ing sêmbah kalawan puji/ ping pitu aja ambêgan// Darba Moha berkata sambil menangis, “Mintalah, nak. Mintalah dengan menyembah dan berdoa tujuh kali tanpa bernafas”. 31. // kang supados lêbura kang tulah sarik/ jêr iku kakanta/ sayêkti ambilaheni/ jêr sira akari tuwa// “Hal itu untuk meleburkan segala tulah, karena ia adalah kakakmu. Sungguh sangat membahayakan karena kau kalah tua”. 32. // lah turutên pituturingsun abêcik/ gya wangsul Sang Nata[/] nêmbah lir sata memeti/ ping pitu datan ambêgan// “Sebaiknya kau turuti perkataanku ini”. Sang Raja pun segera kembali (ke tempat Gandakusuma). Disembahnya sang kakak www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
26
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sebanyak tujuh kali tanpa bernapas. Tingkah lakunya bagai ayam yang tengah kebingungan mencari tempat untuk bertelur 33. // pati nendra Jêng Pangran rinasuk aglis/ wus karsaning Sukma/ kabopong binêkta mijil/ gya mêsat mring dirgantara// Karena pulas tertidur, Sang Pangeran segera dengan mudah dapat diraih, dan atas kehendak Tuhan, ia pun dibopong, dibawa keluar, dan terbang ke langit. 34. // sampun lêpas lampahe Wong Agung kalih/ gênti kang ginustha/ prameswari Bandarngalim/ mêrêm-mêlik dennya nendra// Jauh sudah perjalanan kedua bangsawan agung. Kini dikisahkan Permaisuri Bandaralim, gelisah dalam tidurnya. Matanya terpejam dan membuka kembali. 35. // sênik-sê(20v)nik sêdalu tan patya guling/ kagagasing driya/ supênanya kala wêngi/ emêng tambuh kang rinasa// Berdebar-debar semalaman tak dapat tidur. Dalam pikirannya masih terbayang mimpinya semalam. Di hatinya hanya ada kekalutan yang luar biasa. 36. // wusnya enjing tara lumrang saput siti/ ler wetan gumêbyar/ baskara manitih wukir/ garegah wungu anendra// Saat waktu telah beranjak pagi, di utara dan di timur tampak benderang, dan sinar matahari tampak menunggangi gunung, bangunlah ia (Permaisuri Bandaralim) dari tidurnya. 37. // tindak ririh prapta panggyaning aguling/ atmaja tan ana/ muksa kalaning wêngi/ sêksana sang dyah kantaka// Perlahan ia menuju ke peraduan sang putra. Saat mendapati bahwa putranya tak ada di tempat menghilang saat malam, seketika Permaisuri pun tak sadarkan diri. 38. // tan panongrat(?) pawongan kang para sêlir/ cethi umyung karuna/ manungkêmi prameswari/ tan wêruh purwakanira//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
27
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Melihat keadaan yang demikian, para selir dan abdi perempuan menangis seraya bersembah pada Permaisuri yang tengah tak sadarkan diri. 39. // wêneh ana parêkan lanjar sawiji/ jodheh dennya nendra/ kagyat gunging wong anangis/ lumajar minthul kewala// Dikisahkan ada seorang abdi parêkan yang telah berstatus janda tanpa anak. Ia tidur tanpa baju. Ketika terbangun, kagetlah mereka yang tengah menangis. Nyai parêkan berlari tanpa baju. 40. // brakatawang(?) jinawil sandhinge nangis/ Nganten sira edan/ têka mêdeni wong nangis/ sumaur kang sinung ujar// Ia dicolek oleh orang yang menangis di sebelahnya, “Nganten, apa kau gila, menakuti orang yang sedang menangis”. Dijawablah oleh yang ditanya. 41. // dika dereng sumêrêp artine Nyai/ niki panglêburan/ sakehe setan mêmêdi/ jêr gusti lagi kantaka// “Anda belum mengetahui apa artinya, Nyai? Ini adalah aji panglêburan dari berbagai setan dan makhluk halus yang menakutkan. Oleh karena Sri Paduka tengah pingsan, 42. // kula botên sagêd ningali mring gusti/ tondha lamun tisna/ wong labuhing wirang isin/ cangkelak wangsul pêrnahnya// saya tak sanggup menyaksikan keadaan Sri Paduka. Ini adalah tanda saya cinta pada beliau hingga rela malu”. Segera setelah berkata demikian, ia pun dengan cepat kembali ke tempatnya. 43. // sêjatine nutupi nalar kang uwis/ kaduwung tingkahnya/ wêneh ana lagya guling/ mlayu sarwi reyap-reyap/ Sebenarnya ia hanya menutupi rasa dongkol akibat tingkahnya sendiri. Ada pula seorang (abdi) yang tengah tidur, tiba-tiba berlari. 44. // nunjang mring wong kang tinunjang gundam jêmpling/ tinubru[k] sêksana/ ingukêl rema sarya jrit/ iki setan nora tingal//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
28
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Menerjang orang-orang. Mereka yang diterjang berjatuhan. Ia pun segera ditabrak dan dipelintir rambutnya seraya berteriak, “Setan, kau! Tak lihat, ya?!”. 45. // tinulungan ginujêg sagung pra Nyai/ wêneh ana ngu(21r)cap/ Ni Mbok lanjar ana ngêndi/ kae kang sugih gêgaman// Para nyai yang lain menolong memegangi orang tersebut. Ada yang berkata, “Ni Mbok Lanjar ada di mana? Dia yang memiliki banyak senjata”. 46. // jêjêlana obat dimen gêlis mati/ Ni Bok lanjar merang[/] kang Ni nompa(?) jêlah-jêlih/ nangis sarya ngaruhara// “Jejali obat saja biar cepat mati!”. Ni Mbok Lanjar hendak menghujamkan senjata tajam, sedang ni yang menerimanya berteriak-teriak menangis seraya memohon-mohon. 47. // wêneh ana sumrikut lajêng mêtêki/ grayang wêntisira/ ciptane kadya punapi/ wong asupêthane baya// Ada pula yang di tengah kericuhan lalu memijat-mijat (Permaisuri). Menggrayangi betis. Entah apa yang ada di pikirannya. 48. // kurang thithik meh têkeng pêrnahe patmi/ atulak kusuma/ pungun-pungun tandya nglilir/ sumuluh swarja sumilak// Sedikit lagi hampir saja mengenai bagian keperempuanannya. Tiba-tiba ditepiskan dan Permaisuri pun segera sadar dari pingsannya. Tampak olehnya cahaya benderang. 49. // rindik-rindik swareng rêg mêdharing ngling(-1)/ misêgmisêg sarywa/ tan pêgat dennya ngusapi/ ponang luh rêmbêsing netra// Berkatalah ia dengan suara pelan terbata-bata karena tangis yang tersedu. Tiada henti diusapnya airmata yang jatuh. 50. // adhuh nyawa Pangeraningsun Gusti(-1)/ mênyang ngêndi sira/ ingsun nora bisa kari/ suka binanjuta ingwang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
29
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Duhai, Tuan Pangeranku. Kemanakah gerangan dirimu? Aku tak sanggup kau tinggalkan. Lebih baik aku mati saja”. 51. // antenana si dhukut pangarib-arib/ lah tolehên nyawa/ arenira ki Surati/ engêta mring arenira// “Tunggulah, sayang. Lihatlah, nak. Lihatlah pada adikmu Surati. Ingatlah padanya”. 52. // kudanira si Mestêl dhawuk rêspati/ mikata wanodya/ ika wong ayu amurni/ kanggenan ganes prasaja// “Kudamu si Mestel yang berwarna hitam keputihan indah. Pikatlah gadis yang cantik jelita”. 53. // ênya agêmira ingkang rata kuning/ bendi miwah siyas/ prathistha kang lapis wêsi/ padha anggonên cangkrama// “Ini, kendaraanmu kereta kuning, bendi, dan saisnya dengan tempat duduk berlapis besi, pakailah untuk berkencan”. 54. // Kadipatyan gumrah ebêg gunging tangis/ parêkan pangarsa/ lumajar mring dalêm puri/ amarêk Sri Naradipa// Kadipaten geger dipenuhi tangisan. Kepala abdi parêkan berlari ke dalam istana menghadap Sri Baginda Raja. 55. // antara wus kahatur saniskaraning/ kagyat Sri Narendra/ agupuh sêksana mijil/ sadaya kang para garwa// Setelah mendengar laporan yang disampaikan, terkejutlah Sri Baginda Raja. Segera ia keluar dengan seluruh istrinya. 56. // samya andherek ing gusti manggung myang sêlir/ tan kantun pra samya/ lumajar dening Sang Aji/ ko(22v)cap prapta Kadipatyan// Turut menyertai pula para abdi pengiring raja dan para selir mengikuti Raja berlari. Sesampainya di Kadipaten, 57. // duk andulu sira Dewi Ambarwati/ ing Nata sru dandya/ lumajar sira nungkêmi/ Sang Nata jêgrêg kalintang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
30
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts saat melihat kedatangan Sang Raja, Dewi Ambarwati segera berlari dan menyembah. Sang Raja hanya mampu tegak berdiri tanpa dapat berkata-kata. 58. // saknalika lir tugu sukêrta ênir/ babalung sasanga/ bayune lir den lolosi/ lêsu lupa raganira// Bagai tugu. Tulang dan segenap kekuatannya bagai dilolos. Hanya lesu yang terasa di tubuhnya. 59. // riyêm-riyêm mamanon sumilak dumling/ samun Sri Narendra/ wus lêpas sangkaning dadi/ dadining cipta sampurna// Samar-samar dalam penglihatannya ia melihat cahaya. Sri Baginda Raja jauh sudah melampaui asal-mulanya yang sejati, menyatu dalam ciptanya yang sempurna. 60. // sipat catur linimput angga sêjati/ wiwara sasanga/ tinutupan tawêkal ning/ ninging sipat datan samar// Empat sifat (nafsu) telah berhasil dikendalikan oleh diri sejati. Kesembilan pintu gerbang tertutup oleh tawakal. Tercapai sudah ketiadaan empat sifat. 61. // poncadriya wus rinasuk dadya siji/ nêgês karsaning Yang/ wus jumbuh kawula Gusti/ pamore padha karasa//o// Kelima indera telah menyatu, memohon petunjuk Tuhan. Bersatulah sudah hamba dan Tuhan, penyatuannya sama tiada beda terasa. PUPUH IV === M I J I L === 1. //o// Mijil rasa pulêt cipta êning/ sêmana Sang Katong/ aladi sumedi êninge(-1)/ sampun lêpas dennya mêminta sih/ nêgês Sukma jati/ kang murweng tumuwuh// Begitulah Sang Raja bersamadi dalam keheningan rasanya. Manunggal sudah cipta dan rasanya. Berserahlah ia dalam memohon belas kasih dan petunjuk pada sukma sejati (Tuhan) yang Maha Awal. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
31
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 2. // tanpa warna tanpa rupa nanging/ nikmating Yang awor/ awor rasa surasa kacane/ êndi kawula lan êndi Gusti/ rupane atunggil/ lir duk purwanipun// Tak berwarna, tak berwujud, namun hanya nikmat terasa dalam penyatuan dengan Tuhan. Rasa bercampur sudah. Mana hamba dan mana Tuhan tak lagi berbeda. Bersatu dalam wujud seperti pada awal mulanya. 3. // kawêrdaya sasmitaning osik/ lêjare tyas Katong/ sakêclapan lir wungu asare/ wusing pêpak gung praboting urib/ tandya purnajati/ pangasthining tuwuh// Seluruh tanda-tanda yang ada telah dipahami. Hati Sri Baginda menjadi lebih lega. Sekilas ia bagai bangun dari tidur setelah seluruh perabot kehidupandikuasainya. Segera ia mencapai akhir yang sempurna. 4. // pungun-pungun garwanta amêksih/ sumungkêm neng pangkon/ angrêrinding mangringi swarane/ waspanya drês kang sinambat tangis/ tan liwat Dyan Pêkik/ tansah sênggruksênggruk// Sementara, istrinya masih bersembah di pangkuannya. Suaranya bergetar, airmatanya terus berlinangan. Hanya satu nama yang selalu ia panggil di tengah isak tangisnya, tak lain Raden Pekik (tampan) seorang. 5. // rindik-rindik saklangkung mlas asih/ adhuh putraningong/ mênyang ngêndi paranira angger/ têka nglangut atilar kamuktin/ a(23r)tega têmên mring/ tilar rama ibu// Demikian rintihnya menyayat seraya terisak, “Duhai, anakku. Kemana engkau pergi, nak? Mengapa kau meninggalkan segala kebahagiaan? Sungguh tega dirimu meninggalkan ayah dan ibu”. 6. // apa sira ginawa ing maling/ de murca pandulon/ paran baya tingkah sun nak angger/ tan bêtah pisah lan sira Gusti/ yêkti ngong labuhi/ papa kaswasayun// “Apakah kau telah dibawa oleh seorang penculik hingga tak tampak dari penglihatan? Apa yang harus kuperbuat, anakku www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
32
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sayang? Aku tak tahan berlama-lama pisah darimu. Dan demi bertemu denganmu aku rela menyandang papa dan derita”. 7. // sun lalipur ing tyas kang wiyadi/ nging mêksa katongton/ salêlewa myang solahbawane/ dene durung nambut ingakrami/ yen tinantun nguni/ lênggana tanpa yun// “Meski telah kucoba menghibur diri, namun tetap saja masih terbayang-bayang sosok dan lakumu. Kau belum menikah dan jika ditanya dulu, kau selalu mengelak dan tak menginginkannya”. 8. // dhuh Pangeran yen putranta Gusti/ yen nêmahi layon/ ulun bela nglêbu tulangane/ pan dêrma neng ngarcapada Gusti/ baya anêmahi/ pati ngong Pukulun// “Wahai Tuhan, jika anakku menemui ajal, hamba rela turut mati. Toh, dunia hanyalah sementara, lebih baik hamba mati”. 9. // antenana ing pangarib-arib/ neng swarga sun êmong/ aywa pisah lawan sira angger/ ing labête gêng trisna mring siwi/ kalanggêngan Gusti/ ywa pisah wakingsun// “Tunggulah aku, Nak. Akan kurawat engkau di surga. Janganlah sampai kita berpisah, nak. Demikian itulah karena besarnya cintaku pada anak, meski sampai ke keabadian ya Tuhan, janganlah sampai aku berpisah dengannya”. 10. // warna-warna sambatireng tangis/ mung Radyan Wiranom/ miwah para maru sakathahe/ prameswari pra samya anangis/ lir bêlah kang bumi/ jro pura gumrumung// Bermacam-macam hal terucap disela tangisnya, namun pada dasarnya yang diharap hanyalah Raden Sang Perwira Muda. Permaisuri dan para madu menangis hingga bumi bagai terbelah. Seisi istana dipenuhi suara tangis. 11. // riyêm-riyêm buwana esmu gri/ wangkawa kalêson/ uwunguwung kêmlayung sonare/ samurcane Dyan sêkaring bumi/ udan riwis-riwis/ kadya ngungunngungun//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
33
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dunia tampak remang, lesu dalam kesedihan. Langit redup sinarnya. Semua itu karena hilangnya Raden yang menjadi bunga dunia. Hujan rintik yang turun membuat rasa tercekam heran. 12. // praja samun sêmune prihatin/ sêmêne katongton/ agya melu sungkawa tejane/ kucêm surêm mamanone nagri/ myang godhong sêkaring/ tinon layu-layu// Negara tampak dilibat prihatin. Pelangi bersorot penuh duka. Negara kuyu dan suram. Daun dan bunga-bunga terlihat layu. 13. // rêb-rêb sirêp giwangkara tuwin/ purnama acêlom/ taratara lidhah sudamane/ thathit-thathit lir milu wiyadi/ manukmanuk muni/ tinon rangu-rangu// Matahari dan purnama bersinar kelam. Bintang-bintang, kilat, dan petir bagai turut berduka. Burung-burung berkicau penuh rasa ragu. 14. // (24v)saya mangrês risang Adipati/ lêngêr-lêngêr cêlom/ lir jinait Sang Nata ing tyase/ jwala kongas sêmune alindri/ lir sang kaduk riris/ netarja sumuluh// Sang Adipati kian teriris hatinya. Ia hanya mampu terdiam. Hatinya bagai dijahit. Matanya bersinar redup tanda ia tengah memendam kesedihan. 15. // Sri manggubah sasmitaning osik/ katrang mangusweng wor/ wêcana rum amanis têmbunge/ adhuh mirah Gusti wong akuning/ lah mendêla yayi/ ywa dadawa catur// Sang Raja sadar akan pertanda yang ada. Ia pun berucap halus, “Duhai kekasihku nan jelita. Tenanglah engkau, dinda. Jangan lagi kau perpanjang pembicaraan ini”. 16. // aja akeh-akeh Nimas Gusti/ kang rinaseng batos/ ningalana Gusti kawulangger/ yen rinasa wuwuh mangranuhi/ pirang bara enjing/ tuk harjane laku// “Jangan terlalu banyak berpikir yang bukan-bukan, dinda. Lihatlah pada kawulamu yang turut merasa sedih. Suatu saat pasti semua akan beroleh keselamatan”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
34
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 17. // jêr putranta Gondakusuma di/ pan lagya kinarseng(o)/ ing Sukmana kinarya wayange/ aneng datan kêna gingsir(-2)/ gingganga pamuji/ amêmurung laku// “Sebab, putramu Gandakusuma tengah dikehendaki oleh Tuhan untuk melaksanakan rencananya. Yang terpenting, janganlah pernah berhenti memohon”. 18. // aywa bangêt-bangêt walang ati/ den pracaya ingong/ jêr manusa yêkti darma bae/ mung kinarya lantaran neng bumi/ anggêlarkên wiji/ sakehing tumuwuh// “Jangan terlalu merasa khawatir. Percayalah padaku, bahwa manusia hanyalah perantara bagi terjadinya kehendak Tuhan di atas bumi untuk menebarkan benih segala yang hidup”. 19. // nora kêna dhakuja(?) pribadi/ atêmah kadudon/ pasrahêna mring Sukma jatine/ nora liwat wong tuwa puniki/ mung jurung pamuji/ mrih tuk kang pangestu// “Tidaklah boleh kita memperturutkan emosi pribadi yang akan menimbulkan perpecahan. Pasrahkan segalanya hanya pada Sang Sejati. Tak lain, orangtua hanyalah berkewajiban mendoakan agar turunlah restu”. 20. // kusuma yu duk myarsa kang dêling/ ing rakesmu wados/ linairan sêbda pingitane/ lam-laming tyas karasa ing ati/ sêmana Dyah Dewi/ sing pangkon lumungsur// Sang Permaisuri saat mendengar perkataan suaminya merasa berkurang kesedihannya. Terlahirlah apa yang ada dalam hatinya, tentang kesedihan yang dirasa. Sang Dewi pun beranjak dari pangkuan suaminya. 21. // matur alon kusumaning adi/ dhuh Pangeran ingong/ wêcanana Gusti kawulane/ kang wus kadhawuh dhatêng ing dasih/ drêng hamba pinaring/ jinarwa Pukulun// Berkatalah ia pelan, “Wahai Tuanku, berilah petunjuk pada abdimu yang tengah mendendam rindu. Sesungguhnya aku sangat menginginkan penjelasan dari Paduka”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
35
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 22. // angandika risang Adipati/ dhuh dewaning sinom/ putra iku kinarya wranane/ pangwasane êdat kang sipati/ (25r)satitah kapêsthi/ kanyatahanipun// Berkatalah Sang Adipati, “Duhai dewa makhluk jelita, sesungguhnya anak adalah tirai bagi kekuasaan Zat yang bersifat titah, telah pasti keberadaannya”. 23. // yêkti nunggal panujuning kakalih(+1)/ têmune teningong/ ulun wiji sira napakake/ duk madhahi rasa kang sêjati/ titising pamuji/ atas saking biyung// “Dan sesungguhnya keduanya menyatu. Penyatuannya adalah ketika aku menurunkan benih atas dirimu, dan kau mewadahi rasa yang sejati. Permohonan yang sejati adalah dari ibu”. 24. // marma dipun dêl ing aurip(-1)/ raose teningong/ nora amung yayi sira dhewe/ trêsneng putra nadyan ulun yayi/ gêng trêsna nglangkungi/ tan kêtareng sêmu// “Untuk itu percayalah dalam hidupmu, bahwa apa yang kau rasa tidak semata kau rasa sendiri. Aku pun menyayangi anakku, dinda. Tak kalah besarnya dengan rasa sayangmu kepadanya. Hanya saja tak tampak dalam penampilan”. 25. // nanging mangke sawêk anglampahi/ karsane Sukmanon/ putranira yêkti darma bae/ atas saking Yang Kang Murbeng bumi/ yen wis tutug benjing/ putranta reningsun// “Tetapi saat ini ia tengah menjalani rencana Tuhan. Anakmu itu sesungguhnya hanyalah sekedar lantaran bagi Tuhan Yang Menguasai bumi. Kelak pada waktunya, anakmu, Dinda”. 26. // manggih mulya utamaneng bumi/ sinêmbah gunging wong/ sinêdhahan mêngkurat ki kabeh/ marma ulun tutur-tutur yêkti/ ciptanya kang uwis/ kabeh nalar dudu// “Ia akan mendapatkan kemuliaan yang utama di dunia. Disembah oleh banyak orang dan diminta untuk berkuasa atas semuanya. Oleh karena itu, aku katakan sungguh-sungguh, sudahilah segala pikiran dan perasaan yang buruk”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
36
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 27. // lindhungna mring Sukmana jati(-1)/ jatine angêmong/ mring kawula yen têmên sêdyane/ datan samar sakêrkating dasih/ Allah sipat luwih/ tan ginggang ing pandum// “Berlindunglah pada Sang Sukma Sejati, yang merawat dengan sesungguhnya pada hamba yang bersungguh hati dalam keinginannya. Tak akan Ia luput melihat keteguhan niat hambaNya. Sesungguhnya Allah bersifat Maha Kaya. tak akan berhenti memberi”. 28. // sang Dyah mucang ujunging pangliring/ tumungkul Dyah sinom/ duk kadrêsaning sabda sarine/ sumeh sumrah rumêsêping ati/ nging sinamun lungit/ jro nala angungun// Sang Dewi hanya mampu menunduk saat mendengar sabda (raja). (Ia berusaha untuk dapat) menampilkan wajah yang ceria dan pasrah di dalam hatinya. Tetapi, jauh di dasar kalbunya ia masih merasa takjub. 29. // têmah lêjar pasrah Sukma jati/ ulun mongsa borong/ kang amarna tingkah mring dasihe/ dhuh Pangeran mugi-mugi(-2)/ tinulusna dasih/ mulyaning pangestu// Akhirnya ia berlapang hati dan berserah pada Sang Sukma Sejati. “Sebagai seorang hamba, aku hanyalah berserah diri. Ya Tuhan, semoga Kau selamatkan hamba-Mu dan mencurahkan restu dan kemuliaan”. 30. // Sri Narendra tandya utusan mring/ Ngargamaya Katong/ duta ma(26v)tur gya mêsat ge-age/ tan kawarna lampahireng margi/ cundhuk duda rêsi/ sakêdhap tinundhung// Sri Baginda segera mengirim utusan untuk menghadap pada Raja di Ngargamaya. Sang duta pun segera berangkat. Tiada diceritakan bagaimana perjalanannya. Diceritakan ia telah berhasil menghadap Sang Resi. 31. // kang pinundhi sasmitaning osik/ sêdaya wus kamot/ ing supatra wus prapta ngarsane/ wusing katur saniskareng nguni/ duk buka palupi/ sasmita kacakup//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
37
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Segala pesan telah dihaturkan. Tiada yang tercecer. Semua disampaikan. 32. // awusana Sri Naradipati/ rum wêcana alon/ yen mangkono payo naking angger/ muja brongta mring sanggar samedi/ anunuwun kang sih/ Yang Sukma kang agung// Sri Baginda pun bersabda lembut, “Jika demikian marilah dinda, kita berdoa di sanggar pemujaan, memohon belas kasih Tuhan Yang Maha Agung”. 33. // kanthen asta lan rêtnaning puri/ sêmune kalêson/ sangkoyongan aririh tindake/ wusnya dugeng ing sanggar miranti/ rum gandanira mrik/ nras kaswargan pitu// Berdua Sri Baginda berjalan bergandengan tangan dengan Permaisuri. Mereka tampak muram. Langkah mereka pelan dan limbung. Sementara, sanggar telah siap. Harum semerbak tercium, naik menembus hingga ke tujuh surga. 34. // sigêg rênggeng kang mangun wiyadi/ gênti kang winiraos(+1)/ sira Jaka Têkiyur Sang Rajeng/ sampun dugi têpining jaladri/ Darba Moha tuwin/ ing katiganipun// Sampai sini dicukupkan dahulu cerita mereka yang tengah bersusah hati. Kini dikisahkan Raja Jaka Tekiyur dan Darba Moha telah sampai di tepi samudra, bertiga (dengan) 35. // Kangjêng Pangran Gondakusuma di/ kang lagya binêndon/ pinusara ing cindhe jlamprange/ ciptanira tan gingsir sanyari/ kang pinancêr siring[/] sasmitaning Luhur// Pangeran Gandakusuma yang tengah diikat dengan cindhe jlamprang. Ia tak goyah dalam ciptanya. Yang dituju hanyalah memohon petunjuk dari Yang Kuasa. 36. // raosing tyas kadya wong angimpi/ praptanireng ngêndon/ layu-layu awênês tejane/ sumyar-sumyar liringnya alindri/ kongas ujwalaning/ ngudaya sumuluh//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
38
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Ia merasa bagai tengah bermimpi. Sinar redup bersorot dari matanya yang tak terbuka penuh. Sementara lautan tampak bercahaya terang. 37. // manis sumeh sarambut ta gigrik/ maruta drês miyos/ kagyat ing tyas karasa nalane/ lam-lam brongta trênyuhing pangeksi/ *mangunguning kapti*/ (27r)*nglangut ing pandulu// (Sang Pangeran) tetap tenang tak gentar sedikitpun. Tiba-tiba, angin bertiup kencang mengagetkan hatinya. Sesaat pemandangan yang ada di hadapan terasa begitu mengiris kalbu. Termangumangu ia dalam kehampaan rasa. 38. // dhasar bagus mimbuha wiyadi/ notyarja mêncorong/ mêlok-mêlok katawang sonare/ giwangkara kêmlayung kang wanci/ tinon jê[t]mikani/ ing pamudya alus// (Namun demikian), Sang Pangeran tampak demikian tampan. Cahaya yang terpancar darinya demikian benderang dan berkilauan jika dipandang. Matahari senja yang tengah bersinar saat itu tampak demikian indah. Di hati pelan memuji. 39. // nyênyêt sêpi papane miranti/ lênggahnya manglosot/ neng sor wrêksa rêma ngrompyoh godhonge(+1)/ bayu midit-midit/ mangrêsêpi mring sang agung brangti/ kang brongta wilangun//o// Saat itu demikian sunyi dan senyap. Duduklah ia berselonjor kaki di bawah pohon yang rimbun dengan tumpukan dedaunan. Angin berdesir-desir, menembus kalbu ia yang tengah menyandang lara derita. PUPUH V === ASMARADANA === 1. //o// Ngandika Rahaden Mantri/ dhatêng Sa[ng] Takiyur Raja/ miwah mring Darba Mohane/ paran karsa pêkênira/ têka akarya cidra/ mêrang wong tanpa nganggur/ sumaur Takiyur Jaka// Berkatalah Raden Mantri kepada Sang Raja Takiyur dan Darba Moha, “Apa sebenarnya mau kalian hingga sampai hati berbuat www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
39
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts jahat pada orang yang tak berbuat kesalahan?”. Jawab Jaka Takiyur, 2. // manêntak aja baribin/ dhasar wus manira sêja/ nirnakkên kalilip ingong/ mangêndhat suraning kadang/ nênungkul ing agêsang/ Gondakusuma sumaur/ wong mukir mring tindak tama// seraya membentak, “Jangan banyak bicara! Ini semua memang telah kurencanakan untuk melenyapkan semua musuhku yang menghalangi kejayaan saudara sendiri, menyusahkan hidup!”, menjawablah Gandakusuma, “Dasar orang mangkir pada tindak yang utama”. 3. // kaya dudu wong linuwih/ abêsta wong lagya nendra/ jamakjamake wong gêdhe/ sumingkir ngreh kaluputan/ ngudiya kautaman/ gandheng kunca tumpang pupu/ pasrahing Yang Sukmanongsa// “Layaknya bukan orang yang terhormat. Menculik orang yang tengah tidur. Apa yang umum bagi orang terhormat adalah menghindari kesalahan dan mengupayakan keutamaan, bergandeng kunca bertumpang paha, pasrah pada Tuhan”. 4. // mênang kalah ing ajurit/ yen pinarêng lawan tindak/ amasthi unggul yudane/ ngulur-ulur kang dêrajat/ narik mring kaluhuran/ prapteng têdhak turunipun/ rinêksa dening nugraha// “Menang dan kalah dalam peperangan jika dibarengi dengan tindakan (yang luhur) pastilah akan unggul. Mengulur derajat dan meninggikan keluhuran sampai kepada anak keturunan senantiasa diliputi keberkahan dan anugerah”. 5. // ora kaya sira iki/ karêm budi kaluputan/ lumuh nganggur kurang gawe/ kaping kaliye (28v)ta sira/ ngaku ratune jagad/ wusana mangrusak kukum/ milara wong tanpa dosa// “Tidak seperti dirimu, yang tenggelam dalam budi yang rendah. Tidak mau menganggur tapi apa yang kau lakukan layaknya orang yang kurang pekerjaan. Kedua, kau mengaku sebagai raja dunia, namun kau melanggar hukum, menyiksa orang yang tak berdosa”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
40
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 6. // Jaka Takiyur nauri/ sugal denira ngandika/ aywa kakehan carewet/ mokal yen wong tanpa dosa/ manggiha siya-siya/ jêr kabeh kang ponang kukum/ wus kawrat adiling praja// Jaka Takiyur membalas dengan keras, “Jangan banyak mulut kau! Mustahil seseorang tak memiliki dosa (meski sedikit). Semua hanyalah sia-sia belaka karena segala yang bernama hukum telah tercakup dalam pengadilan negara!”. 7. // sumaur Rahadyan Mantri/ heh Takiyur wêcakêna/ kabeh dosa-dosaningong/ sumaur Takiyur Jaka/ sira ingkang dadya dosa/ nguni gawe mlaratingsun/ ibu sori têmah murtat// Raden Mantri menjawab, “Wahai, Takiyur, jelaskanlah padaku apa dosa-dosaku?!. Jaka Takiyur menjawab, “Dosamu adalah telah membuatku melarat pada waktu yang telah lalu, hingga Ibuku akhirnya keluar”. 8. // wit saking ibumu sori/ kang ngudi wisuneng lampah/ Jêng Pangran rum andikane/ nora têpung lawan sarak/ kukuming dalil lan Kuran/ sumaur Jaka Takiyur/ nadyan mêtu saking sarak// “Karena ibumulah yang telah melakukan segala kekejian itu”. Sang Pangeran berkata lembut, “Kau benar-benar tidak paham akan syarak, hukum dalil, dan Al-Quran”. Jaka Takiyur menjawab, “Meski melenceng dari syarak, 9. // rehning sun ratu mandhiri/ wênang nyalini sarengat/ nadyan luput buh bênêre/ wus dadi karsa manira/ kapindhone ta sira/ kaya dudu wong linuhur/ kirang eklas ing wardaya// karena aku adalah seorang raja yang berkuasa, aku berwenang mengubah syariat walaupun salah dan tak peduli akan kebenarannya, ini semua sudah menjadi kemauanku. Kedua, kau juga seperti bukan orang yang terhormat. Tidak ikhlas dalam hatimu”. 10. // yen wong gadhangan linuwih/ tan mingkêt sabarang tindak/ mung nglindhung ing pamasthene/ akeh dadalane pêjah/ tan kêna gumingsira/ jêr sira sampun markungkung/ wus kagêgêm ngastaningwang// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
41
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Jika memang seseorang berharap dikatakan sebagai orang yang terhormat, ia tidak akan pernah merasa gentar, karena ia hanya bersandar pada takdir Tuhan. Sekian banyak cara untuk mati, tak ada satupun yang dapat membuatnya tergetar. Karena kau sudah dalam keadaan terikat di tanganku, 11. // tumungkula ing partiwi/ tumêngaa ing akasa/ nora wurung sira jidhet/ kumênyut Rahadyan Mantya/ duk myarsa pangandika/ sirna pangesthining kayun/ suh sirna manê(29r)hên bronta// maka tunduklah ke bumi, menengadahlah ke langit, tak urung kau akan terbentur”. Raden Mantri yang mendengar perkataan kakaknya merasa luluh hatinya dirundung sedih. 12. // mangunggut-ungguting galih/ ketang kabyataning trêsna/ mring kadang yayah renane/ kawangwang direng asmaya (asmara?)/ têrnyuh ing tyas kapirangu/ sêkal[a] mijil kang waspa(-1)// Hatinya merasa teriris karena kasihnya yang begitu dalam pada saudara dan ayah bundanya. Terlibat ia dalam angan penuh cinta. Duka begitu dalam dirasakannya hingga meneteslah air matanya. 13. // ngêsêb panon kunca kering/ sumuluh ujwala raras/ sêmana Radyan sambate/ dhuh Pangeran ibu rama/ Pukulun amit pêjah/ anglampahi lara lampus/ akantuna awibawa// Dengan ujung kainnya, disekanya air matanya. Tampak cahaya berkilauan di wajahnya. Raden Mantri mengeluh, “Duhai, Tuhan, Ibu, Ayah, hamba mohon pamit untuk menjalani segala lara hingga sampai ajalku. Semoga kewibawaan selalu menyertai kalian”. 14. // sugênga maharjeng bumi/ aywa na ingkang rubeda/ manggiha suka wiryane/ luhura Karaton ingkang/ sanujiyaning barang/ rinêksaa mring Yang Agung/ den lênggana ing paminta// “Selamatlah selama hidup dan terhindarlah dari segala kesusahan. Semoga selalu bahagia, luhurlah kerajaan dan seluruh isinya dalam lindungan Tuhan, dan terkabullah segala permohonan”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
42
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 15. // kawula amit ngêmasi/ nauring dosane rena/ saking Takiyur kajênge/ jêr mobah mosiking kwula/ amung kinarya prana/ atas sing Yang Sukma Luhur/ ing pamasthen tan suminggah// “Hamba pamit menyongsong ajal demi menebus dosa hamba pada ibunda dari Takiyur. Sesungguhnya segala tindak manusia hanyalah prana dari Sang Sukma Luhur (Tuhan), sekali pun tiada mampu seorang makhluk mengelakkan takdir-Nya”. 16. // miwah ta yayi Surati/ sira ywa agênge kanta/ ora bêcik pinanggihe/ karya bingung wong atuwa/ cinêla dening Sukma/ jinurunga ing pangestu/ antuka kang puja montra// “Untukmu dinda Surati, janganlah kau memelihara sifat yang kurang baik. Sesungguhnya yang demikian itu akan berakibat buruk, dan lagi juga akan membuat bingung orangtua, serta dicela oleh Tuhan. Aku selalu mendoakanmu dengan segala doa dan puja terbaik”. 17. // awite sira dumadi/ gumlar wujud Nur Mahamad/ saking bapa pinangkane/ kumpule sakehing rasa/ saking kodrating Sugma/ marma yayi den mituhu/ barang pratikêling tapa// “Asal muasalmu adalah dari Nur Muhammad dengan ayah sebagai perantaranya. Bersatunya segala rasa adalah dari kodrat Tuhan. Oleh karena itu dinda, percayalah pada segala bentuk olah tapa”. 18. // saya kagagasing kapti/ ngêsêb panoning kunca(-1)/ murcita maya ciptane/ Darba Moha gêglêg mulat/ ing sang akarya rimang/ kurang thithi(30v)k kêdal kang luh/ tambuh wêlasing wardaya// Semakin lama ia berpikir membuatnya terus mengusapkan matanya dengan ujung kain. Angannya demikian lesu. Darba Moha hanya mampu berdiam melihat pada ia yang membuat dirinya iba. Hanya kurang sedikit lagi, maka meneteslah airmatanya, bertambahlah rasa ibanya. 19. // nanging Sang Takiyur Aji/ sangsaya wuwuh dukane/ akras denira ngandika/ lir dudu wong utama/ wêdi mati wong dêdrohun(?)/ tan sêmbada ingkang warna// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
43
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Namun Sang Raja Takiyur malah bertambah murka. Dengan keras ia berkata, “Kau sudah seperti bukan orang yang utama. Kau begitu takut mati. Sungguh tak sepadan dengan tampilanmu!” 20. // anangis kadya pawestri/ asêsambat kang kinarya/ yayah rena myang kadange/ yogya pasrah ing Pangeran/ Allah asipat rahmat/ adil pamintaning makluk/ yen sêmbada lawan tindak// “Menangis hingga seperti perempuan, merintih memanggil ayah, ibu, dan saudaranya! Sebaiknya kau berserah pada Allah yang bersifat penyayang dan adil permohonan makhluk-Nya hanya jika ia menyeimbangkan dengan tindakannya”. 21. // tindak kang utameng puji/ puji minta kawêlasan/ gêlare satriya kere/ mêmurung sihing Pangeran/ patine kasamaran/ witing wal ing reh panggunggung/ cinêla dening Sukmana// “Tak lain adalah tindakan menyampaikan permohonan yang utama yaitu memohon belas kasih. Gelarnya saja sudah ksatria rendah, mengurungkan kasih Tuhan. Matinya tak jelas, lepaslah ia dari segala pujian. Dicela oleh Tuhan”. 22. // tumungkul Rahadyan Mantri/ cêngêng ngênglêng ing panyipta/ mangrês sirna pangesthine/ reh binabar sêbda prana/ wusana pasrah jiwa/ nrima pamintaning ulun/ manungsa wignya punapa// Raden Mantri hanya mampu menunduk. Pikirannya masih terus dilibat oleh keheranan. Hilanglah semangatnya mendengarkan segala sabda yang dikatakan padanya. Akhirnya ia hanya mampu berpasrah jiwa. Berserah pada Tuhan. Apalah daya seorang manusia, 23. // anglalar sulanging gaib/ panjang cêndheke kang yuswa/ yêkti tan antuk sêmados/ baya wus karsaning Sukma/ kadang kinarya marga/ layar dhatêng jaman luhur/ mulih langgêng tanpa krana// dalam menyingkap segala yang gaib. Sesungguhnya, panjang pendeknya usia tak dapat dipastikan. Semuanya merupakan kuasa
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
44
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Tuhan. Saudara hanyalah sebagai jalan dalam berlayar menuju ke zaman luhur, berpulang pada keabadian yang tak berkesudahan. 24. // kranane jumênêng urip/ kêng urip tan inguripan/ wusana arum dêlinge/ heh Takiyur sira ingkang/ yogya manguntapêna/ nanging ana pamintengsun/ lêbura dosa manira// Hidup abadi. Hidup tanpa dihidupi. Akhirnya berkatalah ia lembut, “Wahai, Takiyur, baik-baiklah engkau mengantarkan aku. Tapi, ada satu permintaanku, dengan ini maka leburlah dosaku, 25. // ing awal tumêkeng akir/ dadyaa tapa manira/ sajroning sikratilmaot/ ywa manggih rubedeng warna/ (31r)tuwin ibu myang rama/ sampurnaa dosanipun/ kabeh ulun kang anongga// dari awal hingga akhir. Semoga ini menjadi tapaku dalam menapaki sakaratulmaut, agar tiada bertemu halangan, demikian pula dengan Ibu dan Ayah, leburlah sempurna dosanya. Semua aku yang akan menanggung”. 26. // Jaka Takiyur nabda ris/ luwih bênêr wuwusira/ santosa ing papangrehe/ yen kinarsaning Pangeran/ urip pan ora bakal/ kabeh kagungan Yang Agung/ pasrah ing Yang Sukmanongsa// Jaka Takiyur bersabda pelan, “Benar sekali apa yang kau katakan. Baik sekali permintaanmu. Jika Tuhan telah menghendaki hidup, tak mungkin lagi untuk mengelak, karena semua merupakan milik Tuhan Yang Maha Agung. Pasrahlah pada Tuhan, 27. // jroning pati tur patitis/ titis marang kawêkasan/ heh Ki Raka dipun age/ ulun kêdah wruhing tondha/ têmêne patenira/ paran sampurnaning lampus/ yen tuhu ing tyas raharja// dalam menghadapi kematian hingga dapat bermuara sampai pada akhir. Wahai kanda cepatlah, aku harus mengetahui tanda untuk mematikanmu, bagaimana agar kematianmu menjadi sempurna jika benar niatmu”. 28. // sumaur Rahadyan Mantri/ karsanta luwih prayoga/ nanging wruha sawêkase/ ing paminta nora bakal/ kwula pinongka sarah/ alune Yang Sukma Luhur/ manut saliring Yang taya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
45
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Raden Mantri menjawab, “Maksudmu sungguh baik. Namun, ketahuilah dalam pintaku, hamba hanyalah sebagai kapal, sedang gelombangnya adalah Sang Sukma Luhur, semua turut pada kehendak Tuhan, 29. // titahe dêrma nglampahi/ Takiyur Jaka manêntak/ banyak sato pamuwuse/ nguni lêginya kalintang/ wusana wuri mêntah/ kaya dudu wong linuhung/ nyingkiri tindak utama// hamba hanya sekedar menjalani. Jaka Takiyur membentak, “Dasar binatang! Kata-katamu begitu manis di awal, akhirnya mentah di belakang. Kau sudah seperti bukan orang yang luhur! Menghindar dari tindak yang utama”. 30. // têka sumendhe Sukmadi/ apan ujar kakeran(-1)/ wawrat timbang neng dheweke/ sarta kang utameng sabda/ yen wus kinêcapêna/ sayê[k]tine dipun ulu/ den lêpeha siya-siya// “Tadinya kau pasrah pada Tuhan, tapi kemudian merasa berat atas dirimu. Dan lagi, keutamaan sebuah perkataan adalah sekali ia diucapkan maka ia harus ditelan, karena akan sia-sia jika dikeluarkan lagi”. 31. // têtêp satriya linuwih/ nora ginggang ing wacana/ kinasihan ing (32v)Yang Manon/ yen kurang eklase manah/ tan wurung manggih sasar/ amriyayi patenipun/ kliru tekat manjing setan// “Satria sejati haruslah konsisten. Tiada pernah mendua dalam berkata. Demikian itulah yang akan dikasihi oleh Tuhan. Jika hatimu kurang ikhlas, tak urung kau akan tersesat. Tekad keliru malah akan menjadi setan”. 32. // agêglêg Rahadyan Mantri/ duk sinawur tindak prana/ manis sumilak pasmone/ nir cipta ing tyas manrima/ panggah mangruming sabda/ aywa sumêlang ing kalbu/ dennya mring harjeng palastra// Raden Mantri tertegun saat mendengarkan perkataan itu. Wajahnya bersinar terlihat sangat manis. Ciptanya telah bersih, hatinya telah menerima. Keluarlah kata-katanya demikian lembut,
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
46
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Janganlah hatimu merasa khawatir, untuk mencapai kematian (yang kau inginkan)”. 33. // nanging kêdahana yayi/ kêrana dêdalanira/ pratondha bêdhah kulite/ tamakêna direng jaja/ sarya ngungalkên sagra (sigra?)/ wus sirna rasa wor mamruh/ ing wujude kang misesa// “Namun ada yang harus kau lakukan sebagai jalan menuju (kematianku). (Carilah) tanda kulitku yang sobek. Tusukkan ke dada”. Segera ia menarik (senjatanya?) sirnalah segala rasa bercampur dalam wujud Yang Kuasa. 34. // pasah paekaning Aji/ Takiyur Jaka t[r]angginas/ Dyan manarik curigane/ anggosopok kakêtêgnya/ Radyan sampun aniba/ tatas walikatnya putus/ rah muncar sampun pralaya// Mempan segala kejahatan Sang Raja Jaka Takiyur. Dengan cekatan, ia menarik kerisnya sambil napasnya memburu. Raden (Gandakusuma) ambruk. Tusukan yang ia terima tembus hingga belikatnya putus. Darah memancar. Ia pun mati. 35. // lêstantun gumuling siti/ kunarpa agilang-gilang/ Jaka Takiyur wuwuse/ baya dudu wong utama/ dene mêdal rah jingga/ tandya mêdal ponang marus/ pêthak gandanira kongas// Tergeletaklah ia di tanah. Jenazahnya tampak bersinar. Jaka Takiyur berkata, “Macam bukan orang yang utama saja. Mengapa darah yang keluar berwarna merah?”. Seketika darah yang keluar berubah warna menjadi putih dan berbau harum semerbak. 36. // saklangkung ebating galih/ Sang Nata mulat ing kaka/ sigra ginulingkên age/ kunarpa direng samodra/ lêgeng tyas Sri Narendra/ Darba Moha lan Sang Prabu/ gya kondur mring Jong Diraja// (Melihat kejadian itu) Sang Raja takjub dalam hatinya memandang pada kakanda. Jenazahnya pun segera digulingkan ke samudra. Seketika legalah hati Sang Raja. Darba Moha dan Sang Prabu pun segera kembali ke negara Jong Diraja.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
47
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 37. // kocapa kang nugmeng lalis/ kombak-kumbul ing samodra/ asru dumilah toyane/ kasrangan direng kunarpa/ sênêne kang ujwala/ siniram budya rumarum/pinayu(33r)ngan mega pêthak// Alkisah ia yang tengah mati, terapung-apung dipermainkan ombak di samudra. Airnya bersinar begitu terang karena pengaruh jenazah yang ada di sana memancarkan cahaya. Jenazah (Gandakusuma) disirami dan dipayungi oleh awan putih. 38. // tan montra-montra ngêmasi/ sumunu katuting ombak/ mêlas asih saparane/ sonare cahya lir kilat/ tara manglela sumyak/ tumawang condra manglayung/kasawur tranggana lumrang// Sama sekali tak terlihat mati. Terapung mengikuti debur ombak. Hanya rasa prihatin yang dirasakan (jika melihatnya). Sinar yang memancar darinya bagai kilat yang mengoyak. Rembulan bersinar suram ditingkahi bintang-bintang. 39. // saking mandrawa nêlahi/ dumling wimbuh kapurnaman/ gumilang-gilang citrane/ linut jaladara rimang/ surêm mamanoning rat/ rêp-rêp sirêp kadya rungrum/ ing sang kunarpa taruna// Dari kejauhan tampak bercahaya, berkilauan bagai tersorot purnama. Sosoknya tampak benderang, memperturutkan kuasa samudra. Alam bagai kehilangan sinarnya. Redup remang bak tengah dirundung duka atas jenazah sang pemuda. 40. // mangkara lidhah sru kingkin/ mangungun wênêsing teja/ trênyuh yayang kusikane/ saput wor direng kasmaya/ lir wong lumrang udan/ limuding tyas kapyarjeng kung/ tambuh rasaning wêrdaya// Kilat bersinar tajam seolah menanggung kesedihan yang dalam. Matahari pucat sinarnya, seakan trenyuh melihat kulitnya yang penuh luka, rata bagai terkena hujan. (Keadaan itu) membuat hati kian terkungkung duka. Entah bagaimana rasanya hati.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
48
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 41. // tuhu yen satriya luwih/ rinênggeng asmara bronta/ pitung bumi nrus gandane/ sestu sêkaring padengrat/ cahya mulyaning jagad/ lir sucipta tara limut/ nurengrat kumala erjan// Ia-lah sebenar-benarnya satria sejati yang dilingkupi cinta kasih. Semerbak harumnya tercium hingga ketujuh bumi. Ia-lah bunga di kaki dunia yang sejati, cahaya kemuliaan alam, 42. // têdhake wiku sêmadi/ tuhu yen rêmbêsing tara/ sêmana dadi tapane/ dadya akarya pêrbawa/ prapta ponang gra-gara/ samodra anglir kinêbur/ pêtêng dhêdhêt alimunan// Keturunan pendeta yang paham dalam berolah semedi merasuk dalam dirinya dan menjadi tapanya (ibadahnya). Menjadikannya berwibawa dan mendatangkan huru-hara. Samudra bagai dilebur, gelap gulita, dan kilat menyambar. 43. // bumi prakêmpa lir gonjing/ gurnita manggrah ruhara/ gêlap barêng pangampare/ goyang sukuning prabata/ pêdhut manampuk kisma/ udan adrês angin lesus/ jagad lir pendah kiyamat// Bumi bergetar hebat. Petir memancing huru-hara, sambarmenyambar bersahutan. Kaki gunung bergoncang. Kabut menyaput bumi. Hujan deras ditingkahi angin topan. Alam bagai kiamat. 44. // kunêng kang nêngahi lalis/ gênti ingkang winursita/ nagari Cina kinaot/ ratu a(34v)gung mencolingrat/ prawira wuyu ing prang/ rênggeng tyas sinêkar pocung/ ginubah tanduk ukara//o// Demikianlah yang tengah mati. Kini diceritakan Negara Cina yang tersohor yang dipimpin oleh seorang raja besar yang unggul di dunia, perwira di medan perang. Segala keindahan rasa hati dituangkan di dalam tembang Pocung dalam untaian kalimat. PUPUH VI === PUCUNG === 1. //o// Kawarnaa nênggih ta ingkang winuwus/ apan ta prabata/ kocap ing Cina nagari/ nagri agung loh jinawi prajanira// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
49
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Selanjutnya, diceritakan mengenai Negeri Cina. Sebuah negara besar yang sangat subur. 2. // pasir wukir kanan keringira gunung/ murah sandhang boga/ yata ingkang madêg aji/ jujuluke Sang Aprabu Sartikpolan// Perbukitan dan pegunungan mengelilingi di kanan dan kiri. Murah sandang dan pangan. Rajanya bernama Sang Prabu Sartikpolan. 3. // apranyata Sang Nata adarbe sunu/ wanodya yu endah/ paparab Karsinah Dewi/ sakêlangkung ingêla-êla sudarma// Sang raja memiliki seorang anak perempuan yang cantik jelita bernama Dewi Karsinah. Ia demikian disayang oleh ayahandanya. 4. // yen cinondra warnane sang rêtnaningrum/ yêkti kurang condra/ luwih warna sang lir Ratih/ pinangkara sang rêtna punjul sêsama// Jika dilukiskan sosok sang gadis jelita, maka kuranglah kata yang ada untuk melukiskan sosoknya yang bagai Dewi Ratih, mengungguli sesamanya. 5. // galak ulat gandhang lantip pasmonipun/ jaite kang netra/ rêspati larase lindri/ lagya mêmpêng birahi tur cumêngkrama// Matanya bersorot tajam menyiratkan ketegasan dan kecerdasannya. Garis matanya tampak manis dan padu dengan ukurannya yang kecil. Saat itu ia tengah menginjak masa remaja dan mulai menaruh rasa pada lawan jenis. 6. // sêkar banjar gumêbyar pan esmu baluh/ prak atine kongas/ angêdusi kang mamanis/ ruming gonda lir mêcat yuswaning priya// Bak bunga yang berjajar demikian memikat hati, memandikan segala yang manis didirinya. Harumnya semerbak mematikan para pria. 7. // pamulune lumêr lir pendah baludru/ muyêk tiningalan/ kuninge kuning nêlahi/ tur binlongsong sutra ngangrang potong jongga// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
50
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Wajahnya halus bak beludru, sangat sedap untuk dipandang. Warna kuning kulinya kian membuatnya bercahaya dibalut sutra tenun hingga leher, 8. // wor kusika sumorot mariyu-riyu/ kinakêtep sumyar/ gilargilar amimbuhi/ mêlok-mêlok wêdana kadya purrnama// yang terpadu sempurna dengan kulitnya hingga tampak bercahaya gemerlap. Hiasan emas-emasan yang ada pun kian menambah kecemerlangannya. Wajahnya bagai bulan purnama. 9. // bêsus olah marang kawiragan putu(35r)s/ nuju lalamatan/ marusuh lir golek gadhing/ sayêktira manram misaya tiyanya(?)// Ia demikian pandai membawakan diri. Sangat terampil dalam merias wajah, bedaknya yang tipis-tipis membuatnya bagai boneka dari gading. 10. // waja pêthak kongas wor sêngkang sumawur/ panunggul ernawa/ pinêndham lathi sapêlik/ gêbyar-gêbyar lir lintang ngalih panggonan// Giginya demikian putih bersih berpadu dengan sebutir anting bermata batu permata yang dikenakannya di lidah. Berkilauan bagai bintang berpindah. 11. // gêlangira kinancing markata gumyur/ sinungsun bangkêmbang/ cinitreng rêtna taluki/ manisira ngêbêki nagari Cina// Gelangnya bertatahkan zamrud yang berkilau, bersusun membentuk bunga-bunga dalam motif bunga taluki. Keindahannya seakan memenuhi Negeri Cina. 12. // pamucange sadina ambal ping pitu/ suprandene nora/ ngintip wimbuh parak ati/ dhasar gandês aluwês dhemês tênaga// Sehari tujuh kali orang ingin menikmati kecantikannya. Meski telah menahan diri untuk tak mengintip, tetap saja ketertarikan hati makin menjadi. Ia memang seorang putri yang tindak-tanduknya luwes memikat hati.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
51
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 13. // sang rêtna yu pantês dadya panjang kidung/ nêgara ing Cina/ tan ana mesba(?) ngempêri/ kuningira mêncêning mendah kananya// Sang putri nan ayu sangatlah patut diabadikan dalam pelukisan yang panjang. Tiada seorang pun di negara Cina yang mampu menandingi keindahannya. Kuning kulitnya bersinar indah tiada tara. 14. // sudibyengrat tur pawira ing apupuh/ sagung kirdhaningrat/ tan kewran masayeng dasih/ mangun harja mangêrjakên ing pradata// Ia tersohor karena keberanian dan keperwiraannya di medan laga. Tak pernah gentar dalam menghadapi lawan. Ia pun mampu menciptakan kesejahteraan karena keahliannya di bidang hukum. 15. // marmanirasang rêtna Karsinah langkung/ ingugung sudarma/ sakarsa-karsa pan dadi/ reh gungira pêrbawa punjul sêsama// Karena segala kepandaiannya itu, Karsinah sangat dikasihi oleh ayahnya. Apa yang menjadi keinginannya selalu dituruti. Wibawa sang putri mengungguli sesamanya. 16. // bisa napak gagana sang rêtnaningrum/ kapindhone iya/ darbe pusaka sinêkti/ warna sutra kêmanden luput ing wisa// Sang putri juga mampu terbang, dan kedua, ia memiliki sebuah pusaka yang sangat sakti berwujud kain sutra yang khasiatnya mampu menawarkan segala bisa (racun). 17. // nanging mangke sang rêtna badhe arsa wruh/ tlatah nungsa Jawa/ sêmbada apan winarni/ sang dyah rara arsa marêg ing sudarma// Dikisahkan, suatu saat sang putri ingin melihat Tanah Jawa. Terdorong oleh kemauannya yang kuat, ia pun menghadap sang ayah. 18. // tindakira sang rêtna lir pendah daru/ tumurun ing endra/ buwana cahya pan kadi/ layu-layu lir wulan katubing mega// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
52
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Perjalanan sang putri (menghadap ayahnya) bagai sinar terang yang turun ke dunia. Segenap cahaya yang ada pun terlihat suram (tak mampu menandingi sinar sang putri) bagai bulan tertutup awan. 19. // prapteng ngarsa turnya lon sang rêtnaningrum/ nuwun kalilana/ sangêt hamba anglangkungi/ (36v)badhe priksa tatanan nagara Jawa// Tiba di hadapan sang ayah, berkatalah sang putri dengan lembut, “Izinkanlah hamba, hamba ingin sekali melihat tatanan yang berlaku di Negara Jawa”. 20. // sakêlangkung emêng ing tyas Sang Aprabu/ aris angandika/ bok aja rara Ni Dewi/ pangrasengsun sathithik pakaryanira// Sang Prabu merasa sangat khawatir dalam hatinya. Ia pun menjawab, “Duhai, Ni Dewi, jangan. Kurasa sedikit sekali yang akan kau temukan (di sana). 21. // kene bae apa kurang sira dulu/ paran karsanira/ ing mêngko ingsun têkani/ apa jaluk rurupan kang adi pelag// Apakah kurang yang bisa kau lihat di sini? Coba katakan saja apa maumu, nanti akan kuturuti. Apakah kau meminta sesuatu yang berwujud sangat indah?”. 22. // sang dyah rara asura mêksa kêlangkung/ rama sêjatinya/ yen ulun dipun palangi/ sukalila ulun pêjahana(-2)// Namun sang putri tak kunjung surut kemauannya. (Ia berkata) “Duhai Ayah, jika kemauanku ini kau halangi, lebih baik bunuhlah saja aku, aku rela”. 23. // Sri ing Cina miyarsa turireng sunu/ ketang wlas ing putra/ manêbda luhira mijil/ adhuh rara bangêt têmên karsanira// Raja Cina yang mendengar perkataan putrinya menjadi jatuh iba. Berkatalah ia seraya menitikkan airmata, “Duhai putriku, begitu kuat keinginanmu.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
53
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 24. // ya wis rara yen sira kadrêng kalangkung/ amung wêkasingwang/ besuk sira yen wis uning/ age sira dhenok enggal akundura// Baiklah putriku, jika itu telah menjadi tekadmu. Hanya saja aku berpesan padamu, kelak jika sudah terpuaskan keinginanmu, segeralah kembali pulang, nak. 25. // lawan sapa kang sira ajak wong ayu/ gya matur dyah rêtna/ ing rama Sri Narapati/ inggih rama ingkang dados lajêng kula// Dan siapakah yang akan kau ajak untuk menyertai perjalananmu, putriku?”. Sang putri pun menjawab, “Ayah, yang menjadi keinginanku, 26. // ingsun datan bêkta kanthi rama Prabu/ rehning arsa mêdal/ ing jumantara pribadi/ lamun bêkta kanthi wadya têmahira// aku tak mau mengajak kawan, Ayahanda Prabu. Sebab, aku ingin terbang sendiri. Jika aku membawa serta prajurit, 27. // hamba dugi karya rubêda ing dêlanggung(+1)/ yata Sri i[ng] Cina/ duk myarsa aturing siwi/ engêt ing tyas lawan dibyaning kang putra// nantinya hanya akan merepotkan di perjalanan”. Mendengar jawaban putrinya, Raja Cina teringat akan kesaktian sang putri. 28. // Sri Narendra aris angandika arum/ ya sun turut sira/ karsanta ing wêkas mami/ den prayitna wong ngambah ing amancanagra(+1)// Sri Baginda pun berkata pelan, “Baiklah, kululuskan permintaanmu. Pesanku, berhati-hatilah di negeri asing. 29. // aywa ngandêlakên prawira ngapupuh/ nêgara ing Jawa/ nora kurang guna sêkti/ sêkti iku mêksih (37r)kandhap lawan nalar// Janganlah kau mengandalkan keperwiraanmu berperang. Negara Jawa tak kekurangan dengan orang-orang yang memiliki www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
54
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kepandaian dan kesaktian. Dan sesungguhnya, kesaktian itu lebih rendah nilainya dibandingkan nalar. 30. // nalar ingkang utama marang pamutus/ rangkêpana lawan/ kasuselaning akrami/ bongsa krama êmpane sêdhêp ing sabda// Nalar yang baik dalam memutuskan sesuatu, padukanlah dengan tata susila yang baik. Bangsa yang menjunjung tinggi tata krama hanya bisa dihadapi dengan kata-kata yang baik. 31. // jêr manungsa kabeh padha mrih rahayu/ lah anggonên nyawa/ pitutur ingsun abêcik/ kapindhone ingêta yen seje bongsa// Karena sesungguhnya semua orang menginginkan keselamatan. Laksanakanlah nasehatku ini dengan baik, dan ingatlah bahwa kau berasal dari bangsa yang berbeda. 32. // kawruhana tindak-tanduking pasêmun/ ywa sêpi ing driya/ prayitnanên ulat liring/ jêr wong Jawa watake arang prêsaja// Waspadalah pada maksud-maksud yang terselubung. Janganlah kau kehilangan kesiagaan. Hati-hatilah pada segala gerak-gerik karena orang Jawa jarang yang jujur. 33. // sobat kamrat sinangkan ing budi hayu/ rinakêt ing krama/ dhepe-dhepe mangarahi/ ngarah jiwa mrih goyange kang subronta// Awalnya kau menyangka ia berniat baik padamu dengan segala kehalusan tutur katanya. Padahal ia mendekatimu dengan maksud mengincar kelengahanmu. 34. // wus duk ayan wong Jawa pambêganipun/ kabeh sipat lanang/ aja pêcak sira nini/ nadyan tuwa yen onyah pininta kara// Sudah menjadi rahasia umum bagaimana kelakuan orang Jawa itu. Dan, janganlah kau goyah pada semua sifat pria. Meski ia sudah tua, jika kau kurang waspada bisa mendatangkan malapetaka.”. 35. // sang rêtna yu Karsinah sigra umatur/ rama akantuna/ kawula mangkat www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
55
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sêmangkin/ sah dyah rara sumungkê[m] manugmeng pada// Putri Karsinah segera berkata, “Selamat tinggal, Ayah. Hamba berangkat sekarang.”. Sang putri menyembah kaki ayahnya. 36. // gya pinêngkul-pêngkul ing rama Sang Prabu/ adhuh putraningwang/ aywa lawas-lawas nini/ yen wis wêruh age sira akundura// Ia pun segera dipeluk oleh ayahnya Sri Baginda. “Wahai putriku, janganlah kau berlama-lama dalam perjalananmu. Jika kau sudah puas dengan apa yang ingin kau lihat, segeralah kau pulang.”. 37. // sigra lengser sing ngabyantaraning Prabu/ wus ngrasuk busana/ tandya mêsat ing wiyati/ kawarnaa kang tinilar angumbara// Sang putri segera mengundurkan diri dari hadapan Sang Prabu. Setelah mengenakan busananya, ia pun segera melesat terbang ke angkasa. Syahdan dikisahkanlah yang ditinggal pergi mengembara. 38. // tansah asru wangunira Sang Aprabu/ nadya[n] mrêbêng waspa/ sigra Sang Nata pan aglis/ asêmbayang sojah soring Tu Pik Kongnya// Sang Prabu hanya mampu termangu-mangu. Meski airmatanya terus saja menggenang (di matanya), Sri Baginda segera melakukan sembahyang sojah di bawah Tu Pik Kong. 39. // kunêng ingkang sawêk sungkawa ing kalbu/ warnanên ta ingkang/ (38v)ngumbara Karsinah Dewi/ pan wus lêpas samana ing lampahira// Demikianlah yang tengah berduka hatinya. Alkisah, Dewi Karsinah yang tengah mengembara telah pergi sangat jauh. 40. // wus angancik têpis wiringe nagri gung/ aneng madya tawang/ amiling-miling ngidêri/ sampun lêpas lampah rêtna Karsinah(-1)//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
56
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Ia telah sampai di tapal batas negara. Di tengah-tengah angkasa luas ia berputar-putar sambil melihat-lihat. Perjalanannya semakin jauh. 41. // apantara anênggih sang rêtnaningrum/ mirêng kang suwara/ gumludhug jumêgur mlingi/ sang kusuma sangêt kagyatireng driya// Tiba-tiba ia mendengar suara gemuruh yang membuatnya sangat terkejut. 42. // ciptanira ing galih sang rêtnaningrum/ iki ana apa/ suwara sarta lan angin/ suwe-suwe mêndhung pêtênge kaliwat// Dalam hati ia berkata, “Ada apakah gerangan? Tiba-tiba ada suara dan angin. Lama-lama awan mendung menjadi demikian gelap. 43. // kaya priye durung tutug lakoningsun/ katulak ampuhan/ yata wau sang dyah Dewi/ pan katingal kang tirtamaya sumilak// Bagaimanakah ini? Padahal belum puas aku melakukan perjalanan.”. Tiba-tiba terlihatlah olehnya samudra bercahaya terang. 44. // kae apa sumorot ingkang kadulu/ ingsun nora duga/ kabeh apêtêng kêpati/ mung sathithik ingkang padhange kaliwat// (dalam hati ia berkata) “Apakah itu di sana yang terlihat bersinar? Tak kuduga, semua tampak demikian gelap, hanya sedikit itu di sana yang sangat terang”. 45. // mara coba sun paranane satuhu/ yata sang dyah rara/ duk priksa kang nukmeng lalis/ jroning driya sumêdhot ketang wlasira// “Coba kudekati”. Saat sang putri melihat bahwa di sana ada seseorang yang mati, hatinya segera merasa sedih karena iba. 46. // nulya age sang rêtna sigra aniyup/ sangsaya kusuma/ jro driya langkung gêng brangti/ ingkang sawêg anênggih nukmeng pralaya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
57
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang putri pun segera terbang mendekatinya. (Setelah melihat dari dekat) hatinya menjadi kian bertambah iba pada jenazah yang dilihatnya. 47. // pan mangkana ciptane sang rêtnaningrum/ ki mayit mamêlas/ cobak ngong usadananing/ baya-baya yen bisa mulya prayoga// Dalam hatinya ia berkata, “Kasihan sekali jenazah laki-laki ini. Coba akan kuobati, siapa tahu bisa kembali hidup seperti sediakala. 48. // baya (39r)iki kang karya glêgêring gunung/ katara kang cahya/ gumilang saya nêlahi/ lah ta sapa jalma iki aranira// Sepertinya ialah yang telah membuat gunung bersuara gemuruh. Terlihat dari cahayanya yang bersorot kian benderang. Siapakah gerangan nama orang ini? 49. // karo sapa tan wêlas marang wong bagus/ la[h] payo ki bathang/ mêsakketêmên wong sigit/ sigra sang dyah risang kunarpa cinandhak// Dan, siapakah yang telah demikian tega pada seseorang setampan dirimu? Marilah, kasihan sekali dirimu wahai pemuda rupawan”. Sang putri segera mengangkat tubuh si mati. 50. // gya ingêntas kunarpa tandya pinangku/ sang dyah pan tumingal/ ngandika sang rêtna Dewi/ kaki mayit dene tatu jajanira// Sang jenazah segera diangkat dari air dan dipangku. Sambil melihat jenazah itu, berkatalah sang dewi, “Dada jenazah ini terluka”. 51. // sigra sang dyah amundhut wasiyatipun/ paringnya kang eyang/ tuhu takdiringYwang Widi/ wus pinundhut nênggih saking ukêlira// Segera sang putri mengambil pusaka wasiatnya yang diberikan oleh kakeknya. Memang sudah menjadi suratan Tuhan, pusaka itu pun diambil dari sanggulnya. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
58
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 52. // sang dyah rêtna engêt wêlinge rumuhun/ kang eyang bagawan/ yen arsa angusadani/ kinen mawi tirta ingkang aprayoga// Sang putri teringat pada pesan sang kakek pendeta, jika ingin mengobati, gunakanlah air yang baik. 53. // sigra sang dyah anênggih ngandika arum/ wus ta kaki bathang/ iya ta kariya dhingin/ mung sadhela ingsun arsa angambil toya(+1)// Segera sang putri berkata lembut pada si mati, “Sudahlah, tinggalah di sini dahulu. Hanya sebentar saja, aku ingin mengambil air”. 54. // tandya wau risang kunarpa jinunjung/ sinelehkên sigra/ sang rêtna mêsat wiyati/ anggêgana ngulati tirta kang mulya// Segera si mati diletakkan dan sang putri pun segera melesat mencati air yang mulia (baik). 55. // sang kusuma mangkana sajroning kalbu/ dhuh kapriye uga/ duk ingsun aneng gagisik/ nora nana ampuhan padhang kewala// Sang putri berkata dalam hatinya, “Aduh, bagaimanakah ini? Saat aku berada di pinggir pantai, keadaan tampak terang dan tiada mendung, 56. // dene iki pêtêng anggraning gumludhug/ dhasare ki bathang/ wong bagus têrus sayêkti/ wus pralaya prandene gung kang nugraha// mengapa di sini demikian gelap dan di pucuk gunung bersuara gemuruh? Dasar si mati ini, betul-betul tampan. Sudah mati namun anugerahnya demikian besar”. 57. // kunêng ingkang lampahe sang rêtnaningrum/ gênti winursita/ (40v)Baruna lan Rêkathadi/ Yang Baruna ratune mina samodra//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
59
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Kita tinggalkan sang putri yang tengah melakukan perjalanan. Kini dikisahkan tentang Baruna dan Rekathadi. Hyang Baruna adalah raja dari ikan-ikan di samudra. 58. // Yang Rêkathatama ratonira yuyu/ apan ta sêmana/ rarasan ratu kakalih/ Yang Rêkathatama mangkana manabda// Sedangkan, Yang Rekathatama adalah raja para kepiting. Suatu hari bercakap-cakaplah kedua raja itu. Hyang Rekathatama berkata, 59. // Yang Baruna anuwun priksa Pukulun/ punika punapa/ suwara ingkang pinanggih/ dene langkung gara-gara agêngira// “Hyang Baruna, perkenankanlah aku bertanya pada Paduka, suara apakah yang terdengar ini yang menyebabkan huru-hara yang hebat? 60. // yen aweta sayêkti rusak sêdarum/ isining samodra/ reh sangêt ebahing bumi/ lawan malih Pukulun mirêng pawarta// Jika terus-menerus demikian, sungguhlah akan hancur seluruh isi samudra karena demikian hebat goncangan bumi. Dan lagi, aku mendengar kabar 61. // saking bala ulun kang wontên ing kêdhung/ sumbêr bala wahana(+1)/ punika têka sung uning[/] sawêrnine kajêngkajêngan sadaya// dari prajuritku yang berada di sumber pusaran sungai, para prajurit tunggangan (?) semua datang memberitahu, kayu-kayu (pohon-pohon?) semua, 62. // wontên rungkat kang gêsang mijil aranu/ punika jalmaa/ wartinya samya anangis/ Sang Baruna aris denira ngandika// roboh dan lepas sampai akarnya karena ada sesuatu yang keluar dari air, dan itu adalah makhluk manusia kabarnya. Semuanya menangis”. Sang Baruna berkata pelan, 63. // iya iki amêsthi satuhunipun/ ana ya satriya/ trahira ratu linuwih/ apralaya awite den kaniaya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
60
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Benar. Itulah sesungguhnya (yang menjadi akar permasalahan). Ada seorang satria keturunan dari raja besar yang mati karena dianiaya. 64. // lan maninge pramila gara-gara gung/ Kangjêng Prameswara/ antaya maniking warih/ bakal kêna owah têka ngadatira// Dan oleh sebab huru-hara besar itu, Baginda Ratu intan samudra akan terkena pengaruh juga. 65. // apan iya awit denira tutulung/ witne yen oraa/ mêngkono apan amêsthi/ garagara tan mari salawasira// Itulah mengapa beliau ingin menolong. Sebab, jika tidak, prahara ini tak akan reda untuk selamanya”. 66. // kunêng ingkang pan lagya imbal pawuwus/ nênggih Yang Baruna/ kalawan Yang Rêkathadi/ samya gusthi wadining Sri Naranata//o// Demikianlah yang tengah bercakap-cakap, Hyang Baruna dan Hyang Rekathadi. Mereka membicarakan rahasia sang raja. PUPUH VII === S I N O M === 1. //o// Yata ingkang kawarnaa/ (41r)tuhu ingkang mangrênggani/ pupujan mandayarêtna/ kang misuwur ing sabumi/ saestu ruming sari/ wanodya ayu pinunjul/ dede jim pêrayangan/ dede manungsa kang jinis/ trahing rêksasa yêkti atining toya// Dikisahkan ia yang bertahta, seorang wanita yang menjadi pujaan bagi nelayan(?), tersohor di seantero dunia, sungguhlah ia wanita utama yang kecantikannya tiada dua. Ia bukanlah jin atau peri perayangan. Bukan pula ia termasuk dalam golongan manusia atau keturunan raksasa. Ia sesungguhnya adalah inti dari air (samudra). 2. // pramesthi sarining rasa/ pinuja dadya apsari/ nukmeng têlênging samodra/ ngratoni isining warih/ luhur sakarsa dadi/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
61
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts manukma ing agal alus/ bisa nom bisa tuwa/ têtêp kamulyaning urip/ uripira gumêlar jatining rasa// Ia-lah saripati rasa (hati/kalbu) yang paling mulia. Ia dipuja bak bidadari. Ia bersatu jiwa di dasar lautan, merajai seisi lautan. Apa yang menjadi kehendaknya, menjadi kenyataan. Ia begitu mahir dalam hal yang kasar dan halus, (mampu menyesuaikan) muda maupun tua. Berkah kemuliaan hidup tetap atasnya. Hidup yang memapar rasa yang sejati. 3. // rasa kang tumameng ing kar/ kênyatahane Sukma di/ wêrana dyah Sarirasa/ tuhu yen sarining bumi/ maya-maya cahya di/ sumorot teja wah daru/ clong-kinclong winulat(-1)/ kongas lir purnamasidi/ asaling dyah sami lan Pramesthi Jagad// Itulah rasa yang tertanam dalam gambaran kenyataan Sang Sukma Maha Luhur yang ditabir Putri Sarirasa, sang saripati bumi. Cahaya indah bersinar temaram. Benderang sinar pelangi dan bintang berpindah. Berkilauan jika dipandang. Terang terpancar bagai bulan purnama. Asalnya sama dengan Ia yang utama di alam raya. 4. // kadya manis la[n] srêkara/ anglir êpang lawan uwit/ rumarum dyah Sarirasa/ trêrate maniking warih/ nyata ayu linuwih/ tangeh rinêngga ing kidung/ saestujwalaningrat/ salin-salin anêlahi/ kara-kara nglimputi sandining sitra// (Jika diumpamakan) bagai manis dan gula, dahan dan batang pohon. Putri Sarirasa bak teratai inti lautan. Kecantikannya tiada tara. Tak akan mungkin dapat terlukiskan dalam kidung. Sungguh, seluruh cahaya di penjuru alam bergantian menyorotinya bagai menutupi dirinya. 5. // sêmana Sang Prabu Rara/ kal-akanira ing galih/ myarsa gênging gara-gara/ a[r]sa dipun pariksani/ sang dyah busana adi/ saya endah warnanipun/ gya mêsat saking pura/ mulat samodraning tasik/ kang tingalan kang toyamaya su(42v)mirat// Saat itu Sang Prabu Rara bersiasat dalam hatinya. Mendengar dahsyatnya huruhara, ia berkehendak melihatnya. Sang Putri lalu mengenakan busana kebesarannya yang kian menambah indah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
62
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts dirinya. Setelah itu, ia pun segera melesat meninggalkan istana. Di pantai ia melihat air bersinar. 6. // rinubung thathit liwêran/ gilang-gilang aneng tasik/ tandya wau tiningalan/ tan samar Sang Raja Dewi/ langkung wêlas ing galih/ sêbdanira ngungunngungun/ ki mayit amêmêlas/ niaya têmên si jail/ nêmu apa ing benjang Têkiyur sira// Terkungkung kilat menyambar, bersinar di pantai, segeralah diperiksa dan tak samar penglihatan Sang Raja Dewi. Ia merasa sangat iba. Berkatalah ia disela keheranannya, “Duhai kasihan sekali kau mayat. Alangkah kejamnya si jahil. Entah balasan macam apa yang akan kau temui kelak, Tekiyur”. 7. // lah sun uripne uga(-1)/ manawa amalês bêcik/ mêsakake kaki bathang/ sêmune durung akrami/ yata cinandhak aglis/ kuwandanira sang bagus/ kunêng gênti kocapa/ Sang Putri Cina winarni/ wus amanggya kang tirtamaya kawuryan// “Baiklah akan kuhidupkan ia kembali. Siapa tahu ia akan membalas dengan kebaikan pula. Kasihan si mayat, tampaknya ia belum menikah”. Segera jenazah sang pemuda rupawan diambilnya. Sementara itu, diceritakan Sang Putri Cina telah menemukan air (yang ia cari). 8. // langkung lêga galihira/ yata wau sang dyah Dewi/ ngudhari babêntingira/ kinarya amundhut warih/ wusira mêsat aglis/ tandya wus lêpas sangingrum/ wus nyana antuk karya/ sêmana sang rêtna Dewi/ wus ngungkuli panggyaning risang kunarpa// Hatinya menjadi demikian lega. Dilepaskannya sabuk angkin yang ia kenakan untuk mengambil air. Setelah selesai, sang putri pun segera melesat kembali. Segera saja ia telah terbang jauh. (Dalam hati) ia merasa telah berhasil, namun saat ia telah berada di atas jenazah, 9. // kagyat sang putri ing Cina/ amulat marang Sang Dewi/ winawas was wus têrang(-1)/ asigra niyup Sang Dewi/ asru sêbdanya wêngis/ lah jalma ngêndi sudhumu/ age sira minggata/ ingsun arsa ngusadani/ tuwaningsun kang lagya nêmahi brana// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
63
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Putri Cina merasa terkejut melihat sosok Sang Dewi (Sarirasa). Saat dirasanya telah cukup jelas, Putri Cina segera mendarat. Berkatalah ia dengan marah, Hai! (Kau) orang, dimanakah rumahmu?! Lekaslah kau enyah! Aku hendak menyembuhkan tuanku yang tengah terluka parah!”. 10. // Sang rêtna Sarining rasa/ kaget-kaget esmu runtik/ lah iki manu[ng]sa ngêndi(a)/ wuwuse manas ati(-1)/ lah ngêndi sira omahmu(i) (+2)/ yata sang putri Cina(u) (-1)/ kalangkung denira runtik(a) (+1)/ asru nabda nyêlak sarwi nuding asta(i) (+4)// (-1) Sang Putri Sarirasa terkaget-kaget. Dengan gusar ia menjawab, “Manusia manakah ini?! Perkataannya sungguh sangat membuat panas hati! Dimanakah rumahmu?!”. Sang Putri Cina semakin bertambah marah. Ia berkata keras seraya mendekat dan menunjuk-nunjuk dengan jarinya. 11. // lah itu bêtul rang (43r)gila/ mukanya orang dhadhari/ trayoli dhiya tinantang/ nyang kluwar nyundêl dhi tasik/ lah itu kapan masthi/ sudhah kaliyatan bêtul/ itu suwara guwa/ sêkarang baru bilahi/ akên guwa obati dhiya gya yabdan// “Benar-benar gila kau ini! Mukamu (?) Bangsat betul kau menantang! Kau hanyalah perempuan sundal yang muncul dari lautan! Tentunya kau sudah bisa melihat dengan jelas itu suaraku! Sekarang baru celaka. Aku hendak mengobatinya!” 12. // mari lêkas apigiya/ jangan lama-lama nanti/ kapan dhiya saya pêdhang/ mari lêkas sundhêl anjing/ yata Sang Prabu Dewi/ bêndunya yayah kêlangkung/ asru dennya ngandika/ heh kucir aja baribin/ iki lamun kadangmu sapa ranira// “Lekaslah kau minggat! Jangan terlalu lama, atau kupedang! Ayo! Cepat sundal anjing!”. Sang Raja Dewi kian marah. Dengan murka ia berkata, “Hai, manusia berkuncir! Tak usah banyak ribut! Jika benar ini adalah sejawatmu, siapakah namanya?!”. 13. // sang putri Cina manabda/ sang Rajaputri sru angling/ lah antaranira(-2)/ lamun sundêl cari laki/ mahaku akaryaning/ padune sing kurang anu/ lawas tan dhapêt makan/ saradhadhu lawan Bugis/ ngambyang-ambyang cangkême lir karanjingan// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
64
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang Putri Cina berkata marah demikian pula Sang Raja Putri. “Begitulah kalau perempuan sundal mencari lelaki! Mengaku hasil orang! Padahal sebenarnya ia yang kurang, lama tidak dapat mangsa serdadu dan Bugis. Mulutnya bicara kemana-mana tak ubahnya orang yang keranjingan!”. 14. // bêrmantya sang putri Cina/ tan nglagewa Prabu Dewi/ risang kunarpa cinandhak/ binêkta mêsat wiyati/ sarya Sang Prabu Dewi/ sinabêt bênting tan emut/ wus lêpas anggêgana/ Sang Prabu Rara amêksih/ agumuling ing kisma dereng waluya// Sang Putri Cina naik pitam. Raja Dewi tak menyangka sama sekali, jenazah disambar dan dibawa terbang ke angkasa (oleh Sang Putri Cina). Sang Raja Dewi disabet dengan sabuk(nya) hingga jatuh pingsan, dan (Putri Cina pun) terbang jauh. Sang Prabu Rara masih terguling di tanah belum sadarkan diri. 15. // kawarna sang putri Cina/ wus lêpas saking wiyati/ mangkana sajroning driya/ mara ta nusula aglis/ trayoli sundêl anjing/ eman-eman wong binagus/ apan wus pasthenira/ wong bagus kang nukmeng lalis/ eman-eman cahyane saya gumi(44v)lang// Alkisah, Putri Cina telah jauh mengangkasa. Dalam hati ia menantang, “Ayo, lekas susul aku! Dasar bangsat sundal anjing! Sungguh sayang kau tampan, sepertinya telah menjadi takdirmu wahai sang rupawan yang tengah mati. Sayang sekali sinarnya yang semakin cemerlang”. 16. // sajêg ingsun aneng dunya/ durung nêmu kaya iki/ mati cahyane subrongta/ benjang yen ingsun wus prapti/ aneng ing nagri mami/ ingsun kalamun dinangu/ iya marang Jêng rama/ sun aku kadang pribadi/ têmu rina sun duga Jêng rama suka// “Selama aku ada di dunia, belum pernah aku menemukan yang seperti ini. Mati, tapi cahayanya begitu menerbitkan rasa kasih. Kelak jika aku sudah tiba di negeriku dan ditanyai Ayah, akan kuakui ia sebagai kerabat sendiri. Kukira Ayahanda akan senang”. 17. // mêngke sun uripne uga/ sun golek papan kang bêcik/ janma kang datan uninga/ kunêng wau Prabu Dewi/ kasilir-silir www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
65
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts ngangin/ kagyat sang rêtna awungu/ langkung du[ka] sang rêtna(-1)/ kênanya kadya sinêbit/ jaja abrit wus ngandika Prabu Rara// “Nanti akan kuhidupkan kembali. Akan kucari tempat yang aman dari jangkauan orang”. Alkisah Sang Raja Dewi, tersadar karena tiupan angin, ia pun terbangun dengan kaget. Ia marah karena dadanya merah terkena sabet. Setelah berkata (demikian), Sang Prabu Rara 18. // gya mêsat mring jumantara/ sarta mulat kanan kering/ awas Sri Nata wanodya/ asru sabdanira wêngis/ sundêl mandhêga dhingin/ aja atinggal lumayu/ kagyat sang putri Cina/ tandya asru manauri/ lah ya kene ingsun tan nêdya mundura//o// segera terbang ke angkasa seraya melihat ke kanan dan kiri. Saat melihat yang dicarinya, Sang Raja Putri segera berkata dengan bengis, “Berhentilah dulu hai kau, sundal!”. Sang Putri Cina terkejut dan segera menjawab lantang, “Baik! Kemarilah! Aku tak akan mundur!”. PUPUH VIII === D U R M A === 1. //o// Lah ta kene sundêl enggal nututana/ mara ingsun anteni/ sigra putri Cina/ sang kunarpa ingêmban/ Prabu Rara sarêng uning/ aklangkung duka/ akras sa[ng] rêtna adi// “Lekaslah kemari perempuan sundal! Susullah aku, akan kutunggu!”. Putri Cina segera menggendong si mayat. Sang Prabu Rara mendengar (itu) menjadi marah besar. 2. // dyah Karsinah sinabêt udhêt kamantyan/ kumleyang datan eling/ rikat Prabu Rara/ kunarpa rinêbat sigra(+1)/ wus kenging marang Sang Aji/ putri Cina(-1)/ saestu dhawah ing siti(+1)// Putri Karsinah disabetnya dengan sabuk sutra berkali-kali hingga ia terjatuh dan tak sadarkan diri. Dengan cepat, Prabu Rara merebut si mayat. Putri Cina terjatuh ke tanah.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
66
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 3. // sakdhawahnya ing kisma sang dyah kantaka/ janggirat mumbul malih/ wus pêthuk kalihnya/ Prabu Rara ngandika/ si sundêl abali maning/ kêne(45r)s ta enggal/ ênya rêbutên malih// Setelah jatuh ke tanah, Putri Cina (yang semula dalam keadaan) tak sadarkan diri tiba-tiba siuman dan kembali terbang. Setelah keduanya bertemu kembali Prabu Rara berkata, “Si sundal kembali lagi rupanya. Ayo, lekas, rebutlah kembali 4. // lamun sira nyata prajurit prawira/ Putri Cina nabda ris/ ya mongsa wurunga/ ingsun arsa tatanya/ marang sira asayêkti/ aranmu sapa/ mêngke lamun wus uning// jika memang kau benar-benar prajurit yang perwira!”. Putri Cina berkata pelan, “Tak mungkin jika aku bukan seperti yang kau katakan. Namun, aku ingin bertanya padamu, siapa namamu, aku ingin tahu. 5. // karo ngêndi pinangkamu kang sayogya/ Prabu raras nauri/ lah sira yen tanya/ ingsun dyah Sarirasa/ kang ngratoni sining jladri/ gêdhaton ingwang/ ing guwa Sirolahi// Dan, dari mana asalmu yang sesungguhnya?”. Sang Prabu menjawab, “Baik, jika kau memang ingin tahu. Aku Sarirasa yang merajai seisi samudra. Istanaku di Gua Sirolahi (Sirullah)”. 6. // dene sira lanat sapa aranira/ kang tinanya nauri/ ingsun putri ing Cina(+1)/ putra Raja Sirpolak/ ratu gêdhe tanpa tandhing/ kabeh nagara/ padha srah bulubêkti// “Dan kau hai laknat, siapa namamu?!”. Yang ditanya pun menjawab, “Aku putri dari Cina. Ayahku Raja Sirpolak. Raja besar tanpa tanding. Seluruh negeri tunduk padanya dan mempersembahkan upeti. 7. // namaningsun iyata rêtna Karsinah/ Prabu Rara nabda ris/ heh layak jabaa/ wong kapir anak Cina/ mulane lir sundêl anjing/ rêtna Karsinah/ talingan lir sinêbit// Namaku Putri Karsinah”. Prabu Rara berkata pelan, “Ah, pantas saja, orang luar. Orang kafir anak Cina. Pantas jika kelakuannya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
67
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts seperti perempuan sundal anjing”. Putri Karsinah yang mendengar hinaan itu merasa telinganya bagai ditebas. 8. // duk miyarsa sabdanira Prabu Rara/ nulya wêcana aglis/ heh ta Sarirasa/ aja akeh bicara/ sayêktenira pribadi/ sira mulunga/ gusti kang nukmeng lalis// Ia lalu berkata, “Hai, Sarirasa! Jangan banyak bicara kau! Sesungguhnya, kau sendiri yang mengambil si Tuan yang tengah mati itu!”. 9. // Prabu Rara asugal pangandikanya/ lah êmbuh blongak kucir/ apa karêpira/ ingsun mongsa wêdiya/ sagêndhingmu sun tadhahi/ sang putri Cina/ alon denira angling// Prabu Rara berkata dengan keras, “Masa bodoh dengan katakatamu hei kuncir! Aku tak akan takut pada apapun yang kau kehendaki, kemauanmu akan kulayani!”. Sang Putri Cina berkata pelan, 10. // lah ta iya Sarirasa den apanggah/ amung panjaluk mami/ ya risang kunarpa/iku pan se(46v)lehêna/ kang pêrnah ênggone dhisik/ yen wus mêngkana/ sira kalawan mami// “Baiklah jika demikian Sarirasa, bersiaplah. Hanya saja kuminta agar mayat itu kau letakkan dulu di tempat yang aman. Jika itu telah kau lakukan, kau dan aku 11. // padha ngadu kasêkten singa kang tiwas/ iya datan darbeni/ risang Prabu Rara/ anut sakarêpira/ nulya den selehkên aglis/ neng mega malang/ Rajaputri kakalih// mengadu kesaktian. Siapa di antara kita yang tewas tidak berhak memiliki (si mayat)”. Prabu Rara menjawab, “Terserah maumu saja”. Segera ia meletakkan si mayat di atas awan yang berarak. Setelah itu kedua putri raja 12. // samya nyandhak racut sang kalihira(-1)/ Sarirasa sru angling/ heh payo den enggal/ apa sakarêpira/ Sang Putri Cina pan aglis/ nyandhak sang rêtna/ gênti tarik-tinarik//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
68
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bersiap di posisi masing-masing. Sarirasa berkata keras, “Hai, ayo, lekaslah! Segera selesaikan apa maumu!”. Sang Putri Cina segera menggapai lawannya, mereka berganti-ganti saling tarik-menarik. 13. // pan kalihnya anênggih sami dikdaya/ dangu tan na kalindhih/ Sang Dyah Sarirasa/ kasliring gya sinêndhal/ binanting dhawah ing siti/ wungu jênggirat/ anulya mumbul malih// Keduanya sama perkasanya. (Pertarungan berlangsung) lama dan belum juga ada yang terkalahkan. Sarirasa disongsong, ditarik, dan dibanting hingga jatuh ke tanah. Namun ia segera bangkit dan kembali terbang. 14. // awas mulat sru mangkras14 rêtna Karsinah/ sang dyah sigra tinimblis/ kantaka adhawah/ ing kisma sang dyah rara/ dangu kasilir ing angin/ engêt sêmana/ sang dyah kalangkung runtik// Karsinah awas melihat (keadaan) dan bertindak cepat. Sarirasa dijatuhi dari atas hingga jatuh tak sadarkan diri. Hembusan angin yang menerpa menyadarkan kembali sang putri. Ia bangkit dengan rasa marah yang luar biasa. 15. // gya anarik sang dyah rêtna Sarirasa/ sigra mêsat wiyati/ sang putri ing Cina/ uning gya narik pêdhang/ kras aniyup putri kapir/ dyah Sarirasa/ dhinuwung saking nginggil// Sarirasa segera melesat ke angkasa. Sang Putri Cina yang melihatnya segera menarik pedangnya. Dengan gerakan yang cepat Sarirasa ditusuk dari atas. 16. // tinitir-titir denira amêdhang(-1)/ amung datan nêdhasi/ sigra Putri Cina/ bucal pêdhangnya sigra/ sru nyandhak agêmnya bindi/ dyah Sarirasa/ sigra sinabêt bindi// (Putri Cina) menusukkan pedangnya bertubi-tubi, namun tak sekali pun mampu melukai lawannya. Putri Cina segera membuang pedangnya dan meraih gada miliknya. Sarirasa segera dihantamnya dengan gada.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
69
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 17. // akantaka sira dyah tumibeng kisma/ Putri Cina nabda (47r)ris/ *lah mara tangiya*/ *mongsa padha manira/ gya mêsat sang putri kapir/ wus dinugeng tyas/ lamun kêbanjur lalis// Sang putri jatuh ke bumi dan pingsan. Putri Cina berkata, “Ayo, bangunlah jika kau mampu”. Putri kafir segera melesat. Dalam hati ia menduga jika lawannya telah tewas. 18. // pan mangkana ciptanira dyah Karsinah/ kraos gêdugeng karsi/ kunêng kawarnaa/ yata Sang Prabu Rara/ dangu kasilir ing angin/ engêt sêkala/ langkung kurdha Sang Dewi// Demikianlah apa yang menjadi perkiraan Putri Karsinah. Ia merasa tercapai apa yang menjadi kehendaknya. Dikisahkan, Sang Prabu Rara siuman karena hembusan angin yang menerpanya dan ia menjadi amat murka. 19. // gya amêsu tingal risang Prabu Rara/ pan wus takdiring Widi/ tandya sang kusuma/ musna datan kapyarsa/ wus mêsat risang Pramesthi/ yata sêmana/ nênggah sang putri kapir// Dipindainya sekeliling, namun telah menjadi suratan Tuhan. Sang putri pun menghilang tak terlihat. Melesatlah sudah Sang Mulia. Syahdan, sang putri kafir, 20. // tan wuninga lamun sang dyah aneng wuntat/ aglis Sang Prabu Murti/ Sang Putri ing Cina/ cinandhak githokira/ anjubul sang putri kapir/ asru manabda/ lah ta sapa wong iki// tak tahu bahwa dirinya diikuti dari belakang. (Setelah dekat) tengkuk Putri Cina segera disambar. Putri kafir merasa amat terkejut, ia pun berkata, “Siapakah gerangan (yang telah melakukan ini)? 21. // yen prawira aja sira laku cidra/ mara kene ing ngarsi/ padha ngadu sura/ sang dyah aris ngandika/ amêrêm matamu kucir/ akras sang rêtna/ Putri Cina binanting// Jika benar kau berjiwa ksatria jangan berlaku curang! Seranglah dari depan! Mari mengadu keberanian!”. Sarirasa berkata, “(Kau tak melihat karena) matamu terpejam hai kuncir!”. Dengan gerakan yang keras dan cepat Putri Cina segera dibanting. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
70
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 22. // dhawah kisma sang rêtna satêngah lena/ kagyat kasilir ngangin/ awungu jênggirat/ nênga tawang amêsat/ prayitna Sang Prabu Murti/ matêk paningal/ mêsu puja sêmedi// Sang putri pun terjatuh di bumi dalam keadaan setengah tak sadar. Ia terkejut karena terkena terpaan angin. Segera ia bangkit dan melesat ke langit. Sang Prabu Murti yang waspada segera mengheningkan ciptanya. 23. // tan pantara pan wus takdiring Yang Sukma/ sêkala andhatêngi/ prahara gêng prapta/ lesus gunging maruta/ sêmana sang putri kapir/ kagyat katulak/ tandya katuting angin// Atas kuasa Tuhan, seketika datanglah angin yang sangat besar. Putri Cina terkejut namun ia tak kuasa menghindar dan tersapulah ia terbawa angin. 24. // saya agung praharanira ing wuntat/ yata Sang Rajaputri/ (48v)langkung lêganira/ suka dennya tumingal/ marang kang katuting angin/ sang dyah ciptanya/ mongsa padhawa mami// Semakin lama angin menjadi kian besar. Sang Raja Putri merasa amat lega melihat lawannya terbawa angin. Ia berpikir dalam hatinya, “Tak mungkin ia bisa menandingi diriku. 25. // lah saiki tutuk kang dadya karsengwang/ sigra Sang Prabu Dewi/ amêpêgi sigra/ dhatêng sang kunarpa(-1)/ sêmana apan wus panggih/ yata sang rêtna/ mulat kang nukmeng lalis//o// Kini selesailah sudah urusanku”. Sang Raja Dewi segera mendekati si mayat. Setelah ia sampai, sang putri memandang pada ia yang tengah dalam keadaan mati. PUPUH IX === S I N O M === 1. //o// Ngandika Sang Prabu Rara/ wus bêjane kaki mayit/ kudu kinarya lêlakyan/ lah ta payo kaka ki mayit(+1)/ tandya cinandhak aglis/ sang rêtna sigra aniyub/ prapta gisik samodra/ gya lênggah Sang Prabu Dewi/ neng kêkisik aris sang rêtna ngandika// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
71
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Berkatalah Sang Prabu Rara, “Mungkin ini sudah menjadi takdirmu duhai mayat, maka marilah”. Si mayat pun segera diraih dan dibawa terbang. Sesampainya di pinggir pantai Sang Prabu Dewi duduk dan perlahan ia berkata, 2. // lah sun uripne uga(-1)/ kalamun amalês bêcik/ mêsakake kaki bathang/ sêmune durung akrami/ yata cinandhak aglis/ kuwandanira sang bagus/ yata Sang PrabuRara/ saya gung wêlas ing galih/ sang dyah lênggah layon pinangku kang sirah// “Baiklah, akan kuhidupkan dia. Siapa tahu akan membalas dengan kebaikan pula. Lagipula, kasihan sekali mayat ini. Sepertinya ia belum menikah”. Jenazah sang pemuda tampan pun diraih. Semakin iba hati Sang Prabu Rara. Ia pun duduk dengan kepala si mayat di pangkuannya. 3. // tan montra-montra yen seda/ lêmês kewala kang jisim/ sang dyah kabyataning brongta/ suhrêm suraosing galih/ sabdanira Sang Dewi/ lah wunguwa wong abagus/ dene tan montra pêjah/ cahyane saya nêlahi/ kang tan ana amung kêtêg lawan napas// (Si jenazah) tak tampak jika ia mati. Hanya tubuhnya saja yang lemas. Sang Putri kian berat rasa duka asmaranya. Hanya suram yang terasa dalam kalbu. Sang Dewi pun bersabda, “Bangunlah wahai sang tampan, kau sama sekali tak terlihat mati. Sinarnya semakin memancar. Yang tak ada hanyalah denyut nadi dan napas. 4. // yen uripa kaki bathang/ yêkti sira sun kauli/ sun rabekkên kênya endah/ muktiya neng tilamsari/ sang rêtna (49r)dadya musthi/ kang tirtamaya pinurun/ Radyan Gondakusuma/ kang êmbun dipun tetesi/ duk sêmana sang brana dadya waluya// Jika mayat ini bisa hidup, pastilah aku akan bernazar untuknya, kunikahkan dengan seorang gadis yang indah rupawan sebagai jodoh yang akan membawa kebahagiaan di ranjang penuh kasih”. Sang putri pun mengambil air suci. Ubun-ubun Raden Gandakusuma ditetesinya dengan air tersebut. Seketika segala lukanya sembuh. 5. // lumampah kang poncadriya/ kêkêtêk tumindak ririh/ anging dereng paripurna/ sang dyah kaget sêbdanya ris/ lah dene kaki www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
72
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts mayit/ prêmanane wus lumaku/ têka suwe tan gêsang/ dingaren kang tirtamanik/ dene nganti mindho gawe luwih ngabar// Seluruh pancaindranya kembali bekerja. Jantungnya perlahan mulai berdenyut. Namun, keadaannya belum pulih secara sempurna. Sang putri merasa terkejut. Perlahan ia berkata, “Ah, apa lagi dengan mayat ini? Jantungnya sudah mulai bekerja, tapi mengapa lama tak kunjung hidup? Tak biasanya air suci ini gagal, kehilangan dayanya. 6. // apa wus pêsthine ngajal/ Jêng Sultan Idler15 jinêmrik/ lidêr saking Bandariman/ akakaku rasaning galih(+1)/ ginulingkên sang mayit/ ngatut kewala Dyan Sunu/ wadana tibeng jaja/ asta tumumpang ing cêthik/ ingengokên risang kunarpa agiyak// Apakah memang sudah sampai pada ajalnya, wahai Tuan Sultan Bangsawan cinta, dari Bandariman? Kaku sekali rasa di hati”. Jenazah pun digulingkan namun Raden Putra tetap tak lepas. Wajahnya jatuh di dada, sedang tangannya menumpu pada tulang pinggul, digebah namun si mayat malah berteriak. 7. // kumêpyur ing tyas sang rêtna/ mesêm sarya anyableki/ kaki mayit anggêlathak/ bêbokong den gêrayangi/ sun tibakna ing siti/ eman yen kabanjur lampus/ mara Raden tangiya/ agantena mangsak rawis/ angkuh têmên Rikbêstir ing tilamraras// Berdebar hati sang putri. Ia pun tersenyum seraya memukul-mukul pelan, “Ah, si mayat ini sembrono sekali. Pantatku digerayanginya. Kujatuhkan ke tanah, tapi sayang jika terlanjur mati. Untuk itu Raden, mari bangunlah. Bersirihlah. Wahai sombong sekali dirimu perdana menteri di ranjang kasih. 8. // baya ta kumpêni Islam/ sarêbalen18 cara oleh patekênan/ wong amain malang kêrik/ ambênthing/ ngong rabekkên sira besuk/ Nonah apa sun pendha saristri/ dimen gêsang jala(50v)ran//
Wlandi/ dumeh nglilira wong mêrti saendah/ manawa dadi
Apakah ini kompeni Islam? Sarebalen (?) dalam Bahasa Belanda. Mentang-mentang dapat tempat yang enak, bermain dengan berkacak pinggang. Bangunlah. Kelak akan kunikahkan dengan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
73
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts nona yang cantik agar kau hidup jika memang itu yang kau resahkan”. 9. // lilir-lilir guling Radyan/ gulinge sukma kadêling/ araga-raga muliha/ sapanên dhayohmu prapti/ aja suwe ing margi/ mêsakake kang wulangun/ langêne langên dana/ kaladana de sukma di/ widadari tumurun barêng sasanga// “Bangun, bangunlah dari tidurmu, Raden. Tidurnya sukma terlihat. Kembalilah ragamu. Sapalah tamumu yang datang. Jangan terlalu lama di perjalanan. Kasihan yang dilanda cinta, gembira memberikan segalanya dengan rela untuk sang sukma adi. Bidadari turun bersama bersembilan, 10. // yen suraka surak mulya/ lah mulyaa wong jukining19/ jukining dhandhêng pêrsaja/ wiraga amarak ati/ suraka surak urip/ nging napas dereng lumaku/ pan maksih kapidhara/ sang rêtna ngandika aris/ paran baya kaki mayit suwe tan gêsang(+1)// bersoraklah penuh kemuliaan, mulialah wahai kau sang cemerlang meski berada dimanapun. Tingkahmu senantiasa menarik hati. Bersoraklah hidup!”. Akan tetapi, napasnya belum berjalan. Si mayat masih dalam keadaan tak sadar. Sang putri berkata pelan, “Bagaimanakah ini? Mengapa lama tak juga hidup? 11. // apa kasasar ing lampah/ dingaren kang tirtamanik/ dene pêrbawane ngabar/ ing adat tan mindho kardi/ pêgêl rasaning ati/ manganti sihnya Sinuwun/ bintang saking Nedêrlan/ kang ngreh kulitane rêsmi/ rêsmeng raras mamanisên Tambangraga// Apakah ia tersesat dalam perjalanannya? Sangat aneh sekali, air suciku kehilangan kesaktiannya. Biasanya tak pernah gagal. Kesal sekali rasanya menunggu datangnya kasihmu Tuanku, bintang dari Nederland, yang memiliki kulit yang bercahaya, cahaya yang memperindah dirimu wahai Tambangraga”. 12. // gya mêsu sang lir kusuma/ sinarêng sêbda mranani/ Gondakusuma uripa/ saking karsaning Ywang Widi/ Rahadyan dereng nglilir(-1)/ sang dyah malih ngandika rum/ Tambangraga www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
74
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts tangiya/ sangking sêbdaningsun yêkti/ atas saking sabdaning Ywang Maha Mulya// Sang putri bagai bunga segera menyatukan cipta dan bersabda, “Gandakusuma, hiduplah atas izin-Nya!”. Sang Raden belum juga terbangun. Sang putri kembali bersabda, “Wahai, Tambangraga, bangunlah. Bangunlah karena sabdaku, bangunlah karena sabda Sang Maha Mulia”. 13. // Rajapinutra d[e]reng mulya/ rêtna di ngandika malih/ krana lah andikanira/ lah uripa wong adhandhing/ akarsengsun pribadi/ kagyat Sang Narendra sunu/ wus gêsang paripurna/ wungu saking pangkon ririh/ esmu merang (51r)tumingal mring Prabu Rara// Sang putra mahkota belum juga pulih. Sang putri kembali berkata, “Hiduplah kau wahai sang pengembara. Hiduplah karena sabdaku, karena kehendakku”. Terkejutlah sang putra mahkota, seketika hidup sempurna kembali. Perlahan ia bangun dari pangkuan (Sarirasa). Dengan perasaan sedikit rikuh ia memandang pada Sang Prabu Rara. 14. // mungkur denira alênggah/ sang dyah pan samantên malih/ rikuh ningali mring Radyan/ kagagas lingsêming estri/ mêngkêr amawang liring/ Rahadyan ciptaning kalbu/ tan nyana awakingwang/ mau ingsun nandhang kanin/ si Têkiyur Jong Diraji kang mêrjaya// Ia pun duduk membelakangi (sang putri), demikian pula sang putri. Ia merasa sangat canggung dan rikuh melihat pada sang raden. Dalam hati, sebagai perempuan ia merasa malu. Ia duduk membelakangi sambil sesekali melirik. Sang Raden berkata dalam hatinya, “Sama sekali aku tak menyangka, semula aku terluka parah akibat perbuatan si Tekiyur dari Jong Diraji. 15. // wêkasan ingsun anendra/ saliyêp pan byar ngalilir/ ana wanodya yu endah/ anyundhang mêstaka mami/ ewuh rasaning ati/ sun sapa yen tan sumaur/ mendah wirang manira/ sun kongkon kanan jalmi(-1)/ yen manggunga mangkene datanpa wêkas// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
75
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Lalu aku tertidur pulas. Dan saat aku membuka mata, ada seorang perempuan yang demikian cantik memangku kepalaku. Ah, aku jadi merasa salah tingkah. Ingin kusapa, tapi bagaimana nanti jika tak dijawabnya, betapa malunya aku. Ingin kusuruh orang, tapi tak ada siapapun. Jika terus begini, pastilah tak akan berakhir”. 16. // kusuma Sarining rasa/ akuwur rasaning galih/ ngungun esmu kalêlêngan/ ciptanira sang rêtna di/ paran baya wak mami/ tulung wong nêmahi lampus/ apan wus paripurna/ tan ana wêkasing pikir/ lamun ingsun andhinginana subrongta// Sang putri Sarirasa merasa teramat bingung dalam hatinya. Ia merasa takjub hingga merasa tak berpijak. Dalam hati ia berkata, “Bagaimana diriku ini? Menolong orang yang mati, sekarang ia telah kembali hidup namun tiada berkata. Jika aku mendahului, 17. // isin yen tan sinauran/ jamak-jamake ngaurip/ priya kang murweng niskara/ dhasar angkuh si nyênyêngit/ parikan wadung pari/ kaniaya si binagus/ datan wruh kabêcikan/ nyata digung gunggung dhiri/ sumangkeyan tuwanku Rikbêstir Jendral// akan sangat memalukan jika tak dijawab. Yang lumrah dalam hidup ini, prialah yang selalu memulai segalanya. Dasar orang angkuh, menyebalkan. Bagai pantun wadung pari, tega betul kau tampan. Tak tahu berbuat kebaikan, benar- benar kau pria yang sombong dengan kebesaranmu. Benar-benar angkuh kau wahai perdana menteri jenderal”. 18. // Rahadyan Gondakusuma/ saya tan srantaning galih/ kabyatan asmareng sang dyah/ dhasar nêdhêng ing birahi/ mulat wanodya luwih/ mênggah-mênggah tyas atrênyuh/ esthinira mangkana/ paran wêkasane iki/ bisanira pantêse kasar witana(?)// Raden Gandakusuma kian tak sabar. Hatinya dilanda asmara. Karena ia masih remaja, melihat perempuan yang demikian cantik hatinya menjadi berdebar-debar. Dalam hati ia berkata, “Bagaimanakah akhir dari semua ini? Aku hanya bisa berbicara kasar.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
76
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 19. // kudu nora sinauran[/] babêgjan agendhong isin/ payo sanak tan anyana/ nêmpuh .................... den agilig/ yen wurung wang mamor lih(?)/ lan Nonah intên jumêrut/ baya sun têmah lena/ yata Sang Narendra siwi/ anrang baya nir byat wadining waweka// Pastinya tak akan mendapat jawaban. Hanya malu yang kutuai. Jika tak jadi diriku bersanding dengan nona yang intan zamrud ini, lebih baik aku mati”. Demikianlah sang mahkota memberanikan diri menempuh bahaya karena tak menanggung rahasia.
akan bagai putra tahan
20. // mingsir denira alênggah/ sarya mesêm pait gêndhis/ ngajêngakên sang lir rêtna/ manoleh anambang liring/ wus ajêngajêngan linggih/ sarêng paguting pandulu/ kumêpyur galihira/ lir panjang tumibeng suri/ tanpa jiwa rukêt ujunging pangigswa// Ia pun menggeser posisi duduknya menghadap sang putri sambil tersenyum manis. Sang putri pelan memandang ke arahnya. Mereka telah duduk berhadap-hadapan. Saat tatapan mata mereka bertemu, jantung mereka berdebar bagai piring jatuh di alat pintal. Bak tak berjiwa, pandangan mereka menyatu. 21. // sang dyah nahanakên cipta/ Radyan tinata kang galih/ arum wijile wacana/ dhuh angger kang sawang sasi/ pun dasih nilakrami/ saking katabêtan ulun/ wau hamba cinidra/ dhatêng nata Jong Diraji/ têmahane ulun nendra saliyêpan// Sang putri menahan perasaannya. Raden (Gandakusuma) menata hatinya. Setelah itu berkatalah ia dengan lembut, “Wahai kau yang bagai rembulan, semula aku terluka parah akibat perbuatan raja Jong Diraji. Sehingga aku tertidur. 22. // sawunguningsun anendra/ dadya neng pinggir jaladri/ kang wontên namung Panduka/ apan ta Panduka Gusti/ sadherekira yêkti/ lawan pun Jaka Takiyur/ punapa semahira/ dyah ngandika esmu runtik/ Tambangraga sira tan wêruh ing trêsna// setelah aku bangun, aku berada di pinggir samudra dan yang ada hanyalah Paduka. Apakah Paduka Tuan adalah saudara dari Jaka www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
77
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Tekiyur? Ataukah istrinya? “. Sang putri merasa gusar dan berkata, “Wahai Tambangraga, kau sama sekali tak tahu akan kasih! 23. // nilangakên kabêcikan/ sausira dadi mayit/ uripe têka manira/ tan bêcik têrkaning ati/ sun ingran bojo malih/ su(53r)mangkeyan wong badhudhug/ mring wong sawiyah-wiyah/ ambêke kadya krunêdris/ Londa Islam kang nganggo sênur bludiran// Kau tak tahu terimakasih. (Ketahuilah,) setelah kau menjadi mayat, akulah yang menghidupkanmu kembali. Sungguh buruk persangkaanmu, kau sebut aku istrinya. Dasar sombong! Tega sekali kau dengan orang lain. Perbuatanmu bagai krunedris (?), Belanda Islam yang mengenakan senur bordiran!”. 24. // sang dyah angewani .............l/ nulya mêngkêr dennya linggih/ Rahadyan Gondakusuma/ sumêdhot gêtun ing galih/ mangusap jaja kanti/ majêng kêdhik dennya linggih(u)/ Rahadyan Gondakusuma(+1)/ saya kabyataning brongta(i)/ ningali kusuma dewi/ agumêtêr kaya ge anubruk kang(-1)// (+1) Sang putri terlihat tidak suka. Ia pun mengubah posisi duduknya membelakangi Gandakusuma. Raden Gandakusuma menyesal dan kecewa dalam hatinya.Diusaplah dadanya. Ia kemudian memajukan posisi duduknya. Raden Gandakusuma semakin dilanda asmara melihat sang dewi. Bergetar rasa hatinya bagai ingin segera menubruknya. 25. // sru mênggah tansah angampah/ manis sêpdanya minta sih/ nah angger kang sawang rêtna/ musthikane jinêmwangi/ kang ngasihi kaswasih/ pun dasih lêpating atur/ den agêng kang pangaksama(+1)/ wit kuwur tyas ingkang dasih/ wungu saking pralaya sosrah ing sabda// Ia pun mengatur deru napasnya. Dengan lembut berkatalah ia, “Wahai putri cantik, permata peraduan yang penuh kasih, hambamu telah salah berucap, maka maafkanlah aku. Karena aku merasa sangat bingung karena baru saja hidup kembali setelah mati,
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
78
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 26. // dadya matur tan sayogya/ pun dasih srah pati urip/ punapa den walêsêna/ mring Gusti dewaning murti/ kang nguripakên pati/ tan lyan prasêtyaning kalbu/kang abdi ngestupada/ anjalmaa kaping sakêthi(+1)/ tinulusna sinobat sinaudara// sehingga berkata-kata yang tak sepatutnya. Hamba memasrahkan hidup dan mati, balaslah saja wahai tuanku dewata yang telah menghidupkan yang mati. Tak lain hanya janji dalam hatiku, hamba akan mengabdikan diri. Meski kau menjelma hingga seratus ribu kali, semoga kita akan selalu menjadi teman dan saudara sejati, 27. // mring Nonah lidêr sing swarga/ mangranupada pun dasih/ lêbura den kadikisma/ sumawiteng jinêmwangi/ sintên tuhuning Gusti/ ingkang sinambating arum/ dyah Ratu Sarirasa/ mirsa Dyan nêsêg alinggih/ maras ing tyas nêbih ngajêngkên Rahadyan// aku dan nona sang bintang dari surga. Aku akan menghamba meski harus lebur dengan tanah, akan selalu mengabdi di peraduan. Wahai siapakah gerangan nama tuanku?”. Ratu Sarirasa yang melihat Raden Gandakusuma duduk semakin dekat merasa khawatir, ia pun menjauhi Raden Gandakasuma. 28. // watawis wontên sacêng(54v)kal/ ciptaning galih Sang Dewi/ wong iki nora pêrsaja/ kadhêkêse anêmêni/ mangkara graseng dhiri(?)/ kudu gege mangsanipun/ alon dennya ngandika/ sira yen tambuh mring mami/ ingsun ingkang ngadhaton têlêng mandaya// Ketika jarak di antara mereka telah mencapai hampir satu jengkal, berkatalah sang dewi dalam hatinya, “Orang ini tidaklah jujur. Mendesak duduk sedemikian rupa. Seperti orang keburu nafsu”. Pelan sang putri berkata, “Jika kau tak tahu (tentang) aku, aku berkerajaan di dasar samudra. 29. // aran sang dyah Sarirasa/ trêrate maniking warih/ dudu jim pri prayangan(-1)/ dudu manungsa kang jinis/ ya dudu widadari/
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
79
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts yêkti Pramesthining ranu/ saestu anjayengsam/ sangking kodrating Yang Widi/ praptaningsun tutulung sabênêrira// Namaku Sarirasa, teratai permata samudra. Aku bukan jin (atau) peri perayangan. Aku bukan (berasal dari) jenis manusia, bukan pula bidadari. Aku adalah yang termulia di air, ratu yang berkuasa atas samudra atas perkenan Tuhan. Kedatanganku menolong(mu) sesungguhnya. 30. // nora karya karsanira/ solahe têka mêdeni/ kaya kêlawasên dhudha/ sun dudu wong sundêl anjing/ wawaton wurung mêsthi/ kudu gege mangsanipun/ karsa suwiteng tilam/ durung kasêja ing ati/ ingsun gêlêm yen têpung sanak kewala// bukan kemudian untuk (memuaskan) kehendakmu. Tingkahmu menyeramkan, seperti terlalu lama menjadi duda. Aku bukan perempuan sundal. Terburu-buru sekali sampai mengatakan ingin menghamba di peraduan. Ketahuilah, belum menjadi keinginanku. Aku mau jika hanya berteman”. 31. // Rahadyan Gondakusuma/ kumênyut raosing galih/ mirsa sêbdanira sang dyah/ mênggah nahênakên brangti/ namun wêdaneng liring/ alon sabdanira arum/ angger kalingga murda/ pasiyan andika Gusti/ kang ngapuntên lêpat sudi ngakênsobat// Raden Gandakusuma berdebar hatinya mendengar sabda sang putri. Ia menahan rasa asmaranya. Ditutupi dengan lirikan mata. Ia pun berkata pelan, “(Ku)junjung tinggi tanda kasih darimu, tuanku, yang (telah) memaafkan kesalahanku dan sudi mengaku sahabat (kepadaku), 32. // ulun kang dadi taruna/ andika sêpuh priyogi/ nanging paminta hamba(-1)/ ywa taha-taha ing galih/ hamba lagya kaswasih/ sotahna rukêting tanduk/ kenging ta magêpokan ka(55r)nthiya//o// aku menjadi yang muda, kau yang tua. Hanya saja permintaan hamba, janganlah sungkan-sungkan untuk berdekatan denganku sebagai pelipur sepi. Jika sampai aku berharap lebih (untuk berdampingan denganmu), biarlah aku dihukum oleh orang-orang di pasar. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
80
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH X === KINANTHI === 1. //o// Yen nêjaa purun-purun/ gumampil angumbar budi/ yen dede karsa andika/ sinambêra ing bok iyik/ sinarapa angganganggang/ sêmana Sang Prabu Dewi// “Jika sampai aku memperturutkan hawa nafsuku tanpa ada perkenanmu, semoga aku tersambar (?) dan dihina, (serta) dimangsa oleh laba-laba”. Prabu Dewi, 2. // saya kabyataning wuyung/ nanging sru sabiling galih/ wau dhatêng yayah rena/ miwah dhumatêng kang rayi/ suwe wit kalimput ing tyas/ brongta mring Sang Prabu Dewi// kian iba hatinya. Namun, ia menahan perasaannya. (Raden Gandakusuma) yang semula teringat akan ayah ibu dan adiknya, tertutup oleh ketertarikannya pada Sang Prabu Dewi. 3. // dhasar(?) mêmpêng wancenipun/ manggih wanodya linuwih/ kapalang rungsiting tindak/ tansah ngangkah-angkah galih/ namun ing tyas parisabda/ ing prana nora nyanani// “Memang sudah waktunya, aku bertemu seorang perempuan yang sangat cantik”. Tetapi terhalang oleh kerumitan tindak yang harus ditaati meski hasrat menggebu, semuanya harus disamarkan. 4. // ririh majêng dennya lungguh/ kathah kang kinarya sandi/ antawis sapanggayuhan/ Radyan minta ganten wangi/ sang rêtna datan nglagewa/ kang ganten wus den ulungi// Perlahan ia memajukan posisi duduknya. Segala maksud hati disamarkan. Tak berapa lama, sang raden meminta sirih wangi. Sang putri tidak keberatan, sirih pun diberikan. 5. // saya bantahan ing kalbu/ wau Pangeran Dipati/ astanya sang dyah cinandhak/ rajah den iling-ilingi/ dangu-dangu gayuh madya/ mangrangsang dyah tangkis weni// Hati sang Pangeran Adipati semakin meronta. Tangan sang putri diraihnya. Telapak tangannya diamati dengan seksama. Lama-
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
81
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kelamaan ia mulai berani menggerakkan tangannya menyentuh bagian tengah. Sang putri menangkisnya. 6. // gya mêjang astaning kakung/ sarya jumênêng sang Dewi/ prodong-prodong nulya kesah/ sabdanira esmu runtik/ lah iku tingkah wong apa/ ujare kadang sayêkti// Digebahnya tangan Gandakusuma. Sambil berdiri, bergegas sang dewi pergi. Dengan marah ia berkata, “Tingkah orang macam apa ini?! Katamu tadi saudara sejati! 7. // lah kariya wong bêlubut/ ingsun mulih dhasar tasik/ sang rêtna agya lumampah/ sang Rajaputra nututi/ esmu gêgêtun ing driya/ mênggah-mênggah nahên brangti// Sudahlah! Tinggalah kau orang tak tahu malu! Aku akan kembali ke dasar samudra!”. Sang putri pun segera berjalan. Sang putra raja mengikuti dari belakang dengan perasaan menyesal, tersengal-sengal menahan gelegak asmaranya. 8. // ngasih-asih sabdanya rum/ nah angger kang sawang sasi/ den agêng ing pangaksama/ wit kalajuk tindaking dasih(+1)/ kalamun malih-maliha/ suka ruji(56v)tên lir sari(?)// Dengan mengiba ia berkata halus, “Duhai, sayang bagai rembulan. Ampunilah aku atas kekurangajaran tindakanku. Jika terjadi lagi seperti ini, aku rela dihancurleburkan. 9. // sun labêta mirahingsun/ tulusa .................. ing kaswasih/ yen andika tulus mukswa/ yêkti ngong nêmahi lalis/ sang dyah esmu wlas ing driya/ kendêl denira lumaris// Aku rela berkorban untukmu, permataku. Jika Paduka benar-benar pergi, matilah aku”. Sang putri merasa trenyuh dalam hatinya. Ia pun menghentikan langkahnya. 10. // manoleh sang kusuma yu/ sarêng paguting pangeksi/ sang kalih tan sajaduka(?)/ sang dyah angandika manis/ lah iya Gondakusuma/ aja cidreng denira ngling//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
82
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang putri menoleh. Saat pandangan mereka beradu, keduanya pun cair. Sang putri berkata pelan, “Baiklah, Gandakusuma. Tapi, jangan lagi kau ingkari janjimu. 11. // kasakêna wakingsun(-1)/ durung kacêtha ing ati/ kêjaba mrih saudara/ sakarêpmu sun turuti/ yen sira kapengin krama/ sun kinupaya dyah adi// Sesungguhnya aku belum ada ketetapan hati selain sebatas persaudaraan. Semua maumu akan kuturuti. Jika kau berkeinginan untuk menikah, akan kuupayakan perempuan yang cantik. 12. // aja nrang baya apupuh/ mêsthi manira labuhi/ mung aweta dadi kadang/ Rajaputra sarêng myarsi/ kumênyut mathêkêl ing tyas/ ngênglêng kapirangubrangti// Kau akan kuperjuangkan selama kau tidak bertindak kurangajar dan tetap berlaku sebagai saudara”. Saat sang pangeran mendengar perkataan Sarirasa, dalam hatinya ia merasa geram bercampur heran dan sedih. 13. // rujitene tyas sinamun/ alon sabdanira manis/ pasiyan andika têdha/ Bêndara dhatêng ing mami/ dadosa patah kewala/ nêja tulus sobat baik// Namun kehancuran rasanya disamarkan. Perlahan ia berkata, “Kumohon, aku bisa menjadi pengiring saja bagimu. Aku menginginkan menjalin persahabatan baik. 14. // sukalilana wong ayu/ ing têmbe lamun akrami/ dados pangiring kewala/ lair saos jawi samir/ Gusti antuka satriya/ kang bagus baut ing rêsmi// Aku rela, kelak jika Paduka menikah, akulah yang akan menjadi pengiring. Lahir batin aku berdoa semoga Paduka beroleh jodoh seorang ksatria tampan yang pandai bercinta. 15. // tan nêja kramaa ingsun/ yen andika dereng krami/ taunana windonana/ ingsun tan nêja akrami/ mirah ing saparanira/ rama ibu tan tinolih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
83
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Aku tak mau menikah jika Paduka belum menikah, bertahun-tahun atau berwindu-windu sekalipun aku tak hendak menikah. Aku turut kemanapun kau pergi. Tak kupikirkan ayah dan ibu, 16. // arsa sih dika wong ayu/ dhingin nguripakên pati/ kapindho ingakên kadang/ prasobat sudara wedi/ punapa winalêsêna/ tan lyan srah yuswaning urip// yang kuharapkan hanya belas kasih darimu yang telah menghidupkan aku dari kematian dan sudi mengaku saudara sejati denganku. Aku tak mampu membalas apapun selain menyerahkan hidup dan matiku. 17. (57r)// têmbe yen krama wong ayu/ ywa lali marang pun abdi/ sokur benjang yen kapanggya/ manira ingkang maesi/ mesêm sang dyah Sarirasa/ alon angandika manis// Kelak jika kau menikah wahai cantik, janganlah kau lupa pada abdimu ini. Syukur jika pada saat itu kita bertemu, aku yang akan meriasmu”. Sarirasa tersenyum dan berkata, 18. // apa têmên wong abagus/ alali mring ibu sori/ mung anut saparanira/ suwawi sami lumaris/ yata pra samya lumampah/ munggeng ngarsa Nata Dewi// “Benarkah itu, wahai tampan? Kau bisa melupakanmu ibumu sang permaisuri dan hanya mengikuti kemana aku pergi. Jika demikian, mari kita pergi”. Mereka berdua pun mulai berjalan dengan sang dewi berjalan di muka. 19. // Dyan Tambangraga neng pungkur/ wau Sang Narendrasiwi/ ing tyas tan kêna ingampah/ ningali kang mendha Ratih/ kang dadya wuri ing ngarsa/ kêng pocong maya rêspati// Raden Tambangraga berjalan di belakang. Selama perjalanan, ia benar-benar tak mampu menahan hasratnya memandang sang putri yang bagai Dewi Ratih. Apa yang menjadi fokus pandangannya hanyalah bagian belakang sang putri yang tampak indah terbayang.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
84
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 20. // nêmpuh byat Sang Rajasunu/ sang dyah rinangkul sing wuri/ ingras tangkis kiswanira/ arsa pinondhong sang putri/ sru mêjang astaning priya/ agya mêsad ing wiyati// Sang putra mahkota nekad. Sang putri dipeluknya dari belakang, namun dengan keras ditangkis. Tak cukup sampai di situ, ia ingin menggendong sang putri. Belum sampai berhasil, sang putri segera melesat ke langit. 21. // gya dhawah Sang Narpasunu/ ing kisma sangêt tan eling/ sang dyah kang mêsat gagana/ sakêdhap supe sang pêkik/ ketang runtike wardaya/ arsa kundur ing ujwadi// Sang putra mahkota jatuh terpental ke tanah dengan keras hingga tak sadarkan diri. Sedangkan sang putri yang telah berada di angkasa untuk sesaat melupakan Gandakusuma. Dilibat kemarahan, ia memutuskan untuk kembali ke tempatnya. 22. // prapta pasanggrahanipun/ pan cêngkramanya Sang Dewi/ dalêmira kang sanyata/ ingran guwa Sirolahi/ rawuh banjang pamêlêngan/ api parangu Sang Dewi// Sampailah sang dewi di pesanggrahannya, dalam kediamannya yang sejati bernama Gua Sirolahi. Sampai di tempat meditasinya, berkuranglah kemarahannya. 23. // engêt kang kantaka kantun/ wau Pangeran Dipati/ mangkana esthining driya/ kaya paran ingkang keri/ si jênad Gondakusuma/ yen sun rasa awak mami// Teringatlah ia pada seseorang yang ia tinggalkan dalam keadaan tak sadarkan diri, Pangeran Adipati. Dalam hati ia berkata, “Bagaimanakah keadaan Gandakusuma yang kutinggalkan? Jika kupikirkan, 24. // kêtanggungan mrih rahayu/ rada niaya sathithik/ mendah solahe sun tilar/ bok ya sun sirêpe dhingin/ brangtane marang manira/ sang dyah nulya wangsul malih// aku agak menyiksanya. Apakah yang akan ia perbuat jika kutinggalkan? Baik akan kucoba untuk mengurangi rasa ketertarikannya padaku”. Sang putri pun segera kembali. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
85
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 25. // Sang Rajaputra wus wungu/ pungun-pungun Rajasiwi/ kaga(58v)gas kasmaranira/ gandrung-gandrung brongta kingkin/ lawan(?) dyah Sarining rasa/ pinudya gandrung sinandhing// Sang putra mahkota telah kembali sadar dan tertegunlah ia. Larut dalam rasa kasmaran. Terbayang cintanya pada Sarirasa yang menjadi pujaan hatinya yang ia harap dapat bersanding, 26. // jumênêng sang among gandrung/ amimir kunca rêspati/ barang pinindha sang rêtna/ Sarining rasa Pramesthi/ wontên pêksi mencok ing pang/ brêkutut ungêlnya asri// berdiri dengan dirinya yang tengah dilanda cinta sambil memegang ujung kain kampuh yang indah. Segala hal dilihatnya bagai sang putri Sarirasa. Suatu saat, ada seekor burung perkutut yang hinggap di dahan yang bersuara merdu. 27. // kaget sang asmara gandrung/ ginalih sang kusuma di/ nguwuh-uwuh kang sarira/ sêksana dipun parani/ rinungrum riniyêmbada/ sabdanira ngasih-asih// Terkejutlah ia. Di pikirannya, burung itu adalah sang putri impian. Ia pun berusaha memanggil burung itu sambil didekatinya. Setelah dekat, dirayunyalah dengan kata-kata manis berbalut cinta mengiba-iba. 28. // nah angger kang sawang gandrung/ amung manira mas Gusti/ paran dasih kadukan(-1)/ sineba nora nglanggati/ suwawi kawula êmban/ dadya pamulanging pati// “Duhai putri yang kucintai, sesungguhnya hanya engkaulah tuanku. Mengapakah kau marah pada hambamu hingga tak mau kudekati? Marilah kugendong sebagai penawar ajal, 29. // sunga usadaning gandrung/ wurung mati sida dlêming/ yen tan tulus sih andika/ kaniaya wong akuning/ aweh lara tan palastra/ Radyan duk prapta soring wit// berilah aku obat bagi cintaku. Sesungguhnya tiada aku akan mati dan hanya terus akan meracau jika tak kudapat cinta darimu. Mengapa kau tega duhai manis, memberi sakit namun tak sampai mati?”. Ketika sang raden telah sampai di bawah pohon, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
86
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 30. // kang pêksi brêkutut mabur/ Radyan engêt lamun pêksi/ yata sang dyah Sarirasa/ wus prapta ngarsa sang pêkik/ nanging matak panglemunan/ sang rêtna datan kaeksi// burung perkutut itu terbang, dan seketika sadarlah ia bahwa yang ia rayu tadi hanyalah seekor burung. Tetapi sesungguhnya Sarirasa telah berada dihadapannya, hanya saja ia menggunakan ajian menghilangkan wujud hingga ia tak terlihat. 31. // mung gandanira ingkang rum/ Rahadyan kagyat kang galih/ saya kagagas ing brongta/ gumyur murcitaning galih/ sinawang saya kagiwang/ kumarêntêg angranuhi// Hanya harumnya saja yang dapat tercium. Gandakusuma terkejut dalam hatinya. Cintanya semakin menjadi, bergelora dalam kalbunya. 32. // mawang-mawang tawang suwung/ sang dyah tan ana kaeksi/ myat ing wuri kering kanan/ tan katingal sang rêtna di/ putêg tyase Narpaputra/ sabdanya amêlas asih// Dilihatnya langit, kosong saja. Tak terlihat sang putri ada di sana. Dilihatnya ke belakang, ke kiri, dan ke kanan juga tak terlihat keberadaan sang putri. Dalam kekalutan hati, Sang Putra Mahkota pun berkata iba, 33. // lah katona mirahingsun/ asunga usadaning gring/ wadung pari sira Nimas/ kaniaya sun arani/ anglalaga wong abrongta/ (59r)tan tulus sihing kaswasih// “Perlihatkanlah dirimu, cintaku. Berilah aku penawar bagi sakitku. Bagai katapantun, wadung pari, sungguh tega duhai kau dinda. Menganiaya orang yang tengah dimabuk cinta. Tiada tulus dalam mengasihi (aku) yang berduka karena cinta. 34. // wulung wido mongsa batur/ mati kalap ing wong kuning/ kalpika sinêsêr sotya/ tan wêlas wong kuntrang-kantring/ kukus gunung kadhakêna/ yêkti sun ginti(?) ing wuri//o// Bagai burung bido yang memangsa temannya, aku mati karenamu duhai sang putri berkulit kuning. Bagai cincin bermata intan, tidak www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
87
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kasihankah kau padaku yang terlantar karenamu? Laksana kepulan asap dari gunung, sesungguhnya akan kutunggu (?) kelak. PUPUH XI === PANGKUR === 1. //o// Yata kang gonda wus sirna/ nulya wontên ditya kakalih prapti/ neng ngarsanira sang bagus/ aran pun Mamangdarba/ kang satunggal Mamangmurka wastanipun/ gagalak jatha agimbal/ reyap-reyap gigilani// Alkisah, bau harum telah lenyap. Bersama dengan hilangnya bau harum itu, muncullah dua raksasa di hadapan sang pemuda tampan. Kedua raksasa itu bernama Mamangdarba dan Mamangmurka. Rambut mereka gimbal, tampak seram sekaligus menjijikkan. 2. // praptanya ngrik gora godha/ ngampar kisma nautnyaku(?) anjungkir/ gya nubruk sang Rajasunu/ kaasta siji sowang/ kinakêmah Dyan Gondakêsuma pêngkuh/ tan gigrik wulu salêmbar/ ingkang kacipta ing galih// Kedua raksasa itu datang dengan bersuara besar dan bertingkah menakutkan. Menyambar ke tanah dan kemudian berjungkir lalu menubruk sang putra mahkota. Raden Gandakusuma dikunyah kemudian dimuntahkan kembali. Namun Raden Gandakusuma tetap bertahan. Tak takut sedikitpun. Dalam hati hanya satu yang dipikirkannya, 3. // amung sang dyah Sarirasa/ sabdanira angger kang sawang silah/ mring ngêndi paranipun(-1)/ gandane wus tan ana/ iki ana ditya nubruk marang ingsun/ wuwuha buta salêksa/ yêkti ingsun tan gumingsir// tak lain Dewi Sarirasa. Ia pun berkata, “Duhai kasih, kemanakah kau pergi? Mengapa harummu tak lagi tercium? Sekarang ini diriku diterjang oleh raksasa. Meski ada sepuluhribu raksasa lagi menyerangku, aku tak akan lari. 4. // yen durung pamor asmara/ mas mirahe kumalaning jaladri/ suka dadi dhêgmunamun/ nulya sêparanira/ yata ingkang yêksa www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
88
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sirna kalihipun/ gya wontên wanodya prapta/ sajuga ingkang wawangi// Aku akan tetap di sini sampai aku dapat memuaskan asmaraku padamu, emas intan permata samudra. Aku rela menjadi ombak getar hawa yang dekat dengan tanah yang kepanasan, kemanapun kau pergi”. Tiba-tiba hilanglah kedua raksasa dan muncul seorang perempuan yang bernama, 5. // sang rêtna Dewi Wêgagar/ warna endah gandha pasêmon lantip/ nging sabda kapara ngayun/ sarêng ............. ngujiwat/ masang ulat liring galak dhasar bêsus/ sumêndhe sabda lir kilang/ heh lae Pangran Dipati// Dewi Wegagar. Ia sangat cantik dan beraroma tubuh harum. Wajahnya menyiratkan ketajaman pikirannya. Ia melirik, memasang ekspresi galak melalui lirikan matanya dengan lihai. Ia pun berkata manis, “Wahai, Pangeran Adipati. 6. // hamba wlas mring Jêng Panduka/ kamibrongta tan kêpadhaning kapti/ anganti wong datan purun/ kusuma Sarirasa/ (60v)yen sêmbada ulun ngladosi sakayun/ kawula mongsa kantuna/ lan Sarirasa Pramesthi// Sesugguhnya hamba merasa iba melihat keadaan Paduka. Tergilagila karena cinta yang tak berbalas, menantikan orang yang tak menginginkanmu, Sarirasa. Jika memang Paduka mau, perkenankan aku melayani semua kehendakmu. Tak mungkin aku kalah dibandingkan dengan Ratu Dewi Sarirasa”. 7. // Rajaputra tan nglagewa/ dyah Wêgagar mesêm mawinor dêmling/ dhasar angkuh tuwaningsun/ sinaran nora nyapa/ datan ngliring nora nyapa nora sêgu/kaya kurnel adhedhêgan/ angkuhe kêpati-pati// Sang putra mahkota terlihat tidak memperdulikan kehadiran Dewi Wegagar. Dewi Wegagar pun tersenyum sambil berkata lantang, “Dasar, sombong sekali tuanku ini. Kusapa tak sedikitpun ia membalas, apalagi melirik padaku. Seperti seorang kolonel yang didekati untuk sebuah maksud, keangkuhannya tak ada tanding”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
89
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 8. // sang dyah kaku manahira/ Radyan Putra mêngkuh datan kakimir/ manglendhot mring sang binagus/ bunggun-bunggun kang asta/ Radyan Gondakusuma sêbdanya rum(-1)/ sira anêja punapa/ yêkti sun nora nglanggati// Sang dewi merasa segan karena sang putra mahkota tiada bereaksi sedikitpun. Ia pun mulai menyandarkan dirinya penuh manja pada Gandakusuma sambil tangannya meraba-raba. Raden Gandakusuma berkata, “Apapun yang kau kehendaki, sesungguhnya aku tak akan meladenimu. 9. // wuwuha sakêthi kênya/ ingkang endah ingsun datan kagimir/ liyane maju janingsun/ bak ayu Sarirasa/ dyah Wêgagar pêgêl raosireng kalbu/ kang godha malah kagodha/ wus sirna sang kusuma di// Meski ada seratusribu gadis yang cantik rupawan, tak akan aku tergoda selain dengan pujaanku, Kanda Dewi Sarirasa”. Dewi Wegagar merasa putus asa. Yang menggoda malah menjadi tergoda sendiri. Ia pun sirna dari hadapan (Gandakusuma). 10. // sigra sang dyah Sarirasa/ marêpêki dhatêng Sang Narpasiwi/ kêlangkung wêlas andulu/ matêg montra pamawas/ ing asmara mrih sirêp ing brangtanipun/ dhatêng ing sariranira/ sarwi ngatingal Sang Dewi// Dewi Sarirasa segera mendekati sang putra mahkota. Ia sangat kasihan melihat keadaan (Gandakusuma). Ia pun membaca mantra untuk meredakan gelora asmara Gandakusuma terhadap dirinya, sambil memperlihatkan diri. 11. // Rahadyan Gondakusuma/ duk katingal sang dyah prapta ing ngarsi/ lir pinêpês karsanipun/ engêt maos istipar/ kang kaetang mung trêsnaning mring sang ayu/ dera tulung kawlas arsa/ alon sabdanira manis// Ketika Raden Gandakusuma melihat kedatangan sang dewi dihadapannya, ia merasa bagai diredakan badai dalam hatinya. Ia pun segera sadar dan membaca istighfar. Yang masih tertinggal kini hanyalah rasa kasihnya pada sang dewi. Ia pun berkata pelan, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
90
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 12. // nah angger dika na prapta/ kaniaya marang ing awak mami/ meh lena pinangan diyu/ yen lêpat mati ngarang/ mung andika kang bok têlênging kalbu/ malih ana estri prapta/ dyah Wêgagar (61r)kang wêwangi// “Duhai kasih akhirnya kau datang. Tega benar kau pada diriku. Hampir saja aku mati dimangsa oleh raksasa. Hanya dirimu Kanda Dewi yang menjadi pemikiranku. Selanjutnya ada seorang gadis datang mengaku bernama Wegagar. 13. // mrih lipur brongta kawula/ nanging angger dasih nora gumingsir/ mung andika kang kaetung/ kumanthil sir kasmaya/ dene ika ing nala dereng lumuntur/ nimbangi tyas hamba brongta/ kawula tansah ing kapti// Ia datang untuk melipur derita cintaku. Namun, percayalah kasih, tak sedikitpun aku tergoda. Hanya dirimulah yang menjadi pujaanku. Meski hingga kini belum tergugah pernah hatimu untuk menyambut cinta dariku, aku tetap akan setia. 14. // tan nêdya sulayeng karsa/ mung aweta amawang(?) andika Gusti/ ing awal myang akiripun/ tulusa lengket kamrat/ nêdya nyadur ing sih andika wong ayu/ kênaa sun arsa-arsa/ ing têmbe luntura kang sih// Aku tak akan ingkar. Hanya semoga kita bisa terus bersama, dari awal hingga akhir terus bersama tak terpisahkan. Dan, perkenankan aku berharap, semoga ada saat akhirnya kelak kau bisa mencintaiku. 15. // ing mangke darah manira/ sarehira kang bok purun lumiring/ sang dyah angandika arum/ yayi bênêr karsanta/ sun tutulung ing lena tumêkeng lampus/ tan lyan mung mrih saudaran/ ing awal tumêkeng akir// Saat ini izinkan aku untuk mengikutimu kemanapun kau ingin pergi, Kanda Dewi”. Sang dewi menjawab pelan, “Dinda, semoga semua yang kau katakan kali ini benar adanya. Aku menolongmu hidup kembali dari kematian, tak lain hanya mengharap persaudaraan abadi, di awal hingga akhir. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
91
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 16. // dene luntur sih manira/ dêrma bae atas karsane Widi/ duk myarsa Jêng Rajasunu/ ing tyas marwata suta/ sang kusuma malih angandika arum/ yen sirarsa nuli krama/ kêpengin asmareng estri// Sedangkan, (tentang saat kelak) aku (bisa) mencintaimu, mari kita serahkan saja pada kehendak Tuhan”. Sang putra mahkota sangat gembira hatinya (mendengar perkataan sang dewi). Sang dewi kemudian berkata lagi, “Jika kau ingin segera menikah dan merasakan asmara pada perempuan, 17. // ulun darbe pêrsanakan/ putri endah tur atmajeng narpati/ Raja Bahdiman kang sunu/ prajane ing Badiman/ wus akrama nanging dereng atut-atut/ ngunidennya palakrama/ kapêksa jrih ing sudarmi// aku memiliki seorang kerabat, seorang putri yang sangat cantik dan merupakan anak dari seorang raja bernama Raja Bahdiman dari negara Badiman. Ia sudah menikah, tapi belum juga bisa rukun, karena pernikahannya dahulu (dilatar belakangi oleh) keterpaksaan karena takut pada ayahnya. 18. // dhaup Prabu Dasaboja/ ratu kopar nagrinya Kondhabumi/ purwane sang dyah kacakup/ ramanya kasor ing prang/ narendra ing Kondhabumi(u) (-4)// (-2) Ia bersuamikan Prabu Dasaboja, seorang raja kafir dari negara Kandhabumi. Dahulu, ia berhasil menikah dengan sang putri karena ayah sang putri ia kalahkan dalam sebuah peperangan. Raja Kandhabumi, 19. // gêng gagah dêdêg gung sarat/ kalih atus êgas lan pitung desi/ luhurnya Sri (62v)Dasabahu/ ya sêkti mondraguna/ ing sêmangke Sariraga sang rêtna yu/ tansah kinunjara waja/ aneng nagri Kondhabumi// bertubuh besar, gagah, dan tegap. Tingginya mencapai duaratus meter dan tujuh desi(meter). Sri Dasabahu juga seseorang yang sangat sakti. Saat ini Dewi Sariraga tengah berada di dalam sebuah penjara berterali baja di negara Kandhabumi. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
92
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 20. // de sangêt lênggananira/ angladeni marang Sri Narapati/ pinrih lunture sihipun/ nging sang dyah lalu pêjah/ tansah musthi ptrêm24 ing sadinanipun/ yen angantya rinodaa/ mêsthi sang dyah tuwêg ragi// Ia ditawan karena teramat enggan meladeni sang raja. Sang dewi lebih memilih mati. Setiap saat ia telah siaga dengan keris kecil terhunus, jika ia dipaksa tentunya ia akan membunuh dirinya sendiri. 21. // niku yayi Tambangraga/ aprayoga lamun kinarya rabi/ manira sanggup mandung(-1)/ najan kawênangana/ Dasaboja sun tan ulap tandhing pupuh/ mesêm Dyan Gondakusuma/ sarwi sabdanira manis// Dialah, dinda Tambangraga, yang pantas kau jadikan istri hanya jika kau sanggup merampasnya. Meski seandainya nanti Dasaboja tahu, aku tak akan takut untuk menandinginya”. Raden Gandakusuma tersenyum seraya berkata lembut, 22. // kawula sumanggeng karsa/ sampun ingkang tinuduhkên mrih bêcik/ najan têkeng lara lampus/ manira tan suminggah/ namung ngungun têka dadak luruluru/ tur manrang bayaning kopar/ yen sisip tan wurung jurit// “Aku menyerahkan segala apapun yang menjadi kehendakmu. Jangankan ditunjuk untuk sesuatu yang baik bagiku, meski sampai sakit dan mati sekalipun aku tak akan menolak. Hanya saja aku bingung, untuk apa kita sampai mencari-cari dengan resiko menghadapi negara kafir? Bila kita salah bertindak, bukan sesuatu yang tidak mungkin akan terjadi perang. 23. // ewa samantên sumongga/ ulun nrima yen namung dadya warnin/ reh sanes estrining kalbu/ ing tyas dereng narima/ lamun dede Nonah sing rat pêni agung/ lidêr saking Bahrulkayat/ kang wêgig nguripkên pati// Namun, bagaimanapun aku hanya menurut saja. Aku menerima jika hanya untuk sementara, karena ia bukanlah perempuan yang ada dalam hatiku. Hanya nonalah, bintang dari Bahrulkayat yang telah menghidupkan aku dari kematian”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
93
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 24. // mesêm sang dyah Sarirasa/ sêbdanya rum bosên kang para pikir/ lah dawêg samya lumaku/ dhatêng Kondhabuwana/ mêdal jumantara dimen gêlêlis rawuh(+1)/ andika gagondhelan(-1)/ den kêncêng mring udhêt mami// Dewi Sarirasa tersenyum dan berkata, “Sudahlah, aku bosan dengan kata-katamu. Mari kita mulai berangkat ke Kandhabuwana. Agar cepat sampai, kita akan melalui jalur udara. Kau berpeganganlah erat pada sabukku. 25. // ngong wangêni salandheyan/ aja kongsi cêlak kêlawan mami/ lan têrêmna netranipun/ dêrapon aywa maras/ Rajaputra sakarsa(63r)ne dyah miturut/ gya cêpêngan udhêtira/ sang rêtna mêsat wiyadi// Kubatasi jarak kita sepanjang satu tombak, jangan terlalu dekat denganku dan pejamkan matamu agar kau tidak merasa takut. Sang putra mahkota mengiyakan perkataan sang dewi. Ia pun segera memegangi sabuk sang dewi, dan melesatlah mereka ke angkasa. 26. // cumlorot lir pracalita/ Rajaputra esmu maras ing galih/ dhasar kabyataning wuyung/ ngikal udhêt anyêlak/ kiring kêdhik gayuh pocongnya sang ayu/ kagetSang Prabu Wanodya/ sabdanira esmu runtik// Mereka terbang bagai kilat menyambar. Sang putra mahkota takut dalam hatinya, tapi dasar ia tak bisa menahan hasrat cintanya, ia pun sengaja memelintir sabuk hingga ia berada di sebelah kiri dan menyentuh pantat sang dewi. Sang Raja Dewi terkejut dan berkata gusar, 27. // lah ta iki arêp apa/ garêmêtan enggal wêwêkas mami/ sun tibakna kisma ajur/Radyan mangsuli sabda/ nah ing angger sawêk maras atiningsun/ bilih pêdhot wastranira/ ywa têbih nyandhak Sang Dewi// “Mau apa lagi, kau? Gerayang-gerayang. Tadi sudah kukatakan peraturanku. Awas saja, kalau kau berani, kujatuhkan kau ke bawah sampai hancur!”. Raden menjawab, “Aku takut kainmu robek. Karena itu aku memegangmu, Sang Dewi”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
94
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 28. // mesêm sang dyah Sarirasa/ dene ngilang-ngalangakên kasêktin/ ginendholan wong sewu(-1)/ yêkti mongsa pêdhota/ lah ta mara têbiha sira wong bagus/ marasmarase kang manah/ manawa anggêpok wêntis// Sang Dewi Sarirasa tersenyum. “Remeh sekali kau memandang kesaktianku. Meski diganduli seribu orangpun tak akan mungkin ia robek. Sudahlah, menjauhlah kau tampan”. Sang dewi merasa khawatir jika Gandakusuma menyentuh pahanya. 29. // Rahadyan Gondakusuma/ tan lênggana wangsul pêrnahnya malih(-1)/ yata tindaknya sang ayu/ wus ngungkuli sêma[na] (-1)/ nagri Kondhabuwana sigra kaniyup/ anjujug pêrnah kunjaran/ aneng pungkurane puri// Raden Gandakusuma menurut dan kembali ketempatnya semula. Alkisah, mereka telah berada di atas negara Kandhabuwana. Segeralah mereka mendarat di penjara yang terletak di belakang istana. 30. // nglingkên putra ing Badiman/ kang kaswarsa aneng kunjara wêsi/ laminya wus tigang tengsu/ tanpa dhahar myang nendra/ anglêntrih sayembah jwala manglayung(-1)/ kadya prada sinêmpal/ sangsaya anggawe brangti// Diceritakanlah Putri Badiman yang menderita di balik terali penjara selama tiga bulan, tanpa makan dan tidur. Keadaannya sangat lemah, cahayanya pun redup bagai prada diserkah, kian membuat gila asmara. 31. // sing sangêt jrih atini(64v)ra/ sru nira jrih Nata ing Kondhabumi/ yêkti pinilaur lampus/ yen ngantya cinêngkraman/ siyang ratri tansah karuna sang ayu/ kusuma yu Sariraga/ mêntas supêna ing latri// Hatinya demikian takut pada Raja Kandhabumi. Ia lebih memilih untuk mati jika sampai ia disentuh. Siang dan malam ia hanya menangis. Alkisah, tadi malam, Dewi Sariraga baru saja bermimpi. 32. // lamine lagya punika/ angsal nendra supênanya Sang Dewi/ katingal laluhuripun/ ambubrah ing kunjaran/ sawêdalnya sing www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
95
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kunjaran sang dyah ayu/ pinulêt ing sarpa wêlang/ sakwungonira aguling// Kejadiannya belumlah lama. Baru kali ini sang dewi tertidur dan bermimpi. Dalam mimpinya ia melihat leluhurnya merusak penjara. Setelah ia bebas dari penjara, ia dibelit oleh seekor ular belang. Saat ia bangun dari tidurnya, 33. // asrêp raosing wardaya/ ugi wontên pitulunge Ywang Widi/ ngênglêng kalpikaning kalbu/ dene lamate sarpa/ kaya-kaya sang dyah ing grahitanipun/ tansah karuna sasambat/ ing rena yayah Sang Aji// ia merasa dingin dalam pikirannya. Dalam hati ia berpikir ada juga pertolongan dari Tuhan. Ia heran, mengapa wujudnya seperti ular. Setelah tersadar, sang dewi menangis kembali. Dalam hati ia menangis mengeluh (memanggil nama) ayah dan ibunya, raja (dan ratu), 34. // tuwin mitra sang dyah rêtna/ Prabuning dyah Sarirasa Pramesthi/ pêgat-pêgat sambatipun/ kakang bok Sarirasa/ apa ora supêna engêt maringsun/ arine nêmahi papa/ kakang bok tulunga mami// serta sahabatnya Sang Ratu Dewi Sarirasa. Dalam tangis terputusputus ratapnya, “Wahai Kanda Dewi Sarirasa, apakah tak pernah kau bermimpi ingat pada diriku? Aku sangat menderita. Kanda Dewi, tolonglah aku”. 35. // yata sang dyah Sarirasa/ lawan Rajaputra Banjarngalim(1)/ pan wus dangu rawuhipun/ aneng jawi kunjaran/ tansah ngintip saklangkung nglês galihipun/ myarsa sambatipun sang dyah/ Sarirasa manêbda ris// Dewi Sarirasa dan putra mahkota Bandaralim telah cukup lama tiba di luar penjara dan mengintip keadaan di dalam. Hati mereka merasa iba mendengar ratap tangis Dewi Sariraga. Dewi Sarirasa berkata pelan, 36. // lah ta Pangeran Dipati/ kadiparan punika ari mami/ yogya dadi uswadeng kung/ sênêng lan botênira/ Rajaputra mesêm www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
96
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sabdanira arum/ tan dar(65r)be tur kalih tiga/ ngong lampahi dadi warnin// “Duhai Pangeran Adipati, bagaimana? Itu adalah adikku, sebaiknya dialah yang kau jadikan penawar cintamu, tertarik maupun tidak”. Putra mahkota tersenyum seraya bersabda, “Aku tak ingin menyampaikan kedua dan ketiga kali, hanya saja ini kujalankan untuk sementara. 37. // sêjatine dereng lêga/ lamun dereng pamor sih lan idêlir/ komasaris mondra laut/ sang rêtna jiwita rumya(+1)/ mesêm nabda jêleh ujare wong nguthuh/ Radyan sampun binisikan/ pratingkah ngrurahing rêsmi// Sesungguhnya belumlah lega hatiku jika aku belum berpadu cinta dengan tuanku komisaris lautan”. Sang dewi berkata seraya tersenyum, “Ah, bosan benar mendengar ocehan orang yang tak tahu malu”. Sang Raden telah dibisikinya tentang bagaimana caranya berolah asmara. 38. // nulya kinen mire Radyan/ sang dyah Sariraga kagyat miyarsi/ nabdeng wong imbal pamuwus/ alon ing sabdanira/ lah ta sapa kang aneng jaba puniku/ apa Prabu Dasaboja/ age patenana mami// Raden (Gandakusuma) diperintah untuk menyingkir. Dewi Sariraga terkejut mendengar ada orang bercakap-cakap di luar. Pelan ia berkata, “Siapakah yang ada di luar itu? Apakah kau Prabu Dasaboja? Bila benar, maka segeralah kau bunuh aku! 39. // aja tansah nganiaya/ sang dyah Sarirasa nêbyesmu26 tangis/ adhuh yayi kadangingsun/ ywa sira nyalah nyana/ iya ingsun Sarirasa sadulurmu/ arsa ngudhari kaswarsa/ dyah Sariraga sarêng wrin// Jangan kau aniaya diriku!”. Dewi Sarirasa bersabda sambil agak menangis, dan ia berkata, “Duhai Dinda saudaraku. Janganlah kau salah duga, aku Sarirasa saudaramu. Aku datang untuk melepaskan dukamu”. Ketika Sariraga mendengar
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
97
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 40. // yen kang bok Sang Prabu Kênya/ saya asru nênggih [de]nira nangis(-1)/ kakang bok tan nyana ulun/ Panduka ingkang prapta/ meh tan uning arinta aderah lampus/ suwawi kang bok den enggal/ wêngakna kang gêdhong wêsi// bahwa yang datang adalah ayundanya Sang Prabu Kenya, tangisnya semakin menjadi. “Kanda Dewi, aku sama sekali tak menyangka Padukalah yang datang, hampir saja (jika) tak tahu, adikmu ini nekad mati. Mari Kanda Dewi, segeralah buka bangunan besi ini! 41. // nuli hamba inggatêna/ saking ngriki tan sotah ulun ningali(+1)/ dhumatêng pun Dasabahu/ kusuma Sarirasa/ yayi iya den rereh sareh reningsun/ aja ta sumêlang driya/ yata Sri Narendra Putri// Bawalah aku pergi dari sini. Aku sudah tak tahan lagi melihat Dasabahu!”. Sarirasa menjawab, “Baiklah, Dinda. Bersabarlah kau adikku. Jangan takut”. Sri Ratu pun. 42. // amêsu kang puja montra/ sarya ngusap wau kang ponang kunci/ gya mênga kang ponang pintu/ sang rêtna Sarirasa/ amêrpêki kang rayi sigra rinangkul/ tan pisah u(66v)lêt-ulêtan/ pêngkul pinêngkus sang kalih// segera membaca mantra sambil mengusap kunci hingga terbukalah pintunya. Segera Sang Dewi Sarirasa menghampiri adiknya dan memeluknya, lama mereka saling rangkul bagai tak lagi bisa dipisahkan. 43. // dhasar sami onêngira/ waspanya drês wau risang kakalih/ ketang trêsnanireng kalbu/ kusuma Sarirasa/ luhira drês sambatira amlas ayun/ kang bok dene ngantos lama/ arine tan den tuweni// Mereka berdua sama-sama dilibat kerinduan. Airmata mengalir deras. Demikianlah keadaan keduanya karena cinta mereka dalam kalbu. Dewi Sariraga bercucuran airmata dan mengeluh, “Duhai Kanda Dewi, mengapa lama sekali tak kau jenguk adikmu? 44. // kirang kêdhik meh palastra/ lah suwawi minggat mumpung awêngi/ bilih wrin pun Dasabahu/ sang rêtna Sarirasa/ sabdanya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
98
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts rum aja sumêlang reningsun/ najan Dasabahu prapta/ sun tan ulap tandhing jurit// Hampir saja aku mati. Marilah Kanda Dewi kita pergi selagi masih malam agar tak ketahuan Dasabahu”. Dewi Sarirasa berkata, “Kau jangan khawatir adikku, meski Dasabahu datang kemari, aku tak takut sedikitpun untuk menandinginya. 45. // manira bangêt karipan/ lawan bangêt onêng mring sira yayi/ lah ta payo padha turu/ aneng ing pasareyan/ sang dyah Sariraga sumarah ing kayun/ gya minggah ing pagulingan kocap jroning gêdhong wêsi// Aku sangat mengantuk dan sangat rindu padamu, Dinda. Mari kita tidur dahulu. Dewi Sariraga pasrah. Merekapun tidur di ranjang. Di dalam penjara besi, 46. // wontên papajanganira/ sang dyah kalih eca denira guling/ Sariraga kusuma yu/ kêpati dennya nendra/ dhasar arip sirna sumêlanging kalbu/ mring kang bok langkung pêrcaya/ kênya tan dibyasmaradi//o// di ranjang itu, kedua dewi lelap tertidur. Sariraga pulas sekali tidurnya. Hal itu disebabkan karena memang ia sangat letih dan kecemasannya telah hilang karena ia sangat menaruh kepercayaan pada ayundanya. (Sariraga) sungguh seorang gadis yang masih hijau dalam asmara. PUPUH XII === ASMARADANA === 1. //o// Sarirasa sang rêtna di/ duk wrin kang rayi wus nendra/ gya tumrun saking jinêmngron/ alon denira akesah/ panggih Sang Rajaputra/ manis sabdanya sang ayu/ Radyan andika mring kamar// Ketika melihat bahwa adiknya sudah terlelap, Sarirasa pun segera turun dari ranjang. Perlahan ia pergi menemui sang putra mahkota dan berkata padanya, “Raden, pergilah ke kamar.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
99
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 2. // pun Sariraga wus guling/ ywa supe wêkas manira/ tingkah sabdane wulangon/ mesêm Dyan Gondakusuma/ esmu ngungun ing driya/ ingsun rasa nora tuhu/mas mirah udayanira// Sariraga sudah tertidur. Jangan lupa dengan pesanku tentang tatacara berolah asmara. Raden Gandakusuma tersenyum. Dalam hati ia bingung. “Kurasa seharusnya tidak demikian wahai emas intanku. 3. // tan lyan sandika nglampahi/ na(67r)mung andika ywa kepyan/ lampahe pan asabdane/ masthi manirarsa-arsa/ kukume kalih tata/ sang rêtna mesêm amuwus/ Dyan jinongkongkên mring galba// Namun, aku tetap akan mematuhi permintaanmu”. Sang dewi tersenyum seraya berkata, “Tapi, jangan kau lupakan segala perkataan, hukum, dan tatacaranya”. Sang raden pun segera didorong masuk. 4. // Sarirasa sang rêtna di/ jageni aneng kunjaran/ tansah prayitna ing tyase/ manawa tangi kang jaga/ utawa yen praptaa/ Sri Narendra Dasabahu/ yata Dyan Gondakusuma// Sarirasa berjaga di depan penjara. Ia selalu waspada kalau-kalau petugas jaga terbangun atau Raja Dasabahu tiba-tiba datang. Alkisah, Raden Gandakusuma 5. // malêbêt mring jinêm wangi/ sêjweng sang dyah anendra/ maras-maras sênêng wonge/ gumyur kewran ing wardaya/ yenira mrih asmara/ alon inggah ireng kasur/ grêmêt-grêmêt tan saronta// masuk ke peraduan. Sang dewi tengah tertidur. Dalam hati ia merasa cemas bercampur senang. Pikirannya diliputi kebingungan untuk mulai berolah asmara. Perlahan ia naik ke atas ranjang, merayap-rayap tak sabar. 6. // sang dyah kinêlonan ririh/ sarwi angon pangunjaling napas/ tumimpah wêntis keringe/ kasliring manumpang jaja/ prêmpu sumyaring driya/ nir byat bayaning sisiku/ sang rêtna tandya ngarasan// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
100
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang dewi didekapnya pelan. Seraya menahan napas, ia menumpang (kaki) di paha kirinya dan (tangan) di dada. Ia semakin berdebar namun tak tahan lagi, diterjangnya segala resiko, sang dewi dicumbuinya, 7. // mangêsêp-êsêp panêpi/ kang asta antêng kitiran/ gumrayang-grayang tan leren/ rara gyat kang lagya manendra/ wantune putri kênya/ gumrutug trakap ing kalbu/ dadya karuna sasambat// dikecupi. Tangannya terus bergerak, menggerayangi tanpa henti. Sang dewi yang semula tertidur mendadak terkejut. Layaknya seorang putri yang masih perawan ia sangat ketakutan, ia pun menangis sambil meratap. 8. // adhuh mati sapa iki/ apa Prabu Dasaboja/ amendha warna kinaot/ angur ingsun patenana[/] mau rewang sun nendra/ ya Sarirasa bak ayu/ mêngko ana jalma priya// “Aduh, mati aku! Siapakah ini? Apakah Prabu Dasaboja yang tengah berubah rupa? Lebih baik bunuhlah saja aku. Tadi sepertinya Kanda Dewi Sarirasa yang menjadi temanku tidur, sekarang ada seorang laki-laki”. 9. // Dyan Tambangraga nêbda ris/ yayi aja tambuh sira/ ingsun kadangmu yêktine[/] goningsun mindha priya/ sira sun wulang srah lulut/ (68v)ing besuk lamun akrama// Raden Tambangraga berkata, “Wahai Dinda, janganlah kau berpura-pura tidak tahu. Sesungguhnya aku adalah saudaramu. Aku mengubah wujudku menjadi seorang laki-laki untuk mengajarimu bagaimana cara bercinta sebagai bekal jika kelak kau menikah. 10. // kaget duk rinubaseng sih/ dene gya mrih sukeng driya/ dyah Sariraga duk anon/ sabdanya sang mrih asmara/ asrêp raosing driya/ engêt yen kang bok pinunjul/ wiknya mimba saniskara// Terkejut saat diajak bermain asmara, tetapi segera menimbulkan senang hati. Melihat perkataan sang pembuat asmara, Sariraga www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
101
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts merasa sejuk hatinya. Ia teringat bahwa ayundanya merupakan seseorang yang sakti dan mampu berubah segala wujud. 11. // matur alon sarwi wiwrin/ lah bok sampun sapunika/ dene mawi pasinaon/ mêngkarag githok kawula/ kakang bok ge maliha/ Radyan mesêm sabdanya rum/ lah yayi sadhela êngkas// Sambil masih ketakutan, Sariraga berkata pelan, “Ah, jangan sekarang. Dan lagi mengapa harus diberi pelajaran segala? Sampai meremang bulu kudukku. Kanda Dewi, sudahlah, kembalilah ke wujud semula”. Sang raden tersenyum dan berkata, “Wahai Dinda, sebentar lagi”. 12. // sang rêtna umatur ririh/ bok sampun alama-lama/ sakit awak ngong têmahe/ paeka samining driya/ wontên dadamêlira/ kenginga jajampi lêsu/ dene ta sami wanodya// Sang dewi berkata pelan, “Janganlah terlalu lama. Badanku sakit semua. Ini seperti menipu perasaan kita dengan perbuatanmu karena kita sama-sama perempuan, 13. // tanpa wêkas ing pêrkawis/ lan tansah atêmahira/ sang mindha warna sabdane/ yayi ingsun bisa muja/ bêkakasing asmara/ nah angger kang mawang tengsu/ kiyadaning ing Badiman// tiada akan ada akhir dari semua ini”. Sang penyamar bersabda, “Dinda, aku bisa menciptakan perangkat untuk bercinta. Untuk itu, wahai kasih yang bagai rembulan, mutiara (?) negara Badiman, 14. // kang asih ing kadang yêkti/ den tulus anut ing karsa/ tansah ingaras sang sinom/ pinithing-pithing sang rêtna/ Radyan sajroning driya/ saya sru ing karsanipun/ sang dyah sangsaya trataban// yang sungguh sayang pada saudara, sudahlah turuti saja kehendakku ini”. Sang dewi diciuminya, dijepitnya dengan paha. Raden (Gandakusuma) semakin bernafsu dalam (menuntaskan) kehendaknya. Sang dewi kian berdebar. 15. // tandya sang dyah ngolang-aling/ kang sarya juwêt ngandika/ priye kakang bokkarsane/ dene ta nera(nora?) www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
102
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts mangkana/ yata sang mindha warna/ ngungrum/ da(69r)ngu-dangu tan saronta//
tan
pêgat
denira
Sang dewi berguncang-guncang menahan sakit seraya terus berucap, “Bagaimana maumu, Kanda Dewi? Mengapa begini?”. Namun Gandakusuma tak henti menyenggamainya. Lama-lama kian tak sabar, 16. // manêkakkên ingkang karsi/ sang rêtna dadya krepotan/ nulya srah jiwa ragane/ lêga galihnya sang mindha/ alon dennya ngandika/ adhuh mirah jiwaningsun/ jimat mundrining kang maca// untuk mempercepat datangnya kehendaknya. Sang dewi menjadi kerepotan, dan akhirnya ia pun memasrahkan jiwa dan raganya. Gandakusuma merasa lega hatinya. Perlahan ia berkata, “Duhai permata jiwaku, jimatku yang paling kusayang, 17. // aja maras nimas yayi/ murdamu dhêsêl kewala/ sun arah sakwêtarane/ ngandika kusuma rara/ kang bok inggih cinoba/ yen sakit kawula mundur/ ajrih bok kalajêng pêjah// jangan takut, Dinda. Susupkan kepalamu saja”. Berkatalah sang dewi, “Kanda Dewi cobalah saja. Bila sakit, aku mundur. Aku takut akan mati”. 18. // ngandika sang mindha warni/ ingsun kang nanggung Bêndara/ yen nganti kabanjur layon/ kusuma dadrah sakarsa/ tandya ingangkat sigra/ pinêtêkên kêng sumengrum/ anjola sarwi karuna// Berkatalah sang penyamar, “Aku yang menanggung bila terus mati”. Sang dewi pun pasrah. Gandakusuma mengangkatnya, dimasukkannya ke dalam kemaluan (Sariraga). Sang dewi terkejut seraya menangis. 19. // kusuma gumêtêr anjrit/ pinithing mawantya-wantya/ dinamon ngusap wenine/ tansah ginunturan sabda/ dhuh yayiku Bêndara/ wis lumrahe dereng tahu/ yen wis lama-lama mangkya// Sang dewi bergetar hebat badannya dan ia pun menjerit. Berkalikali diapit pahanya, diusap rambutnya dan dihujani dengan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
103
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts perkataan, “Duhai Dinda, Tuanku. Maklumlah karena kau belum pernah. Bila sudah terbiasa kelak, 20. // mêdal saene mas yayi/ kusuma sumambung sabda/ mengo ngliring dhuh kakang bok/ wuwuse têka sêmbrana/ sênadyan den obahna/ kakang sampun sêrusêru/ dipun lon-lona kewala// akan semakin baik, Dinda”. Sang dewi menjawab sambil menoleh, “Duhai Kanda Dewi, mengapa sembarangan sekali kau berkata. Jika kau ingin menggerakkan, jangan kencang-kencang, Kanda. Pelanpelan saja”. 21. // ngandika sang pindha warni/ sun mongsa kadiya bocah/ ênggih sasêlot-sêlote/ pamura asmara brongta/ kalih tan paja muka/ ngênglêng panyiptaning kalbu/ rasa dwi dadi sajuga// Berkatalah ia yang menyamar, “Aku tak mungkin bertindak seperti anak-anak”. Lama-kelamaan, menyatulah mereka dalam gulungan asmara. Terbenam dalam ekstase. Dua rasa telah menyatu. 22. // rekane kang sa(70v)mya uning/ unggah-unggah ing pratingkah/ ira yen kala patêmon/ mrih luhure kang wardaya/ nadyan kang darbe sastra/ jêr pyagung bancer misuwur/ patrap nglimbangi carita// Demikianlah menurut mereka yang mengerti tentang bagaimana cara-cara bercinta. Demi keluhuran pikiran, dia yang mengarang cerita ini, seorang petinggi yang terpandang, ingin mengimbangi cerita. 23. // dugi dennya pulangrêsmi/ wau Sang Rajapinutra/ wus jinarweng niskaraneng/ mring sang rêtna Sariraga/ sareh ing tyas lêgawa/ sang dyah kamantyan sru ngungun/ wêkasan sukeng wardaya// Telah tuntas mereka bersetubuh. Sang putra mahkota telah diwejang segala hal yang harus dilakukannya dengan Dewi Sariraga. Hatinya lega. Sang dewi teramat sangat bingung, namun akhirnya merasa senang.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
104
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 24. // kunêng kang mangun pudyeng sih/ kocap Sa[ng] Sri Dasaboja/ latri tan eca galihe/ miyarsa bênce myang têkak/ kolik tuhu sauran/ mijil saking jro kêdhatun/ prayitna amundhi gada// Demikianlah mereka yang telah berolah asmara. Dikisahkan Sri Dasaboja malam itu merasa tak tenang perasaannya. Didengarnya bunyi burung puyuh jantan, tekak, dan kolik bersahutan. Ia pun keluar dari dalam istana sambil memanggul gada. 25. // papriksa wadya kang kêmit/ pan samya tilêm sadaya/ saya gumrêgêd driyane/ laju mring pupungkuran/ manjujug ing kunjaran/ sêdaya kêsaos turu/ yata sang dyah Sarirasa// Diperiksanya seluruh prajurit yang tengah berjaga, semua tertidur. Perasaannya semakin gusar. Ia berjalan terus ke belakang dan berhenti di penjara. Semua petugas jaga tertidur. Dewi Sarirasa 26. // priksa yen Sang Nata prapti/ sampun prayitna ing driya/ sumêkan sinêngsêt age/ sinomira sinilak/ arsa pajar mring Radyan/ ewêt pan lagya pulang yun/ mênawi akarya cuwa// melihat kehadiran sang raja. Ia pun bersiap-siap, mengetatkan kain penutup dada dan menyibakkan rambutnya. Ia hendak melapor pada Raden (Gandakusuma) namun diurungkan sebab khawatir membuat kecewa mereka yang tengah bercinta, 27. // dadya mung anjageni kori/ Prabu Dasabahu wikan/ yen ana jalmestri katon/ wus dinugyeng duratmaka/ pinaran sigrasigra/ duk panggih lawan Sang Prabu/ lah sira wong wadon apa// oleh karena itu ia tetap berjaga di depan pintu. Prabu Dasabahu yang melihat sosok seorang perempuan, segera mengira bahwa (perempuan itu) adalah seorang maling dan langsung dihampirinya. Ketika mereka telah bertemu, berkatalah Sang Prabu, “Perempuan apa kau? 28. // dene warnamu yu luwih/ lawan apa sêdyanira/ de mepet neng ku(71r)njarane/ ngandika dyah Sarirasa/ ya sun sadulurira/ kang sira gêyong puniku/ karsaningsun arsa dhustha//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
105
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Wajahmu demikian cantik. Apa maumu, mengapa berada di penjara?”. Dewi Sarirasa menjawab, “Aku adalah saudara orang yang kau tawan(?). Aku ingin mengambilnya, 29. // de sira niaya luwih/ wong tan gêlêm pinêksa(-1)/ manira yêkti tan aweh/ denedene yen Islama/ sira wong kapir baha/ Sri Narendra Dasabahu/ duk miyarsa sabdanira// karena kau telah menganiayanya. Orang tak mau mengapa kau paksa? Apalagi kau bukan Islam, kau benar-benar orang kafir!”. Sri Baginda Dasabahu yang mendengar perkataan Sarirasa, 30. // cumêntheng andudut ati/ langkung kabyataning brongta/ dhasar kang warna kinaot/ kasuluh kênyaring songka/ gumêbyar pamulunya/ kongas kang gonda mrik arum/ ngungkuli dy ah Sariraga// yang demikian nyaring menarik hati malah menjadi jatuh cinta berat karena paras sang dewi yang sangat cantik ditingkahi sinar bintang membuatnya kian cemerlang ditambah pula aroma wangi (tubuhnya) benar-benar melebihi Dewi Sariraga. 31. // kadya ginoyang kang galih/ lir linarut mu[r]kanira/ kang gada tandya sineleh/ sabdanya esmu ngrêrêpa/ yayi geningsun basa/ den wêca sapa aranmu/ lan pêrnah sadulur apa// Hatinya bagai digoyahkan, kemarahannya sirna. Gada yang sedari tadi dipanggul, diturunkannya. Ia pun berkata penuh harap, “Wahai Dinda, sebagai sopan santunku, beritahukanlah siapa namamu dan bagaimana hubunganmu, 32. // lan Sariraga Sang Dewi/ yen marêngi karsanira/ datan susah sira colong/ mas mirah sadulurira/ pundhutên bae lila/ nanging sira ta wong ayu/ dalêma Kondhabuwana// dengan Dewi Sariraga? Bila memang kehendakmu, tak usah kau culik wahai intan permata. Ambillah saja, aku rela. Tapi menetaplah kau di Kandhabuwana. 33. // mêngkonana jroning puri/ pun kakang langkung asuka/ mring andika mirahingong/ suka dadya palawija/ bêgondhal sanajana/ sokur sira arsa ngaku/ mring rakamu Dasaboja// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
106
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Berdiamlah di dalam istana, Kanda sangat suka padamu. Aku rela menjadi abdi palawija dan begundal sekalipun. Syukur jika kau mau mengaku Dasaboja sebagai suamimu. 34. // lah ta bok iya wong kuning/ cacad apa Dasaboja/ tur dhasar ratu agêdhe/ tur dhasar sugih bondha(-1)/ gêdhong ingsun patangpuluh(a)/ kabeh kêbak sêmat êmas(u)// (-1) Terimalah wahai cantik. Lagipula kurang apa Dasaboja? Raja besar dan kaya harta benda. Bangunan milikku berjumlah empatpuluh, semua penuh dengan uang dan emas. 35. // se(72v)je gêdhong sun sawiji/ kantor gêdhe tur banjêngan/ isi rispis sundhul molo/ aku nimas lamun sira/ wus aneng prajeng garba/ tan nêja ingsun ajaku(?)/ kabeh ya wus pasrahira// Ada lagi sebuah bangunan milikku. Sebuah kantor besar berderet berisi uang bertumpuk hingga mencapai bagian atas atap. Aku janji, jika kau sudah berdiam di dalam istana, tak lagi aku menginginkan itu semua. Segalanya kuserahkan padamu. 36. // ngarah apa wong adandhing/ besuk sira lamun arsa/ mêng-amêngan dhuwit akeh/ najan dadiya sreyalan/ mêsthi boya acuwa/ ngrangkêpa pisan wong ayu/ adol antên mas-êmasan// Apa yang kau inginkan, manis. Bila memang kau mau bersenangsenang, ada banyak uang tersedia. Kau pasti tak akan kecewa, apalagi jika ingin menjual emas-emas”. 37. // sang rêtna sarêng miyarsi/ sabdanya Sri Dasaboja/ langkung runtik ing abatos/ nata saprang(?) arsa nyêlak/ sang rêtna aglis mingkar/ sangsaya srudukanipun/ nabda tumuding kang asta// Sang dewi marah dalam hatinya mendengar sabda Sri Dasaboja. Dasaboja ingin mendekat, sang dewi segera menghindar dengan kemarahan yang kian memuncak. Ia pun berkata marah sambil menuding-nuding dengan jarinya, 38. // nora ta lah lanat kapir/ ngunine sawiyah-wiyah/ sêkêthi mokal yêktine/ ingsun dhêmêna mring sira/ rupamu kaya buta/ dhasar wus sinêdyeng kayun/ arsa mocok dhasing Raja// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
107
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Tidak akan, kafir! Kau berkata seenakmu, seratusribu kalipun kau bicara tak akan aku tertarik denganmu! Wajahmu seperti raksasa! Memang sudah menjadi niatku untuk memenggal kepalamu! 39. // aja tambuh ing ajurit/ aran sun dyah Sarirasa/ Sirolah kadhaton ingong/ kusuma yu Sariraga/ dudu sanak myang kadang/ nanging sun labuhi lampus/ tan mundur ngêpruk ing sira//o// Jangan kau tak tahu jika menjadi lawanku, namaku Sarirasa. Aku beristana di Sirullah. Sariraga bukan kerabat dan bukan pula saudaraku, tapi akan kubela sampai mati! Aku tak akan berhenti memukulmu (menyerangmu)”. PUPUH XIII === D U R M A === 1. //o// Kyating sayenggêlêng Prabu Dasaboja/ talingan lir sinêbit/ kang gada ingikal/ netra dik sabdanya kras/ ora ta lah sira maling/ kênya ngalunyat/ nyênyêngit si pênyakit// Prabu Dasaboja yang mendengar perkataan (Sarirasa) merasa telinganya bagai diiris. Gadanya diputar, matanya memerah karena marah, ia bersabda keras, “Hai, kau pencuri! Perempuan kurangajar! Perkataanmu sungguh tak enak bagai penyakit! 2. // anjing gila maki-maki kajahatan/ kênes lir sundêl anjing/ (73r)apa kadibyanya/ tan ulap jênêng para/ bisaa amblês ing bumi/ tan wurung sira/ sun gada jur wor siti// Dasar anjing gila, memaki-maki dengan jahat! Lagakmu seperti perempuan sundal! Apa yang sebenarnya kau bisa?! Tak mungkin aku gentar menghadapimu. Meski kau mampu menembus tanah sekalipun, tak urung kau hancur bercampur tanah terkena gadaku!”. 3. // sang kusuma runtik cumêntheng ngandika/ aja kakeyan angling/ mara tibakêna/ gada masireng jaja/ kotbuta Sri Narapati/ dhêndha ingikal/ sang dyah ginada aglis// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
108
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang putri amat marah dan berkata dengan lantang, “Jangan banyak bicara, kau! Ayo! Segera jatuhkan gadamu ke dadaku!”. Sang raja menjadi teramat murka. Gadanya diputar-putar dan dengan cepat mengarahkan gadanya kepada sang putri. 4. // pan tinangkis asta kering sumanglêsat/ gada tumibeng siti/ dhungkar byantalanya/ Sang Prabu Dasaboja/ saya pringut kurdha mangrik/ gada cinandhak/ sang dyah sinabêt malih// Dengan gesit, sang putri menangkis gada dengan tangan kirinya seraya menghindar. Gada pun terjatuh ke tanah. Sang Prabu Dasaboja kian bertambah marah, gada kembali diraihnya. Sang putri kembali disabetnya. 5. // sang dyah milar pinutêr Sri Dasaboja/ sinabêt udhêt glinting/ makuthanya nigal/ tangi areyab-reyab/ mangsah kurdha saya wêngis/ kras ing wuwusnya/ heh tadhaha den bêcik// Sang putri menghindar sambil berputar. Sri Dasaboja disabet dengan sabuknya hingga mahkotanya jatuh dan patah. Dasaboja berusaha bangun kembali dan kembali bertanding dengan kemarahan yang kian menjadi. Sabdanya, “Hei! Terimalah ini! 6. // aja indha lah kênes ditanggon ing prang/ arêp bondhakalani/ sang rêtna ngandika/ age mara tibakna/ gya ginada Prabu Dewi/ wanti tan obah/ wulunya siji tan gigrig(+1)// Jangan kau menghindar, hai kenes! Bersikaplah perwira di medan laga!”. Sang putri berkata, “Segeralah kau jatuhkan!”. Sang Prabu Dewi pun segera digadanya berkali-kali, namun ia tiada beringsut dan tiada rontok bulunya selembarpun. 7. // kunêng ingkang yuda ta sêkaliyan(-1)/ kocap kang neng jinêm mrik/ Dyan Gondakusuma/ dugi ingkang asmara/ duk samana ingkang wanci/ pukul sakawan/ datan sare sang pêkik// Demikianlah mereka yang dikisahkan mereka yang Gandakusuma yang baru waktu menunjukkan pukul
tengah berlaga di medan tempur. Kini, tengah berada di peraduan, Raden saja selesai berolah asmara. Saat itu empat. Sang raden terus terjaga.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
109
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 8. // nulya mirêng swarane kang yudabrata/ wus dinugi Sang Dewi/ Sang Dyah Sarirasa/ prang lan Dasaboja(-1)/ kalangkung mirmaning galih/ arsa tulunga/ busana den kêncêngi// Ia pun mendengar suara mereka yang tengah bertempur. Ia telah menduga bahwa itu adalah suara Dewi Sarirasa yang tengah berperang tanding dengan Prabu Dasaboja. Hatinya merasa sangat khawatir. Ia pun hendak datang memberi pertolongan, segera ia mengencangkan busananya. 9. // pamit garwa kusuma yu Sariraga/ lang(74v)kung maras ing galih/ arsa tan asunga/ wêlas mring dyah Sarirasa(+1)/ dadya rumojong Sang Dewi/ Sang Rajaputra/ wus miyos sing jinêm mrik// Ia pun berpamitan dengan Sariraga. Awalnya Sariraga tak memberikan izin karena ia sangat khawatir. Namun, karena kasihan pada Sarirasa, Sariraga pun segera memberikan izin. Sang putra mahkota pun keluar dari peraduan. 10. // aningali yen kang bok abi[n]tutama/ langkung brêmantyeng galih/ nêngahi ngayuda/ Sang Prabu Dasaboja/ kagyat wontên priya prapti/ bagus taruna/ akras sêbdanya wêngis// (Di luar, Gandakusuma) melihat ayundanya tengah berperang sengit, kemarahannya naik dan segeralah ia turun ke medan tempur. Sang Prabu Dasaboja terkejut melihat ada seorang pria tampan yang tiba-tiba datang. Ia pun berkata dengan keras, 11. // lah ta iki tunggale kang duratmaka/ sapa aranmu maling/ Radyan sabdanira/ ywa tambuh sira kopar/ ingsun putra Bandaralim/ aran manira/ Dyan Gondakusuma di// “Nah, ini lagi datang teman si pencuri! Siapa namamu hai pencuri!”. Raden (Gandakusuma) menjawab, “Ketahuilah olehmu hai kafir, aku putra raja Bandaralim. Namaku Raden Gandakusuma”. 12. // Sri Narendra tan sêronta ngikal dhêndha/ Radyan sinabêt aglis/ malêsat tumiba/ siti dangu kantaka/ duk mriksa Narendra putri/ gya pinlajêngan/ wau Pangran Dipati// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
110
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang raja tak sabar dan segera memutar gadanya. Raden (Gandakusuma) segera disabetnya hingga melesat dan jatuh ke tanah hingga tak sadarkan diri. Melihat kejadian itu sang raja putri segera berlari menghampiri Pangeran Adipati. 13. // gya sinundhang cinandhak mustakanira/ saya dipun pijêti/ wus dhangangalihnya/ sang dyah sarwi ngandika/ dadak tulung wong ajurit/ têmah kantaka/ apêsan kaya mêri// (Pangeran Adipati) segera diraih kepalanya sambil dipijat-pijat. Ketika Gandakusuma telah mulai sadar, sang dewi berkata, “Pakai menolong ikut-ikutan berperang segala, akhirnya pingsan. Mudah lemah seperti anak bebek. 14. // lah elinga wong bagus kapati nendra/ sun dhewe kang ajurit/ Radyan wus waluya/ nging api kapidhara/ amêgêng napas sang pêkik/ dyah Sarirasa/ langkung wêlas ing galih// Sadarlah, pria tampan yang terlelap tidur. Biar aku sendiri yang bertanding”. (Sesungguhnya) Raden (Gandakusuma) telah sadar, namun ia berpura-pura pingsan. Sang rupawan menahan napasnya. Dewi Sarirasa menjadi sangat iba melihatnya. 15. // Rajaputra dene napasira sirna/ tansah tiniling-tiling/ napasira grana/ Radyan sru ngaras sigra/ kusuma nyiwêl sarya ngling/ iki wong apa/ mati angaras pipi// “Duhai, putra mahkota, napasmu hilang!”. Dilihatnya dengan seksama napas yang keluar dari hidung Sang Raden. Raden (Gandakusuma) segera mencium sang dewi. Sang dewi mencubit sambil berkata, “Orang apakah ini, mati pun masih berusaha mencium pipi”. 16. // Radyan sampun kawanguran nulya lênggah/ sang dyah ngandika ma(75r)nis/ Pangeran kendêla/ sampun tumut ayuda/ Radyan rumojong ing kapti/ dyah Sarirasa/ nulya amangsah malih// Raden (Gandakusuma) telah ketahuan dan segera duduk. Sang dewi berkata lembut, “Pangeran, tenanglah kau. Tak usah ikut
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
111
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts berperang”. Raden (Gandakusuma) menuruti kehendak Dewi Sarirasa. Dewi Sarirasa segera kembali ke medan laga. 17. // sampun panggih lawan Prabu Dasaboja/ Sang Nata nêbda wêngis/ lah nyata yen ala/ sêlendêr rasa(-2)/ gawa maling priya pêkik/ gêdhong manira/ kinarya main-main// Setelah kembali berhadapan dengan Prabu Dasaboja, sang raja berkata dengan lantang, “Jelas kau berhati busuk! Membawa teman sesama pencuri seorang pria tampan, gedungku dibuat main-main! 18. // dhapêt untung dhuwa-dhuwa main suka/ brasa dhuwa sêkali/ kotor têmpat kamar/ tidhuran dhalêm birsah/ prampuwan dhuwa mêncuri/ tan wurung padha/ sun kisas têkeng pati// Kalian, dua perempuan main gila! Membuat kotor kamar saja! Pencuri kalian semua! Tak urung akan kuhukum mati kalian!” 19. // sang kusuma lir sinêbit karnanira/ myarsa wuwuse Sang Aji(+1)/ nrajang ngancik kisma/ kongsêp Sang Dasaboja/ sinepak muka gêbanting/ têbah kalumah/ tangi langkung kurdha ngrik// Sang putri mendengar perkataan Prabu Dasaboja bagai diiris telinganya. Ia pun segera menyerang Prabu Dasaboja hingga ia terjungkal ke tanah. Setelah itu, dengan cepat ia menyepak wajah Prabu Dasaboja hingga ia terbanting dengan posisi terlentang. Sang raja segera bangun dengan marah. 20. // sigra mangsah kotbuta mangikal dhêndha/ sang dyah sinabêt aglis/ sinampeing asta/ sumiyut mêsat sigra/ tibeng kisma bumi gonjing/ sang dyah digdyanya/langkung ngebat-ebati// Sang raja segera memutar gadanya dengan marah. Sang dewi disabetnya namun berhasil ditangkis dan ia segera menghindar dengan meloncat. Gada terjatuh di tanah dengan keras hingga menimbulkan getar. Sang dewi ternyata sangat digdaya. 21. // Sri Narendra esmu miris manahira/ kaciwa ing ajurit/ nging merang mundura/ dene mêngsah wanodya/ gya narik sabêt Sang Aji/ sang dyah jinangkah/ tinampelsampun kêni//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
112
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang raja sebenarnya merasa kecut hatinya. Ia sudah merasa kalah, namun malu untuk mundur karena lawannya adalah seorang perempuan. Sang raja menarik pedangnya, sang dewi dihujaminya dengan pedang, namun tak kena karena berhasil ditangkis. 22. // dening asta pinutung dadi titiga/ saya ringut Sang Aji/ butêng grah ruhara/ mêksa nubruk sang rêtna/ sang dyah kang patrêm tinarik/ Sri Dasaboja/ sinongga jaja titis// Dengan tangannya, pedang tadi dipatahkannya menjadi tiga bagian. Sang raja kian murka. Sang dewi segera diterjangnya. Waspada dengan bahaya yang menyerangnya, sang dewi menarik patremnya. Patrem dihunus tepat mengenai dada Sri Dasaboja. 23. // rah sumêmbur aniba la(77v)29jêng palastra/ Rajaputra sarêng wrin/ Sri kopar wus lena/ gya mêrpêki sang rêtna/ myang Sariraga Sang Dewi/ lumajêng enggal/ nungkêmi Nata Dewi// Darah memancar deras. Prabu Dasaboja jatuh dan mati. Sang putra mahkota yang melihat sang raja kafir telah mati segera menghampiri sang dewi. Ia bersama Dewi Sariraga segera berlari mendekati Dewi Sarirasa dan menyembah sang raja dewi. 24. // esmu merang kêrantan de solahira/ duk rinurah ing rêsmi/ mring Pangran Dipatya/ wit sinandi ngasmara/ karuna tambuh kang kesthi/ Sang Prabu Rara/ tansah ingarih-arih// Sariraga merasa sangat malu bila mengingat ia telah bercinta dengan Pangeran Adipati. Ia pun menangis. Sang raja dewi tak henti-henti melipurnya. 25. // yayi Dewi aja rujit ing wardaya/ satingkahing sang pêkik/ trang karsa manira/ wit sêjanya Dyan Arya/ ingsun den arah kêpati/ nanging lênggana/ reh durung têkeng jangji// “Dinda Dewi, janganlah bersedih. Segala yang telah dilakukan oleh Raden Gandakusuma, semua adalah atas perintahku. Sebab, Raden Arya berkeinginan keras atas diriku. Namun, aku tak bisa karena belum tiba saatnya
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
113
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 26. // lalakone yayi Dewi jênêngingwang/ awit karsaning Widi/ gampang yen wus mongsa/ mêdhar gaibing cahya/ adrênging kurnel mrih jurit/ sira sun karya/wakil paguting jurit// bagiku dinda Dewi, belum sampai suratan Tuhan atasku. Jika sudah saatnya, semua akan mudah bagi kita untuk membuka apa yang masih gaib bagi kita. Karena kerasnya kehendak sang kolonel untuk bertempur, kau kujadikan wakilku untuk bertemu di pertempuran. 27. // sira dhingin tan ewuh sun ingkang tuwa/ lêjar kang sinung wêling/ sang dyah Sariraga/ kendêl dennya karuna/ Nêrpaputra mesêm angling/ yayi jêr nyata/ sun wis oleh pêrmisi// Kau dulu, nanti baru aku yang tua”. Seusai Dewi Sarirasa bersabda, Dewi Sariraga pun berhenti menangis. Sang putra mahkota berkata sambil tersenyum, “Dinda, benar apa yang dikatakan tadi, aku sudah beroleh izin. 28. // urdi saking Nonah Bêsar Batawiyah/ dyah Sariraga jiwit/ malerok mring garwa/ mesêm Sang Prabu Rara/ Radyan tyas marwata siwi/ karênggeng sumbaga(+1)/ ngesthening tyas kang mijil//o// dari Nona Besar dari Betawi”. Dewi Sariraga melirik sambil mencubit kekasihnya. Sang raja dewi tersenyum. Raden Gandakusuma merasa sangat senang hatinya, terpancar dari raut wajahnya, sebagai gambaran apa yang dirasakan batinnya. PUPUH XIV === M I J I L === 1. //o// Wau Kangjêng Pangeran Dipati/ sabdanira alon/ kadya paran dhuh kang bok karsane/ Dasaboja wus nêmahi lalis/ manira lumiring/ sakarsa Mas Ratu// Kanjeng Pangeran Adipati bersabda pelan, “Selanjutnya bagaimana kanda Dewi? Dasaboja telah mati, aku hanya menuruti kehendakmu wahai Ratu”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
114
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 2. // Prabuning Dyah sê(78r)bdanira manis/ Raden karsaningong/ jisim kula siningitna age/ jêngandika ngakêna Sang Aji/ Nateng Kondhabumi/ majênga gêdhatun// Sang Prabu Dewi berkata lembut, “Yang menjadi kehendakku Raden, jenazah ini akan segera kusembunyikan. Selanjutnya, mengakulah kau sebagai raja di Kandhabumi, masuklah ke istana. 3. // dene malih kang warna asalin/ pitulunge Manon/ sasat saking wahyu sarengate/ tata Islam agamaning Nabi/ mila sipat salin/ supangating Rasul// Katakan saja bahwa perubahan pada wujudmu adalah atas pertolongan Tuhan, berkah dari wahyu karena menjalankan tata syariat agama Islam yang dibawa oleh Nabi (Muhammad) selain juga berkat syafaat dari Rasul. 4. // jumênênga aneng Kondhabumi/ Islamna gunging wong/ yen wus wradin nandhang Islam kabeh/ gampil wuri pan rinêmbag malih/ Sang Narendrasiwi/ karseng dyah tumurut// Bertahtalah di Kandhabumi. Islamkanlah seluruh rakyat. Apabila Islam telah dipeluk secara merata oleh rakyat, berikutnya mudah kita bicarakan lagi”. Sang putra mahkota menurut pada apa yang menjadi perkataan sang dewi. 5. // layonira Sang Sri Kondhabumi/ sinêmpên kamar gon/ wau Radyan Gondakusumane/ lawan sang dyah kalih mring puri(-1)/ kunêng kang akêmit/ pan kêpati turu// Jenazah Sang Sri Kandhabumi (Prabu Dasaboja) segera disimpan di salah satu kamar. Setelah itu, Raden Gandakusuma dan kedua putri segera masuk ke dalam istana. Alkisah, para petugas jaga masih terlelap tidur. 6. // sing mandine sirêpnya Sang Dewi/ pan satêngah layon/ tan wuninga yen lena ratune/ ing wawanci sêmana wus enjing/ Jêng Pangran Dipati/ wus malbeng kêdhatun// Karena kehebatan ilmu sirep sang dewi, mereka yang berjaga tertidur bagai setengah mati, sampai tak mengetahui jika rajanya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
115
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts telah mati. Dikisahkan saat itu waktu telah beranjak pagi, Pangeran Adipati telah masuk ke dalam istana. 7. // jujug kamarira Sri Bupati/ wus ngrasuk kêprabon/ nulya lênggah ing pura jrambahe/ sang dyah kalih ngapit kanan kering/ pawestri jro puri/ kaget sarêng dulu// Sebelumnya, ia masuk ke dalam kamar raja, setelah memakai busana kebesaran raja, ia pun duduk di pelataran istana dengan kedua putri mengapit di kanan dan kiri. Para perempuan yang ada di dalam istana terkejut saat mereka melihat. 8. // dene salin warnane Sang Aji/ abagus tur anom/ cahya kongas awingit sêmune/ sangêt sungsat lan ing nguni-uni/ samya kadi-kadi/ angarani nuru(?)// raja mereka telah berganti wujud menjadi sangat tampan dan masih muda. Bercahaya cemerlang menandakan kewibawaannya. Jauh berbeda dengan dahulu. 9. // grahitanya nging sang dyah tan pangling/ kang siji sang sinom/ tuhu ingkang ginêdhong lamine/ neng kunjaran dyah Badiman nagri/ kang juga dennya (79v)ris/ sumêlanging kalbu// Mereka tidak merasa heran dengan salah satu perempuan yang mengapitnya yang masih muda. Ia adalah putri dari negeri Badiman yang selama ini ditawan di penjara. Perempuan yang satu lagi-lah yang masih menjadi tanda tanya. 10. // sang dyah Sarirasa manêbda ris/ heh sagunging kang wong/ aja kaya-kaya panêrkane/ mring Sang Dasaboja Sri Bopati/ marma salin warni/ pitulung Ywang Agung// Dewi Sarirasa berkata, “Wahai kau semua. Janganlah kalian salah menerka-nerka pada diri Sang Prabu Dasaboja. Ia dapat berubah wujud adalah karena pertolongan Tuhan Yang Maha Agung, 11. // tekat salin agamaning Nabi/ ugêring krahayon/ mari sêmbah brahala bangruhe/ supangate ngelmu salin warni/ mulatna kang rayi/ Sariraga ing rum//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
116
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sebab ia telah bertekad untuk memeluk agama yang dibawa oleh Nabi (Muhammad). Sesungguhnya sarana untuk mencapai keselamatan adalah berhenti menyembah berhala. Syafaat yang diterima oleh Baginda adalah bergantinya wujud dan istrinya Dewi Sariraga. 12. // mangkya arsa ngladosi Sang Aji/ luwar saking gêdhong/ dene ingsun kadange yêktine/ lawan Sariraga Sang Dewi(-1)/ ywa sumêlang ati/ den padha mituhu// Saat ini, ia telah bersedia untuk mengabdi pada Sri Baginda dan oleh karena itu ia telah dibebaskan dari tawanan. Sedang, aku adalah saudara Dewi Sariraga. Untuk itu, janganlah kalian ragu, percayalah”. 13. // pra biyada parêkan myang cethi/ pan sami wotsinom/ saur pêksi sandika ature/ samya sirna sumêlanging ati/ nglêmbananya ngênting/ kacaryaning kalbu// Para abdi perempuan istana semua menyembah dan menjawab hampir bersamaan, mengiyakan. Hilanglah keraguan hati mereka. Tiada henti mereka memuji. Dalam hati, mereka sangat gembira. 14. // kadya mulat ing têpa palupi/ kagoyang wirangrong/ dhasar anom abagus warnane/ ingkang wau warnanya lir yêgsi/ godheg wok ngajrihi/ tur agêng aluhur// Mereka seperti melihat pada lukisan. Hati mereka bergetar oleh keharuan. Dalam hati memuji betapa tampannya sang raja, dan masih muda pula. Dahulu masih berwujud raksasa dengan jenggot dan bulu dada lebat yang menakutkan serta berbadan tinggi besar. 15. // Prabu tinon ngandika rum manis/ sakehe wong wadon/ sira padha sahadata kabeh/ wa ashadu Allah yen nanting(-1)/ lan ti(?)lolah malih/ ashadu Allahu// Sang Prabu berkata bersyahadatlah kalian asyhadualaa.
lembut, “Wahai semua perempuan, semua asyhadualaailaahailallah dan
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
117
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 16. // Muhamaddarrasulollahi(-1)/ ugêring krahayon/ tan lênggana sru angucap kabeh/ wus anandhang agama gung estri/ sukeng tyas Sang Aji/ malih ngandika rum// Muhammaddarasulullah. Itulah sarana kalian mencapai keselamatan”. Seluruhnya tak ada yang melawan, merekapun mengucapkan kalimat syahadat bersama-sama. Akhirnya, semua perempuan telah memeluk agama Islam. Baginda merasa senang hatinya. Ia pun berkata lagi, 17. // bocah wadon loro ingsun tuding/ dhawuhna gunging wong/ ingsun arsa miyos siniwakeng/ lan paringna iyala ya iki/ mring sing apapatih/ parêkan wotsantun// “Wahai kau berdua, abdi perempuanku. Kalian kuutus, perintahkan kepada semua orang. Aku ingin keluar di penghadapan, dan berikanlah surat ini pada Patih”. Kedua abdi bersembah. 18. // (80r)srat pinundhi ri sêgsana mijil/ ing jawi rinaos/ Kya Patih Dasawikramane(-1)/ lawan para niyaka bupati/ mêkajangan sami/ ing salamenipun// Surat pun segera dibawa keluar. Dikisahkan di luar Kyai Patih Dasawikrama dan para bupati nayaka tengah duduk-duduk, 19. // mêntas krurah ing Badiman nagri/ akrama Sang Katong/ dereng atut sumêlang wadya keh/ neng pangrawit samya ngatiati/ pawongan gya mijil/ mundhi srating ratu// setelah mereka berhasil memporak-porandakan negara Badiman sampai dengan Sri Baginda menikah hingga kini belum juga beroleh keturunan. Mereka semua masih berada di Pangrawit. Tiba-tiba datang abdi membawa surat dari raja. 20. // timbalanira Sri Narapati/ mangke arsa miyos/ siniwaka wadya ing adate/ pêkênira pinaringan tulis/ garjita Kya Patih/ sandika umatur// (Abdi berkata,) ”Perintah Sri Baginda Raja, saat ini beliau menghendaki keluar untuk menerima penghadapan dari para wadya seperti biasa. Anda diberi sepucuk surat”. Kyai Patih sangat senang, ia pun menyatakan kesediannya untuk menerima perintah. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
118
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 21. // sarwi tampi pustaka paparing/ tata lênggah alon/ gunging wadya sami kaget tyase/ reh wus lami Nata tan miyosi/ mangkyarsa siniwi/ mawi paring dhawuh// Setelah surat diterima, perlahan mereka semua duduk. Seluruh wadya merasa heran, sebab sudah lama Sri Baginda tidak keluar ke untuk melakukan audiensi, mengapa sekarang tiba-tiba menghendaki adanya penghadapan dan dengan memberi perintah melalui surat pula. 22. // owah kadya ngadat nguni-uni/ yata srat winaos/ bubukanya Patih ingsun mangke/ paring priksa goningsun akrami/ gustimu Sang Dewi/ mangke wus tumurut// Sungguh sangat berbeda dengan kebiasaan sebelumnya. Surat pun dibaca, “Sebelumnya Patih, aku ingin memberitahukanmu bahwa saat ini Sang Dewi yang kunikahi telah patuh padaku, 23. // gêlêm angladeni karsa mami/ bangêt sokuringong/ lawan ingsun antuk pitulunge/ ing Pangeran nandhang iman suci/ sarengate Nabi/ dadya mêngkoingsun// dan bersedia mengabdi. Untuk itu, aku sangat bersyukur. Selain itu, aku mendapat pertolongan Tuhan karena aku tulus beriman pada syariat Nabi (Muhammad) sehingga saat ini 24. // salin warna ginanjar acilik/ tan kaya kang nglakon/ sira lawan kancanira kabeh/ bakal ingsun salini agami/ srengate Jêng Nabi/ sayogya linuhur// aku berubah wujud, dan badanku tak lagi sebesar dahulu. Kau dan rekan-rekanmu kuperintahkan untuk mengganti agama sesuai syariat dari Nabi (Muhammad). Itu, sebaiknya kau turuti. 25. // lamun padha mituhu maring mami/ sokur mring Ywang Manon/ yen tan arsa salin agamane/ masthi kabeh padha sun pateni/ yen bongga mring ngelmi/ sêdya wani mring sun// Apabila kalian semua patuh, aku bersyukur pada Tuhan. Akan tetapi, jika kalian tak hendak berganti agama, kalian semua akan kubunuh. Dan, jika kalian menolak akan ilmu dan ingin makar padaku. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
119
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 26. // rêbutê(81v)n ing prang ingsun tan wêdi/ ingsun têmah layon/ lamun nora lêstari srengate/ titi tamat Sri Narapati(-1)/ Nateng Kondhabumi/ Raja Dasabahu// silahkan kobarkan perang, aku tak akan takut. Aku lebih baik mati jika syariat tidak ditegakkan. Sekian dariku. Sri Baginda Raja di Kandhabumi, Dasabahu”. 27. // Kyana Patih duk myarsa kang tulis/ ing manah kumêjot/ dhingin suka narniti(?) kramane/ dene wus carêm lan Rajaputri/ lan salin ing warni/ sru thusthaning kalbu// Kyai Patih sangat terkejut membaca isi surat itu. Setelah sekian lama menikah, kini telah rukun dengan Sri Baginda Putri dan telah berganti rupa pula. Dalam hati ia sangat bahagia. 28. // mung salining kang agama di(?)(-1)/ langkung wratireng batos(+1)/ kaya-kaya nêmahi patine/ kewran aturireng mring Sang Aji/ wusana tan pangling/ mênggah ing tyas mingguh// Hanya saja tentang perintah untuk mengganti agama dirasanya berat di hati, bagai ingin mati saja. Namun, ia bingung bagaimana menyampaikannya pada sang raja, untuk itu ia diam saja meski dalam hati ragu. 29. // dadya matur sandikesmu wiwrin/ wangsul duta wadon/ srat kang sangking Narendra nulya ge/ sinungakên mring para dipati/ maos gênti-gênti/ mempêr sintênipun// Maka, ia pun menjawab bersedia meski dengan penuh takut. Setelah ada jawaban dari Patih, kembalilah kedua abdi perempuan. Surat dari Sri Baginda segera disampaikan pada para Adipati. Bergantian mereka membacanya. 30. // Kyana Patih kewran esmu runtik/ ngusap jaja waos/ mênggah-mênggah sing awrate tyase/ badhe kinen salin srengat suci/ pangesthining galih/ nêja soroh amuk// Kyai Patih cemas bercampur gusar. Ia mengelus dadanya. Napasnya tersengal menahan beban hatinya untuk berpindah agama menjalankan syariat suci. Dalam hati timbul rencana untuk memberontak www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
120
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 31. // mring Narendra sru tata sumiwi/ myang prayitneng batos/ pan kasaru Sang Nata wiyose/ horêg kabeh sêdaya kang nangkil/ Kangjêng Sri Bupati/ jangkêb sakêprabun// kepada Sri Baginda. Tengah ia bersiap menata hatinya, keluarlah sang raja. Suasana hiruk-pikuk pun menyergap. Sri Baginda Raja keluar dalam segala kebesarannya. 32. // upacara grêbêg ngarsa wuri/ wus lênggah Sang Katong/ aprathistha aneng sitinggile/ pan kasongan witana rênggasri/ pinrak dhampar rugmi/ cinitreng rêtna byur// lengkap dengan segala benda-benda upacara mengiringi di depan dan belakang. Sang raja telah duduk di siti inggil dengan dinaungi balai yang tertata asri. Sang raja duduk di atas singgasana yang terbuat dari emas yang dihias permata berkilauan. 33. // magut lawan sumbaga Nêrpati/ lumyang jyalanya wor/ pan kasuluh ing netra sonare/ kadya kilat atarung lan thathit/ kungas manêlahi/ (82r)lir murca dinulu// Cahayanya berpadu dengan sinar dari wajah sang raja, ditingkahi pula dengan sinar yang bersorot tajam dari matanya, bak guntur dan kilat yang tengah bertarung. Cemerlang menyinari bagai sirna wujudnya. 34. // gandanya rum angêbêki bumi/ dhasar bagus anom/ wimbuh karêngga ing busa[na]ne(-1)/ sing amulat lir kinras kang ati/ kabyataning brangti/ kêpati wulangun// Bau harumnya memenuhi bumi. Sang raja masih muda dan sangat tampan. Ketampanannya kian sempurna dibalut busana yang indah. Mereka yang melihatnya hatinya terisi penuh dengan cinta dan kekaguman. 35. // Kyana Patih lan para dipati/ inga[n]dikan gupoh/ sampun prapta ing ngarsane Rajeng/ samya kumêpyur mulat ing Narpati(+1)/ sisigiting warni/ ujwala sumanu (sumunu?)// Kyai Patih dan para Adipati semua yang diberi perintah, telah hadir di hadapan Raja. Mereka tergetar melihat Sri Baginda yang wujudnya sangat tampan dan bercahaya. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
121
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 36. // kadya pinrês karsanya Ki Patih/ myating mestunanor/ samya ical sumêlang ing tyase/ tan lyan ngungun supangate Nabi/ dennya salin warni/ kang sêdya mangamuk// Kyai Patih bagai diperas hatinya melihat itu semua. Hilanglah segala keraguan di hatinya. Ia hanya terkagum-kagum melihat syafaat Nabi (Muhammad) atas perubahan wujud rajanya. Ia yang semula ingin memberontak, 37. // dadya ical kanêpsoning ati/ têmah amêndengong/ sira lawan kanc[an]ira kabeh(-1)/ aja nêmbah mring brahala sami/ yeku luwih sisip/ mêngko karsani[ng]sun// hilang kemarahannya, yang ada hanyalah kekaguman. “Kau dan rekan-rekanmu semua, janganlah menyembah pada berhala. Itu sangatlah salah. Saat ini yang menjadi kehendakku adalah. 38. // sira padha salina agami/ nêmbaha Ywang Manon/ mangestuwa mring Nabi dutane/ ing Pangeran kang marneng dumadi/ mêngkono jro dalil/ wajibe amuwus// kalian semua, gantilah agama kalian. Sembahlah Tuhan Yang Maha Kuasa. Patuhlah pada Nabi (Muhammad) yang merupakan utusanNya Yang Maha Menciptakan. Demikianlah apa yang tersurat dalam dalil. Wajib bagi kalian mengucapkan. 39. // ashadu alla ilaha tuwin/ ilolah kapindho/ wa ashadu ana sayogyane/ lan Muhamaddarasullolahi/ Kya Patih wotsari/ sandika tur nuwun// Asyhadualaailaaha dan ilallah kedua wa asyhaduanna sebaiknya dengan Muhammaddarasulullah”. Kyai Patih menyembah dan mengikuti. 40. // saur pêksi sadaya kang nangkil/ tan lêngganeng pakon/ yata sampun Eslam sadayane/ agêng alit wadya Kondhabumi/ sukeng tyas Sang Aji/ wusira misuwur// Demikian pula semua yang menghadap, tiada yang membantah. Akhirnya mereka semua pun menjadi Islam, besar dan kecil, semua warga Kandhabumi. Senanglah hati sang raja. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
122
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 41. // kang parentah salining agami/ gya kondur Sang Katong/ Sri ginrêbêg sakupacarane/ (83v)Kyana Patih mudhun sing sitinggil/ maglaran pra sami/ kang para nung-anung// Setelah memberi perintah pengubahan agama, sang raja pun kembali dengan diiringi seluruh benda-benda upacaranya. Kyai Patih turun dari siti inggil dan berhenti di pelataran siti inggil. 42. // Kyana Patih prentah pra prajurit/ ngurmati Sang Katong/ gennya carêm lan prameswarine/ sang dyah Sariraga Sang Dewi(1)/ tandya drel swara tri/ kadya prawata rug// Kyai Patih segera memerintahkan para prajurit untuk menghormati sang raja atas kebahagiaan pernikahannya dengan Dewi Sariraga. Segeralah tembakan drel dibunyikan tiga kali bagai gunung yang meletus. 43. // ambal kaping tiga den sarêngi/ Kodhokngorek kumroh/ sinauran mariyêm ungêle/ ting jalêgur lir gêlap kapyarsi/ gya bubar gung nangkil/ sêmana lêstantun// Tembakan drel tiga kali dibarengi dengan bunyi gamelan memainkan Kodhokngorek dan bunyi meriam berdentuman bagai suara guruh. Bubarlah para penghadap. Sejak saat itu, 44. // asaline srengat wus wêradin/ têkeng dhusun kang wong/ nandhang iman nêtêpi pakone/ salat limang wêktu den lakoni/ Kuran dwaning ngaji/ brahala linêbur// syariat telah merata. Sampai di desa, rakyat mengimani kewajiban untuk shalat lima waktu dan mengaji Al-Quran. Semua berhala dihancurkan. 45. // harjanira nagari mimbuhi/ eca sagunging wong[/] tuwuk boga ing kulinane(-1)/ tulus barang kang tinandur dadi/ nangkoda keh prapti/ kasmaran praja yu//o// Kemakmuran negara kian meningkat. Semua orang tercukupi makannya sehari-hari. Harga-harga murah dan segala yang ditanam dapat tumbuh dengan baik. Oleh karena itu, banyak nahkoda yang datang karena tertarik pada kesuburan negara. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
123
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH XV === ASMARADANA === 1. //o// Andungkap samadya warsi/ jumênêngira Narendra/ Radyan Gondakusumane/ amindha Sri Dasaboja/ iku yogya tinêpa/ wit ki....... manggih rahayu/ dene sru manggih utama// Syahdan, telah berjalan setengah tahun Raden Gandakusuma menduduki tahta atas nama Sri Dasaboja. Seisi negara dalam keadaan sentosa dan selalu dalam keutamaan. 2. // wênanging goroh sayêgti/ nulak wêlating raga(-1)/ lan budi mamrih krahayon/ kawarna sang mendha warna/ Radyan Gondakusuma/ pinaranan sang dyah ayu/ myang Pramesthi Sarirasa// Dusta karena kebajikan telah menghindarkan diri dari keburukan dan menimbulkan keselamatan budi. Dikisahkan sang penyamar, Raden Gandakusuma, didatangi oleh permaisuri, Sariraga, dan Ratu Sarirasa. 3. // lan Sariraga Sang Dewi/ nêbda Sang Gondakusuma/ paran kakang bok karsane/ ing mangke wus kalampahan/ kang nêdahing mas mirah/ amrih utamaning tuwuh/ nabda Sang Prabu Wanodya// Gandakusuma bertanya, “Selanjutnya bagaimana, Kanda Dewi? Sejauh ini kehendakmu telah terlaksana dengan baik”. Bersabdalah Sang Raja Putri, 4. // (84r)andika Pangran Dipati/ tulusa jumênêng nata/ aneng Kondhabuwanane/ muktiya lan Sariraga/ ulun arsa mantuka/ mring dhasare samodra gung/ Sang Rajaputra ngandika// “Paduka Pangeran Adipati, kumohon tetaplah Paduka bertahta atas negara Kandhabuwana bersama dengan Sariraga. Aku akan kembali ke dasar samudra luas”. Sang putra mahkota berkata, 5. // nah angger lênggana mami/ yen apisah lawan dika/ tan kudu jumênêng katong/ durung tutug sêdyaningwang/ najan mring jro samodra/ manira sayêkti tumut/ mênyanga lak-lakan naga// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
124
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Duhai, kau menampik diriku. Sesungguhnya jika aku harus berpisah dengan dirimu, lebih baik bagiku jika aku tak menjadi raja karena belum berhasil apa yang menjadi cita-citaku. Meski ke dasar samudra sekalipun, aku akan ikut. Walau sampai ke dalam kerongkongan naga, 6. // kawula tan nêja kari/ mesêm sang dyah Sarirasa/ arum amanis sabdane/ yen makatên jêngandika/ bêcik samya kundura/ wontên ing pura rinêmbug/ Sang Rajaputra duk myarsa// aku tak akan mau kau tinggalkan”. Dewi Sarirasa tersenyum. Ia bersabda lembut, “Jika demikian, Paduka lebih baik kembali. Kita bicarakan kembali masalah ini di dalam istana”. Setelah mendengar jawaban itu, putra mahkota. 7. // nulya kundur marang puri/ pan sampun atata lênggah/ Prabu Rara nêbda alon/ Jêng Pangeran suka kabar/ nênggih dhatêng Panduka/ dhingin duk dika wong bagus/ pralaya aneng samodra// segera kembali ke istana. Setelah mereka semua duduk, sang prabu dewi kembali berkata, “Pangeran, aku akan memberitahukanmu sesuatu. Dahulu, saat Paduka tewas di samudra, 8. // sadurunge kula prapti/ niku wontên putri Cina/ sumêja tulung Raden(-1)/ yen dika nukmeng pralaya/ anulya hamba prapta/ pan tandya ulun prang pupuh/ kêlangkung prawiranira// sebelum hamba tiba, ada seorang putri dari Cina yang ingin menolong Paduka, Raden. Ketika hamba tiba, terjadilah perang tanding di antara kami berdua. Ia sangatlah perwira”. 9. // Jêng Pangeran ngandika ris/ tujune angger Panduka/ sanesa priye dadine/nulya sang dyah Sarirasa/ aris dennya ngandika/ kadya pundi sang binagus/ Rajaputra angandika// Kanjeng Pangeran berkata, “Beruntung kau yang akhirnya menyelamatkanku. Apabila bukan dirimu, apalah jadinya”. Dewi Sarirasa berkata, “Bagaimana, wahai satria tampan?”. Putra mahkota berkata, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
125
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 10. // hamba lumiring pribadi/ sakarsa datan lênggana/ yen makatên Jêng Sang Katong/ jisime pun Dasaboja/ pundi mangke genira/ yen dhangan karsa sang bagus/ prayogi den uripêna// “Hamba hanya menurut saja. Seluruh kehendakmu, aku tak akan menolak”. “Jika demikian Paduka, dimana tempat jenazah Dasaboja, bila kau setuju, akan lebih baik jika ia dihidupkan kembali”. 11. // Jêng Pangeran nu(85v)t sakarsi/ aris denira ngandika/ kriyin hamba singitake / yen makatên dawêg padha/ pinaranan tumulya/ Rajaputra lan sang ayu/ tatiga pan lumaksana// Kanjeng Pangeran menuruti saran itu dan berkata, “Dahulu hamba yang menyembunyikannya. Bila demikian, mari kita ke sana”. Putra mahkota dan kedua dewi pun berjalan. 12. // sigra tandya marêpêki/ jisim wus mambu blarongan/ sang dyah atutup granane/ kusuma yu Sarirasa/ gya ngambil tirta mulya/ layon tinetesan sampun/ gya gêsang Sri Dasaboja// Mereka menghampiri jenazah yang telah sangat berbau itu. Sang dewi menutup hidungnya. Dewi Sarirasa segera mengambil air suci pusakanya. Jenazah pun segera ditetesinya, dan hiduplah kembali Sri Dasaboja. 13. // kagyat deneng ngisor pari/ rumangkang denira mêdal/ Dyan Gondakusuma gupoh/ Nata cinandhak griwanya/ sarwi asru ngandika/ paran ta Sri Dasabahu/ sira mau wus palastra// Ia sangat terkejut karena berada di bawah tumpukan padi. Perlahan ia berusaha merayap keluar. Raden Gandakusuma segera meraih rambutnya seraya berkata keras, “Bagaimana Sri Dasabahu? Semula kau telah mati. 14. // mêngko sun uripkên malih/ supaya sira Islama/ yen lênggana atêmahe/ amêsthi pinaten sira/ yata Sri Dasaboja/ wus kraos kasoran pupuh/ gya mêndhak sarwi mandrawa// Kini, kau kuhidupkan lagi agar kau mau memeluk Islam. Jika kau membangkang, aku tak segan untuk membunuhmu!”. Sri Dasaboja www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
126
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts telah menyadari menyembah.
kekalahannya.
Ia
pun
menunduk
seraya
15. // mring Jêng Pangran Dipati(-1)/ saya matur kawlas arsa/ Gusti pun dasih ing mangke/ sandika salining gama/ sok gêsanga kewala/ tan ngraos adarbe umur/nah angger kang paring yuswa// pada Pangeran Adipati seraya berkata dengan nada mengiba, “Tuanku, sesungguhnya hamba menurut saja dan bersedia untuk berganti agama, asalkan hamba tetap hidup. Kini, umurku berada di tanganmu”. 16. // tandya wus Eslam Sang Aji/ ngucap kalimah sahadat/ soring driya pasangane/ Sang Rajaputra ngandika/ lah sira Dasaboja/ têtêpa jumênêng ratu/ aneng ing Kondhabuwana// Sang raja pun telah memeluk Islam dengan mengucap kalimat syahadat. Sang putra mahkota berkata, “Wahai kau Dasaboja, tetaplah kau menjadi raja di Kandhabuwana. 17. // ming idhêpa kêlawan mami(+1)/ Sang Nata matur sandika/ Rahaden malih sabdane/ ya sira sapungkur ingwang/ den bangêt wêdi sira/ agamanira Jêng Rasul/ marang bala wadyanira// Hanya saja patuhlah padaku”. Sang raja menyatakan kesanggupannya. Raden Gandakusuma kembali berkata, “Takutlah kau dan segenap kawulamu pada agama yang dibawa oleh Kanjeng Rasul”. 18. // Dasa(86r)boja matur aris/ Gusti Panduka Sang Nata/ yen hamba tinilar Rajeng/ sangêt lênggana kawula/ malih Jêng Pandukendra/ pêrkawis ingkang dhumawuh/ yen marêngi Jêng Panduka// Dasaboja berkata pelan, “Tuanku Paduka Raja, bila hamba Paduka tinggalkan, hamba tak bisa menjanjikan untuk dapat melaksanakan perintah Paduka. Hamba bersedia asalkan bersama dengan Paduka.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
127
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 19. // kang pantês jumênêng aji/ wontên ing Kondhabuwana[/] kêjawi Gusti sang sinom/ yatradyan Rajapinutra/ manolih sang dyah rêtna/ Sang Sarirasa sangingrum/ aris denira ngandika// Padukalah yang pantas menjadi raja di Kandhabuwana, tak ada yang lain kecuali Paduka”. Raden Gandakusuma menoleh pada sang dewi. Sarirasa berkata lembut, 20. // inggih ta Pangran Dipati/ prayogya tinurutana/ agampil ing benjang têmbe/ sigra Pangran angandika/ marang Sri Dasaboja/ iya sun turut karsamu/ nanging têmbe karsaningwang// “Sudahlah Pangeran Adipati, tak ada salahnya kau turuti permintaannya. Mudah saja nanti diatur”. Sang pangeran pun segera berkata pada Sri Dasaboja, “Baiklah, kuturuti apa yang menjadi maumu. Namun, kehendakku, 21. // sun arsa maring nêgari/ apan ing Kabahbudiman/ goningsun umadêg katong/ Sri Dasaboja wotsêkar/ Gusti lêga kang manah/ sumongga benjang ing pungkur/ yata Sang Prabu Taruna// aku ingin ke negara Kakbahbudiman dan menjadi raja di sana”. Sri Dasaboja menyembah seraya berkata, “Tuanku, sungguh sangat lega hatiku. Baiklah. Silahkan saja kelak, Tuanku”. Sang raja muda. 22. // gya kundur mring dalêm puri/ sang dyah kakalihira(-1)/ anênggih samya rumojong/ tiga Prabu Dasaboja/ tandya rawuh ing pura/ sigra Sang Sri Dasabahu/ wangsul marêpêki wadya// segera kembali ke kediamannya di istana diiringi oleh kedua putri dan Prabu Dasaboja. Segera sesampainya di istana, Sri Dasabahu kembali mendatangi prajuritnya. 23. // kaget kang wadya pra sami/ Sa[ng] Nata sru angandika/ lah bocahingsun kabehe/ aja sumêlang ing driya/ apa sakdhawuhira/ Gustiku Narendrasunu/ aja na maling ing driya// Para prajurit sangat terkejut. Sang raja dengan lantang berkata, “Wahai seluruh prajuritku, janganlah kalian merasa khawatir. Patuhilah semua yang menjadi perintah Tuanku Sang Putra Mahkota”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
128
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 24. // lêga manahe wadya lit/ sigra abubar sêgsana/ Sang Dasaboja makuwon/ apan aneng siti bêntar/ tansah asukansukan/ siyang latri nguyu-uyu/ kundur kang kundur mring pura// Para prajurit menjadi sangat lega dan membubarkan diri. Sang Dasaboja beristirahat di lapangan. Ia bersenang-senang sepanjang hari. Siang dan malam menghibur diri, jika saatnya kembali, kembalilah ia ke istana. 25. // pan samya (87v)eca kang galih/ lumintu kang sasaosan/ tan pêgat bêdhaya rame/ sinambilan mêng-amêngan/ pei thothit myang kowah/ sang rêtna kakalihipun/ anuwug gennya kasukan// Semua merasa tenang dan gembira. Hiburan tak henti-henti. Tari bedhaya dipergelarkan tanpa putus membuat suasana menjadi hangat, diramaikan pula dengan permainan-permainan kartu, pei, thothit, dan kowah. Kedua putri sangat puas bersenang-senang. 26. // kunêng wau kang winarni/ gêntiya ingkang kocapa/ apan ing Cina samangke/ Narpati manggung sungkawa/ nênggih Sang Prabu Cina/ langkung rudatin ing kalbu/ awit saking putranira// Kini dikisahkan tentang yang terjadi di negara Cina. Sang raja tengah berduka. Sang Prabu di Cina bersedih hati karena memikirkan anaknya. 27. // sang rêtna ingkang lumaris/ wus lami antaranira/ den arsa-arsa têmahe/ apan datan wontên prapta/ dadya Sri Nateng Cina/ langkung sru sungkawanipun/ ketang trêsnanireng putra// Putrinya yang pergi telah lama tak kembali. Tiap hari sang raja senantiasa mengharapkan kedatangannya, namun yang diharap tak kunjung tiba. Ini membuat Baginda Raja Cina merasa sangat prihatin karena ia terlampau sayang pada putrinya. 28. // tanpa dhahar tanpa guling/ tansah karuna Sri Cina/ sêmana wadyabalane/pêpakan andher ing jaba/ manganti gustinira/ ciptanira kang pra wadu/ apa iki Sri Narendra// Telah lama Baginda di Cina tak makan dan tidur. Setiap saat hanya menangis. Selama itu pula seluruh prajurit berjaga dalam formasi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
129
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts lengkap di luar istana, menanti rajanya. Dalam hati mereka bertanya-tanya, “Apa yang terjadi dengan Sri Baginda? 29. // dene wus lawas tan mijil/ apa kang dadya prabeda/ kunêng wau kang rinaos/ usapên sang putri Cina/ rawuh ing nagrenira/ prahara myang pêdhut mêndhung/ ingkang bêkta sang dyah rara// Mengapa beliau lama sekali tak keluar? Ada masalah apa gerangan?”, demikianlah pikir mereka. Alkisah, datanglah sang putri Cina di negaranya. Kedatangannya dihantar oleh angin, awan, dan kabut. 30. // geger kang samya anangkil/ tambuh-tambuh polahira/ lumayu tan wru[h] parane/ saking dening pêtêngira/ lalya katut maruta/ sawêneh kabêntus-bêntus/ sawêneh tunjang-tinunjang// Gegerlah mereka yang tengah menghadap. polahnya. Mereka berlarian tak tentu arah suasana. Angin besar turut pula mengacaukan yang menabrak-nabrak benda, beberapa ada sengaja menubruk rekannya sendiri.
Bermacam-macam karena gelapnya arah mereka. Ada pula yang tanpa
31. // arame swaraning jalmi/ ana ingkang asêsambat/ ana ingkang alok lampor/ sawêneh alok kiyamat/ ana maneh angucap/ iya iku apan lindhu/ yata wau Sri ing Cina// Riuh rendah suara orang-orang. Ada di antara mereka yang berteriak lampor, ada yang berteriak kiamat datang, ada pula yang berteriak gempa. Ini membuat raja Cina 32. // kagya(78r)t denira miyarsi/ suwareng rame gumêrah/ gya mijil wau Sang Katong/ Sri Cina lagya jumangkah/ katangkêp prahara(-1)/ gêbalik lumah Sang Prabu/ kantaka Sri Nateng Cina// terkejut mendengar suara yang sangat ramai itu. Ia pun keluar. Baru saja sang raja melangkah keluar, angin besar menghantamnya hingga ia terjungkal dan jatuh tak sadarkan diri. 33. // dangu wus engêt Sang Aji/ awungu sigra lumampah/ sêmana kang praharane/ wus sirna apan sadaya/ awas Sri www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
130
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Nateng Cina/ tumingal mring putranipun/ kantaka aneng ing kisma// Beberapa lama kemudian sadarlah sang raja, ia pun bangun dan segera melangkah. Saat itu angin besar telah reda seluruhnya. Raja Cina awas melihat putrinya yang pingsan di tanah. 34. // Sang Nata lumajêng aglis/ sru manyandhak putranira/ saya karuna Sang Katong/ sigra binêgta mring pura/ Sri Cina alon amuwus(a) (+1)/ adhuh anggerputraningwang(u)// (-1) Sang raja pun segera berlari menghampiri putrinya seraya menangis. Sang putri pun segera dibawanya ke dalam istana. Raja Cina berkata pelan, “Duhai anakku sayang, 35. // kêneng apa sira iki/ prapta akarya prêbata/ têmahan kantakan dhewe/ dhuh rara sira engêta/ aja akarya susah/ wus engêt sang rêtna ayu/ tumingal ing ramanira// apa yang terjadi pada dirimu? Datang-datang membawa angin besar, akhirnya pingsan sendiri. Duhai putriku, sadarlah, nak. Jangan membuat hatiku susah”. Sang putri pun sadar dan memandang pada ayahnya. 36. // kagyat karuna kêpati/ sasambate kawlas arsa/ adhuh rama pêjah ingong/ tan kaya-kaya wakingwang/ de bangêt têmên wirang/ yata Sri Cina duk ngrungu/ sasambatireng putranya// Ia terkejut dan menangis kencang. Dalam tangisnya ia merintih mengiba-iba, “Aduh, ayahanda, matilah aku! Sesungguhnya tak ada orang yang bernasib sepertiku, aku sangat malu”. Raja Cina mendengar rintih keluh putrinya. 37. // Sri ing Cina ngandika ris/ adhuh nyawa putraningwang/ mara pêpoyana angger/ aja pijêr karya susah/ alon matur sang rêtna/ duk dhingin sapolahipun/ ing purwa têkeng wêkasan// ia pun berkata lembut, “Duhai anakku sayang, ceritakanlah, nak. Jangan terus-terusan kau membuat hatiku susah”. Sang putri pun bercerita tentang segala yang telah dilaluinya dari awal hingga akhir. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
131
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 38. // wus katur sadaya ngênting/ yata wau Sri ing Cina/ pan sarêng myarsa ature/ kang putra rêtna Karsinah/ asru ngungun kalintang/ ketang trêsnanira sunu/ tansah kruna Sri ing Cina// Segalanya telah dihaturkan tanpa ada yang terlupa. Raja Cina yang mendengar penuturan Karsinah putrinya beberapa saat lamanya hanya mampu tertegun. Karena cintanya yang demikian besar pada putrinya, raja Cina pun menangis. 39. // wêkasan aris dennya ngling/ kaya priye nini sira/ gene ta kaya mêngkono/ dhingin sira ingsun tarywa/ aturmu ing ma(79v)nira/ durung kasêjaning kalbu/ wêkasan sira mangkana// Setelah ia mampu menguasai perasaannya, raja Cina pun berkata, “Bagaimana ini anakku? Mengapa jadi begini nasibmu? Dulu kau pernah kutanya, tapi jawabmu kau belum ingin, sekarang kau begini. 40. // lah priye sira Ni Dewi/ iya ingkang kaya kuwe(a)/ ingsun labêt tan lênggana(e/o)/ dene kalamun sira(-1)/ yen wus kasêja ing kalbu(a) (+1)/ darbe karsa palakrama(u)// (-1) bagaimana kau ini nanda Dewi? Yang seperti inilah yang selalu kukhawatirkan bila dirimu memang sudah menginginkan untuk menikah, 41. // ya ingsun rara kadugi/ ngupaya ingkang prayoga/ tan kadya karsamu kuwe/mara nini ingsun tawa/ age sira piliha/ ingkang nagri liyanipun/ apa ta dadya prayoga// aku yang akan mengusahakan yang terbaik untukmu, tak seperti apa yang telah terjadi sekarang. Untuk itu, nak, aku tawarkan padamu, pilihlah pria dari negara lainnya, pastilah akan lebih baik. 42. // aranana salah siji/ aja ta kaya karsanta/ datan prayoga têmahe/ kapriye prayoganira/ iku dudu sapadha/ amêsthi rusak ing pungkur/ mara nini titenana// Sudah. Pilihlah saja sesukamu. Jangan seperti yang kau pilih itu, akan kurang baik akhirnya, sebab ia tidak sama denganmu, pastilah membawa kerusakan di akhir. Bersikaplah hati-hati, nak. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
132
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 43. // payo ta rara ni Dewi/ age sira aranana/ dimene lêga tyasingong/ yata sang rêtna asmara/ myarsa sabdaning rama/ sêmu tan gêdugeng kayun/ nanging ketang ajriha(-1)// Ayolah, nak. Segeralah kau pilih agar aku menjadi lega”. Syahdan, sang putri yang tengah dilanda cinta mendengar sabda ayahnya sebenarnya ia tak setuju di hatinya tapi karena takut. 44. // dadya tumungkul ni Dewi/ waspa drês ingusap-usap/ asênggruk-sênggruk sang sinom/ akathah kraseng wardaya/ dadya sru karunanya/ Sri Cina aris amuwus/ adhuh rara sutaningwang// ia hanya menunduk sambil mengusap airmatanya masih tersedu. Di hatinya ia masih menyimpan banyak hal sehingga ia menangis lagi lebih keras. Raja Cina berkata pelan, “Duhai putriku sayang, 45. // aja sira tansah nangis/ tansaya akarya susah/ têmah tan bêcik dadine/ age siraumatura/ êndi kang dadi karsa/ mêngko ingsun kang angêrbut/ yata sang rêtna asmara// janganlah kau selalu menangis, itu membuatku bersedih, lagipula tak baik. Segeralah kau katakan mana yang menjadi pilihanmu, nanti aku yang akan menguruskannya untukmu”. Sang putri yang tengah dilanda cinta, 46. // sang rêtna duk amiyarsi/ marang sabdane kang rama/ lir dhinodhog pêrnajane/ wusana matur mangrêpa/ tuwan nuwun kawula/ sun lalu pêjah Pukulun/ yen krama antuk sabongsa// mendengar sabda ayahnya bagai dipukul hatinya. Ia pun berkata dengan mengiba, “Tuanku, aku lebih baik mati jika aku harus menikah dengan pria sebangsa. 47. // botên rêmên tiyang kucir/ gumancar buntute (80r)panjang/ yen tinon êndhase mlênos/ dereng sêja dereng karsa/ yen dede sang kunarpa/ rama kang dadya tyasingsun/ reh jwala mindha baskara// Aku tak senang dengan orang berkuncir, buntutnya panjang berurai. Jika dilihat kepalanya botak. Aku tak ingin dan tak hendak www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
133
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts jika bukan si mayat yang menjadi buah hatiku ayahanda. Ia yang bersinar bagai matahari. 48. // tejane nrawang dumêling/ sêmune liyêp mangraras/ mendah baya rarasane/ yen ngraras tanduking aprang/ mring guwa pamêlêngan/ bangêt panungkule pupuh/ adhuh rama kula pêjah// Cahayanya bersinar cemerlang, meredup indah. Tak bisa kubayangkan bagaimana rasanya bila kami berperang asmara. Aduh, ayah, aku bisa mati. 49. // yen wandeya kula ngêmasi(+1)/ botên etang turne marang/ mring Bêtawi Loji gêdhe/ sênadyan kula kasasar/ dhatênga Kêmêtiran/ wajib binucala ingsun/ jêr wong(?) bancer tur jlêgêdhag// Matilah aku tak peduli senangnya berwisata ke Loji Besar di Betawi, meski tersesat sampai Kumetiran, buanglah saja aku”. 50. // Sri Cina sarêng miyarsi/ aturira ingkang putra/ tri pandurat Sang Katong(-1)/ supe ing purwa duksina/ wêkasan angandika/ Tu Pek Kong ampiyak ampun/ kaya ngapa warnanira// Raja Cina yang mendengar penuturan putrinya sampai beberapa lama tak mampu berucap apapun. Hingga akhirnya ia sadar dan berkata, “Aduh, ampun, Tu Pek Kong. Bagaimana ini? 51. // heh rara kapiye maning/ lamun ingsun malangana/ kang dadi karsanta angger/ jêr ing sira wis diwasa/ ingsun tan wênang mêksa/ paran kang dadi karsamu/ pan ingsun arah kewala// Duhai anakku, bagaimana lagi? Jika aku menghalangi apa yang menjadi kehendakmu, kau sudah cukup dewasa. Aku tak berhak memaksamu. Baiklah nak, apapun yang kau inginkan, aku menurut saja”. 52. // umatur sang rêtna Dewi/ yen sampun parêng Panduka/ ulun wangsul ing samangke/ tan lêga raosing driya/ yen dereng ranganana(?)/ marang si bender sumêngguh/ wong ngêrbut darbeke tongga// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
134
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang Dewi berkata, “Bila sudah ada perkenan Paduka, aku kembali sekarang juga. Tak lega rasa hatiku bila belum merampungkan urusanku dengan dia yang sudah merebut milik orang lain, 53. // jêr ingsun ingkang rumiyin/ lagi ngupaya usada/ ing wuri gêdhêmênên(?) dhewe(+1)/ nora nganggo tanga-tanga/ layake wis waluya/ sun wêtara pan wus anu/ anu lawan Radyan Putra// karena aku yang pertama. Sedang aku mengupayakan obat, dibelakangku ia bersenang-senang sendiri tanpa bertanya lebih dahulu. Sepertinya dia sudah berbuat jauh dengan Raden Putra. 54. // rama kantuna ba(81v)suki/ dugiya mukti wibawa/ langgênga umadêg katong/ ulun pan arsa umangkat/ inggih rama kawula/ mugi angsala saestu/ kadugena ing sakarsa// Ayah, tinggalah Paduka di sini. Berbahagialah kau selalu, abadilah kau sebagai raja. Hamba akan berangkat, semoga apa yang kuinginkan menjadi kenyataan”. 55. // Sri Cina sarêng miyarsi/ aturira [ing]kang putra(-1)/ ketang trêsnanireng tyase/ nêpda sarwi ngusap waspa/ adhuh nak ingsun nyawa/ tan kaya sira wong ayu/ amung rara wêkasingwang// Raja Cina ketika mendengar putrinya, terdorong oleh besarnya rasa cinta, bersabda seraya mengusap airmata, “Duhai putriku sayang, kau sangatlah cantik. Hanya saja pesanku padamu nak, 56. // den bisa bae nglakoni/ ngladeni dudu sasama/ kapindho seje bangsane/ kang awas-*awas* *ing driya/ aja kêladuk sura/ malah ngasorna ragamu/ iya têka sawêtara// pintar-pintarlah kau membawa diri dalam meladeni orang yang bukan berasal dari bangsamu. Waspadalah selalu. Jangan kau keburu nafsu, itu hanya akan merendahkan dirimu. Tak menutup kemungkinan, hanya sementara 57. // gêdhe panrimane laki/ lamun dhinerek sakarsa/ rara iku wêkasingong/ aywa kongsi kakurangan/ sang dyah nêmbah ing rama/ Sri Cina malih amuwus/ apa sira tanpa wadya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
135
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pria itu menerimamu dengan baik jika kau menuruti segala kehendaknya. Itulah pesanku padamu, nak. Jangan sampai kau lupa”. Sang putri menyembah pada ayahnya. Raja Cina kembali berkata, “Apakah kau tidak membawa pasukan?”. 58. // sang rêtna umatur aris/ botên susah ta kawula/ namung ta benjing kemawon/ mung nuwun mirêngna kabar/ bilih sampun kantênan/ alang-ujure wakingsun/ sumongga karsa Panduka// Sang putri berkata lembut, “Tidak usah, Ayah. Nanti saja, Paduka perhatikan kabar berita tentang diriku. Jika sudah jelas bagaimana diriku, kuserahkan pada kebijaksanaan Paduka”. 59. // Sri Cina sajroning galih/ miyarsa aturing putra/ ketang trêsnanya sumêdhot/ amuwus wus bêjaningwang/ dadya anut kewala/ sakarsanira jumurung/ apa sira nuli mangkat// Raja Cina mendengar kata-kata putrinya, dalam hati ia merasa sangat haru. Ia pun berkata, “Mungkin sudah suratan, aku hanya menurut saja pada apa yang menjadi niatmu. Apakah kau akan berangkat sekarang juga?”. 60. // kang putra matur wotsari/ ulun mangkat sapunika/ kang rama ngandika alon/ apa sira wus sumêgta/ sang dyah ing aturira/ pangraos kula Sang Prabu/ sampun ta botên kuciwa// Sang putri berkata seraya menyembah, “Aku berangkat sekarang juga, Ayah”. Ayahandanya berkata pelan, “Apa kau sudah siap, nak?”. Sang putri menjawab, “Kupikir tak akan aku mengecewakan”. 61. // sigra ngabêkti Sang Dewi/ rinangkul lunga ya(82r)nira/ cinucup bun-êmbunane/ aywa na sêkara-kara/ kato(?)na kang sêpaka(?)/ sang kusuma sigra mundur/rinangkul mêgating trêsna//o// Sang dewi segera menyembah. Sang ayah merangkul dan mengecup ubun-ubunnya seraya berdoa, “Jangan sampai ada halangan apapun dan semua lancar”. Sang putri perlahan mundur seraya tetap dirangkul bagai memutuskan rasa cinta.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
136
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH XVI === MÊGATRUH === 1. //o// Kawarnaa wau sang rêtnaning ayu/ sarawuhira ing jawi/ nancutkên busananipun/ arsa mêsat ing wiyadi/ sigra gêgana sang sinom// Alkisah, setibanya di depan istana, sang putri segera membenahi busananya dan bersiap-siap mengangkasa. Segeralah ia melesat terbang. 2. // napak wiyat sang rêtna anyamut-nyamut/ kunêng wau kang lumaris/ kawarnaa kang neng pungkur/ Sri Cina gêglêg jro galih/ ketang trêsnaning sang sinom// Sang putri telah berada di angkasa. Dikisahkan raja Cina yang ditinggalkan putrinya, masih tertegun karena besarnya rasa kasih pada sang putri. 3. // wus pinupus gya minggah mring klênthengipun/ sêmbayang sojah sakindit(sakinwit?)/ jungkir sor Pik Kong dhêkukul/ ingkang kacipta ing batin/ lampahnya putra sang sinom// Akhirnya, ia memutuskan untuk pasrah dan segera naik ke klenteng pribadinya melakukan sembahyang sojah, bersujud di hadapan Pik Kong dengan takzim. Pikirannya tertuju pada keadaan putrinya yang tengah dalam perjalanan. 4. // dyah Karsinah mulat kanan keringipun/ tan ana ingkang kaeksi/ ngandika sang rêtna ayu/ baya ginawa mring ngêndi/ wong bagus kang nukmeng layon// Dewi Karsinah melihat ke arah kanan dan kiri, sejauh ia melihat tak ada satupun yang terlihat. Berkatalah ia dalam hati, “Dibawa kemanakah sang pemuda tampan yang mati itu? 5. // heh ta Sarirasa antenana ingsun/ yen dhasar wong padha bêcik/ aja ta tinggal lumayu/ nulya wau sang rêtna di/ awas tumingal sang sinom//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
137
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Hai, Sarirasa! Tunggulah aku! Jika benar kau orang yang berniat baik, jangan kau melarikan diri dari masalah!”. Tak lama sang putri melihat sosok sang pemuda. 6. // myat ing ngandhap pan wontên janma lumaku/ sajuga tiyang pawestri/ akras sang rêtna aniyup/ kagyat kang lagya lumaris/ sang rêtna ngandika alon// Ia melihat di bawah ada orang berjalan, dengan seorang perempuan. Dengan cepat sang putri segera mendarat. Terkejutlah mereka yang tengah berjalan. Sang putri berkata pelan, 7. // lah ta nini aja ta sira agugup/ ingsun tan nêja punapi/ mung arsa takon satuhu/ nini sira lamun uning/ mring Sarirasa sang sinom// “Wahai kau, janganlah engkau takut. Aku tak hendak berbuat macam-macam. Aku hanya ingin bertanya, apakah kau tahu seseorang bernama Sarirasa?” 8. // kang tinanya alon denira umatur/ inggih ta kawula uning/ nênggih mila gusti ulun/ jumênêng ing (83v)Kondhabumi/ kalawan Sang Prabu Anom// Yang ditanya pun menjawab, “Iya, hamba tahu. Dia adalah tuanku yang bertahta di Kandhabumi dengan sang raja muda”. 9. // dyah Karsinah wus grahita jroning kalbu/ gya mêsat sang rêtna adi/ angungun jalma kang kantun/ yata wau sang rêtna di/ mangkana sajroning batos// Dewi Karsinah telah tanggap dalam hatinya, dan ia pun segera melesat. Orang yang ditanya hanya mampu tertegun. Dalam hatinya sang putri membatin, 10. // kaya priye ta iki lalakoningsun/ têka pakewuh ing pikir/ yen ingsun lajuwa jujug/ sun rasa têka kuwatir/ yata wau sang lir sinom// “Bagaimanakah ini yang kualami? Aku menjadi ragu. Jika aku meneruskan perjalanan ke sana, kurasa sangat mengkhawatirkan”. Saat itu dikisahkan sang putri www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
138
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 11. // sangabunyaneng(?) tawang awas andulu/ katingal ing Kondhabumi/ sang rêtna sajroning kalbu/ baya iki kang nêgari/ ing Kondhabumi kêdhaton// dari langit memandang negara Kandhabumi. Dalam hati ia membatin, “Inikah negara kerajaan Kandhabumi?”. 12. // nulya aglis sang rêtna Karsinah niyup/ anjog neng wurining puri/ sêmana pan wancinipun/ pukul sapta latri nênggih/ wulanira amêncorong// Sang Dewi Karsinah pun segera mendarat hingga tiba di belakang istana. Ketika itu, waktu telah menunjukkan pukul tujuh malam. Bulan terlihat bersinar. 13. // wulan kaping tri wêlas ingkang satuhu/ sira dyah Karsinah ngintip/ katingalan jro kadhatun/ tan samar sang rêtna adi/ myang Sarirasa sang sinom// Itu adalah pancaran bulan ketigabelas. Dewi Karsinah mengintip. Terlihatlah olehnya bagian dalam istana. Sang putri tak mungkin salah mengenali Sarirasa, 14. // lawan citranira ing Sang Rajasunu/ manglela jwala dumêling/ mêngkono sajroning kalbu/ nyata ika sundêl anjing/ apa iki gustiningong// bersama sosok sang putra mahkota yang memancarkan cahaya terang. Dalam hati ia berkata, “Tak salah lagi, itu pasti si perempuan sundal! Apakah itu tuanku? 15. // ingkang siji manira adurung wêruh/ alah kapriye ta iki/ têka pakewuh tyasingsun/ adhuh Gustiku wong sigit/ cahyane saya mêncorong// Yang satu itu aku belum pernah tahu? Aduh, bagaimana ini? Mengapa mendadak aku menjadi ragu? Duhai tuanku, pemuda tampan. Cahayanya semakin cemerlang saja”. 16. // saya sangêt sang rêtna dennya wulangun/ kabyatan mulat sang pêkik/ têmahan tyasira kuwur/ lawan a(84r)ngêmu kuwatir/ sigra wau sang lir sinom// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
139
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang putri kian tenggelam dalam asmaranya karena memandang pada pujaan hatinya hingga perasaannya bercampur aduk dengan kekhawatiran. Sang putri pun segera, 17. // matak aji pasirêpan sang dyah ayu/ yata kang neng jroning puri/ nênggih sang dyah kalihipun/ tiga Sang Narendrasiwi/ sêmana Sang Prabu Anom// menebar ajian sirepnya. Dikisahkan mereka yang berada di dalam istana, kedua putri bersama dengan sang raja muda. 18. // angandika mring Sarirasa mas Ratu/ lah kang bok dewaning murti/ pagene niki tyasingsun/ de bangêt asênig-sênig/ kuwur sabarang rinaos// Sang raja muda berkata pada Ratu Sarirasa, “Duhai Dinda Dewi, ada apa ini? Mengapa aku merasa sangat mengantuk dan tidak bisa berkonsentrasi? 19. // tan kadugi sajroning pêrmananingsun/ sang rêtna aris nauri/ hamba inggih sang binagus/ ing manah ngêmu kuwatir/ malihe panilip(?) ingong// Tak bisa aku berpikir jernih”. Sang putri menjawab lembut, “Akupun merasakan yang sama. Hatiku merasa khawatir. 20. // salamine tan kadya saniki ulun/ lir kêneng sirêp sayêkti/ asangêt raseng aliyut/ lalêgut krasa arip(-1)/ tan kaduga manahingong// Sejauh ini tak pernah merasa seperti ini. Seperti orang yang terkena sirep, rasanya sangat letih dan mengantuk. 21. // lan ing jawi tan wontên suwaranipun/ punapa samya aguling/ kalih ingsun pan angrungu/ swarane bênce myang kolik/ têkak tuhu ting salêmong// Dan lagi, mengapa di luar tak ada suara apapun? Apakah semua telah tertidur? Dan, aku mendengar suara burung-burung malam dan tokek bersahutan”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
140
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 22. // Rajaputra aris angandika arum/ inggih kang bok tan kadugi/ sajroning pamanahingsun/ yata wau Prabu Murti/ anulya ngandika alon// Sang putra mahkota berkata pelan, “Benar, Kanda Dewi. Benarbenar aku tak habis pikir”. Sang Raja Dewi segera berkata pelan, 23. // gih Pangeran kantuna jroning kadhatun/ ulun arsa mêdal jawi/ tan eca manah satuhu/ Jêng Pangran ngandika aris/ sumongga den ngatos-atos// “Baiklah, Pangeran. Kusarankan kau tetaplah tinggal di dalam istana. Aku hendak keluar. Aku benar-benar merasa tidak enak”. Kanjeng Pangeran menjawab, “Silahkan. Hati-hatilah. 24. // kalih sampun kakang bok adangu-dangu/ yen dangu kawula ajrih/ sang dyahmesêm ngandika rum/ jêleh ujare wong dhandhing/ sigra mijil sang lir sinom// Dan kumohon jangan terlalu lama, Kanda Dewi. Jika kau terlalu lama, aku takut”. Sang dewi berkata sambil tersenyum, “Ah, bosan aku mendengarkan kata-katamu”. Sang dewi pun segera keluar. 25. // (85v)aprayitna putri Cina awas dulu/ sigra amêsat wiyadi/ yata wau sang dyah ayu/ marpêki wadya kang kêmit/ samya eca guling ngorok// Putri Cina waspada dan segera melesat ke langit. Sedangkan, Dewi Sarirasa mendapati prajurit yang bertugas jaga semua dalam keadaan terlelap tidur bahkan sampai mendengkur. 26. // apan sampun wadya ginugah sadarum/ sêmana sampun atangi/ sigra wau sang rêtna yu/ anulya kundur mring puri/ sarawuhireng kadhaton// Setelah berhasil membangunkan seluruh prajurit, sang dewi segera kembali ke istana. Sesampainya ia di istana, 27. // Rajaputra lan Sariraga sang ayu/ wus samya kêpati guling/ dyah Sarirasa mangungun/ sêmana kusuma adi/ yêkti cinoba Ywang Manon//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
141
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts putra mahkota dan Sariraga telah tidur lelap. Dewi Sarirasa tertegun heran. Saat itulah ia kembali diuji oleh Tuhan. 28. // apan malih anênggih Sang Rajasunu/ apan ta dereng dumugi/ de gennya dadya lalakun/ pan mêksih kinarseng Widi/ yata wau sang lir sinom// Demikian pula dengan sang putra mahkota. Belum sampai pada apa yang dicita-citakan, Tuhan masih menyisakan ujian untuk dilewati. Diceritakan sang putri, 29. // midêr-midêr kusuma rêtnaning ayu/ dangu-dangu nulya guling/ mila wancinya wus dalu/ lawan wus takdiring Widi/ wus guling Sang Prabu sinom// berkeliling-keliling hingga akhirnya ia tertidur. Selain karena hari telah larut malam, juga karena sudah menjadi takdir Tuhan, maka terlelaplah sang raja putri. 30. // kawarnaa putri Cina kang winuwus/ dyan wangsul ênggonnya malih/ sêmana sang rêtnaningrum/ kêtingal sajroning puri/ lêga manahireng batos// Diceritakan putri Cina kembali ketempatnya semula. Melihat keadaan di dalam istana telah aman, legalah hatinya. 31. // mung sakêdhik kang dadya sumêlangipun/ wadya kang kêmit ing jawi/ pan samya mêlek sadarum/ sigra sang dyah matak aji/ aglis manjing ing kadhaton// Hanya saja yang menjadi sedikit kekhawatirannya adalah karena seluruh prajurit yang berjaga di luar telah terbangun. Segera sang putri menebar ajian sirepnya kembali dan masuk ke dalam istana. 32. // yata sang dyah amalbeng jroning kadhatun/ tan pêgat amatak aji/ cinipteng sajroning kalbu/ sigra sang rêtna mêrpêki/ mindhi[k]-mindhik lampahnya lon// Setelah sampai di dalam istana, sang putri tetap terus melafalkan ajiannya dalam hati sambil berjalan mengendap-endap.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
142
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 33. // wus neng daganira Sang Narendrasunu/ aglis sang rêtna ngudhari/ bêbêntingira wus ucul/ ririh manyandhak Sang Dewi/ gumêtêr(86r) srira dharodhog// Dan, sampailah ia di ranjang sang putra mahkota. Segera ia melepas sabuknya dan meraih sang putra mahkota seraya gemetar. 34. // anêratap sajroning galih sang ayu/ sigra Jêng Pangran Dipati/ wus kêneng apan rinangkul/ Sri Karsinah rêtna Dewi/ aglis ingêmban sang sinom// Hatinya berdebar-debar. Segera Pangeran Adipati dirangkulnya dan dengan segera digendongnya. 35. // Jêng Pangeran ingêmban eca asênggur/ akras sang rêtna gra(?) mijil/ prapteng jawi mêsat gupuh/ mumbul anapak wiyati/ nênggih wa[u] sang lir sinom(-1)// Kanjeng Pangeran tetap terlelap tidur di gendongan. Sang putri segera keluar, dan melesat terbang. 36. // jroning driya langkung gennya marwata gung/ tansah sang dyah mangarasi/ sarya ngandika wong ayu/ dhuh Gustiku wong asigit/ dene bangêt têmên lembon// Dalam hati, sang putri Cina merasa sangat gembira. Sang pangeran diciuminya berkali-kali seraya berkata, “Duhai tuanku nan rupawan, ternyata kau mudah sekali tertidur. 37. // ingsun dugi iki tan lembon satuhu/ ingsun dugi api-api/ dhasare wong anom bagus/ adhuh dhasar wong jêkining/ maneman yen pinet ing wong// Kukira kau tak benar-benar tertidur. Kukira kau hanya berpurapura saja. Sungguh kau muda dan tampan, aduh benar-benar sangat cemerlang. Sayang sekali jika sampai jatuh ke tangan orang lain”. 38. // pan sêmana wus lêsah sang rêtnaningrum/ nging têksih kewran ing galih/ gya mêngkana jroning kalbu/ sira dyah awas ningali/ wontên wrêksa gung ayom(-1)// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
143
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Lama-lama sang putri merasa kelelahan, tapi ia masih merasa khawatir. Saat itu ia melihat ada satu pohon besar dan rindang. 39. // gya cinipta kang wrêksa gung yom asingub/ awarna wisma miranti/ lêgeng tyas sang rêtnaningrum/ tandya maniyup Sang Dewi/ ngandika malih sang sinom// Sang putri pun segera menyulap pohon besar dan rindang itu menjadi sebuah pondok yang lengkap. Setelah jadi dan merasa lega, sang dewi segera mendarat, lalu ia berkata, 40. // lah wunguwa wong bagus dulunên ingsun/ aja pijêr eca guling/ kawarnaa sang binagus/ sêmana pan sampun nglilir/ neng pangkonira sang sinom// “Bangunlah wahai tampan, pandanglah aku. Jangan kau enak-enak tidur saja”. Saat itu Gandakusuma telah terjaga di pangkuan sang putri Cina. 41. // Rajaputra duk mulat mring sang rêtna yu/ sajroning galih sang pêkik/ asangêt dennya mangungun/ nênggih denira nênggani/ wisma lawan sang lir sinom// Sang putra mahkota tertegun bingung saat melihat sang putri Cina dan pondok tempatnya berada kini. 42. // wus garjita sajroning galih sang bagus/ (87v)nêja prasobatan baik/ ing dunya ngakiratipun/ lan malih dika wong sigit/ punapa tambuh maringong// “Apakah kau heran, tampan? Aku ingin menjalin pertemanan baik denganmu di dunia hingga akhirat kelak. Lagipula, apakah kau tak mengenaliku? 43. // dika dhingin duk lagya anandhang tatu/ aneng têngahing jaladri/ sampun akonangan ulun/ amasthi kabanjur lalis/ de saniki karsaningong// Dulu ketika kau terluka parah di tengah samudra bila saja tak segera kuketahui pastilah kau benar-benar akan mati. Kini, aku ingin
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
144
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 44. // arsa nagih mring andika wong abagus/ dadak amitambuhi(1)/ punapa kang karseng kayun/ lah dawêg lênggaha dhingin/ adrês waspanya sang sinom// menagih hutang padamu. Mengapa kau sepertinya sangat bingung? Apa yang kau pikirkan? Sudahlah, duduklah dahulu”. Mengalir deras airmata sang pangeran. 45. // saya sangêt kagagas sajroning kalbu/ ketang ingkang aneng puri/ dadya narpa datan emut/ gumuling dhawah ing siti/ aglis cinandhak sang anom// Dalam hati ia teringat pada yang ia tinggalkan di istana. Akhirnya ia pun jatuh terguling tak sadarkan diri. Sang putri dengan cekatan menangkap badan sang pemuda (Gandakusuma). 46. // mring sang rêtna Karsinah apan agupuh/ adhuh Gustiku wong sigit/ Panduka engêt wong bagus/ punapa wau kang keksi/ mijil waspanya sang sinom//o// Dewi Karsinah berkata, “Duhai tuanku, sadarlah kau, Paduka. Apa yang kau pikirkan tadi?”. Keluarlah airmata sang putri. PUPUH XVII === M I J I L === 1. //o// Kawarnaa Sang Narendrasiwi/ pan satêngah layon/ datan liyan ciptanireng tyase/ kang kaetung mung kang bok sang putri/ samana sang pêkik/ wus engêt ing kalbu// Diceritakan sang putra mahkota dalam keadaan setengah tak sadar. Yang ada dalam hatinya hanyalah ayundanya sang putri. Tak lama ia pun tersadar. 2. // yata wau dyah Karsinah angling/ lah Gusti wong anom/ sampun karya susahing cethine/ tan prayogi dhuh Gusti wong sigit/ lah wunguwa nuli/ gantena wong bagus// Ketika itu Dewi Karsinah berkata, “Tuanku sang taruna, janganlah kau membuat susah hati abdimu. Segeralah kau bangun. Bersirihlah, Tuan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
145
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 3. // konyohana her mawar sing Inggris/ winoworan plonyo/ konyoh sari punapa garune/ lêlisah jêbat kasturi(-2)/ ywa sang rêtna adi/ sayebya(88r)t wulangun// Balurilah tubuhmu dengan air mawar dari Inggris yang dicampur dengan cologne atau minyak cendana. Harumkanlah tubuhmu dengan kesturi”. Demikianlah sang putri kian jatuh cinta. 4. // Rajaputra minênggahkên aglis/ pinangku sang anom/ Jêng Pangeran tansah ngatut bae/ de wus munggeng sajronireng galih/ tan wande abudi/ mung ciptaning kalbu// Sang putra mahkota kemudian didudukkan dan dipangku. Selama itu, Kanjeng Pangeran hanya menurut saja. Namun, dalam hatinya ia bertekad tak akan memberi hati. Hanya saja ia berharap 5. // muga-muga ana pitulunging Widi(+2)/ tan lyan kang rinaos/ apan ta wus angesthi patine/ tansah sambat-sambat jroning galih/ langkung amlas asih/ karuna ing kalbu// semoga Tuhan segera memberikan pertolongan. Batinnya senantiasa mengharapkan akan tiba ajal padanya. Ia merintih dalam hati, menangis dalam hati. 6. // dyah Karsinah angandika aris/ lah Gusti wong anom/ imbangana Gusti kawulane/ sampun bangêt-bangêt madung pari/ niyaya kêpati/ mring dasih Pukulun// Dewi Karsinah berkata lembut, “Tuanku, terimalah cinta dari hambamu ini. Janganlah kau menyiksa hambamu ini, Tuanku. 7. // lêkasana sampun nganti sakit/ yata Radyan anom/ tan akeguh sajronireng tyase/ kaku tyase dyah Karsinah angling/ iki wong punapi/ apa dhasar bisu// Lekaslah, jangan sampai membuatku sakit”. Raden Gandakusuma tak goyah sedikitpun. Lama-lama Dewi Karsinah merasa jengah juga dan berkata, “Orang macam apa kau ini? Apakah kau bisu, 8. // ana uwong ngucap wanti-wanti/ pijêr dhêlag-dhêlog/ sumaura yen sumaure(-1)[/] ngucap sêgu bae tan praduli/ gya sang rêtna adi/ mingsir dennya lungguh// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
146
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sehingga ada orang berbicara banyak kau hanya melolo saja. Menjawablah jika kau memang ingin menjawab. Katakan sesuatu, atau sedikitnya bersendawa pun, aku tak peduli”. Sang putri pun menggeser posisi duduknya. 9. // nanging Radyan tan noleh angliring/ yata risang sinom/ pan sakêdhap asirna brantane/ sawusira nêbih sang rêtna di/ gya mulat sang pêkik/ jro driya kumênyut// Akan tetapi, Raden Gandakusuma, jangankan menoleh, melirik pun tidak. Sesaat hilanglah rasa cintanya dan ia pun menjauh. Tetapi, setelah jauh dan ia memandang pada sang rupawan, hatinya kembali luluh. 10. // ketang trêsnanireng jroning galih/ sigra sang dyah sinom/ apan wangsul anyêlak linggihe/ sarya cucul rasukanira glis/ (89v)sumêkan pribadi/ kinêncêngkên gupuh// Terdorong oleh rasa cinta yang tak terbendung, sang putri pun kembali mendekat seraya menanggalkan busananya. Hanya kain penutup dadanya saja yang kiandiketatkan. 11. // payudara kapidih mathinthing/ mungal kang mangisor/ gya manglendhot sang rêtna keringe/ Jêng Pangeran yêkti tan kagimir/ dyah rêtna sru angling/ lah dawêg wong bagus// Payudaranya ditekan sepadat mungkin hingga tampak mencuat dan ia pun mencoba bermanja di sebelah kiri sang pangeran. Namun, Kanjeng Pangeran tetap tidak tergoda. Sang putri pun berkata, “Ayolah, tampan. 12. // dika glungsur jaja ulun sakit/ mênawi mangisor/ mring padharan punika sakite/ yêgti angel binjing ingkang jampi/ aglis ta wong sigit/ niki lêkas mêdhun// Coba kau pijat dadaku yang sakit ini. Bila sakitnya menjalar hingga ke perut, akan sulit mencari obatnya. Lekaslah! Ini akan cepat turun! 13. // mumpung dereng punika adugi/ padharan wong anom/ dyah Karsinah plintiran polahe/ api sakitira angranuhi/ prêmbayunnya mijil/ tan rinaseng kalbu// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
147
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Cepatlah, mumpung sakitnya belum sampai ke perutku!”. Dewi Karsinah bertingkah sakit seraya memelintir-melintir badannya seolah benar-benar sakit, hingga tanpa terasa karena pergerakannya, payudaranya pun terlihat. 14. // pan tansaya den umbar pribadi/ karone mêntoros/ yen sinawang lir cêngkir gadhinge/ dereng pati agêngnya pan lagi/ dumêkêp rêspati/ rumambat kang ayu// Namun, keadaan ini malah membuatnya kian bernafsu untuk mengumbarnya. Kedua payudaranya terpampang jelas. Jika diibaratkan, bak sepasang kelapa gading yang belum terlalu besar, namun seperti baru saja matang terlihat demikian menarik. 15. // ni kacêgat luhure kang ati/ raosnya mêndhokol/ Jêng Pangeran tansah kendêl bae/ tan praduli mring sang rêtna adi/ satingkah polahing/ sang rêtnaning ayu// Akan tetapi, Kanjeng Pangeran tetap saja diam dan seolah tak mempedulikan segala aksi yang dilakukan oleh sang putri. Ini kemudian membuat sang putri merasa dongkol. 16. // saya sangêt brangtanireng galih/ nging Sang Prabu Anom/ tan nimbangi tan ana karsane/ nulya glis sang rêtna genira ngling/ heh sira wong sigit/ ngong takon satuhu// Kian besar rasa cinta sang putri, namun sang raja muda sama sekali tak memberi sambutan apapun. Sang putri pun berkata, “Hai, rupawan. Kutanya kau sungguh-sungguh, 17. // apa sampun sira trusing batin/ lênggana mangkono/ lamun sira lênggana Rahaden/ pêsthi sira amanggih bilahi/ Sang Narpa tan angling/ mung ciptaning kalbu// apakah kau sudah benar-benar memikirkan untuk tidak menerima cintaku? Karena jika memang demikian, maka tak urung kau dalam bahaya!”. Sang raja tak menjawab dan hanya membatin, 18. // (90r)sayêkti mula sun labuhi(-1)/ yen kinen mangkono/ yêgti nora kasêja tyasing ngreh/ sênajana têkeng lara pati/ tan ingsun singgahi/ tandya sang rêtna yu// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
148
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Sejak awal sudah kuniatkan, jika memang semacam itu kehendakmu, aku tak ingin menerimanya. Meski aku harus merasakan sakit hingga mati, aku tak akan meladeni”. Sang putri 19. // kaku tyase asru denira ngling/ heh sira wong anom/ lah mêngko ta rasakna Rahaden/ sigra sang dyah astanya sang pêkik/ cinandhak kakalih/ tinalenan gupuh// merasa kehabisan kesabarannya dan berkata dengan gusar, “Hei kau anak muda! Rasakanlah ini, Raden!”. Kedua tangan Gandakusuma pun diikatnya, 20. // pan ingêrut babêntingira glis/ sang [rê]tna nglingnya lon/ lah ta mara budiya den age/ Jêng Pangeran pan wus ngesthi(?) pati/ jro driya ciptaning[/] pasrah ing Ywang Agung// dan diketatkan dengan sabuknya. Sang putri berkata, “Berusahalah untuk lepas jika kau bisa!”. Kanjeng Pangeran telah pasrah dan siap menyongsong ajalnya. Ia sepenuhnya berserah pada ketentuan Tuhan Yang Maha Agung. 21. // datan liyan pamêlênging galih/ angling sang dyah sinom/ awus Raden dawêg niki bae/ dika grayang mamala puniki/ yen kalamun nganti/ mijil pathenipun// Itulah yang menjadi ciptanya. Sang putri kembali berkata, “Sudah! Ini saja, gerayangi luka di kulit ini, jika sampai keluar matanya, 22. // owêl(odhêl?) lamun tumiba ing siti/ yen adadi coro/ Jêng Pangeran yêkti lêgaweng(-1)/ kaku ing tyas sang Karsinah Dewi/ gya mêsat wiyati/ sêmana sang ayu// dan terkelupas jatuh ke tanah pastilah menjadi kecoak!”. Kanjeng Pangeran tetap diam. Dewi Karsinah yang merasa sangat kesal segera melesat terbang ke angkasa, dan ia 23. // sigra tiwikrama malih warni/ warna sima gembong/ gya aniyup praptapanggonane/ gora godha amngrak(?) mangajrihi/ naut kisma malik/ sima asru muwus// segera bertiwikrama mengubah wujudnya menjadi seekor harimau dan mendarat di tempat Gandakusuma berada. Harimau jelmaan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
149
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts putri Cina itu pun membuat huru-hara yang menakutkan. Dengan bertopang pada tanah, harimau jelmaan itu berbalik dan berkata keras, 24. // heh ta Radyan karêpmu pribadi/ ingsun arsa takon/ kaya priye karêpmu yêktine/ apa têmên sira tan nimbangi/ karsane sang putri/ yen mila wus têrus// “Hai Raden, aku ingin bertanya apa maumu sebenarnya? Apakah kau benar-benar tak ingin menerima cinta sang putri? Jika memang kau teruskan 25. // tan nglanggati pasthi sira mangkin/ pêsthi têkeng layon/ yata Kangjêng Pangeran dêlinge/ manis arum panggah tan kagimir/ trus ing lair batin/ (91v)payo gembong ingsun// dengan tak menyambutinya, pasti kau akan mati!”. Kanjeng Pangeran menjawab dengan lembut tanpa rasa gentar sedikitpun, “Lahir batin aku tetap mantap. Hai, macan. 26. // lamun sira takon marang mami/ kang dadi karsengong/ iya ingsun lênggana yêktine/ sênajana têkeng lara pati/ yêgti sun labuhi/ gembong sarêng ngrungu// Jika kau bertanya apa yang menjadi mauku, aku benar-benar tak mau menyambuti cinta sang putri. Meski untuk itu aku harus merasakan sakit bahkan mati sekalipun, akan tetap kuhadapi”. Harimau jelmaan yang mendengar 27. // ngandikane Jêng Pangran Dipati/ manahnya kumêjot/ pan aketang trêsnanira tyase/ pan jêngkelang gya umalih warni/ wus rupa Sang Dewi/ gya mangrangkul gapyuk// perkataan Pangeran Adipati, sangat terkejut. Dikarenakan rasa cintanya, ia pun jatuh dan kembali pada wujudnya semula sebagai Dewi Karsinah dan merangkul Gandakusuma. 28. // sarya nangis tangise mlas asih/ adhuh guroningong/ lah ta age wacanaa maneh/ dhasar bagus atinya sawukir/ pêngkuh raseng dhiri/ wong abagus têrus//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
150
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang putri terus menangis mengiba-iba, “Duhai, Tuan guruku. Lekaslah bicara lagi. Kau memang sungguh tampan. Namun, mengapa hatimu setinggi gunung, kau sangat angkuh”. 29. // tansah sang dyah lumendhot sang pêkik/ gênti winiraos/ pan kocapa ing Kondhabumine/ kusuma yu Sarirasa Sang Dewi(+1)/ wungu dennya guling/ sêmurangu-rangu// Sang putri tak hentinya mencoba bermanja pada Gandakusuma. Kini, dikisahkan yang terjadi di negara Kandhabumi, Dewi Sarirasa telah bangun dari tidurnya dan memeriksa sekeliling. 30. // kagyat mulat pasareyan sêpi/ Rahadyan tan katon/ anêratap kusuma galihe/gya lumungsur mani mring ari(-1)/ Sariraga Dewi/ awungu mangungun// Betapa terkejut hatinya melihat ranjang yang sepi, sang raden tak terlihat sosoknya. Berdebar-debar rasa hatinya. Ia pun segera menghampiri adiknya, Dewi Sariraga yang juga baru saja bangun dengan perasaan yang dilibat kebingungan. 31. // Sarirasa ngandikesmu tangis/ tan kadugeng ingong/ salawase yayi durung nate/ ateningsun kang kadya saiki/ kang rayi nambungi/ nênggih ta bak ayu// Dewi Sarirasa berkata seraya menangis, “Aku tak menyangka, Dinda. Selama ini, belum sekalipun hatiku merasakan seperti ini”. Sang adik menjawab, “Kanda Dewi, 32. // pan kawula gih samantên ugi/ salêbêting batos/ gya sang rêtna aris ngandikane/ baya iki reningsun mas yayi/ Jêng Pangran Dipati/ tan ana kadulu// aku pun merasakan hal yang sama dalam hati”. Sarirasa kemudian berkata, “Bagaimana ini, Dinda? Kanjeng Pangeran Adipati tak terlihat”. 33. // sang dyah Sariraga matur aris/ inggih ta kakang bok/ wau dalu inggih *watawise*/ yata wau nêng(92r)gih* Prabu Dewi/ sajronireng galih/ tan samar sang ayu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
151
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dewi Sariraga berkata, “Betul, Kanda. Tadi malam sepertinya terjadi sesuatu”. Sang Prabu Dewi tanggap akan apa yang telah terjadi, 34. // wus grahita sawungunya guling/ gya ngandika alon/ waspa mijil nênggak karsane(-1)/ adhuh areningsun yayi Dewi/ wus bêjane iki/ sira lawan ingsun// ia telah menyadari sejak bangun tidur tadi. Ia pun berkata pelan seraya menyusut air matanya, “Duhai Dinda Dewi, tampaknya telah menjadi suratan-Nya untuk kau dan aku”. 35. // Sariraga sarêng myarsa dêling/ andikane kang bok/ lalu anjrit kêpati tangise/ tambuh-tambuh raosireng galih/ sigra Prabu Dewi/ angandika arum// Sariraga setelah mendengar perkataan ayundanya segera menangis keras. Berbagai rasa melibat batinnya. Sang Prabu Dewi berkata lembut, 36. // adhuh areningsun yayi Dewi/ mêngko karsaningong/ kaya priye wus padha bêjane/ adhuh yayi mênênga rumiyin/ aja pijêr nangis/ payo ta rinêmbug// “Duhai Dinda Dewi, ini memang sudah takdir. Sudahlah, tenanglah dahulu. Jangan kau menangis saja. Mari kita bicarakan ini”. 37. // yata ingkang para cethi nangis/ kaget sadaya non/ tandya apan lumajar geage/ prapteng ngarsa sêdaya anangis/ Nata Dewi angling/ sêbdanira arum// Para abdi perempuan yang terkejut melihat keadaan itu turut menangis. Mereka segera berlari menghadap seraya menangis. Sang Prabu Dewi berkata lembut, 38. // bocah wadon aja padha nangis/ gya sirêp ponang wong[/] amung ngungun apan sakabehe/ Nata Dewi sêbdanira manis/ jêr iki nêmahi/ têmah karya gugup// “Wahai para abdi perempuanku, janganlah kalian menangis”. Para abdi yang menghadap pun menghentikan tangis mereka dengan
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
152
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pikiran yang masih kalut. Prabu Dewi kembali berkata, “Jika kalian terus menangis hanya membuat segalanya menjadi tidak beres”. 39. // sakehing wong sru padha anangis/ nulya Prabu sinom/ jroning galihmangkana ciptane/ sigra sang dyah angandika aris/ payo yayi Dewi/ marak lan rakamu// “Ah, semua orang hanya menangis saja”, demikian batin sang raja putri. Ia pun segera berkata, “Mari Dinda Dewi kita menghadap Kakandamu”. 40. // tan grahita sêdaya pra cethi/ sandining lalakon/ grahitanya tan ana yêgtine/ sigra sang dyah kakalih lumaris/ gya Sang Prabu Dewi/ kang rayi rinangkul// Seluruh abdi perempuan tak mengerti apa yang sebenarnya tengah terjadi. Kedua putri pun berjalan. Sang Prabu Dewi merangkul adiknya. 41. // karsanira Sang Apra(93v)bu Dewi/ sinêdhêm kang criyos/ aywa kongsi kawênangan ngakeh/ pan samana sang kalih wus prapti/ aneng ing jro puri/ sigra sang rêtna yu// Ia memberitahukan agar jangan sampai ada yang tahu tentang apa yang terjadi. Mereka berdua pun telah sampai di bagian dalam istana. Sang dewi pun 42. // angandika marang ingkang rayi/ adhuh areningong/ denedene kayatakapriye/ sang dyah Sariraga laju anjrit/ tandya Nata Dewi/ kang rayi rinangkul// berkata pada adiknya, “Duhai adikku, bagaimana ini?”. Mendengar ini, Dewi Sariraga kembali menangis kencang. Segera sang raja dewi merangkul adiknya 43. // apan sarya pinêtêg Sang Dewi/ gya kendêl sang sinom/ Nata Dewi mangkana sabdane/ payo yayi ta padha pinikir/ sigra sang rêtna di/ kinanthi tumurun//o// seraya memijat adiknya sampai akhirnya ia tenang. Sang raja dewi bersabda, “Mari Dinda, kita pikirkan bersama bagaimana
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
153
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts penyelesaiannya”. Segera sang raja dewi membimbing adiknya melangkah. PUPUH XVIII === KINANTHI === 1. //o// Kawarnaa sang rêtna yu/ kang rayi tandya pinêtik/ kang dadi rasaning driya/ wus katutur sadayaning/ sêmana dyah Sariraga/ lêjar galihira nênggih// Diceritakan sang dewi sudah mengutarakan segala yang ia pikirkan pada adindanya, Sariraga, sehingga ia merasa lebih tenang. 2. // anulya Sang Prabu Ayu/ akarya surat gya dadi/ tiningkêm pan ingulêsan/ apan kang taluki abrit/ sawusira gya sang rêtna/ Sarirasa mêdal aglis// Segera sang raja dewi membuat surat, dan setelah surat itu jadi, segera dimasukkan ke dalam amplop dan dibungkus dengan kain tenun berwarna merah. Setelah itu, Sarirasa pun keluar. 3. // wusnya rawuh jawi pintu/ aglis wau animbali/ mring cethi kalih umarak/ sang rêtna ngandika aris/ heh bocah kêparak sira/ iya sira pan tinuding// Sesampainya di depan pintu, ia memanggil dua orang abdi perempuan yang kemudian segera datang menghadap. Sang dewi pun berkata, “Hei para abdi, kau kuutus. 4. // iki nawala Sang Prabu/ pan kinen maringkên nuli/ iya marang Dasaboja/ aglis wau para cethi/ wotsêkar nampeni sigra/ wus têrang anulya mijil// Ini adalah surat dari Sang Prabu. Kalian kuperintahkan untuk segera menyampaikan surat ini kepada Dasaboja”. Seraya bersembah, para abdi menerima surat tersebut, dan karena perintah yang diberikan sudah cukup jelas, mereka pun segera keluar.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
154
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 5. // angungun kang samya dulu/ sigra duta kang lumaris/ datan kawarna ing marga/ sêmana apan wus prapti/ ing jawi regol kalihnya/ yata ingkang wadyasami// Mereka yang menyaksikan bertanya-tanya dalam hati. Singkat cerita, kedua orang duta yang tengah menunaikan tugas telah tiba di muka pintu gerbang. Seluruh prajurit yang melihat 6. // pan sa(94r)mi nangis sadarum/ andher ingkang wadya alit/ sêmana ciptaningwadya/ mangarsa-arsa gustining/ wus dangu dereng siwaka/ manawa arsatinangkil// menangis. Mereka semua berkumpul. Dalam hati mereka menantinanti kedatangan rajanya yang telah lama tidak keluar ke penghadapan seraya berharap akan kehadirannya. 7. // yata ingkang pra wadya gung/ pan samya kaget ing galih/ mulat mring dutaning Raja/ acingak kang wadya sami/ wus prapta dutaning Nata/ jujug mring Sri Kondhabumi// Para prajurit merasa sangat terkejut melihat kedua duta raja. Setelah para duta itu sampai, mereka segera menghampiri tempat Sri Kandhabumi (Dasaboja). 8. // kagyat Sang Sri Dasabahu/ gya sang duta aris angling/ Sang Nata ulun dinuta/ mring Kangjêng Sri Narapati/ kinen maringkên nuwala/ mring Panduka Sri Bupati// Terkejutlah Sri Dasabahu menerima kedatangan kedua utusan. Para utusan pun kemudian berkata, “Baginda, hamba diutus oleh Sri Paduka Raja untuk menyampaikan sepucuk surat untuk Baginda”. 9. // anênggih Sri Dasabahu/ agupuh dennya nampeni/ wus ingasta gya ngandika/ heh bocah rungokna sami/ nuwala paringing Nata/ sigra ingkang wadya alit// Sri Dasabahu dengan segera menerima surat tersebut. Setelah surat berada di tangannya, ia pun bersabda, “Wahai semua anak buahku! Dengarkanlah isi surat dari Sri Paduka!”. Segera seluruh wadya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
155
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 10. // sigra amajêng sêdarum/ aramya swaraning jalmi/ anglês Prabu Dasaboja/ nuwala gya ingungkabi/ kang ulês taluki jingga/ kinekrek pames wus kêni// berusaha untuk maju. Suara mereka ramai sekali. Prabu Dasaboja pun membuka selubung sampul surat yang terbuat dari kain tenun merah dengan pisau. 11. // apan ta binuka gupuh/ mangkana sasmiteng tulis/ pengêt iki layang ingwang/ Jêng Sultan Anom sinêlir/ kang linuhur nguwaseng rat/ umating Ywang Maha Suci// Setelah surat berhasil dibuka, demikianlah isinya, “Perhatian. Ini adalah surat dariku Sri Sultan Muda yang terpilih dan keluhurannya menguasai alam, umat dari Tuhan Yang Maha Suci. 12. // kang nora manut maring sun/ agamanira Jêng Nabi/ Rasullolah kasihing Ywang/ Aluhur sakarsa dadi/ wiyose bapa karsengwang/ kabeh sawadyamu sami// Barang siapa di antara kalian yang tidak tunduk padaku, atau pada agama yang dibawa oleh Kanjeng Nabi Rasulullah sang kekasih Tuhan Yang Maha Luhur, sesungguhnya akan menerima akibatnya. Selanjutnya, aku hendak menyampaikan padamu Bapa, 13. // padha pêrdandana gupuh/ samêktanireng ajurit/ yen wus padha pêrdandanan/ge mangkata dina iki/ ratanên iki nagara/ ing Cina iku (95v)den aglis// segeralah kau menata dan menyiagakan prajuritmu semua. Jika semua sudah siap, segeralah berangkat hari ini juga, lekas ratakanlah negara Cina. 14. // yen bongga gêpukên gupuh/ ywa *nganti* *mindhogaweni/ lan maninge bapa sira/ aja amaras ing pikir/ mongsa ingsun tegakêna/ yen bapa soring ajurit// Bila mereka melawan, segera gempur. Jangan sampai sia-sia. Kemudian, kusampaikan padamu Bapa, janganlah kau merasa khawatir. Aku tidak akan membiarkanmu bila memang kau terdesak di dalam peperangan kelak. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
156
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 15. // yêgti ingsun kang tutulung/ bantoni têka ing wuri/ aja maras ing tyasira/ titi nawala Sang Aji/ yata ingkang wadyabala/ sêmana sarêng miyarsi// Akulah yang akan memberikan bantuan dari belakang. Kau jangan berkecil hati. Demikian surat dari Sri Paduka Raja”. Demikianlah, setelah seluruh prajurit mendengarkan (isi surat dari raja) 16. // horêg kang suwara umyung/ Sri Dasaboja gya angling/ heh bocah payo ta padha/ pêrdandana ing ajurit/ sigra ingkang wadyabala/ pra samya ngrasuk ing jurit// mereka pun gaduh. Sri Dasaboja segera berkata, “Hai kalian para prajuritku! Segeralah kalian bersiap siaga!”. Para prajurit pun segera bersiap untuk berperang. 17. // Sri Dasabahu lon muwus/ mangsuli dutanira Ji/ heh bocah sira matura/ marang Kangjêng Sri Bopati/ sandika atur manira/ gya wangsul duta pra cethi// Sri Dasabahu berkata pelan kepada kedua duta dari raja, “Hai kalian para utusan, sampaikan kepada Sri Baginda Raja, aku akan segera menjalankan apa yang menjadi perintahnya”. Duta pun segera kembali. 18. // datan kawarna ing ngênu/ aglis prapta ing puri(-1)/ sêmana sang dyah kusuma/ mangarsa-arsa dutaning/ tandya dutanira prapta/ cumundhuk ing ngarsa Dewi// Tak diceritakan bagaimana mereka dalam perjalanan kembali. Singkat cerita, mereka telah tiba di dalam istana dan segera menghadap pada Dewi Sarirasa yang juga telah menanti-nantikan kedatangan kedua utusan. 19. // wus katur sadayanipun/ ing purwa dugi mêkasi/ yata sang rêtnaning pura/ mangkana sajroning galih/ lêgeng tyasira kusuma/ anulya ngandika aris// Segala yang terjadi (termasuk jawaban dari Dasaboja) telah dihaturkan tanpa ada yang terlewat. Dewi Sarirasa merasa lega hatinya. Ia pun berkata lembut, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
157
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 20. // yata wus bocah sadarum/ ing mêngko sapungkur mami/ kang bêcik rumêksa pura/ kang padha prayitneng westhi/ ywa padha kurang weweka/ tur sandika kang sinung ngling// “Baiklah para abdi, kelak sepeninggalku dari istana, baik-baiklah kalian menjaga istana. Waspadalah pada setiap kemungkinan bahaya yang mengancam. Janganlah kalian sekali-sekali lengah”. Mereka yang mendengar titah sang dewi pun menyampaikan kesediaannya. 21. // gya manjing pura sang ayu/ wus panggih marang kang rayi/ tansah sang dyah Sariraga/ karuna sajroning galih/ nulya sang dyah Sarirasa/ ngandika marang kang rayi// Dewi Sarirasa pun segera masuk ke dalam istana dan bertemu dengan adindanya. Dewi Sariraga masih saja selalu menangis dalam hatinya. Dewi Sarirasa pun berkata pada adindanya, 22. // adhuh mirah are(97r)ningsun/ payo ta dandana aglis/ sigra sang dyah abusana/ wus rampung Sang Prabu Dewi/ kene yayi umanjinga/ kancing gêlung ingsun iki// “Duhai, adikku, intan permataku, segeralah kau bersiap-siap”. Dewi Sariraga pun mengenakan busananya dan setelah selesai, sang raja dewi kembali berkata, “Mari Dinda, masuklah ke tusuk kondeku ini”. 23. // tan lênggana sang rêtna yu/ tumurun karsa pribadi/ wus manjing dyah Sariraga/ yata Sang Prabu Dimurti/ aglis mêsat ing gêgana/ andêdêl marang wiyati// Dewi Sariraga menurut dan segera masuk sesuai perintah ayundanya. Sang raja dewi pun segera melesat ke angkasa. 24. // datan kawarna sang ayu/ kocapa wadya prajurit/ apan dennya pêrdandanan/ sêmana sampun mintir(-1)/ nulya Prabu Dasaboja/ matah wadya kang neng ngarsi// Tidak dikisahkan bagaimana perjalanan sang dewi. Kini, diceritakan para prajurit telah selesai bersiap-siap. Prabu Dasaboja pun segera menugasi seorang prajurit untuk berjalan di depan. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
158
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 25. // wadya ingkang aneng ngayun/ kang samya nitih turanggi/ ing wuri wadya adharat/ wuri pisan Jêng Sang Aji/ nênggih dipongga samana/ kamot kapraboning jurit// Prajurit yang berada di depan menggunakan kuda, sedangkan yang ada di belakang berjalan kaki. Sementara itu di barisan paling belakang Baginda Dasaboja menunggang gajah bersama dengan segala kelengkapan perang kebesaran. 26. // ngandika Sri Dasabahu/ mring Dasawikrama Patih/ payo Patih angkatêna/ gagaman kang aneng ngarsi/ gya dhawuh Dasawikrama/ wus mangkat wadya lumaris// Sri Dasabahu kemudian berkata pada Patih Dasawikrama, “Ayo, Patih. Lekas berangkatkan prajurit bersenjata yang ada di depan!”. Dasawikrama pun memberi perintah dan berangkatlah seluruh prajurit. 27. // subrêg kang bala lumaku/ asêlur bala lumaris/ sêmana ingkang kamargan/ pan samya geger angili/ kunêng gantya winursita/ anênggih Sang Prabu Dewi// Langkah-langkah mereka menimbulkan kegaduhan. Mereka berjalan dalam barisan yang sangat panjang. Hal itu membuat rakyat yang tengah berada di jalan-jalan yang mereka lewati geger dan melihat ke arah barisan para prajurit itu. Dikisahkan kembali mengenai sang raja dewi 28. // wus lêpas ing lampahipun/ tansah mulat kanan kering/ ing ngarsa miwah ing wuntat/ ing ngandhap lawan wiyati/ milingmiling Prabu Rara/ tan ana ingkang kaeksi// yang perjalanannya telah cukup jauh. Sepanjang jalan ia selalu melihat ke kanan, ke kiri, ke atas, dan ke bawah. Sejauh ini ia belum melihat apapun. 29. // mangkana sajroning kalbu/ baya ginawa mring ngêndi/ Tuwanku Dhiregtur Jendral/ lah sapa niaya iki/ tan pêgat sang dyah amulat/ yata wau Prabu Dewi//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
159
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dalam hati ia membatin, “Dibawa kemanakah gerangan Tuanku Direktur Jenderal? Siapakah yang telah berbuat jahat?”. Sang dewi tak hentinya mengawasi sekeliling. 30. // pan saya krêraseng kayun/ kalintang putêg ing galih/ kagagas ing (98v)trêsna(-2)/ tan pêgat sang dyah ngulati/ midêrmidêr Prabu Rara/ sêmana gênti winarni// Ia semakin merasa sesak karena bingung. Dan itu semua ia rasakan karena ia sangat kasih. Terus saja ia mengawasi sekeliling seraya terbang berputar-putar. 31. // anênggih ingkang winuwus/ wau ta Pangran Dipati/ kêlawan sang putri Cina/ tansah binondhet sang pêkik/ kudu kinen mangruraha/ nêmpuh ing prang jinêm wangi// Diceritakan kini tentang Pangeran Adipati bersama dengan sang putri Cina yang selalu menggelayut manja padanya semata untuk menggodanya menuntaskan hasrat asmaranya, berperang di peraduan cinta. 32. // amung Sang Narendrasunu/ asangêt lêngganeng kapti/ tan pêgat sang dyah Karsinah/ adrêng karsanya kêpati/ pan arsa datan arsaa/ sêmana dyah rêtna angling// Namun, sampai saat itu, sang putra mahkota tak juga menyambutinya. Demikian pula Dewi Karsinah. Hasratnya memuncak, memaksa untuk dituntaskan, mau ataupun tak mau. Sang dewi pun berkata, 33. // adhuh kapriye wong bagus/ tan ana wêkasing karsi/ dene bangêt têmên sira/ cacat apa ingsun iki/ heh mêngko sun tutur sira/ yen wus kaku ati mami// “Duhai pria tampan, kapan ini semua akan berakhir? Mengapa kau demikian keterlaluan memperlakukanku? Apa sebenarnya yang menjadi cacatku? Asal kau tahu saja, jika aku sudah lelah nanti, 34. // kêlakon mêngko wong bagus/ sirna têka asta mami/ paran ta pikirên uga/ ta ênya iki wong bagus(i)/ pithingên sariraningwang/ dimen lêga ati mami// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
160
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kau akan benar-benar kubunuh dengan tanganku sendiri. Untuk itu, pikirlah masak-masak. Ini, dekaplah tubuhku kuat-kuat agar lega hatiku. 35. // luwung lêganana ingsun/ benjang sira wong jêlanthir/ lamun arsa madêg nata/ aja ta sira kuwatir/ ingsun saguh umadêgna/ marang sira wong asigit// Akan lebih baik jika kau mau memuaskan aku karena kelak jika kau hendak menjadi raja, pemuda tampan, tak usah kau cemas. Aku sanggup menjadikanmu raja”. 36. // yata Sang Narendrasunu/ tan owah sajroning galih/ tan liyan ciptaning driya/ sigra sang Karsinah Dewi/ asru denira ngandika/ lah ya mêngko wong asigit// Sampai sejauh itu, sang putra mahkota tetap bergeming. Tak ada yang lain yang mengisi pikiran dan hatinya. Dewi Karsinah pun segera berkata lantang, “Baik! Sekarang, 37. // krasa dening astaningsun/ samana sang rêtna adi/ asupe purwa duksina/ ketang runtikireng galih/ aglis Sang Rajapinutra/ cinandhak astanya kalih// rasakanlah tanganku!”. Saat itu juga sang dewi kehilangan kendali atas dirinya karena sangat marah. Segera kedua tangan sang putra mahkota diraihnya 38. // asta kalih pan riningkus/ kabêsta bêntingira glis/ cinandhak sinêndhal sronta/ Sang Ra(99r)japutra mlas asih/ sambat-sambat jroning driya/ sang rêtna mungkur brantaning//o// dan diringkus, diikat dengan sabuknya. Tubuh sang putra mahkotanya ditariknya dan segera dihentakkan kembali. Sang putra mahkota hanya mampu meronta dan merintih dalam hatinya. Menjauh sudah rasa cinta sang dewi terhadap dirinya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
161
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH XIX === PANGKUR === 1. //o// Yata sang rêtna Karsinah/ saya kaku raseng galih sang putri/ Sang Rajaputra agupuh/ asru sinêndhal-sêndhal/ Dyan ingangkat binanting pan asru(-2)/ kantaka Rajapinutra/ dyah rêtna aglis nulungi// Kian marah Dewi Karsinah. Tubuh sang putra mahkota terusmenerus dihempas-hempaskan, diangkat dan kemudian dibantingnya dengan keras hingga akhirnya putra mahkota tak sadarkan diri. Sang putri pun segera datang menolong. 2. // cinandhak pinangku sigra/ sang dyah engêt trêsnanireng ing galih/ asru karuna sang ayu/ sarya aris ngandika/ adhuh Gusti engêta dulunên ingsun/ arinta rêtna Karsinah/ sêmana Sang Rajasiwi// Tubuh sang putra mahkota segera diraih dan dipangkunya. Sang dewi kembali teringat akan rasa cintanya, dan ia pun menangis tersedu-sedu. Di sela-sela tangisnya, ia berkata, “Duhai Tuanku, sadarlah! Pandanglah aku, aku kekasihmu, Karsinah!”. Tak lama sang putra mahkota 3. // wus engêt sigra alênggah/ putri Cina aris denira angling/ lah kapriye ta wong bagus/ sira têmah antaka/ jêr sikara mring ingsun sira wong bagus/ ta ênya iki den enggal/ malêsa marang ing mami// memperoleh kembali kesadarannya dan segera duduk. Putri Cina berkata, “Sekarang apa maumu? Kau jatuh pingsan karena telah sampai hati menyia-nyiakan aku. Sudahlah, silahkan jika kau ingin membalas, balaslah aku. 4. // jêr wus dadi karsaningwang/ drêrapon sira duwe kawêlas pikir(+1)/ lah payo Gusti binagus/ ini Tuwan bêkêrja/ dimen owah ywa têka ing mulanipun/ iki anunên lan ika/ ika purstel(?)kên kaiki// Ini semua memang telah kusengaja supaya kau sudi mengasihani aku. Marilah Tuanku yang tampan, segera lakukanlah agar ada www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
162
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kemajuan dan tidak seperti sebelum-sebelumnya, bekerjalah dengan ‘ini’ dan ‘itu’”. 5. // yêkti tan keguh ing cipta/ Rajaputra tan liwat jroning galih/ umantêp pasêmonipun/ yata rêtna Karsinah/ karsanira tansah adrêng jroning kalbu/ nanging datan katimbangan/ sigra sang dyah jroning galih// Meski demikian, putra mahkota tetap mantap tak tergoyahkan hatinya. Dewi Karsinah yang sudah tak terbendung hasratnya namun tak mendapat sambutan segera berencana dalam hati 6. // pan arsa anggora godha/ tandya sang dyah sigra mêsat wiyati/ apan ta wus warni diyu/ gêng galak jatha gimbal/ asru gêro neng tawang nulya niyup (-1)/ prapteng ngarsa gora godha/ anaut weni anjungkir// untuk mencipta godaan yang lebih dahsyat lagi. Oleh karena itu, ia pun segera melesat ke langit dan mengubah wujudnya menjadi sesosok raksasa yang berperawakan tinggi besar, bersorot mata galak, dengan rambut yang gimbal. Raksasa jelmaan Dewi Karsinah menggeram keras di langit dan segera kembali ke darat. Setibanya di hadapan putra mahkota, ia pun mulai menggoda dengan beraksi berjungkir balik. 7. // agê(100v)ro nampar ing kisma/ siyungira kaliyan ingisis(-1)/ yata Sang Narendrasunu/ yêgti datan kagiwang/ namung ingkang cinipta-cipta ing kalbu/ tan liyan Gusti kang murba/ amisesa ing rat bumi// Kemudian, raksasa jelmaan itu menggeram seraya menghentakhentak tanah dan menunjukkan taringnya. Sang putra mahkota tetap tak gentar. Dalam hatinya ia hanya berserah pada Tuhan penguasa bumi dan alam raya. 8. // yata wau kawarnaa/ kang kocapa nênggih Sang Prabu Dewi/ kapyarsa kaget ing kalbu/ myarsa gêroning buta/ Rajaputra awas denira andulu/ wisma neng têngahing wana/ sêmana Sang Prabu Dewi//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
163
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Saat itu dikisahkan sang raja dewi terkejut mendengar suara geraman raksasa. Matanya awas menangkap sosok sang putra mahkota yang berada di sebuah pondok di tengah hutan. 9. // sumêdhot raosing driya/ datan samar nênggih Sang Prabu Dewi/ marang Sang Narendrasunu/ akras wau sang rêtna/ pan aniyup awas tumingal mring diyu/ sinepak yêksa kasingsal/ akentas têbih tan eling// Sang raja dewi seketika merasa cemas. Ia sangat yakin jika yang dilihatnya adalah sang putra mahkota. Segera ia melesat turun. Raksasa yang dilihatnya segera disepaknya kuat-kuat hingga ia melayang jatuh di tempat yang cukup jauh dalam keadaan tak sadar. 10. // mangrukêt Sang Prabu Rara/ ing Sang Rajaputra kagyat ing galih/ wus uning Sang Rajasunu/ tandya asru karuna/ Rajaputra myang Sarirasa sang ayu/ kalih samya mêlas arsa/ Sang Prabu Rara nêbda ris// Sang raja dewi segera mendekati putra mahkota. Sang putra mahkota terkejut dan setelah melihat siapa yang datang ia pun menangis tersedu-sedu, demikian pula dengan Dewi Sarirasa. Keduanya menangis pilu. Sang raja dewi berkata lembut, 11. // dhuh Tuwanku Jêng Pangeran/ katujune durung kudu dumadi/ sêmana sang rêtnaningrum/ rayi dyah Sariraga/ tinimbalan wus mijil sing kancing gêlung/ yata wau sarêng mirsa/ anjrit karuna kêpati// “Duhai Tuanku Pangeran, syukurlah kejadian yang buruk belum terjadi atas dirimu”. Setelah itu, Dewi Sarirasa pun memanggil adindanya, Dewi Sariraga, untuk keluar dari tusuk kondenya. Setelah Dewi Sariraga keluar dan melihat sang putra mahkota ia pun menangis seraya menjerit. 12. // dyah rêtna Sariningrasa/ angandika nênggih marang i[ng] ari/ yayi kariya rumuhun/ ingsun arsa tumandang/ nora dalah mêjana têmên si diyu/ sigra wau sang rasêksa/ samana wus salin warni// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
164
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dewi Sarirasa berkata pada adindanya, “Dinda, tinggalah sebentar di sini. Aku ingin membereskan urusanku. Aku rasa, raksasa tadi cukup mencurigakan”. Saat itu sang rasaksa jelmaan telah kembali ke wujud semula. 13. // langkung kurdha putri Cina/ tandya aglis samana wus panggih(-1)/ kalihnya kagyat ing kalbu/ akras sang Prabu Rara/ sru manêbda lah dene iku si kupur/ (101r)sundêl oblos si culika/ bê[r]mantya sang putri kapir// Putri Cina menjadi sangat marah. Setelah kedua putri itu bertemu, mereka sama-sama merasa terkejut. Sang raja dewi berkata keras, “Ternyata kau, kafir! Dasar, kau perempuan sundal! Pencuri kau!”. Sang putri kafir balas menjawab dengan marah, 14. // heh sundêl jangan banyak(-1)/ Prabu Rara asru manêbda wêngis/ katata ta sundêl lêmu/ sira ingsun watara/ neng dhangkamu tan ana sudi angambu/ pramula ngantya klayaban/ linakonan ngantya amaling(+1)// “Hei perempuan sundal! Jangan banyak bicara kau!!”. Prabu Dewi menjawab dengan sengit, “Pantas saja kau perempuan sundal gemuk, pastilah di tempatmu tak ada seorang pria pun yang sudi mengendus baumu sehingga kau pergi kemana-mana dan mencuri!”. 15. // sing bangêt mupa(?) tagihan/ sigra wau putri Cina pan aglis/ sang ayu akras tinubruk/ binanting Prabu Rara/ langkung kagyat sang rêtna akras wus wungu/ kalihnya sarêng anyandhak/ agênti banting-binanting// Sang putri Cina segera menerjang sang raja dewi yang kemudian dibantingnya kuat-kuat. Sang dewi sangat terkejut dan segera bangkit. Keduanya saling raih saling banting. 16. // kasliring dyah Sarirasa/ pan sinabêt bênting Sang Prabu Dewi/ kantaka sang rêtna ayu/ nulya wungu akagyat/ pan sêkala dyah Sarirasa agupuh/ dyan musna dyah Sarirasa/ cinandhak sang putri kapir//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
165
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dewi Sarirasa terus diikuti dan setelah dekat disabet dengan sabuk. Dewi Sarirasa pun jatuh pingsan. Segera ia bangun setelah sadar dan meraih tubuh sang putri kafir. 17. // binanting ajur neng lêmah/ Rajaputri asru sêpdanya wêngis/ lah modar si lanat ajur/ mara age tangiya/ mongsa sira podhawa kêlawan ingsun/ yata wau putri Cina/ yêkti wus takdiring Widi// Setelah dapat, sang dewi pun segera membanting putri Cina hingga ia tubuhnya hancur di tanah. Ia pun menantang keras, “Matilah kau hancur, laknat! Ayo!! Bangunlah jika kau bisa!”. Ternyata sudah menjadi takdir Tuhan, putri Cina 18. // darbe ajen poncasona/ putri Cina apan wus gêsang malih/ kagyat Sang Aprabu ayu/ dadya acampuh ramya/ ulêt sêndhalsinêndhal gênti manapuk/ sigra wau putri Cina/ triwikrama salin warni// menguasai ajian pancasona dan dapat hidup kembali. Sang Prabu Putri merasa sangat terkejut. Merekapun kembali terlibat dalam perang tanding yang cukup keras. Keduanya saling hentak, saling jotos. Putri Cina kemudian bertiwikrama mengubah wujudnya 19. // warna diyu kêthen yutan/ agêng-agêng sapêluk gigilani/ mangêlutsaparanipun/ rêtna Sarirasa byat/ kewran mulat ing jagad kebêkan diyu/ sêksana tiwikrama kyat/ rupa tan kêna winilis// menjadi raksasa dalam jumlah mencapai ratusan ribu bahkan jutaan. Sosok mereka besar-besar dan sangat menyeramkan. Mereka selalu mengikuti kemanapun Sarirasa melangkah. Dewi Sarirasa merasa sangat bingung melihat alam yang dipenuhi raksasa. Ia pun segera bertiwikrama pula dalam wujud yang sama dalam jumlah tak terhitung. 20. // kêthen yutan wêndren gulman/ tikêl sewu (102v)lawan kehe rasêksi/ pêtêng ing jagad supênuh/ rêksasra kinrubut kentas(+1)/ kiwul mangkrak lênggak mêneh tinapuk(-1)/ linimpung cinundrik tatas/ kabudayan sirna ênting// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
166
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Barang kali ada ratusan, jutaan, bahkan hingga puluhan juta atau ratusan juta. Lebih seribu kali lipat dibandingkan raksasa jelmaan putri Cina. Alam tiba-tiba menjadi gelap dipenuhi raksasa yang saling serang, saling keroyok, jatuh, bangkit kembali, menyerang lagi. Saling jotos, ditusuk tombak kecil, cundrik, hingga musnah. 21. // rasêksa wus sirna ilang/ risang kalih mulih warnine lami/ udrêg sru maputêr ripu/ singsal rêtna Karsinah/ tibeng têbih kusuma nubruk tinapuk/ binuncang rêtna Karsinah/ bêrmantya sêbdanya wêngis// Seluruh raksasa pun sirna. Kedua putri kembali pada wujud mereka semula dan meneruskan perang tanding mereka. Karsinah berhasil terlempar jauh, namun ia kembali menerjang dan segera terkena jotos Sarirasa hingga kembali terpental. Dewi Karsinah berkata marah, 22. // heh ta kênes tadhahana/ pusakengwang sutra kêmanden iki/ Sarirasa gya amuwus/ tibakna lanat kopar/ gya sinabêt walikatira sru ambruk/ asupe purwa duksina/ kusuma jinangkah aglis// “Hai, perempuan genit! Terimalah ini pusaka sutraku!”. Dewi Sarirasa menjawab, “Lekas, kenai aku dengan pusakamu itu, kafir!”. Karsinah punmenyabet belikat Sarirasa hingga lawannya jatuh dan pingsan. Segera ia meraih tubuh Sarirasa. 23. // ingukêl rema kêlawan/ ngumbulakên tawang binuwang ing siti(+1)/ curiga sigra ingunus/ arsa nigas kang murda/ kusuma Sarirasa sru awungu(-1)/ matak aji panglemunan/ blas ilang wus tan kaeksi// Rambut Sarirasa diputarnya seraya diangkat ke atas dan kemudian dijatuhkan ke tanah. Karsinah menghunus kerisnya dengan maksud memenggal kepala Sarirasa. Namun, bersamaan dengan itu, Sarirasa terbangun. Ia segera melindungi dirinya dengan aji penghilang wujud hingga sosoknya sirna tak terlihat. 24. // cinupak rêtna Karsinah/ tiba klumah wungu brêmantya mangrik/ kêmandeningangkat gupuh/ sinabêt Sarirasa/ pok www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
167
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts talingan jungkêl ing purwa tan ketung/engêt ing wanteyan sigra/ sinabêt mawanti-wanti// Dewi Karsinah dipukul kepalanya hingga jatuh terlentang. Ia bangun dengan marah sambil mengangkat pusaka sutranya. Sarirasa disabet daun telinganya hingga ia terjungkal berkali-kali, pingsan dan kemudian sadar kembali berkali-kali, disabet kembali berkali-kali pula. 25. // awungu sinabêt kentas/ kuthethera[n] pinindho pining katri/ kusumakêlangkung bêndu/ kyat kurdha tiwikrama/ jlêg sagunung pitung gunung sewu gunung/ Karsinah sigra cinandhak/ sigra binanting ing siti// Saat Sarirasa berusaha bangun, ia kembali disabet hingga terpental. Ia benar-benar kewalahan menghadapi Karsinah. Lamakelamaan ia menjadi amat murka dan bertiwikrama dengan wujud yang teramat besar hingga mencapai tujuh kali gunung seribu. Tubuh Karsinah diraih dan dibanting ke tanah. 26. // kantaka Dewi Karsinah/ ponang aji poncasonanya dadi/ kulit daging (104r)balung tuntum/ sigra cinandhak wantya/ sru binanting malih ajur kumurkumur/ gya tuntum cinandhak sigra/ ing astanya dan pinithing// Dewi Karsinah pingsan. Aji pancasonanya bekerja. Kulit, daging, dan tulangnya yang semula remuk kembali bersatu utuh. Kembali ia diraih dan dibanting berkali-kali hingga hancur tak berbentuk, berkali-kali pula ia mampu hidup kembali dalam keadaan utuh. Sarirasa pun meraih kembali tubuh Karsinah dan dikuncinya tangan Karsinah hingga tak dapat bergerak. 27. // kusuma kewran ing nala/ denira mrih pati Karsinah Dewi/ sêmana awas andulu/ neng githok pêrnahira/ jroning kulit jabaning daging umancur/ garjita dyah Sarirasa/ ee ee si panyakit// Sarirasa kebingungan dalam mencari kunci kematian Karsinah. Di tengah kebingungannya ia menemukan apa yang ia cari itu di tengkuk Karsinah, terletak di dalam kulit di luar daging. Dewi Sarirasa sangat gembira, “Eeee..., si penyakit ini, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
168
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 28. // layak ta kagila-gila/ sêkti sura nora kêna ing pati/ duwe pusaka gêgêdhug/ lah iki takanira/ gya binucal sajroning kang samodra gung/ tinampan Salasil Raja/kocapa kang mangun jurit// pantas saja keberanian dan kesaktiannya sangat tinggi, tak bisa mati. Rupanya ia punya pusaka andalan. Inilah kunci untuk mengantarkan pada kematianmu”. Segera Sarirasa membuangnya ke samudra luas dan diterima oleh Raja Salasil. 29. // kusuma rêtna Karsinah/ duk icale kang mungging gigir(-2)/ lêstantun genira lampus/ sigra murda tinigas/ kinalungan pustaka binucal gupuh/ mring nagri Cina lumêpas/ mrih antuk kang dhandhanggêndhis//o// Setelah pusaka yang ada di tengkuknya terlepas, maka Karsinah pun mati tanpa bisa hidup kembali. Sarirasa pun segera memenggal kepalanya. Setelah mengalungi kepala Karsinah dengan sepucuk surat, kepala Karsinah pun dibuangnya ke negara Cina untuk sebuah harapan akan sesuatu yang baik. PUPUH XX === DHANDHANGGULA === 1. //o// Kawarnaa wau sang rêtna di/ saksirnanya kusuma Karsinah/ kêlangkung ngungun ing batos(e)/ dene kêlangkunglangkung/ punjul ing rat tan kêneng pati/ ing sang gawok pamulat/ wah sang murweng ing rum/ gya wau dyah Sarirasa/ engêt ing tyas ketang lagya kêpanggih(-1)/ tandya Sang Prabu Rara// Setelah Dewi Karsinah tewas, Dewi Sarirasa masih merasa heran akan kesaktian Dewi Karsinah yang sangat tinggi sehingga berkalikali tidak dapat dibunuh. Setelah sadar dari keheranannya, ia ingat kembali pada tujuannya. Segera ia 2. // marêpêki mring Rahadyan Mantri/ yata wau apan sarêng prapta/ Sang Rajaputra duk anon(e)/ ketang trêsnaning kalbu/ nulya sang dyah lênggah ing kering/ atiga tan prabeda/ gêgêtuning kalbu/ tansah samya mêrbêng waspa/ sigra sang dyah Sarirasa ngandika ris/(105v)lah paran karsanira// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
169
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts menghampiri Raden Mantri. Setibanya di sana, putra mahkota yang melihat kehadiran Sarirasa, teringat akan besarnya rasa kasihnya. Sang dewi pun segera duduk di sisi kirinya. Ketiganya duduk berjajar. Mereka bersama-sama menuntaskan kegetiran hati. Airmata menggenang di mata mereka. Sang dewi pun berkata, “Sebenarnya apa yang terjadi 3. // dene ngantya pan kadya puniki/ nulya samya ajarwajinarwa/ titiga mangrês galihe/ sigra sang rêtnaningrum/ amungkasi manêbda manis/ lah ta Kangjêng Pangeran/ kang sampun gih sampun/ tansah karya ngêrês driya/ yen sêmbada sumongga samya ningali/ lampahe Dasaboja// hingga semua menjadi seperti ini?”. Mereka bertiga pun saling bertukar kisah dalam suasana hati yang dilibat kegetiran. Akhirnya, sang dewi pun menyudahi kisah dengan bersabda lembut, “Baiklah, Pangeran. Yang sudah berlalu biarlah berlalu. Janganlah itu menjadi sesuatu yang kau sesali. Jika kau merasa sanggup, mari kita lihat kerja Dasaboja”. 4. // Rajaputra tan lêngganeng kapti/ pan tumurut sakarsa kewala/ sang rêtna malih nabda lon/ Pangran dawêg den gupuh/ samya mangkat padha lumaris/ Rajaputra ngandika/ kakang bok Pukulun/ dereng sagêd lumaksana/ taksih kraos jarême kang ponang wêntis/yen kinen lumampaha// Sang putra mahkota tidak menolak. Ia turut pada kehendak sang dewi. Sarirasa berkata pelan, “Pangeran, lekaslah. Mari kita berangkat”. Putra mahkota berkata, “Kanda Dewi, hamba belum mampu berjalan. Betisku masih terasa sangat sakit bila dipakai berjalan. 5. // nyaosakên sêdaya mênteri/ Prabu Rara mesêm angandika/ tan gawok ujaring Kurnel/ lah ngriki ta den gupuh/ umanjinga mring supe mami/ Rajaputra ngandika/ punapa kalêbu/ dene ta salira kula/ lagi dawêg punika namung sajênthik/ sang dyah wêngis sabdanya// Silahkan, masalah ini seluruhnya kuserahkan padamu, Menteri”. Sang Prabu Dewi tersenyum dan berkata, “Sudah, tak akan kau www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
170
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts menjadi kecewa, Kolonel. Lekaslah kemari, masuklah ke cincinku”. Sang putra mahkota berkata, “Apakah muat untuk diriku? Sedangkan cincinmu itu besarnya hanya sejari manis”. Sang dewi berkata gusar, 6. // Jêng Pangeran têka mêjanani/ lah ta niki saisining jagad/ linêbokna lêganingong(e)/ dhasare pikiripun/ kudu ngajak dhangsah mênyanyi/ gumujêng Rajaputra/ sang dyah ngandika rum/lah dawêg sira manjinga/ Sri Narendraputra angandika aris/ mring sang dyah Sarirasa// “Pangeran, janganlah kau menyangka yang tidak-tidak. Dimasuki seisi alam sekalipun, cincin ini bisa menampung. Dasar kau saja yang punya pikiran untuk selalu mengajak berdansa dan menyanyi”. Sang putra mahkota tertawa. Sang dewi berkata lembut, “Ayo, lekaslah masuk”. Sang putra mahkota berkata pada Dewi Sarirasa, 7. // payo kênyat manjinga ta yayi/ Prabu Rara anulya ngandika/ padune wong arêp gojeg/ apa kêsêlak bangun/ yayi dewi sampun tranggoni/ tandya sang Rajaputra/ sigra manjing sampun/ dyah rêtna Sariningrasa/ (106r)angandika lah payo ta yayi Dewi/ kene sira manjinga// “Mari kita masuk, Dinda”. Sang Prabu Dewi berkata, “Ah, kau ini selalu bercanda”. Setelah putra mahkota masuk, Sarirasa berkata, “Mari Dinda Dewi Sariraga, masuklah kemari”. 8. // sigra sang dyah kancing gêlung manjing/ yata wau sang dyah Sarirasa/ busana den kêncêngake/ sawusira gya mumbul/ gayuh kasa napak wiyati/ lêpas ing lampahira/ kunêng kang winuwus/ samana ingkang kawarna/ pan kocapa nagri Cina samangkin(-1)/ mêpakakên punggawa// Segera Dewi Sariraga masuk ke dalam tusuk konde. Setelah itu Dewi Sarirasa segera mengencangkan busananya dan segera melesat menapaki angkasa. Kini diceritakan negara Cina tengah menyiagakan seluruh punggawa. 9. // agung alit pra samya sumiwi/ lawan nênggih Sri Nateng ing Cina/ ngaturi kaka mratane/ ratu kang agung-agung/ ajêjuluk Sri www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
171
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Banakamsi/ nagrenira ing Rogan/ kadwinya Sang Prabu/ Minangkabu nagrenira/ ajêjuluk Sang Prabu Sirtuswarin(-1)/ tiga Sri Nateng Johan// Punggawa yang besar maupun yang kecil semua menghadap. Ditambah pula Raja Cina telah mengundang para raja negara besar. Sri Banakamsi dari negara Rogan, Prabu Sirtuswarin dari Minangkabu (Minangkabau?), dan Raja Johan 10. // abibisik Sri Jamun Sang Aji/ duk sêmana nênggih wus aprapta/ aneng ing Cina katrine/ yêkti apan sêdarum/ ingkang para [ra]ja katrining(-1)/ lawan Sri Nateng Cina/ sangêt denira pul/ aguyup sêbarangira/ datan ana sarjuga ingkang nlayani/ sabarang kang den rêmbag// yang bergelar Sri Jamun. Ketiganya telah hadir di Cina. Ketiganya memang berhubungan sangat akrab dengan Raja Cina. Tak ada perkara yang tak mereka bicarakan. 11. // yata wau samana winarni/ Sri ing Cina pan lagya rêmbagan/ pêrkawis nênggih putrane/ apan arsa jinujul/ pan wus dadya rêmbugnya sami/ tandya ingkang kocapa/ tan antara dangu/ kasaru murda sang rêtna/ dhawahiracumlorot saking wiyati/ dhawah ngarsaning bapa// Saat itu Raja Cina tengah membicarakan perkara putrinya. Mereka bersepakat untuk menyusul. Saat mereka tengah berembug, tibatiba jatuhlah kepala sang putri dari langit, tepat di hadapan ayahandanya. 12. // yata ingkang lênggahan sakehing/ samya kagyat anjumbul sadaya/ Sri Cina wau duk anon/ tan samar dennya dulu/ gya andhawah kisma tan eling/ sêdaya kang pra wa(107v)dya/ lawan para ratu/ samya bingung polahira/ tan karuan geger kang samya anangkil/ sigra Sri Nateng Cina// Hal itu membuat mereka yang tengah duduk terkejut. Raja Cina yang melihat kepala putrinya segera jatuh pingsan. Seluruh punggawa dan para raja mitra kebingungan. Mereka pun sibuk menghadap. Kemudian Raja Cina www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
172
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 13. // pan samana wus engêt Sang Aji/ a...................... kang runtike wardaya/ gya wungu langkung kurdhane/ Sri Cina awas dulu/ murdanira nênggih kang siwi/lamun wontên sêratnya/ gya cinandhak gupuh/ anulya sru sabdanira/ lah ta anak Sang Prabu Banakamsi(-1)/ sêrat para bukakna// sadar. Ia sangat marah. Ia melihat di kepala putrinya terkalungkan sepucuksurat. Ia pun segera mengambil surat itu dan berkata keras, “Ananda Prabu Banakamsi, bukalah surat ini!”. 14. // Nateng Rokam gya ambuka tulis/ pan mêngkana wau kang sasmita/ pengêt iki tandhaningong(e)/ Nata Sri Dasabau/ kang pilênggah ing Kondhabumi/ ratu agung birawa/ kasosreng [r]at punjul/ nata angreh para nata/ liring layang têkaa sira si jênthil/ Cina Prabu Sirpolak// Raja Rokam segera membuka surat itu. Isinya sebagai berikut, “Perhatian. Ini adalah suratku Sri Baginda Dasabahu di Kandhabumi, raja agung gagah perkasa, terkenal di seluruh alam, membawahi sekian banyak raja. Surat ini kutujukan pada si kuncir dari Cina, Prabu Sirpolak. 15. // lamun aku anakmu patining/ yêti ingsun ingkang amêrjaya/ sayêgti pan karsaningong(e)/ ing karya ngong satuhu/ jalaraning nungkulmu kucir/ iya mring jênêng ingwang/ sakehing pra ratu/ wus padha nungkul sadaya/ namung kari apan sira pribadi(-1)/ balik sira yen nêja// Ketahuilah olehmu bahwa kematian anakmu adalah karena aku yang membunuh dan memang kusengaja. Sebab aku menghendaki kau tunduk padaku, kuncir! Seluruh raja telah tunduk padaku. Hanya kau yang belum tunduk! Kecuali, jika kau ingin 16. // ambale yen arêp bayoni(?)(-1)/ marang ingsun enggal mapagêna/ ingsun ya mula wus bodhol(e)/ nungkak êndhase anakmu(+1)/ yata wau pan sarêng uning/ sadaya tan prabeda/ sêtanireng Prabu/ apan samyu mangku duka/ Sri ing Johanasru dennya muwus aris/ lah dawêg nora ta lah// membelot padaku, segera bersiaplah, sebab aku juga telah siaga dengan menyepak kepala anakmu!”. Semua yang mendengar isi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
173
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts surat itu merasa sangat marah. Raja Johan berkata dengan gusar, “Tidak akan!”. 17. // gya kang sêrat sru jinuwing-juwing/ Sri ing Cina sêmana pan sigra/ jumênênglangkung kurdhane/ ketang runtiking kalbu/ yata ingkang para wa(108r)dya lit/ apan samya prayitna/ Sri Cina sru muwus/ lah sapa kang padha trêsna/ wadyaningsun lawan kang para narpati/ iya padha labuha// Surat pun dirobek-robeknya. Raja Cina pun tak kalah murkanya. Ia berdiri dengan penuh rasa marah. Seluruh prajurit telah dalam keadaan siap siaga. Raja Cina berkata lantang, “Prajuritku! Bila kalian cinta pada raja-raja kalian,berkorbanlah kalian!”. 18. // sigra wau kang para narpati/ samya ngucap wuwuse mangkana/ myang rajaingkang katrine/ pasthi ulun alabuh/ sampun ingkang tumêkeng sakit/ nadyan tumêkeng pêjah/ tan gingsir ing pupuh/ punapa asiling nyawa/ kakamratanmamanis sabda myang picis/ amung yen wontên karya// Para raja termasuk ketiga raja semua menyatakan kesiapannya, “Aku pasti akan maju membela. Jangankan sakit, sampai mati sekalipun akan kubela. Tak akan aku lari dari medan perang. Hasil sabda yang manis dan harta hanya dapat diperoleh jika kita bekerja keras. 19. // awrat entheng panêdyanira mrih/ rêmpon ing prang yen nora mangkana/ turune manungsa cere/ pantês jalma puniku/ ingaranan kacokan anjing/ dhinginpan biyangira/ tinrombol ing asu/ yata wau Sri ing Cina/ sarêng myarsa wuwuse para narpati/ langkung sukaning driya// Ringan maupun berat, harapanku agar dalam perang nanti mereka akan hancur. Karena jika tidak demikian, mereka itu hanyalah keturunan manusia nista. Pantas jika dikatakan mereka blasteran anjing karena dahulu ibunya disetubuhi anjing!”. Raja Cina yang mendengar pernyataan para raja sangat senang hatinya. 20. // sru manêbda sewu sukur mami/ yen makatên punapa den antya/ Sri Johan asru wuwuse/ dawêg mangkat den gupuh/ yata wau kang wadya alit/ sakêdhap wus sumêkta/ kaprabon prang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
174
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pupuh/ sigra ingkang wadyabala/ pan umangkat kang dadya cucuking baris/ wuri kang para raja// Ia berkata, “Aku sangat bersyukur. Bila demikian, apa lagi yang ditunggu?”. Raja Johan berkata keras, “Ayo lekas, kita berangkat!”. Dalam waktu yang singkat, seluruh prajurit telah siaga dengan berbagai atribut dan kelengkapan perangnya. Segera para prajurit berangkat. Mereka berada di barisan terdepan, sedangkan di belakang, berbaris para raja. 21. // wus anitih pra samya prat[h]isthi/ Sri ing Johan manitih manjangan/ turanggah sungu nêm siseh/ mangku wadya sadarum/ wurenira Sang Banakamsi/ mangku kang ponang wadya/ titiyanya Prabu/ ingaran memreng palongka/ wus sumêgta kaprabonira ngajurit/ nênggih kang wuri pisan// Mereka telah duduk di tunggangan masing-masing. Raja Johan menunggang menjangan dengan tanduk (cabang?) enam disertai seluruh pasukan. Dibelakangnya adalah Raja Banakamsi beserta pasukannya. Sang Prabu menunggang kendaraannya yang bernama memreng palongka (belang putih tipis-tipis) telah siaga dengan segala atribut dan kelengkapan perang kebesarannya. Sedangkan, di paling belakang 22. // Sri ing Cina wau sampun nitih/ aprathistha mênggêp aneng unta/ wus ka(109v)mot sakaprabone/ mangku wadya ing ngayun/ Sri ing Cina manitih kuldi/ kamot kaprabonira/ sigra kang pra wadu/ obah lumampah ing ngarsa/ pan asêlur dinulu lampahing aris/ kunêng wau winarni// Raja Cina telah duduk di atas unta tunggangannya lengkap dengan segala atribut perang kebesarannya dan segenap pasukan di depannya. Setelah lengkap, segera seluruh pasukan bergerak maju. Mereka berjalan dalam satu barisan yang sangatpanjang. 23. // yata wau murdanya sang putri/ sinaenan lawan êmbanira/ pinêtak marang ing êbong/ gênti ingkang winuwus/ akocapa Sri Kondhabumi/ baris gêng lampahira/ sêksana wus rawuh/ têlatah nêgari Cina/ yata Prabu Dasaboja marentahi/ marang ing wadyanira// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
175
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Diceritakan kepala sang putri dirawat dengan baik oleh para dayang dan kemudian dikuburkan di bong (pekuburan Cina). Selanjutnya dikisahkan Sri Kandhabumi yang telah sampai di wilayah negara Cina. Prabu Dasaboja pun segera memberi perintah pada pasukannya 24. // apan kinen karya balowarti/ wus sumêkta tata baris aglar/ pinasang kalatakane/ kunêng ingkang winuwus/ lampahira ing Cina Narpati(+1)/ nênggih pan sampun prapta[/] kang para nunganung/ kang lumampah aneng ngarsa/ awas mulat marang wadya Kondhabumi/ dadya kendêl lampahnya// untuk membuat pagar pertahanan. Pasukan yang diperintahkan pun segera menata barisan. Syahdan tak lama kemudian tibalah pasukan dari Raja Cina. Para prajurit yang berada di garis depan telah melihat pasukan Kandhabumi. Mereka pun menghentikan langkahnya. 25. // pan den asêg lampahnya sing wuri/ mêksa mogok sigra Sri ing Johan/ ngêtab sangsamira age/ nandêr sing ngarsa gupuh/ sru manêbda mring wadya alit/ payo enggal lumakya/ kang aneng ing ngayun/ apa kang dadya kandhêgnya/ gya wadya lit umatur marang ing Gusti/ inggih Gusti punika// Barisan belakang memaksa maju, namun di depan tetap berhenti. Akhirnya, Raja Johan menghela menjangannya menerjang ke depan dan bersabda pada para prajurit, “Ayo, jalanlah kalian yang ada di depan! Apa yang menyebabkan kalian berhenti?”. Para prajurit pun berkata pada tuannya, “Paduka, 26. // ngarsa wontên baris gêng nglangkungi/ mêngsah ingkang saking tanah Jawa/ Sri Johan akras tumoleh/ agya denira dulu/ tandya ngêt[ap] sangsamnya aglis(-1)/ sakêdhap prapteng wuntat/ Sang Jamun sru muwus/ lah payo bocah ta padha/ unekêna têngara den pa(110r)titis(-1)/ iki mungsuh wus prapta// di depan ada barisan pasukan yang cukup banyak jumlahnya. Mereka musuh dari Jawa”. Raja Johan segera menoleh pada arah yang ditunjuk dan menghela menjangannya kembali ke belakang. Setelah sampai kembali di barisannya, Sang Jamun pun memberi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
176
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts perintah dengan lantang, “Para prajurit! Waspadalah! Musuh telah datang! Segera bunyikan genderang!”. 27. // pan wus muni têngara mêlingi/ wadya Cina nabuh gêmbrengira/ kêndhang thung-thung gong berine/ wadya kopar gya nabuh/ têngaranya tinitir-titir/ sigra Sri Nateng Cina/ asru dennya muwus/ lah ta payo bocah samya/ papagêna sigra glis kang wadya alit/ lajêng agiyak-giyak// Genderang perang pun berbunyi. Pasukan Cina menabuh tambur, gendang, dan gongnya. Pasukan kafir lainnya pun menabuh genderang mereka. Segera setelah itu Raja Cina berkata, “Pasukan! Lekas, majulah! Hadapi musuh!”. Para prajurit pun segera bersorak-sorai. 28. // yata wau wadya Kondhabumi/ kagyat mirêng anênggih kang swara/ pansamya bingung sakehe/ sigra Sri Dasabahu/ sru ngandika marang wadya lit/ lah bocah iki apa/ kang wadya umatur/ Gusti pandugi kawula/ kados tiyang punika magut ing jurit/ tandya Sri Dasaboja// Pasukan Kandhabumi terkejut mendengar suara yang demikian riuh. Mereka menjadi bingung. Sri Dasabahu segera berkata pada para prajurit, “Prajurit, ada apa ini?!”. Para prajurit berkata, “Baginda, dugaan kami, orang-orang itu tengah maju perang”. Sri Dasaboja 29. // apan mulat wau kang prajurit/ gya parentah marang ingkang wadya/ lah nyata mungsuh den age/ payo pêthukna gupuh/ sigra aglis wau prajurit/ dadya wus yon-ayonan/ tandya wus acampuh/ wadya apan samya wadya/ pêrangira wong Cina lawan wong kapir/ samya tan etang pêjah// melihat pada prajurit yang datang dan segera memberi perintah pada para pasukannya, “Itu benar musuh kita! Ayo, segera maju!”. Para prajurit pun segera maju. Setelah saling berhadapan, mereka pun segera berperang. Pasukan melawan sesama pasukan. Orangorang Cina dan orang-orang kafir berperang dengan sengit tanpa mempedulikan nyawa mereka sendiri.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
177
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 30. // langkung ramya prangira wadya lit/ pan akuwêl mungsuh lawan rowang/ akathah nênggih warnane/ ana suduk-sinuduk/ gang-dinugang ana kang bithi/ nampiling tatabokan/ wênehira gêlut/ pan samya kakah-kakahan/ dene wadya ing Kondhabumi mangungkih/ pêthuk lan wadya Cina// Perang berlangsung dengan sangat ramai. Para prajurit beradu, tercampur antara lawan dan kawan. Ada yang saling tusuk, ada yang saling tendang, saling jotos, tempeleng, tampar. Beberapa ada pula yang bergulat saling mengunci dengan kaki. Pasukan Kandhabumi terus mendesak pasuan Cina. 31. // kuwêl keket abithi-binithi/ bak-tinumbak tarung lawan pêdhang/ kumênclang gowa pêdhange/ wêneh suduk-sinuduk/ tarung lawan pênthung su(111v)ligi/ abir mangiwuk tatas/ wong kapir arusuh/ kênthes(?) suligi ru........../ kadya(?) pêjah wong Islam lawan wong kapir/ kocap kasaput surya// Mereka bertarung rapat, saling adu tinju, saling tombak, dan saling pedang. Bunyi pedang beradu terdengar nyaring. Sebagian dari mereka saling tusuk. Ada pula yang bertarung dengan pentungan dan sligi (kayu yang ujung-ujungnya runcing untuk menenun). Pedang dengan gagang berukir mengamuk membabat tuntas. Orang-orang kafir berperang dengan onar. Perang antara orang-orang Islam melawan orang-orang kafir terhenti saat matahari terbenam. 32. // angunduri kang samya ajurit/ mêsanggrahan tata aglar/ sumrina abra yen tinon(e)/ obar-abir ngunguwung/ bandera mangilat thathit/ sigêg patrêngganira(?)/ wau winuwus/ enjangnya sampun têngara/ gêmbreng beri wong lawan wong kapir/ tan ana mundur ing prang//o//
baris kang kang Islam
Seluruh pasukan pun mengundurkan diri dari peperangan dan kembali ke pesanggrahan masing-masing seraya menata barisan. Mereka terlihat sangat bersemangat. Pedang-pedang diayun, bendera berkibar bagai kilat. Keesokan paginya, genderang perang kembali mengumandang dari kubu Islam dan kafir. Pasukan kedua kubu tak sedikitpun mundur dari medan tempur.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
178
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH XXI === D U R M A === 1. //o// Wus acampuh nênggih kang bondayuda(-1)/ rame prange wadya lit/ nanging wadyanira/ Sang Prabu Dasaboja/ sêmana kasoran jurit/ awas tumingal/ Dasawikrama Patih// Kedua pasukan telah bertemu dan memulai peperangan. Perang di antara mereka berlangsung seru. Namun, pasukan Prabu Dasaboja terdesak kalah. Patih Dasawikrama tanggap pada situasi. 2. // ngêtab kuda wus mamprung ing ranagana/ sigra ngabani baris/ lah payo den kêbat/ ngantêb sureng payudan/ sru wadya Islam ngungkih/ wangsul nêmpuh prang/ rêbut rok silih ungkih// Ia pun segera menghela kudanya menerjang ke medan perang seraya memberi aba-aba pada barisannya, “Ayo, cepat! Majulah dengan berani di peperangan!!”. Barisan Islam pun segera maju mendesak maju ke medan laga dengan sengit. 3. // mandhe dhêndha manusup direng suwonda/ wor têmpuh ngowak-awik/ wong kapir keh pêjah/ pati bindi sapisan/ antuk wong lima nêm mati/ wadya ing kopar/ sêdya ngêbyuk Ki Pati[h]// Dengan memanggul gada mereka menelusup dengan berani, bercampur dengan para prajurit yang lain menerjang maju memporak-porandakan barisan lawan. Banyak di antara orang kafir yang tewas. Terkena kerasnya gada sekali saja lima hingga enam korban berjatuhan. Pasukan kafir kemudian berniat mengeroyok Kyai Patih. 4. // Kyana Patih tinubruk dening wong kathah/ bingung karoban tandhing/ amundur sêksana/ tandya kapêthuk sigra/ ing Gusti Sri Kondhabumi/ sarya nêbda kras/ duka yayah sinipi// Kyai Patih yang diserbu oleh sekian banyak pasukan merasa bingung karena banyaknya orang yang mengeroyoknya. Ia pun mundur dengan segera, dijemput oleh tuannya Sri Baginda Kandhabumi yang lalu bersabda penuh kemarahan. 5. // manrêg gêtak wadya Eslam gya nêmpuh prang/ langkung ramening jurit/ atumbak-tinumbak/ wêneh jambak-jinambak/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
179
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts (112r)dugang-dinugang gênti/ Sri Dasaboja/ ngamuk liwung ngajrihi// Ia pun bergerak cepat menggiring pasukan Islam maju ke medan perang. Medan laga kian riuh, saling tombak, saling jambak, saling tendang berganti-ganti. Sri Dasaboja mengamuk tanpa ampun sangat mengerikan. 6. // winantara pênggadane Dasaboja/ tumiba ing wong kapir/ sapisan wong papat/ nêm pitu sirna gêmpang/ sekêt satus sewu mati/ saking kehira/ kapir mêksa ngêbyuki// Tiap Dasaboja mengayunkan gadanya menjatuhi orang kafir sekali saja, empat, enam, hingga tujuh orang cedera. Sedangkan yang tewas mencapai lima puluh hingga seratus ribu orang. Karena banyaknya korban jatuh di pihak pasukan kafir, mereka pun nekat mengeroyok. 7. // dhadhalira ing ngarsa wuri manêrjang/ risang Kondhabumi glis/ wuru pangamuknya/ sarya kesisan bala/ kinrêbut pênthung suligi/ gêreneng canggah/ Sri Nata tan gumingsir// Barisan buyar di depan dan belakang. Semua menerjang Baginda Kandhabumi. Mereka mengamuk bagai orang yang tengah mabuk, pasukan kafir mengeroyok dengan senjata pentungan, sligi, ganco, dan pengait. Namun, Sri Baginda tak juga beringsut. 8. // mêncak-mêncak wong Cina mêksa katulak/ prug gada wor lan siti/ wênehe kulewang/ mêdhang abir gulewang(i) (-1)/ ponang dipongga/ rêmpu katiban mimis// Pasukan Cina mencak-mencak, ditangkis dengan gada jatuh ke tanah. Yang lain menyerang dengan kelewang dan pedang. Gajah tunggangan Sri Kandhabumi ambruk terkena peluru. 9. // datan pasah nging rêmuk kang ponang tulang/ gêloso aneng siti/ Sang Sri Dasaboja/ kapêksa ing dipongga/ lumumpat gêro gumrêgit/ gada tinilar/ sinabêtakên aglis// Meskipun tak mempan, namun peluru tak urung meremukkan tulangnya hingga ia terkulai di tanah. Sri Dasaboja terpaksa www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
180
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts melompat dari gajahnya. menyabetkan gadanya.
Ia
menggeram
marah.
Segera
ia
10. // kêthen yutan wong Cina ingkang palastra/ saking kehing wong kapir/ ngêbyuki babathang/ Sri Dasaboja ingkang/ wuru pangamuking jurit/ sura mapanggah/ cuwa kasaput ratri// Ratusan ribu hingga jutaan pasukan Cina tewas. Banyaknya korban dari pihak kafir membuat mayat mereka tertumpuk. Sri Dasaboja mengamuk bak mabuk, terus bertahan dengan gagah berani. Ia kecewa karena peperangan harus terhenti bersamaan dengan tibanya malam. 11. // angunduri kang samya abondayuda/ tata makuwon aglis/ Sang Sri Dasaboja/ dalu sawadyanira/ ginêm reh wêkasing jurit/ asru ngandika/ heh bocah benjingenjing// Seluruh pasukan mundur dari medan pertempuran dan kembali menata barisan di kubu masing-masing. Malam hari, Sri Dasaboja dan seluruh pasukannya membicarakan hasil pertempuran hari itu. Ia bersabda, “Hei para prajurit, esok pagi 12. // rêmpon ing prang sumêdya asabillolah/ sandika turing Patih/ wus gilig sêksana/ benjing nêmbang têngara/ bucêkan atata baris/ aglar sumahab/ wong kapir wus mi(113v)ranti// kita bertempur habis-habisan dengan semangat sabilillah!”. Patih bersedia, demikian pula seluruh pasukan telah bulat tekadnya. Pagi hari, kembali genderang perang ditabuh. Seluruh pasukan menata barisan mereka. Formasi barisan dirapatkan. Pasukan kafir telah siap di pos mereka. 13. // sigra têmpuh wong kapir lawan wong Islam/ bêdhil-binêdhil gênti/ atumbaktinumbak/ abir tarung lawan pêdhang(+1)/ suligi pênthung lawan kris/ wêneh cokotan/ luwih ramening jurit// Pasukan kafir pun segera berperang tanding dengan pasukan Islam. Saling tembak, saling tombak, saling pedang. Sligi, pentungan, dan keris bercampur. Beberapa ada pula yang saling gigit. Perang berlangsung ramai.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
181
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 14. // dhadhalira ing ngarsa wuri mangidak/ rêbut rok silih ungkih/ yata kalalika/ Sang Prabu Dasaboja/ tuwin Dasawikrama glis/ manrombol ing prang/ sêdya rêmponing jurit// Barisan bubar. Di depan dan di belakang saling injak saling desak. Saat itu, Sri Dasaboja bersama dengan Patih Dasawikrama segera menerjang maju dengan tekad hancur di medan laga. 15. // bubar mawut wong kopar katiban gada/ sewu rong ewu mati/ salêksa kang prapta/ nadyan salêksa sirna/ sayuta wêndran ngêbyuki/ kunêng kocapa/ nênggih Sang Prabu Dewi// Pasukan kafir tercerai-berai terkena gada. Tiap seribu hingga dua ribu orang tewas, datang lagi sepuluh ribu. Setelah yang sepuluh ribu berhasil dipukul mundur hingga tewas, sejuta bahkan puluhan juta orang datang mengeroyok. Alkisah, Sang Prabu Dewi 16. // ingkang tansah anjangkung neng madya gantang/ awas dennya ningali/ yen Sang Prabu Dasa/ boja karoban yuda/ sêmu kasoraning jurit/ wêlas tumingal/ mring Sang Dasaboja Ji// yang tengah berada di angkasa awas melihat pada Prabu Dasaboja yang tengah berada di tengah kepungan dan agaknya terdesak. Sang dewi merasa iba melihat kondisi Sri Dasaboja. 17. // kewran ing tyas kusuma arsa tulunga/ dene awarna estri/ kewêt dening driya/ sêkala malih warna/ priya bagus angendrani/ tuhu bêranyak/ ambancer ngrêspateni// Sang dewi ingin membantu tetapi merasa ragu karena segan atas wujudnya yang perempuan. Ia kemudian mengubah wujudnya menjadi seorang lelaki yang sangat tampan dengan tatapan mata yang berani, sangat sedap dipandang. 18. // sêmu ladak manglungit liringnya kungas/ jwala amendha sasi/ angagêm makutha/ linuding rêtna mulya/ rasukan baludru wilis/ rinendrasmara/ têmpur lawan mêndhali// Ia terlihat agak angkuh dan misterius dengan tatapan mata tajam. Sinarnya bagaikan rembulan. Ia mengenakan mahkota bertatahkan permata mulia. Busananya dari bahan beludru berwarna hijau yang bersulam indah berhias medali www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
182
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 19. // bintang liye turun sangking suwarga(-1)/ miwah tondha erloji/ rante susun sapta/ rugma ingkang kinarya/ rinujit tinon nêlahi/ karset tulen dah/ dhuwung winangking ngarsi// Bintang Leyo (Leeuw) dari surga dan sebuah arloji dengan rantai emas bersusun tujuh. Niscaya, silau mata yang melihat. Ditambah dengan rantai kalung karset dan keris yang terselip di muka. 20. // nitih kuda dhawuk pancal su(114r)konira/ cumlorot sing wiyati/ kadya daru tiba/ munggeng têngahing rana/ gonda rum amnrus pratiwi/ Sri Dasaboja/ kagyat sabdanya ririh// Dengan menunggang kuda berwarna dhawuk dengan kaki belang putih, ia turun dari langit bagai bintang jatuh ke tengah medan perang. Bau harum semerbak memenuhi bumi. Sri Dasaboja terkejut dan berkata pelan, 21. // engatase(?) lêsana(?) satriya prapta/ ngarsa miwah ing wingking/ paran kang sinêja/ ing wingking pundi pinongka(+1)/ tigas kawuryan Dyan Mantri/ sintên sinambat/ yata sang Raja pêkik// “Di tengah perang, tiba-tiba saja ada seorang ksatria datang dari depan ke belakang. Kemana sebenarnya tujuan Anda? Dari mana Anda berasal? Dan, siapakah nama Anda?”. Sang raja yang rupawan 22. // anauri arum manis sêpdanira/ sira tambuh ing mami/ Mraja Dasaboja iya wruhan manira/ sun iki pan dudu êjin/ dudu manungsa/ yêgti atining gêni// menjawab dengan suara yang halus, “Apakah kau tidak mengerti siapa aku? Maharaja Dasaboja, ketahuilah olehmu, aku bukan jin, juga bukan manusia, aku adalah sari dari api. 23. // apan têka takdiring Ywang Maha Mulya/ wimbuh Sri Kondhabumi/ langkung ajrihira/ minta kang wadyabala/ tan beda ciptaning ati/ lawan Sang Nata/ nulya ngandika aris// Aku datang atas suratan kehendak Tuhan Yang Maha Mulia”. Sri Kandhabumi bertambah takut. Dalam hati ia merasa ksatria ini mirip sekali dengan Sang Raja (Gandakusuma). Sang ksatria rupawan berkata lembut, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
183
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 24. // lah ta iya sira Prabu Dasaboja/ dene prapteng sun iki/ arsa tutulunga/ iya marang ing sira/ genira mangrata kapir/ ingsun watara/ sira kasoran jurit// “Prabu Dasaboja, ketahuilah, kedatanganku di sini adalah untuk memberi pertolongan kepadamu dalam upayamu menghancurkan barisan kafir. Kulihat, kau terdesak. (1939: 103). Oleh karena dalam teks tidak ditemukan keterangan mengenai warna dasarnya, kata tersebut dibiarkan apa adanya. 25. // lawan sira aja darbe maras driya/ dhingin sira duk lagi/ akinen lumakya/ gustimu marang sira/ wus saguh banjêl ing jurit/ sun wehi wikan/ marang sira sayêkti// Kau tidak usah takut. Tentunya kau masih ingat, dulu ketika kau diperintahkan oleh rajamu untuk berangkat berperang, rajamu telah berjanji untuk membantumu di medan perang. Kuberitahu kau. 26. // yen saiki gustimu lagya asusah/ awit têka kang rayi/ sang dyah Sariraga/ iku mothah kêpatya/ gustimu pan den aturi/ kêrsa tan kêrsa/ kinen marang nêgari// Sesungguhnya saat ini rajamu tengah dilanda kesusahan karena Permaisurinya, Dewi Sariraga, memohon dengan sangat kepadanya. Rajamu diminta agar mau tidak mau pergi ke negara
27. // pan ing Katbahbudiman anging lênggana/ gustimu tan nuruti/ sinêmayanbenjang/ sinêmayan benjang yen wus rata ing Cina/ iku ta gustimu putri/ pamothahing karsa(+1)/ dadya (115v)sangêt prihatin// Kakbah budiman. Tapi ia tidak mau. Rajamu berjanji kelak akan dilaksanakan jika Cina sudah ditundukkan. Namun, tuanmu Permaisuri berkeras. Ini menjadikan tuanmu Raja demikian prihatin. 28. // pramilane gustimu cidra ing aprang/ ora nêkani jurit/ pan awit punika/ ingkang dadya rubeda/ nging sira ywa darbe pikir/ sumêlang driya/ ingsun têtulung jurit// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
184
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sebab itu, ia terpaksa ingkar pada janjinya untuk turut berperang dengan tidak hadir di medan laga. Itulah permasalahannya. Tetapi, janganlah itu membebani pikiranmu. Akulah yang akan membantumu dalam peperangan ini”. 29. // sarêng myarsa sabdanya kang mendha warna/ lêga Sri Narapati/ tyas marwata suta/ wusana tur mangrêpa/ Pukulun dahat lumiring/ dherek sakarsa/ nêbda sang mendha warni// Sri Dasaboja sangat gembira mendengar penjelasan sang ksatria jelmaan Sarirasa. Ia pun berkata penuh harap, “Tuanku, hamba mengiringi dan senantiasa berserah pada perintahmu”. Sang ksatria jelmaan berkata, 30. // lamun tambuh aran sun Dyan Arkamaya/ lah payo Sri Bupati/ padha undhangana/ wadya kang mundur yuda/ sigra Sri ngabani baris/ prawiraning prang/ kinen rêmpon ing jurit// “Bila kau tak tahu namaku, aku Raden Arkamaya. Ayo, Baginda. Panggil kembali pasukanmu yang telah mundur”. Sri Dasaboja segera memberi aba-aba untuk kembali merapatkan barisan pada para perwira perang untuk maju kembali ke medan pertempuran. 31. // sasisane papêtah para punggawa/ ngumpul wus amiranti/ gya nêmbang têngara/ têtêg kadya butula/ kang Kalaganjur mêlingi/ gênggêng sumahab/ sigra manêmpuh aglis// Seluruh sisa pasukan dan punggawa telah berkumpul dalam keadaan siaga. Mereka pun segera menabuh genderang dengan keras memekakkan telinga. Suara genderang ditingkahi dengan gending Kalaganjur. Mereka pun segera maju menerjang. 32. // maryêm muni jumêgur lir gunung bêlah/ bendrong bêdhil mawanti/ wong kapir atadhah/ Eslam mêksa katulak/ maju-maju angêmasi/ mundur kabranan/ lir sulung malbeng gêni// Meriam berbunyi gemuruh bagai gunung yang terbelah. Bedil dan senapanditembakkan berkali-kali. Pasukan kafir terus menyerang. Pasukan Islam terdesak. Memaksa maju, pasti mereka mati. Mundur pun terluka. Kondisi mereka benar-benar bagai serangga kecil yang masuk ke dalam kobaran api. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
185
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 33. // dhadhalira pra wadya kapyarsa Radyan/ bêndu yayah sinipi/ gya ngêtab turongga/ mamprung ing rananggana/ pêdhang kangkamnya pinusthi/ kang sawang mrapat/ kuda ngêrap lir thathit// Hancurnya pertahanan terlihat oleh sang ksatria. Ia menjadi sangat marah. Segera ia hela kudanya merangsek maju ke medan laga. Pedangnya terhunus. Kuda berlari bagai kilat. 34. // wadya kopar duk sinabêd direng pêdhang/ sapisan tuk sakêthi/ sayuta kang prapta/ sinabêt wus asirna/ ing wuri maksih anggili/ Rahadyan Arya/ datan kewran ing galih// Pasukan kafir yang terkena sabetan pedang sekali saja, robohlah seratus ribu. Lalu datanglah sejuta. Kembali disabet, tapi dari belakang terus mengalir. Namun, hal itu tak membuat Raden Arya gentar hatinya. 35. // sangsayenggar Dyan Arya pangamukira/ pati makêthi(116r)kêthi/ ayutan mawêndran/ wangke sungsun atumpang/ payudan lir sagra gêtih/ asarah watang/ miris kang wadya kapir// Raden Arya kian menikmati peperangan. Korban berjatuhan di pihak musuh kian bertumpuk, ratusan ribu, jutaan, berpuluh-puluh juta mayat bersusun-susun. Medan pertempuran bagai lautan darah yang dikotori oleh beraneka senjata. Pasukan kafir menjadi ngeri. 36. // lir pujongga sinambêr deneng prêdongga/ mawut tan mongga pulih/ abubar sasaran/ sing atinêrjang tigas/ jongga pêdhot dhas gumlinting/ wadya ing kopar/ mundur mangungsi gusti// Bak pujangga yang tersambar alunan gending, pasukan kafir bercerai-berai tak kembali, bubar tak tentu arah. Mereka yang terkena terjangan sang ksatria jelmaan, putus lehernya, dan kepalanya menggelinding di tanah. Pasukan kafir mundur mengungsi ke tempat rajanya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
186
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 37. // Sri Narendra ing Rokam duk amiyarsa/ bêndonira nglangkungi/ gya miyak punggawa/ memreng kinêtab sigra/ sumêdya ngawaki jurit/ Dyan Arkamaya/ enggal dennya mêrpêki// Raja Rokam yang mendengar laporan pasukannya menjadi teramat murka. Ia pun segera menyibak lautan prajurit dengan tunggangannya dan memimpin pertempuran. Raden Arkamaya segera datang menyongsongnya. 38. // kadya gilap cumlerot sangking wiyati/ jola Sri Narapati/ lah iki ta apa/ mak jlêg têka ing ngarsa/ apa ta pranakan êjin/ aranmu sapa/ Radyan aris nauri// Kedatangan sang ksatria bagai cahaya kilat yang turun dari langit. Sri Baginda terkejut. “Apakah gerangan ini, tiba-tiba saja datang dihadapanku? Apakah kau peranakan jin? Siapa namamu?”. Raden Arkamaya menjawab tenang, 39. // kang ngêdhaton aneng guwa Sirkasmaya/ dene prapteng sun iki/ tutulung si bapa/ Sang Mraja Dasaboja/ gonira mangrata kapir/ pinrih Eslama/ yata Sri Banakamsi// “Istanaku di gua Sirkasmaya. Kedatanganku kemari adalah untuk menolong Bapa Maharaja Dasaboja dalam usahanya menaklukkan kaum kafir agar mereka tunduk dan memeluk Islam”. Sri Banakamsi 40. // asru krodha jaja bang mawinga-winga/ asru nêbda Sang Aji/ de bocah kêparat/ ngaku dudu manungsa/ ingsun duga rada dhanggling/ eman rupanta/ sarwa mangikal bindi// sangat marah. Dadanya memerah menyala. Sang Raja pun berkata keras, “Bocah keparat!! Mengaku bukan manusia! Kukira kau agak gila! Sayang rupamu tampan!”. (Sri Banakamsi) memutar-mutar gadanya. 41. // asru mupuh Rahadyan kuwat atadhah/ sing rosaning kang bindi/ kuda pun sênaba/ nujah anjrit manglumba/ surak prajuriting kapir/ yata Rahadyan/ tansah pinupuh wanti//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
187
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dengan keras (ia) menghantamkan gadanya, namun semua hantamannya ditahan dengan kuat. Kuatnya hantaman gada justru membuat kuda meloncat seraya meringkik. Prajurit kafir bersoraksorai. Syahdan, Raden (Arkamaya) terus menerus dihantam gada. 42. // sungsun-sungsun pamupuhe Nateng Rokam/ Radyan datan gumingsir/ gya wau Sang Nata/ asru dennya manêbda/ lah iki jalma punapi/ katiban gada/ (117v)pijêr enak sasirig// Bertubi-tubi serangan Raja Rokam tak membuat Raden (Arkamaya) bergeser dari tempatnya. Sang raja pun berkata, “Manusia macam apa kau ini?! Terkena hantaman gada berkali-kali tetap enak-enak melonjak-lonjak di atas kuda!”. 43. // Radyan Arkamaya aris dennya nabda/ tekna gêndhingmu kapir/ sun mongsa mundura/ kurdha Sang Sri Banakamsa(+1)/ gadanya binuwang aglis/ gya narik pêdhang/ nrajang amêdhang wanti// Raden Arkamaya berkata tenang, “Habiskan seluruh dayamu hei manusia kafir! Aku niscaya tak akan mundur!”. Sri Banakamsi segera membuang gadanya dan menghunus pedangnya seraya menyerang lawannya berkali-kali. 44. // pêdhangira rinêbat pan wus kêna(-1)/ pinutung dadya kalih/ saya Nateng Rekan/ langkung denira duka/ nanging sajronireng galih/ kalangkung maras/ dadya gambireng westhi//o// Namun, Raden Arkamaya berhasil merebut pedang lawannya dan dipatahkan hingga menjadi dua bagian. Raja Rokam semakin bertambah geram, tetapi ia pun merasa ketakutan dalam hati dan makin kehilangan kendali dalam berperang. PUPUH XXII === GAMBUH === 1. // Yata wau Sang Prabu/ sigra narik kastulira gupuh/ sangking krêkas pinancat aglis wus muni/ lumêpas mimis pan antuk/ marang kudanya sang anom//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
188
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang Prabu segera menarik pistol dari kantung pistolnya dan segera ditembakkannya. Peluru terlepas dan mengenai kuda sang ksatria muda. 2. // tan tumama ponang pistul/ kuda jola gêbres nubruk-nubruk/ brakot muka ingungsêpakên neng siti/ gubras bêthok rahnya mancur/ Sang Nata wus têkeng layon// Ternyata peluru yang dilepaskan oleh sang raja tidak mempan. Kuda sang ksatria berontak dan menerjang sang raja. Wajah sang raja digigitnya dan disepaknya hingga terantuk di tanah. Darah memancar. Sang raja tewas. 3. // sigra wau sang binagus/ maksih aneng rana nguwuh-uwuh/ mara êndi tunggale si lanat kapir/ mêtuwa yen sira [a]yun(-1)/ papak[ê]na tandangingong (-1)// Sang ksatria masih tegak di medan laga. Ia berseru memanggilmanggil, “Ayo!! Mana lagi teman-teman si kafir! Keluarlah jika kau berani! Lawanlah aku!”. 4. // duk mirêng Minangkabu/ sigra amit arsa majêng pupuh/ wus ingiden nulya nyengklak unta aglis/ sarya asru dennya muwus/ lah kabeh sira ponang wong// Saat Raja Minangkabu mendengarnya, ia pun mohon pamit dan setelah mendapatkan izin ia pun segera naik ke atas untanya dan berkata keras, “Hei seluruh pasukan! 5. // padha suraka den umyung(+1)/ wadya kabeh kêjaba mung ingsun/ kang dhingini prajurit ing Kondhabumi/ gya surak lir gunung gugur/ kinêtap untanya jojrog// Bersoraklah kalian semua! Aku yang akan memimpin pertempuran melawan pasukan Kandhabumi!”. Para prajurit pun bersorak riuh bagai gunung yang meletus. Sang raja pun menghela untanya. 6. // wus pêthuk ing kalihipun(+1)/ sarêng mulat Nateng Minangkabu/ jroning driya sumêdhot wau Sang Aji/ dadya sirna dukanipun/ ketang sênêngireng batos//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
189
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Keduanya telah bertemu. Saat melihat lawannya Raja Minangkabu merasa khawatir hatinya hingga hilang kemarahannya. Ia merasa gembira. 7. // gya nyê(118r)lak Sang Minangkabu(+1)/ aneng keringira sang binagus/ tan lagewa wau Sang Raja pinêkik/ Nateng Minangkabu muwus/ lah dene sira wong anom// Sang Raja Minangkabu segera mendekat ke sisi kiri sang ksatria. Sang ksatria mengacuhkannya. Raja Minangkabu berkata, “Wahai, kau anak muda. 8. // arsa ngayoni mring sun/ lah yen karsa aja prang lan ingsun/ eman-eman mongsa kuwata nadhahi/ mring prange Sang Minangkabu/ luwung sira ta wong anom// Kau ingin menandingiku? Sudahlah, bila kau ingin berperang, jangan kau melawanku. Sungguh sayang. Kau tak akan kuat melawan Sang Raja Minangkabu. 9. // iku prayoganipun/ sira uga pantês ing satuhu/ nora pantês yen pranga kêlawan mami/ pantêse sira lan ingsun/ prasobatan bae manggon// Kau tak pantas berperang denganku. Lebih pantas jika kau dan aku bersahabat saja”. 10. // saya grêgut Minangkabu/ nyêlak arsa jawil pipinipun/ lagya nglawe tinuleh enggal nginggati/ êndhase tinabok luput/ tinututan liyak bolong// Raja Minangkabu semakin berani. Ia mendekat dengan maksud ingin mencolek pipi sang ksatria. Baru saja tangannya terulur, sang ksatria dengan gesit menghindar. Kepalanya hendak dipukul namun tak kena, berikutnya sang ksatria menyabet bertubi-tubi 11. // ajungkêl Sang Minangkabu/ anêratas memrengnya alampus/ wadya Islam asurak lir ruging wukir/ kapyarsa Sang Raja Jamun/ gya nyingklak sangsamnya gupoh// hingga sang raja terjungkal bersimbah darah. Tunggangannya mati. Pasukan Islam bersorak bagai gunung runtuh. Sang Raja www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
190
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Jamun yang melihat menjangannya.
kejadian tersebut
segera
menunggang
12. // kinêtab rikat lumayu(+1)/ Nateng Johan sru mundhi salukun/ prapteng rana wus ayon-ayonan sami/ Sri Jamun akras amuwus/ den prayitna mungsuh ingong// Menjangan berlari kencang. Raja Johan telah sampai di medan laga dan telah berhadap-hadapan dengan lawannya. Dengan lantang ia berkata, “Waspadalah kau melawanku!”. 13. // tan sronta sigra nyalukun(+1)/ kang pinupuh kuwat datan keguh/ wanti-wanti Sri Jamun denira gitik/ Nateng Johan asru muwus/ lah mara malêsa gupoh// Tidak sabar, Sri Jamun segera melepaskan senjata salukunnya. Namun sang ksatria tak gentar sedikitpun. Berkali-kali Sri Jamun menyerang. Ia pun berkata, “Ayo, balaslah, lekas!”. 14. // Rahadyan ngandika arum(+1)/ heh lanat tutugna [sa]gêndhingmu(-1)/ yen wis dugi karêpmu sun walês gênti/ Sri Jamun saya kabêndu/ manitir denira mupoh// Sang ksatria berkata, “Hei laknat! Segera tuntaskan dengan segala dayamu! Jika kau sudah puas, akan kubalas!”. Sri Jamun kian geram. Ia menyerang membabibuta. 15. // tan etang pamupuhipun(+1)/ kang turongga anjrit nglumba nubruk/ pan angêrah (119v)anujah Sri Jamun lalis/ wadya Eslam surak gumruh/ kapyarsa Sri Polak Katong// Serangan yang dilakukan oleh Raja Jamun benar-benar tanpa perhitungan. Kuda sang ksatria melengking meloncat menerjang dan menggigit Sri Jamun hingga tewas. Pasukan Islam kembali bersorak riuh. Sri Polak melihat kejadian tersebut. 16. // langkung duka Sang Prabu/ Sri ing Cina matêg ajinya nêkung(+1)/ pansakêdhap gumrudug wraha dhatêngi/ kinêplokan gya mangamuk/ Rahadyan kagyat dennya non// Raja Cina demikian marah. Ia pun segera mengerahkan kesaktiannya sehingga dalam sekejap datanglah rombongan babi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
191
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts hutan mendekatinya. Hanya dengan ditepuki saja, rombongan babi hutan itu mengamuk. Sang ksatria terkejut melihat pemandangan itu. 17. // prayitna wau sang bagus(+1)/ kêbat ginêbrag kuda wus mamprung/ anggarjita turongga mangamuk wani/ anubruk nujah manakur/ anepak tansah ambrakot// Sang ksatria waspada. Kudanya dihela keras hingga melompat menerjang. Dengan sengit, kuda sang ksatria mengamuk dengan gagah berani, menubruk menggigit menyepak dan menggigit. 18. // abubar wraha sadarum(+1)/ yata Sang Sri Cina sarêng dulu/ kadibyannya wus sirna gya matak aji/ sakêdhap ciptanya rawuh/ eblis lanat rupa uwong// Bubarlah seluruh babi hutan. Melihat kesaktiannya berhasil dienyahkan, ia pun kembali mengerahkan kesaktian berikutnya. Dan, dalam sekejap datanglah iblis berwujud manusia 19. // gumrudug prapta ing ngayun(+1)/ Sri ing Cina lêgeng galihipun/ sigra kêplok arame swaraning jurit/ wus majêng setan gumuruh/ kapungkur wau SangKatong//o// dalam jumlah yang sangat banyak. Raja Cina merasa lega hatinya. Ia pun menepuk tangannya. Riuh rendah suara pasukan maju. Pasukan setan bergerak menimbulkan suara bergemuruh. Kita tinggalkan sang raja di belakang. PUPUH XXIII === PANGKUR === 1. //o// Yata wau kawarnaa/ wadya bêlis samana wus aprapti/ asurak swaranya rug(-1)/ nanging datan katingal/ Radyan Arkamaya sru kagyat ing kalbu/ amyarsa suraking wadya/ kewran sajronireng galih// Dikisahkan saat itu pasukan iblis telah datang. Mereka bersoraksorak dengan suara yang sangat gaduh namun tidak terlihat wujudnya. Raden Arkamaya terkejut mendengar sorak-sorai itu. Dalam hatinya ia mulai merasa cemas. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
192
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 2. // dene mungsuh tan kapyarsa/ mingak-minguk kanan miwah ing kering/ anging kuda wus andulu/ marang prajurit setan/ pun sêba sêmana sajroning kalbu(-1)/ dhuh Gusti punika mêngsah/ bêlis sampun andhatêngi// Musuhnya tak terlihat wujudnya. Ia melihat ke kanan dan ke kiri (tak terlihat apapun). Tetapi, kudanya mampu melihat para pasukan setan. Dalam hati sang ksatria membatin, “Ya Tuhan, musuhku para iblis telah mendatangiku”. 3. // pan antara bêlis lanat/ pan anubruk gêlut samya sêkalir/ kuda bingung polahipun/ yata Dyan Arkamaya/ langkung kewran de mungsuh datan kadulu/ wus dugi Dyan Arkamaya/ sakêdhap eblis dhatêngi// Tak lama kemudian, pasukan iblis menerjang. Terjadilah pertarungan di antara keduanya. Kuda sang ksatria bingung. Raden Arkamaya pun sangat bingung karena musuhnya tak terlihat. Sekejap saja datang kembali pasukan iblis. 4. // sigra [Ra]Dyan Arkamaya(-1)/ kang turongga kinêtap wus mangêrti/ lumarap kuda mangamuk/ ta(120r)nsah Dyan Arkamaya/ têlas lanat ingawur sinabêt mawut/ kering kanan ngarsa wuntat/ bêlis lanat bubar gusis// Raden Arkamaya menghela kudanya. Tanggap pada isyarat tuannya, kuda segera meluncur mengamuk bersama dengan Raden Arkamaya. Tercerai-berailah pasukan iblis terkena sabetan Raden Arkamaya. Di kanan, kiri, depan, dan belakang, seluruh iblis bubar tak tersisa. 5. // atansah Dyan Arkamaya/ langkung kiwul dukanira ing galih/ wus bubar setan gumuruh/ sigra Dyan Arkamaya/ kuda ngêtrag kinêtap sakêdhap mamprung/ neng ngarsanira Sri Cina/ êmeh sinabêt camêthi// Raden Arkamaya kian bersemangat menyerang dengan kemarahan memuncak. Seluruh pasukan setan telah berhasil disapu bersih. Lalu, segera Raden Arkamaya mengarahkan kudanya maju hingga tiba di hadapan Raja Cina. Hampir saja ia disabet cemeti. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
193
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 6. // Sri Polak enggal amêdhak/ ulat biyas ing tyas asênig-sênig/ gya sojah Sri Polak gupuh/ nêmbah sarya mundrawa/ ngasih-asih aturira mêlas ayun/ adhuh Gusti Jêng Pangeran/ kang abdi srah pati urip// Sri Polak tergopoh-gopoh turun. Matanya memancarkan ketakutan dan hatinya berdebar-debar. Sri Polak pun segera membungkuk takzim seraya bersembah. Ia berkata penuh iba, “Duhai Tuanku Kanjeng Pangeran, hambamu pasrah hidup dan mati. 7. // tan kra(o)s adarbe yuswa/ pêjah gêsang sumongga karsa Gusti/ sakathahe lêpat ulun/ mugi minta aksama/ awit saking riridhuning manah kuwur/ mugi Gusti Jêng Pangeran/ pun dasih tan darbe urip// Tuanlah yang berkuasa atas hidupku. Aku mohon ampun atas semua kesalahanku yang telah dikuasai oleh hawa nafsu sehingga gelap mata. Semoga Tuanku berkenan. Aku tak lagi berkuasa atas hidupku. 8. // kêjaba mung jêngandika/ sampun ingkang kinen salin agami/ najan pêjah gêsang ulun/ pinundhut tan lênggana/ sampun enjang tuwin mangke ajumurung/ yata Radyan Arkamaya/ sêmana sarêng miyarsi// Tuankulah yang menguasai. Jangankan diperintah untuk mengubah agama, mati dan hidup pun kurelakan. Esok maupun sekarang juga aku bersedia”. Raden Arkamaya yang mendengar 9. // aturira Sri ing Cina/ pan alilih dukanira sang pêkik/ angawe Sri Dasabahu/ sigra Sri Dasaboja/ gurawalan lumajar sakêdhap rawuh/ prapteng ngarsanya Rahadyan/ anulya ngandika aris// kata-kata Sri Raja Cina, meredalah kemarahan sang ksatria. Sri Dasabahu dipanggilnya. Dengan tergopoh-gopoh Sri Dasaboja berlari kehadapan sang ksatria. Raden Arkamaya pun bersabda, 10. // lah ta Raja Dasaboja/ kawruhana pan mungsuhmu iki(-1)/ wus asrah prasêtyanipun/ lah priye karsanira/ ngong tumurut pêrkara tan milu-milu/ sugal Prabu Dasaboja/ mring Cina sarya manuding// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
194
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Wahai kau Raja Dasaboja, ketahuilah bahwa musuhmu ini telah berjanji setia. Bagaimana kini kebijaksanaanmu? Aku tak akan turut campur dalam perkara ini”. Dengan keras Prabu Dasaboja berkata mata Sri Raja Cina sambil menuding, 11. // heh têmên toba(121v)tmu lanat/ lamun durung tutugna karêpmu kucir(+1)/ lah payo mara den gupuh/ bijigi iki sela/ Sri ing Cina tumungkul datan sumaur/ yen sira wis yêkti tobat/ ingsun golekêna gundhik// “Hei kau! Apakah kau benar-benar bertobat laknat?! Jika belum, tuntaskan semua sekarang, kuncir! Lekaslah! Seruduklah batu ini!”. Sri Raja Cina menunduk tak menjawab. Dasaboja kembali berkata, “Jika benar kau sudah bertobat, carikanlah gundik untukku 12. // kang dhandhing sedhêt amrantas/ mining-mining mêrkêtêse gumrining/ Dasaboja sarya guguk/ maneh sira Sirpolak/ apan masthi sun salini agamamu/ nêbuta Gusti Kang Murba/ kapindhone Kangjêng Nabi// yang cantik, bertubuh padat, dan berkulit kuning halus”, demikian kata Dasaboja seraya tertawa. “Dan berikutnya, Sirpolak. Aku pasti akan mengganti agamamu. Sebutlah nama Tuhan Yang Maha Kuasa, kedua Kanjeng Nabi 13. // Rasullolah kakasih Ywang/ Sri ing Cina aris denira nauri(+1)/ sampun kang kadya puniku/ yen nêja gumingsira/ apan nênggih mênggah gêsang pêjah ulun/ pinundhut datan suwala/ sampun benjang najan mangkin// Rasulullah kekasih Tuhan”. Sri Raja Cina berkata pelan, “Jangankan hanya seperti itu, jika sampai aku mengelak pastilah aku mati. Aku rela. Esok ataupun saat ini, 14. // yêgti wus srah jiwa raga/ gya samana Radyan Arkamaya di/ aris pangandikanipun/ lah Mraja Dasaboja/ yen mangkono karêpmu ingsun tan rêmbug/ pan têka istingarahnya/ yen amung sira pribadi// aku sungguh-sungguh telah pasrah jiwa dan raga”. Raden Arkamaya berkata lembut, “Maharaja Dasaboja, jika kau www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
195
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts berkehendak demikian, aku tak setuju. Bila demikian sudah bisa dipastikan itu mengarah pada kepentingan pribadimu. 15. // sênajan ingsun kewala/ tan prayoga yen ngowahana takdir/ jêr Cina iku satuhu/ mêsthi wus karsaning Ywang/ wus tinêkdir karya ganêping petung(-1)/ priye ta prayoganira/ beda kêlawan si kapir// Aku sekalipun tak diperbolehkan mengubah takdir. Si Cina itu bersungguh-sungguh. Itu pastilah sudah menjadi kehendak Tuhan. Telah ditakdirkan sebagai sarana menggenapkan perhitungan. 16. // lah iya sun tutur sira/ rikalanya Gusti Nabi sinêlir/ pan jalma kapir puniku/ sumêja bubrah sarak/ pramilanya iku pan turun-tumurun/ abeda lawan wong Cina/ ya bênêr padha wong kapir// Kuberitahu padamu, saat Nabi dipilih, orang-orang kafir itu hendak merusak aturan agama. Itulah sebabnya, turun temurun berbeda dengan orang Cina. Adalah benar jika mereka sama-sama orang kafir. 17. // nanging wus takdiring Sukma/ kudu nora padha lawan si kapir/ yata Sang Sri Dasabahu/ aris dennya manêbda/ bêsar hati (123r)si kêparat setan gundhul/ yata wau Sri ing Cina/ kêlangkung marwata siwi// Namun sudah menjadi takdir Tuhan mereka dibedakan dengan orang kafir”. Sri Dasabahu bersabda pelan, “Besar hati dia, si keparat setan gundul”. Sri Raja Cina sangat merasa gembira. 18. // gya Radyan aris ngandika/ lah ta iku kêlamun karsa mami/ heh sira apa arêmbug/ matur Sri Dasaboja/ pan sumongga pun bapa sewu ju[mu]rung (-1)/ yata Radyan angandika/ lah padha rungokna sami// Raden Arkamaya kembali berkata, “Demikian yang menjadi kehendakku. Apa kau setuju?”. Sri Dasaboja menjawab, “Silahkan saja. Bapa menyetujui saja”. Raden Arkamaya berkata, “Dengarkanlah kalian semua!
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
196
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 19. // kang dadi pranataningwang/ heh ta sira Sartipolak Narpati/ têtêpa jumênêng ratu/ aneng ing nagri Cina/ apan nanging iya sira den atuhu/ ngidhêpa Sri Dasaboja/ asraha kang bulubêkti// Kini, yang menjadi keputusanku, kau Raja Sartipolak, tetaplah kau menjadi raja atas negerimu di Cina. Tapi, kuminta kau tunduk pada Sri Dasaboja dan menyerahkan upeti 20. // lêbunya pan sabên warsa/ gya Sri Dasaboja aris nambungi/ lan teh sagulanipun(-1)/ ywa nganti kakurangan/ gula pasir aku(?) teh(?) (akuweh?) lan gula batu/ myang tahu sing ingsun kêrsa/ akêkêl Sri Narapati// setiap tahun”. Sri Dasaboja menyambung, “Jangan lupa teh dan gulanya. Jangan pula tertinggal, gula pasir, teh (?), kue-kue(?), serta gula batu, dan tahu. Itulah yang kuinginkan”, demikian Dasaboja berkata seraya tertawa geli. 21. // Rahadyan malih ngandika/ ing Sang Nateng Cina sêbdanya manis/ lah undhangana wadyamu/ Sri Cina awotsêkar/ sigra ingkang para wadyanya sêdarum/ sinungan dhawuh sadaya/ wadya gung asaur pêksi// Raden Arkamaya kembali berkata pada Sri Raja Cina, “Panggil semua prajuritmu”. Sri Raja Cina bersembah, dan segera memerintahkan para prajuritnya. 22. // yata Radyan Arkamaya/ angandika marang Narendra kalih/ heh ta Mraja Dasabahu/ lawan sira Sirpolak/ pan wus rampung manira arsa kundur(-1)/ marang pacêngkramaningwang/ padha kariya basuki// Raden Arkamaya berkata pada kedua raja, “Wahai Maharaja Dasabahu dan kau Sirpolak, berhubung semua telah selesai, aku akan pulang ke tempat peristirahatanku. Tinggalah kalian dengan penuh selamat”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
197
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 23. // Sri Nateng Cina tur sêmbah/ Jêng Pange[ra]n punata(?) nindaki(-2)/ dhumatêng wisma ulun(-1)/ Radyan aris ngandika/ ingsun trima sira bae Dasabahu/ mampira mring nagri Cina/ raja kakalih tur bêkti// Sri Raja Cina bersembah, “Kanjeng Pangeran apakah sudi ke rumahku?”. Raden Arkamaya berkata lembut, “Lebih baik kau saja Dasabahu, berkunjunglah ke negara Cina”. Kedua raja pun bersembah. 24. // Rahadyan malih ngandika/ wus kariya ingsun arsa mulih(1)/ turongga sigra amumbul/ napak anggayuh wiyat/ kunêng ingkang Raja kakalih winuwus/ pan samya ngungun ing driya/ tan be(124v)da kang wadya [a]lit(-1)// Raden Arkamaya berkata lagi, “Baiklah, aku kembali”. Kuda sang ksatria pun segera mengangkasa. Diceritakan kemudian kedua raja tertegun dalam hatinya, demikian pula para prajurit. 25. // Sri Dasabahu mangucap/ lo ta kiye Polak kasêkten mami/ duwe sobat kamrat bêtul/ malaekat jlagêdhag/ mongsa ana mung sira bae mungsuh mring sun(+1)/ talingus mongsa dadiya/ pêrsasat galintir srinthil// Sri Dasabahu berkata, “Itulah kesaktianku, Polak. Memiliki sahabat yang sangat sakti bagaikan malaikat. Kau lagi, ingin melawan aku, jadilah kau seperti sehelai bulu hidung, mudah saja, seperti memelintir kotoran hewan”. 26. // andhêku Sri Nateng Cina/ pan aketang ajrihira ing galih/ Dasaboja malih muwus/ payo ta Nateng Cina/ ingsun arsa umiyat mring kadhatonmu/ sumongga turnya Sri Cina/ tan ana maras ing galih//o// Sri Raja Cina hanya diam karena takut. Dasaboja kembali berkata, “Ayolah Raja Cina, aku ingin meninjau istanamu”. Sri Cina menjawab, “Silahkan”. Hilanglah segala rasa takut di hati.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
198
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH XXIV === ASMARADANA === 1. //o// Sigra pan samya lumaris/ Sang Nata kakalihira/ inging sawadya lampahe/ tandya tan kawarneng marga/ sêmana pan wus prapta/ sadaya pinêrnah sampun/ siyang latri ondrawina// Kedua raja pun berjalan bersama diiringi seluruh pasukan. Setelah sampai dan menata segalanya, siang dan malam mereka berpesta, 2. // asukan-sukan mangênting/ Sang Aprabu Dasaboja/ kalangkung suka galihe/ pêpak ingkang para wadya/ sukan-sukan sadaya/ samana Sri Dasabahu/ denira neng nagri Cina// bersenang-senang tanpa henti. Prabu Dasaboja sangat gembira, bersama dengan para prajurit bersenang-senang. Alkisah, Sri Dasabahu telah berada di Cina 3. // wus angsal samadya sasi/ sigra Sang Sri Dasaboja/ pan arsa budhal ing mangke/ ngandika mring Nateng Cina/ heh ta Prabu Sirpolak/ iya mêngko karsaningsun/ ingsun arsa bubudhalan// selama setengah bulan. San Sri Dasaboja berkehendak untuk berangkat. Ia pun berkata pada Sri Raja Cina, “Hai Prabu Sirpolak, saat ini aku hendak berangkat. 4. // ondhangana wadya sami/ sandika Sri Nateng Cina/ gya undhang marang wadyane/ sigra ingkang wadyabala/ sudhiya pêrdandanan/ tandya Sang Sri Dasabahu/ mijil saking jroning pura// Panggil semua pasukan”. Sri Raja Cina pun segera memanggil pasukannya. Para pasukan pun segera bersiaga dan Sri Dasabahu pun keluar dari dalam istana. 5. // pra wadya pan wus miranti/ Sri Dasabahu ngandika/ lah payo angkatna age/ bocah ingkang aneng ngarsa/ sigra dhawuh mring Patya/ gya budhal wadya sadarum/ (125v)Sri Dasaboja neng wuntat// Para prajurit telah siap. Sri Dasabahu berkata, “Segera berangkatkan para prajurit yang berada di baris depan!”. Ia pun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
199
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts memerintahkan Patih dan berangkatlah seluruh prajurit. Sri Dasaboja berada di barisan belakang 6. // lawan Sirpolak Sang Aji/ tan têbih nênggih lampahnya/ yata sêmana lampahe/ wus têbih lawan nêgara/ Cina kunêng kocapa/ Sang Prabu Rara winuwus/ sêmana wus mudhar warna// bersama dengan Raja Sirpolak yang berjalan tak jauh dengannya. Sebentar saja mereka telah jauh meninggalkan negara Cina. Dikisahkan sang prabu dewi telah kembali ke wujud semula. 7. // aglis wus kundur Sang Aji/ anjujug sajroning pura/ kagyat ingkang para wadon/ samya ngungun jroning driya/ nêbda dyah Sarirasa/ padha s[a]lamêt ing pungkur(-1)/ para cethi atur sêmbah// Sekejap saja sang raja telah kembali dan sampai di dalam istana. Terkejutlah para perempuan. Mereka tertegun dalam hati. Dewi Sarirasa bersabda, “Apakah kalian semua baik-baik saja selama kami tinggalkan?”. Para abdi perempuan bersembah. 8. // dyah rêtna ngandika aris/ heh bocah padha tataa/ iya ing palênggahane/ sigra tumandang sadaya/ tandya wau sang rêtna/ lumêbeng ing kamar sampun/ kang rayi pan ingaturan// Sang Dewi kemudian berkata, “Para abdi, siapkanlah singgasana”. Merekapun segera melaksanakan titah. Sang dewi pun masuk ke dalam kamar untuk memanggil adindanya. 9. // gya miyos Sang Raja pêkik/ langkung gêgêtun ing driya/ engêt ing kang bok dibyane/ mangungun-ngungun wardaya/ têmah ketang samana/ gunane ngaprang pinunjul/ dadya wimbuh trêsnanira// Sang raja pun segera keluar. Ia sangat kecewa bila teringat akan keperwiraan ayundanya. Tertegun ia dalam hatinya karena tak menyangka sedemikian tingginya kepandaian sang dewi dalam berperang. Rasa cintanya pun kian bertambah. 10. // aris ngandika Sang Dewi/ Pangeran wontên punapa/ dene têka dhêlag-dhêlog/ punapa den raosêna/ Jêng Pangran www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
200
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts ngandikanya/ pan wontên kraos ing kalbu/ mung dika dadya supênan// Sang dewi berkata lembut, “Ada apa Pangeran? Mengapa kau melamun? Apa yang kau pikirkan?”. Kanjeng Pangeran menjawab, “Yang ada dalam hatiku, dalam mimpiku, hanyalah dirimu”. 11. // sigra Sang Prabuning Murti/ kang rayi dyah Sariraga/ tinimbalan kinen miyos/ kagyat ingkang sinung sabda/ tandya miyos sang rêtna/ nênggih saking kancing gêlung/ samana dyah Sariraga// Sang Prabu Dewi segera memanggil adindanya, Dewi Sariraga. Menerima sabda tersebut, segera keluarlah Dewi Sariraga dari tusuk konde ayundanya. Dewi Sariraga 12. // angungun sajroning galih/ ciptanya datan prabeda/ lan rakanira sang anom/ yata Sang Prabu Taruna/ aris dennya ngandika/ tan nyana ya tuhunipun/ lamun wus aneng nagara// tertegun dalam hati. Apa yang dipikirkannya tak berbeda dengan apa yang dipikirkan oleh suaminya sang raja muda. Ia berkata pelan, “Aku tak menyangka sama sekali, jika kita telah sampai di negara”. 13. // tandya Sang Prabuning Murti/ (116r)alon denira ngandika/ anjarwakên lalakone/ wiwit duk tulung ayuda/ marang Sri Dasaboja/ tinutur sadayanipun/ ing purwa dugi wêkasan// Sang Prabu Dewi berkata pelan menyampaikan segala hal yang telah dialaminya, dimulai dengan saat ia menolong Sri Dasaboja dalam peperangan. Semuanya ia ceritakan dari awal hingga akhir. 14. // angungun kang sinung dêling/ kalihnya langkung kacaryan/ mring dibyanira sang sinom/ gya Sang dyah Sarining rasa/ alon malih manêbda/ lah dawêg age wong bagus/ lênggaha mring panangkilan// Mereka yang mendengarnya tertegun. Keduanya semakin kagum pada kehebatan sang dewi. Dewi Sarirasa bersabda kembali, “Segeralah wahai ksatria rupawan, duduklah kau di penghadapan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
201
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts
15. // manawa kasêlak prapti/ anênggih pun Dasaboja/ sigra wau Sang Akatong/ datan lênggana ing driya/ manut sakarsanira/ tandya miyos Sang Aprabu/ sang dyah kalih ngapit raka// mengantisipasi kehadiran Dasaboja”. Sang raja tak mengelak. Ia menurut. Keluarlah sang prabu diapit kedua dewi. 16. // sigra wau Sri Bopati/ ing ngarsa myang kering kanan/ gumêrah surak arame/ yata wau Sri Narendra/ wus rawuh siti bêntar/ alênggah dhampar mas murub/ ingapit sang kalihira// Segera saja kehadiran sang raja disambut meriah oleh para pasukan di kiri dan kanan dengan sorak-sorai yang sangat meriah. Saat itu dikisahkan sang raja telah sampai di tanah lapangan istana. Ia duduk di atas singgasana bertatahkan emas yang berkilauan, diapit kedua dewi. 17. // nênggih Sang Prabuning Murti/ tan pêgat dennya ngandika/ dhumatêng rayi Sang Katong/ lamun sandining lampahan/ ywa nganti kalemunan/ Sri Narpa wus dugeng kalbu/ kunêng ganti winurcita// Sang Prabu Dewi tak henti-henti mengingatkan pada sang raja untuk berhati-hati, jangan sampai penyamaran yang telah ia lakukan diketahui. Sri Paduka telah tanggap dalam hatinya. Kini diceritakan 18. // kocapa ingkang lumaris/ anênggih Sri Dasaboja/ sêmana prapta lampahe/ têlatahireng nagara/ undhang mring para wadya/ wus tata lampahing wau/ tan dangu anulya prapta// Sri Dasaboja dalam perjalanannya telah sampai di wilayah negaranya. Ia pun segera memerintahkan pasukannya untuk menata barisan dan tak lama sampailah mereka di istana. 19. // ing alun-alun pan asri/ gunging wadya warna-warna/ Sang Nata ngandika [a]lon(-1)/ marang cethi kang pangarsa/ kinen mijil ing jaba/ neng alun-alun apan wus/ ngirit ingkang lagya prapta//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
202
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Alun-alun terlihat sangat meriah dengan berkumpulnya banyak pasukan. Sang raja berkata pelan pada pimpinan abdi perempuan untuk segera keluar ke alunalun untuk mengiring rombongan (Dasaboja) yang baru saja tiba. 20. // kagyat Sang Sri Kondhabumi/ agugup dennya ngandika/ lah apa kaparêng miyos/ matur duka kang tinanya/ inggih Gusti Sang Nata/ pan lagya (117v)prapta lan(?) banjur/ Sri Cina kagyat ing driya// Sri Kandhabumi berkata gugup, “Apakah Sang Raja berkenan keluar?”. Yang ditanya menjawab sopan, “Benar, Tuanku. Sri Paduka baru saja tiba”. Sri Raja Cina pun tak kalah terkejut. 21. // mêngkana sajroning galih/ dene ta datan anduga/ enggal jumênêng acaos/aglis prapta aneng ngarsa/ yata Sri Nateng Cina/ sarêng tumingal Sang Prabu/ jro driya sangêt jrihira// Dalam hati (Dasaboja) membatin, “Sama sekali tak kuduga”. Ia pun segera bangkit dan menghadap. Sri Raja Cina sangat takut melihat pada Sang Prabu. 22. // sigra wau Sri Bupati/ manis arum sabdanira/ lah bageya bapa Rajeng/ tur nuwun Sri Dasaboja/ Narpa malih ngandika/ heh ta priye wartanipun/ gonira ngrata nagara// Sri Paduka pun bersabda lembut, “Selamat datang, Bapa Raja”. Sri Dasaboja berterima kasih. Sang raja kembali berkata, “Bagaimana laporanmu saat menundukkan negara? 23. // apa ta oleha kardi/ apa ya nêmua tiwas/ Sri Dasaboja wotsinom/ Gusti barkating Pangeran/ pangestunya Jêng Tuwan/ pandonganireng laluhur/ pun Raja Cina kabêkta// Apakah berhasil? Atau gagal?”. Sri Dasaboja bersembah, “Paduka, atas berkah Tuhan dan restu Paduka serta doa para leluhur, Raja Cina telah berhasil saya bawa serta. 24. // namung angger Sri Bopati/ pun bapa matur carita/ ulun dawêg rikalane/ wiwitipun dados pêrang/ sampun karumiyinan/ dhumatêng ing mêngsah ulun/ tiyang Cina wus sudhiya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
203
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Hanya saja, Ananda Prabu, perkenankan Bapa bercerita. Saat aku hendak memulai perang, ternyata telah didahului oleh musuhku. Orang Cina telah siaga. 25. // ulun pan dawêg dumugi/ mêngsah wus gêlar sêpapan/ pramilamba pêrang rame/ sakêdhik susah ing lampah/ wadya Tuwan keh risak/ Pukulun kasoran pupuh/ kêlawan Raja ing Cina// Baru saja aku sampai, musuh sudah siap dengan formasinya. Oleh sebab itu, terjadilah perang di antara kami dengan sangat ramai. Aku sedikit terdesak, dan pasukan Paduka banyak yang tewas. Hamba kalah melawan Raja Cina 26. // wit dasih karoban jurit/ upama ulun muhara/ pun Cina sagara gêdhe/ katrêkan dening mandaya/ kirang kêdhik pun bapa/ sampuna angsal pangestu/ pêjah neng madyaning rana// karena dikepung oleh banyaknya pasukan. Jika hamba ibaratkan, Cina bagaikan lautan besar. Terterjang samudra seperti itu jika hamba tak mendapat restu, pastilah aku mati di medan laga 27. // kêsangsang ing ganjur lungit/ umajêng-majêng katulak/ Pukulun mêrês ing batos/ angsal tigang dintên hamba/ tan bukti lawan nendra/ wontên marmane Ywang Agung/ malaekat nitih kuda// tersangsang di tombak, maju pun terjebak. Hamba sangat takut. Tiga hari hamba tak makan dan tidur. Kemudian datanglah pertolongan dari Tuhan Yang Maha Agung, seorang malaikat menunggang kuda, 28. // cumlorot saking wiyati/ pantês sarwi mundhi kangkam/ (118r)de warni luwih kinaot/ dumrojog manggihi mring wang/ misik wadining aprang/ gumun kawula Pukulun/ pangamuke ngalap-alap// meluncur dari langit. Ia sangat rupawan seraya memanggul pedang. Wajahnya sangat tampan. Ia meluncur menemui hamba dan membisikkan padaku rahasia peperangan. Hamba tertegun. Ia mengamuk habis-habisan. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
204
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 29. // kuda bêrgang lawan siti/ panandêre kadya kilat/ wong kapir gulune pogog/ tan ngantya sapalih dina/ Cina larut sadaya/ rajane sampun kapikut/ mangke wus neng ngarsa Nata// Kudanya melompat-lompat di tanah, menyambar bagai kilat. Leher orang-orang kafir putus. Tidak sampai separuh hari, pasukan Cina bubar tak bersisa, dan rajanya telah tunduk, dan saat ini telah ada di hadapan Paduka. 30. // rayahan rajabrana di/ tuwin nyonyah kang yu endah/ samangke wus hamba boyong/ katura Kangjêng Narendra/ pundi kang dad[o]s karsa/ pun bapa sewu jumurung/ sênajan ingkang mêrtesa// Harta jarahan berupa benda-benda berharga beserta nyonyanyonya (Cina) yang cantik molek, semua telah berhasil hamba boyong, hamba haturkan kepada Paduka. Mana yang Paduka kehendaki, Bapa turut saja. 31. // kinarsan kinarya gundhik/ langkunganipun kawula/ blebera dhatêng kang maos/ nadyan ingkang samya myarsa/ nuwun ingkang paminta/ mesêm ngandika Sang Prabu/ iya bapa sun tarima// Barangkali Paduka menghendaki sebagai gundik. Yang tersisa hamba bagi-bagikan kepada para pembaca dan pendengar yang menginginkan”. Sang Prabu tersenyum dan berkata, “Baiklah, Bapa. Aku terima. 32. // nanging ta brana sakehing/ wratakêna wong sapraja/ tuwin miskin lan yatine/ poma-poma ywa kurangan/ dene kang para nyonyah/ paringna pra tumênggung/ dimen bungah manahira// Namun, aku berkehendak agar seluruh harta dibagikan rata kepada seluruh rakyat satu negara, terutama kepada orang-orang miskin dan anak-anak yatim. Janganlah sampai ada yang kekurangan. Sedangkan para nyonya, berikan pada para tumenggung agar mereka merasa bahagia”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
205
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 33. // sandika turnya Sang Aji/ wus rata wong saknagara/ mung gundhik linêrêp bae/ arsa ngicipi kewala/ sigêg wus tan ginustha/ Sri Nata malih nabda rum/ marang Sang Sri Dasaboja// Sang Raja bersembah dan segera membagi rata seluruh harta rampasan kepada rakyat satu negara. Para gundik diinapkan sesaat saja, sekedar untuk bisa dicicipi. Sri Paduka kembali berkata, 34. // heh ta bapa karsa mami/ manira badhe nutugna/ iya mring lalakon ingong/ arsa mring Katbahbudiman/ jêr wus padha kêlakyan/ basuki sakarsanipun/ bapa sira wus têtêpa// “Duhai, Bapa. Kini aku hendak meneruskan perjalanan menuju ke Kakbahbudiman berhubung semuanya di sini telah berjalan dengan baik. Kau Bapa, tetaplah 35. // jumênêng neng Kondhabumi/ dene sira Mraja Cina/ angidhêpa bapa kiye/ sapa-sapa parentah(-1)/ amêsthi sira tan kêna/ badal parentahi(119v)pun(-1)/ sandika turnya Sri Cina// bertahta di Kandhabumi. Sedang kau Maharaja Cina, tunduklah kau pada segala perintah Bapa dan jangan pernah ingkar”. Sri Raja Cina bersedia melaksanakan segala perintah sang raja. Ia berkata, 36. // najan pun kon agantunga(?)(i)/ amasthi tan kêna seleh(a)/ kêkêl kang samya miyarsa(e/o)/ Narpa malih ngandika(-1)/ heh ta bapa Dasabahu(a) (+1)/ ingsun arsa nuli mangka// (-1) “Meski aku disuruh bergantung, aku tak akan mengelak”. Semua yang mendengar tertawa. Sang raja kembali berkata, “Bapa Dasabahu, aku hendak segera berangkat”. 37. // sigra Nateng Kondhabumi/ angrangkul mangranupada/ ngabêkti marang Sang Katong/ ketang trêsnanireng driya/ dadya mijil kang waspa/ sigra sang rêtnaning ayu/ aris denira ngandika// Raja Kandhabumi segera merangkul kaki dan menghaturkan bakti pada sang raja muda. Disebabkan oleh besarnya rasa kasihnya, meneteslah airmatanya. Dewi Sarirasa berkata www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
206
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 38. // alon sabdanira manis/ suwawi Raden umangkat/ mêdal jumantara bae/ Rahadyan datan lênggana/ gya mêdal jumantara/ Sri Nata lawan sang ayu/ tiga lan dyah Sarirasa// dengan suara yang lembut, “Mari Raden, kita berangkat. Lebih baik melalui jalur udara”. Raden Gandakusuma menyetujuinya. Sang raja, permaisuri, dan Dewi Sarirasa pun segera mengangkasa. 39. // kapungkur ing Kondhabumi/ titigane dirgantara/ kadi und[h]êr pamidêre/ dugi t[ê]latah Budiman(-1)/ wontên ardi tumingal/ amawa teja umancur/ dyah Sarirasa ngandika// Negara Kandhabumi telah tertinggal jauh. Di angkasa, perjalanan ketiganya bagai berputar-putar di tempat yang sama. Sesampainya di wilayah negara Kakbahbudiman, mereka melihat sebuah gunung yang bercahaya. Dewi Sarirasa berkata, 40. // lah ta punika sang pêkik/ ardi ingkang mawa teja/ wontên janmane kinaot/ agêntur sutapanira/ ujare pujongga hamba/ trahing Patih kang mawiku/ atmane Raden Kaneka// “Lihatlah itu, Raden. Di gunung yang bersinar itu konon ada seorang yang sakti dan gentur tapanya. Menurut keterangan abdi pujangga hamba, ia adalah seorang keturunan patih yang kemudian mengabdikan diri sebagai pertapa, putra Raden Kaneka. 41. // awasta Sêktingkumuning/ ajujuluk Raden Mustal/ Rujakjênu paparabe/ yen andika madêg nata/ punika patihira/ mêsthi kang kraton linuhur/ dhasar wus sêdya ngabrata// Namanya Sektingkumuning. Ia dijuluki pula Raden Mustal atau Rujakjenu. Bila Paduka menjadi raja dan ia menjadi patih Paduka, pastilah kerajaan akan sentosa. Tapi, ia terlampau kuat dalam tapa. 42. // dadya wajirulmukminin/ punjul ing kadibyanira/ tapa tan muna tan sare/ arsa muna yen aprapta/ saesthining wardaya/ mangke sêdhênge sang bagus/ suwawi sami ginodha// Ia menjadi seorang wajirulmukminin yang sangat sakti. Ia bertapa tanpa berbicara dan tidur. Ia baru akan berbicara jika apa yang menjadi tujuannya tercapai. Sekarang marilah kita goda dia”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
207
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 43. // Sang Rajaputra nabda ris/ nah angger sakarsanira/ (120r)katrinya wus niyup age/ prapta sukuning aldaka/ samya kendêl sor wrêksa/ dyah malih ngandika [a]rum(-1)/ Rahadyan dika kendêla// Sang putra mahkota bersabda pelan, “Baiklah jika itu kehendakmu”. Ketiganya mendarat hingga tiba di kaki gunung. Mereka berhenti di bawah pohon. Sang dewi kembali berkata, “Raden, Paduka tunggulah 44. // sakêdhap wontên ing ngriki/ ngong minta rila Paduka/ sang tapa ulun godhane/ sabab langkung sêktinira/ drapon ywa mindho karya/ nabda Sang Narendrasunu/ manira narah sakarsa// sebentar di sini. Hamba mohon kerelaan Paduka untuk mengizinkan hamba menggoda sang pertapa karena ia sangat sakti agar pekerjaan ini tidak banyak membuang tenaga”. Sang putra mahkota bersabda, “Baik. Kuturuti keinginanmu. 45. // nanging ana wêkas mami/ aywa nganti gagêpokan/ punika larangan ingong/ mesêm ngujiwat kusuma/ mendah yen makatêna/ eman-eman sang binagus/ lamun ngantiya sinisan// Tapi, ada satu pesanku, jangan sampai bersentuhan. Itu laranganku”. Sang dewi tersenyum. “Buat apa sampai begitu. Sayang sekali dirimu jika sampai hanya mendapat sisa”. 46. // sêksana samya lumaris/ Sang dyah Ratu Sarirasa/ lan Sariraga sang sinom/ sami maoni busana/ kongas manising lampah/ sawarna yu den papatut/ sangsaya akarya brongta// Mereka pun berjalan. Ratu Sarirasa dan Sariraga menghinakan busananya dan mengatur sikap hingga terlihat sangat menggoda dan kian membuat mereka yang melihat menjadi mabuk kepayang. 47. // kunêng kang mangun sêmedi/ kocap Dyan Kanekaputra/ tansah pitêkur lampahe/ sampun gangsal wêlas warsa/ dennya ambangun brongta/ tanpa dhahar tanpa turu/ lawan ora mêdhar sabda//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
208
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Diceritakan sang pertapa, Raden Kanekaputra, senantiasa khusyuk mengheningkan cipta selama limabelas tahun. Ia bertapa tanpa makan, tidur, dan berbicara 48. // liyaning waktu ngabêkti/ tansah tahmil anrang cipta/ sampun katrima sêdyane/ praptane dyah kalihira/ ngrasuk kang poncadriya/ rinasuk sariranya suh/ amindha jatiniskara// selain saat bersembahyang. Ia senantiasa bertahmil menerangkan cipta untuk tercapainya apa yang ia cita-citakan. Ketika itu datanglah kedua putri. Telah mengatur pancainderanya dan menyamar tampilan tubuh dengan busana koyak. 49. // sang dyah sabdanira manis/ ngujiwati pasrangkara/ dhuh lae sapanên ingong/ sun uga sadulurira/ tuwin andika tapa/ kaniaya wong abagus/ pinaranan nora nyapa// Sang dewi berkata pelan dan sangat lembut, “Duhai Tuan, sapalah aku. Aku juga saudara denganmu sang tapa. Mengapa kau demikian aniaya padaku, tampan? Kudatangi namun tak menyapa”. 50. // dyah Sariraga da(121v)mangi(?) (dhatêngi?)/ Pangeran sapanên ingwang/ coba ta prapta ing kene/ anyara den anggantena/ risang Kanekaputra/ nora obah nora sêgu/ sang dyah kalih kaku tyasnya// Dewi Sariraga mendekat dan berkata pula, “Pangeran, sapalah aku. Mendekatlah padaku, mari bersirih”. Sang Kanekaputra tiada bergerak tiada bersuara. Kedua putri merasa mulai lelah. 51. // sumendhe sang dyah kakalih/ astanya sinongga-songga/ dhuh Pangeran gusteningong/ sumongga kang payudara/ punapa sakarsanta/ ênya-ênya burat arum/ payo sun konyohi sira// Kedua dewi kemudian menyandarkan tubuhnya. Tangan sang pertapa diangkat-angkat seraya berkata, “Duhai Pangeran Tuanku, silahkan sentuh payudaraku sekehendakmu. Mari ini minyak wangi untukmu, mari kubalurkan”. 52. // Rahadyan Sên[t]ingkumuning/ santosa ngunjara nala/ tuhu mangrogoh sukmane/ pêgêl tyasira kusuma/ guna nora tumama/ gya musna sing mindha wiku/ sang dyah kagyat ing wardaya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
209
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Raden Sentingkumuning teguh memenjarakan nafsunya. Ia pun segera melolos sukmanya. Kedua putri menjadi sangat jengkel karena segala daya yang ditempuh tak mempan, mendadak sang pertapa sirna dari hadapan. Sang dewi sangat terkejut. 53. // dyah Sarirasa nabda ris/ lah ta yayi umatura/ dhumatêng tuwanmu Raden/ komasaris ing paprêman/ yen ingkang tapa ilang/ kang liningan mêsat gupuh/ prapta gyaning Rajaputra// Dewi Sarirasa bersabda pelan, “Dinda, sampaikan pada tuanmu Raden Komisaris ranjang bahwa sang pertapa hilang”. Yang diberi perintah pun segera melesat ke tempat sang putra mahkota. 54. // tan miyang Sang Rajasiwi/ ingaturan sang kusuma/ tindak tan dangu praptane/ ngarsanira Prabu Rara/ Sang Narpe[n]dyah ngandika/ lah ta mangke sang binagus/ pun Sêgtingkumuning murca// Sang putra mahkota yang mendapat laporan dari Dewi Sariraga segera berangkat hingga sampai ke tempat Dewi Sarirasa. Sang dewi pun berkata, “Raden, Sentingkumuning hilang. 55. // arsa kawula ulati/ Tuwan ywa sumêlang driya/ kendêla ngriki kemawon/ kêlawan pun Sariraga/ Rajaputra ngandika/ ing sakarsanira masku/ dasih anurut kewala// Hamba hendak mencarinya. Tuan tidak usah khawatir. Tunggulah di sini saja bersama dengan Sariraga”. Sang putra mahkota berkata, “Terserah kau. Aku menurut saja”. 56. // tandya Sang Narendra Putri/ mêsat nututi sang tapa/ wus datan samar ciptane/ lah ing ngriku Raden Mustal/ amblês dhasare kisma/ sigra kaprêgok sang ayu/ sang tapa mêsa(122r)t gagana// Sang Raja Dewi pun segera melesat melacak kepergian sang pertapa. Waspada dalam ciptanya, sang dewi telah dapat melihat bahwa Raden Mustal masuk ke dalam tanah. Segera sang dewi turun memergokinya. Sang pertapa pun melesat ke angkasa.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
210
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 57. // sang rêtna tansah nututi/ Rahadyan Kanekaputra/ sundhul ing langit pêsate/ kapêthuk lan Prabu Rara/ kagyat Radyan Kaneka/ tandya mring dharat tumurun/ sêmana dyah Sarirasa// Sang dewi awas mengikuti dari belakang. Raden Kanekaputra melesat tinggi ke angkasa. Tiba-tiba bertemu dengan sang dewi, terkejutlah ia. Ia pun segera turun ke darat dengan tetap Dewi Sarirasa mengikuti di belakang. 58. // sêkala amalih warni/ mendha Raden Umarmaya/ kapêthuk lan Mustal age/ Rahadyan sarêng uninga/ narpati Tasikwaja/ mêndhak mangrêpa wotsantun/ ngusapi lêbuning pana// Dewi Sarirasa mengubah wujudnya menjadi Raden Umarmaya dan segera menemui Raden Mustal. Raden Mustal yang melihat kedatangan Raja Tasikwaja segera menunduk menghormat seraya bersembah dan mengatur napas. 59. // ngandika sang malih warni/ Rahadyan Kanekaputra/ aja tambuh lawan ingong/ mau kang rupa wanodya/ yêgtine ingsun nyawa/ nyoba mring sira ta kulup/ denira tapa anendra// Sang jelmaan pun berkata, “Raden Kanekaputra, janganlah kau samar padaku. Perempuan yang mengejarmu tadi adalah aku. Aku hendak mengujimu dalam tapamu. 60. // tuhu mantêp anêtêpi/ mêngko sira aluwara/ jêr wus tinrima Ywang Manon/ ing sasêdyanira prapta/ maturnuwun sang tapa/ duk mêdhar sabda sang wiku/ sarta niyat luwar brongta// Ternyata kau sungguh-sungguh teguh. Kini, hentikanlah tapamu karena telah diterima oleh Tuhan. Apa yang menjadi kehendakmu telah dikabulkan”. Saat mendengar sabda itu, sang pertapa berterimakasih dan berniat merampungkan laku prihatinnya. 61. // karya pêrbawaning bumi/ mêngkana duta prakêmpa/ gumludhug swa[ra] arga mangrob/ agêtêr patêr saduran/ pracihnaning mutajab/ sang mindha malih dyahayu/ tuhune dyah Sarirasa// Berakhirnya tapa Kanekaputra menimbulkan akibat di bumi. Bumi bergetar dan bersuara gemuruh bagai gunung runtuh. Kilat www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
211
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts menyambar-nyambar sebagai tanda mustajabnya permohonan sang pertapa. Dewi Sarirasa kembali pada wujud aslinya. 62. // oncat mêsat ing wiyati/ wau Sang Narendra Kênya/ maneka warna pan ewon/ yutan wêndran tanpa petang/ lor kidul Sarirasa/ wetan kulon warna jumbuh/ ngandhap nginggil nging sawuntat// Sang dewi segera melesat ke angkasa dan menjadikan dirinya menjadi banyak, ribuan, jutaan, puluhan juta, tak terhitung. Utara dan selatan ada Sarirasa demikian pula timur dan barat, bawah dan atas, depan dan belakang. 63. // anut kêdheping pangeksi/ jagad kêbak Sarirasa/ ebêg tanpa sêlan gupoh/ kewran Dyan Kanekaputra/ tambuh kang dera mêngsah/ ngraos kasor dibyanipun/ ciptanira ing wardaya// Sejauh penglihatan, alam dipenuhi oleh sosok Sarirasa. Penuh, rapat, tanpa sela sedikitpun. Raden Kanekaputra gentar. Ia merasa kalah. Dalam hati ia membatin, 64. // lah (123v)don punapi(-3)/ sêgtine kagila-gila/ uga ta iki margane/ bakal têmu gusteningwang/ kang wus dadi wirayat/ angur sun nuliya wangsul/ maring ing arga pêrtapan// “Perempuan macam apa ia? Mengapa ia sangat sakti? Mungkin ini adalah jalan bagiku untuk bertemu dengan tuanku yang telah lama diriwayatkan. Lebih baik aku kembali ke pertapaan”. 65. // gya wangsul Sêtingkumuning/ wau Sang Dyah Sarirasa/ tandya ngrasuk prabawane/ angumpul warna sajuga/ wus mring gyaning Dyan Putra/ kapanggih Dyan Rujakjênu/ prapteng ing arga pêrtapan// Sentingkumuning segera kembali. Sang Dewi Sarirasa segera mengembalikan wujudnya menjadi satu dan menuju ke tempat sang putra mahkota. Raden Rujakjenu yang tiba kemudian di gunung pertapaannya 66. // ningali Sang Prabu Dewi/ lênggah kalawan satriya/ lan wontên malih dyah sinom/ alon umarêg ing ngarsa/ sarwi aris tatanya/ Raden saking tabêt ulun/ nênggih teja sulêksana// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
212
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts melihat Prabu Dewi duduk bersama seorang ksatria dan seorang putri cantik. Perlahan ia duduk menghadap seraya bertanya sopan, “Raden, sepeninggalku, ada sinar berkilauan. 67. // tejane têmbe kaeksi/ lêksanane wong utama/ wingking pundi pinangkane/ ingarsa paran sinêdya/ Radyan tigas kawuryan/ sintên sinambating arum/ nah angling Rajapinutra// Sinarnya baru saja terlihat, laksana manusia utama, darimanakah asal Anda dan hendak menuju kemana? Dan, siapakah nama Anda, Raden?”. Sang putra mahkota berkata, 68. // yen sira tatanya mami/ raningsun Gondakusuma/ putra Bandarngalim Katong/ tan ana sêdyaning karsa/ anut lembaking rasa/ wit dene sihe sadulur/ praptengsun dugyeng partapan// “Bila kau bertanya padaku, kuberitahu, namaku Gandakusuma. Putra Raja Bandaralim. Aku tak punya tempat tujuan. Aku sekedar menurut pada gerak hatiku karena kasihku pada saudara. Aku datang di pertapaan....”, 69. // ngandika dereng dumugi/ mawa Radyan Kaneka(-1)/ duk miyarsa Dyan sabdane/ gêpah anungkêmi pada/ sarya lon aturira/ dhuh Gusti pupundhen ulun/ tan nyana Gusti kapanggya// belum selesai berucap, Raden Kaneka yang mendengar keterangan Gandakusuma segera bersembah di kaki Gandakusuma seraya berkata pelan, “Duhai Tuan sembahanku, sama sekali hamba tak menyangka akan bertemu dengan Tuan 70. // wontên ing pêrtapan mami/ dasih wus lami nrang brongta/ mung Paduka kang sun pados/ hamba wayahing Apatya/ Bandarngalim nagara/ Kaneka ingkang susunu/ pun Mustal nama kawula// di pertapaanku sendiri. Telah lama hamba menyiksa batin, hanya Paduka yang hamba cari. Hamba adalah cucu Patih Bandaralim, putra Kaneka. Nama hamba Mustal. 71. // purwamba karêm mêrtapi/ aminta sihing Ywang Sukma/ punjul lawan wong akeh(-1)/ marêngi ulun mangluwat/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
213
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts (124r)sawêg antuk sadina/ Umarmaya gya tumurun/ rawuh pitutur mring [h]amba// Awalnya, hamba larut dalam tapa sekedar memohon kasih Tuhan agar hamba diberi kelebihan dibandingkan manusia umumnya. Baru sehari hamba bertapa dalam lubang, turunlah Umarmaya dan memberi nasehat pada hamba. 72. // sabdaning Dyan Guritwêsi/ heh kaki Kanekaputra/ ta sira mangun brantane/ mangarah gênturing tapa/ aywa kaworan liya/ yêgti kabeh simpangipun/ yen tan wru[h] tokiding cipta// Raden Guritwesi bersabda pada hamba, ‘Wahai Ananda Kanekaputra, jangan sampai genturnya tapamu diketahui oleh orang lain. Itu akan menjadi halangan lebih lagi jika kau tak paham ketauhidan cipta, 73. // lyan ta malangut tan dadi/ anama nglangut têmahnya/ tan tuhu sihing Ywang Manon/ angel têlasing abrongta/ yen wus awas panrima/ lulus nikmating Ywang Agung/ sira kurang sadhela kas// segalanya hanya akan sia-sia belaka dan berujung sesal. Tak akan kau mendapat kasih Tuhan. Prihatinmu tiada berkesudahan. Jika kau tanggap dalam cipta, pastilah nikmat karunia Tuhan akan kau raih. Tak lama lagi, 74. // katrima marang Ywang Widi/ sira pinunjuling kathah/ nanging tan jumênêng katong/ warismu dadya êmbanan/ sasotyanira benjang/ putra Bandarngalim Prabu/ aran Dyan Gondakusuma// (tapamu) akan diterima oleh Tuhan. Kau akan diberi kelebihan dibandingkan sesamamu, tetapi tidak sebagai raja. Jadilah cincin pengikat bagi keturunanmu, sedang permatanya adalah putra Prabu Bandaralim bernama Raden Gandakusuma’. 75. // marmamba umati ragi/ Panduka sun arsa[-arsa](-2)/ gya atapa ngidang ingong/ sami ngantya tigang warsa/ Marmaya malih prapta/ asung kasang dhatêng ulun/ kalawan kang sabêt wilah// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
214
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Itulah mengapa hamba bermatiraga. Padukalah yang hamba harapharapkan. Hamba pun menjalankan tapa ngidang hingga tiga tahun lamanya, dan Umarmaya kembali datang memberikan sarung pedang beserta sebilah pedang. 76. // lan ngong kinen mangunteki/ wontên ing ngarsa punika/ ambisu tan sung wiraos/ yen dereng panggih Panduka/ mangke wus kalampahan/ panggya Gusti Sang Aulun/ kawula dherek ing Tuwan// Hamba diutusnya terus bertapa membisu, tak bicara sebelum bertemu dengan Paduka. Berhubung saat ini hamba telah bertemu Tuanku, perkenankan hamba mengabdi pada Tuan”. 77. // Sang Rajaputra nabda ris/ kakang basaku mring sira/ abangêt tarimaningong/ sêtya tuhu pêkênira/ muga sinêmbadana/ dening Ywang Kang Maha Luhur/ mêngko kakang karsaningwang// Sang putra mahkota bersabda lembut, “Kanda, hormatku untukmu. Aku sangat bahagia dan menerima janji setiamu. Semoga Tuhan Yang Maha Luhur merestui kita. Saat ini Kanda, aku ingin 78. // arsa mring Katbah nagari/ Dyan Mustal rumajeng karsa/ dyah Sarirasa nabda lon/ suwawi Radyan umangkat/ Sang Rajaputra sigra/ umangkat Sang Narpasunu/ pan samya mêsat gagana// menuju ke negara Kakbahbudiman”. Raden Mustal menuruti. Dewi Sarirasa bersabda pelan, “Mari Raden, kita berangkat”. Sang putra mahkota segera berangkat. Mereka melesat ke angkasa. 79. // datan kawarna ing margi/ prapta ing Katbahbudiman/ jujug sajroningkadhaton/ Sang Nata (125v)nuju pinarak/ neng ing jrambah jro pura/ lan prameswari sang ayu/ kasaru ing praptanira// Tak diceritakan bagaimana perjalanan mereka, singkatnya, mereka telah sampai di Kakbahbudiman dan berhenti di dalam istana. Saat itu sang raja tengah duduk di pekarangan istana bersama permaisuri. Tiba-tiba datanglah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
215
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 80. // dyah Sariraga dhingini/ Rahadyan kantun neng jaba/ gêpah lumajêng sang sinom/ nungkêmi padaning rama/ Narpa kagyat ing driya/ kang putra gêpah rinangkul/ miwah sang dyah Sari bunya// Dewi Sariraga yang mendahului yang lain. Raden Gandakusuma tinggal di luar. Sang dewi segera berlari dan menyembah kaki ayahnya. Sang raja merasa sangat terkejut. Putrinya segera dipeluk. Demikian pula sang permaisuri, 81. // anjrit nungkêmi mring siwi/ sasambat mamêlas arsa/ adhuh anakingsun angger/ sira prapta lalayangan/ paran kang dadya purwa/ Sang Nata gêngglên tan muwus/ tansah ngusapusap jaja// menjerit seraya memeluk putrinya. Penuh iba ia berkata, “Duhai anakku sayang, kau datang sendiri, bagaimana bisa demikan?”. Sang raja masih tak mampu berkata-kata dan hanya dapat mengusap-usap dadanya. 82. // dyah Sariraga sru nangis/ sasambat amêlas arsa/ adhuh ibu ramaningong/ sang dyah nulya lênggah tata/ sarwi matur ing rama/ Jêng rama salamenipun/ ulun neng Kondhabuwana// Dewi Sariraga menangis dan merintih iba, “Duhai Ayah dan Ibuku”. Sang dewi pun duduk dan memulai ceritanya pada ayahnya, “Kanjeng Rama, selama diriku berada di Kandhabuwana, 83. // dahat tan purun ngladosi/ dhumatêng pun Dasaboja/ tansah kawula ginêdhong/ darapon manuta karsa/ nging hamba plaur lena/ mangladosi Dasabahu/ lami ngantya tigang condra// aku sama sekali tak ingin meladeni Dasaboja. Aku ditawan agar mau menuruti kemauannya. Namun bagiku lebih baik mati daripada harus melayani Dasabahu. Lama setelah berjalan tiga bulan, 84. // gya mitra kawula prapti/ wasta Dewi Sarirasa/ hamba kinramakên age/ angsal Dyan Gondakusuma/ putra Bandarngalim praja(+1)/ pun Dasaboja wus lampus/ dening kakang bok Sri Nata//o// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
216
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts seorang kawanku datang. Namanya Dewi Sarirasa. dinikahkannya dengan Raden Gandakusuma, putra Bandaralim. Dasaboja mati di tangan Kanda Sri Ratu”.
Aku Raja
PUPUH XXV === S I N O M === 1. //o// Mangke ing Kondhabuwana/ wus salin agama suci/ saking mantu Pandukendra/ Dasabahu Sri Bopati/ den gêsang[a]kên malih(-1)/ dhatêng kang bok Ratu Ayu/ sarta wus manjing Eslam/ (126r)kinen têtêp dadi aji/ dene mangke putranta laki kawula// “Saat ini seluruh Kandhabuwana telah memeluk agama Islam atas usaha menantu Paduka Raja. Dasabahu dihidupkan kembali oleh Kanda Ratu dan telah masuk Islam. Ia diperintah agar tetap menjadi raja dinegaranya. Sedang, saat ini putra Paduka, suami hamba, 2. // lawan kang bok Sarirasa/ wus sami marêg mariki/ wontên ing jawi punika/ duk mirsa Sri Narapati/ turing putra Sang Dewi/ kalangkung pangungunipun/ wêkasan suka ing tyas/ galihira cilik wukir/ prameswara tan beda kadya Sang Nata// bersama dengan Kanda Sarirasa telah datang menghadap kemari. Saat ini masih berada di luar”. Sri Baginda saat mendengar penuturan sang dewi menjadi sangat tertegun. Namun, di saat berikutnya ia merasa sangat bahagia. Demikian pula sang permaisuri. 3. // gêpah Sang Sri Naranata/ Radyan pinêthuk pribadi/ duk panggih putra cinandhak/ kang asta kinanthi ririh/ Sarirasa Sang Dewi/ mungging kanan asta Prabu/ Radyan Kanekaputra/ dherek lumêbêt ing puri/ sru susunggun Narendra mring mantonira// Sri Paduka pun segera menjemput sendiri Raden Gandakusuma. Saat bertemu dengannya, segera tangannya digandeng, bersama dengan Dewi Sarirasa yang digandeng di tangan kanan Sang Prabu. Raden Kanekaputra turut masuk ke dalam istana. Sang raja merasa sangat takjub melihat menantunya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
217
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 4. // kacaryan sigiting warna/ jatmika alusing budi/ dhasare tunggil agama/ gya lênggah neng jroning puri/ prameswari sukanting/ dennya non putra sang bagus/ kusuma Sarirasa/ lan Sariraga Sang Dewi/ tan apisah neng wurinira Rahadyan// Ia kagum dengan ketampanan, kehalusan budi, dan kesamaan iman. Mereka pun duduk di dalam istana. Permaisuri demikian bahagia melihat putra menantunya yang demikian tampan. Dewi Sarirasa dan Dewi Sariraga senantiasa bersama di belakang Raden Gandakusuma. 5. // Dyan Mustal sumiweng tratag/ yata ngandika Sang Aji/ lah angger Gondakusuma/ andika madêga aji/ wontên Bakdiman nagri/ sêdhêng manira wus sêpuh/ reh darbyatmaja priya/ pun bapyarsa mangun teki/ Rajaputra tan lênggana ing sakarsa// Raden Mustal duduk di bangunan tambahan. Sang raja berkata, “Ananda Gandakusuma, jadilah kau raja di negara Bakdiman. Aku sudah tua. Berhubung kini aku memiliki menantu seorang pria, Ayah hendak menyepi”. Sang putra mahkota menyetujui kehendak ayah mertuanya. 6. // kunêng rêngganing katrêsnan/ kang bojakrama mênuhi/ yata enjing wus sanega/ arsa madêgakên aji/ wadya Bakdiman nagri/ pêpak sewaka supênuh/kadya samodra kendran/ gya miyos Sri Narapati/ neng paglaran Sang Rajaputra tan pisah// Karena besarnya kasih dan kegembiraan, perjamuan pun digelar tanpa henti. Alkisah, pagi telah menjelang. Tibalah saat penobatan raja. Seluruh prajurit dan punggawa negara Bakdiman lengkap menghadap bagai lautan. Sang raja bersama sang putra mahkota pun keluar ke Pagelaran. 7. // Rahadyan Kanekaputra/ tan têbih lawan sang pêkik/ Sang Nata nabda ing wadya/ heh ta Patih karsa mami/ sun arsa mangun teki/ pucak wit rangrong neng gunung/ ka(127v)kang sun angkat narendra(+1)/ putraningsun ki Dipati/ jumênênga neng Katbahbudiman nagra// Raden Kanekaputra berada tak jauh dari sang putra mahkota. Sang raja pun bersabda kepada seluruh wadya yang menghadap, “Wahai www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
218
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Patih, aku berkehendak untuk menyepi dari keramaian ke puncak gunung. Sedang yang akan kuangkat menjadi raja menggantikan aku adalah putraku Kyai Adipati. Ananda, duduklah kau sebagai raja di Kakbahbudiman”. 8. // Kya Patih matur sandika/ tandya undhang gunging dasih/ sakarsanira Sang Nata/ samana sampun waradin/ gunging wadya ngestuti/ Sang Nata sigra lumungsur/ lênggah kursi kewala/ kang putra Ratu Taruni/ kinen lênggah neng wijohan palorêtna// Kyai Patih segera mengumumkan perintah raja kepada seluruh wadya. Setelah titah tersampaikan merata dan diterima dengan baik oleh seluruh wadya, sang raja pun segera turun tahta dan duduk di kursi biasa, sedangkan sang raja muda dipersilahkan untuk duduk di singgasana. 9. // kinen bêkti gunging wadya/ sampunira adya(?) wêradin/ gya Pangulu kinen donga/ ingaminan gumrah wanti/ barung kurmat prajurit/ drel tigar lir parwata rug/ mriyêm kadya gêlap(-1)/ tambur salompret malingi/ wusnya kendêl Sri Taruna angandika// Seluruh punggawa dan prajurit diperintahkan untuk menghaturkan bakti kepada sang raja muda. Setelah semua melaksanakan titah, segera abdi penghulu diperintahkan untuk membacakan doa. Doa yang dilantunkan oleh penghulu diamini oleh semua yang hadir hari itu dengan suara yang gemuruh. Setelah itu dilanjutkan dengan tembakan drel kehormatan yang suaranya bagai gunung runtuh, dan meriam yang suaranya bagai guruh, ditingkahi suara tambur, dan terompet. Sang raja muda kemudian berkata, 10. // heh ta Patih ingsun tanya/ saiki mongsa punapi/ matur nêmbah Sang Dipatya/ kêsonga mangsanya Gusti/ Jimakir tauneki/ nuju Sinta wukunipun/ sawusira mangkana/ gya kondur Sri Narapati/ ingkang rama Sri Wiku nganthi kang asta// “Wahai Patih, aku ingin bertanya padamu. Musim apakah saat ini?”. Sang Adipati menjawab dengan didahului menyembah, “Saat ini musim kesembilan, Paduka. Tahunnya Jimakir, wuku Sinta”. Setelah itu sang raja pun segera kembali ke dalam istana dengan digandeng oleh sang raja pertapa. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
219
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 11. // ginarbêging kang pacara/ bubaran sagung kang nangkil/ kang sulung mêdal enjang(-1)/ gupit-ginupit sami(-1)/ tan lyan Sang madêg aji/ kang linêmbaneng awuwus/ denira bagusing warna(+1)/ kacaryan sagunging jalmi/ Sri Narendra kundur dhatêng dhatulaya// Kembalinya sang raja dengan diiringi oleh seluruh kelengkapan upacaranya. Setelah itu, semua yang menghadap hari itu pun membubarkan diri. Mereka semua membicarakan sang raja yang baru saja dinobatkan. Yang menjadi pokok pembicaraan mereka tak lain adalah ketampanan rupa sang raja muda yang benarbenar mengagumkan. Sang raja pun kembali ke kediamannya. 12. // pinêthuk lawan sang rêtna/ Sarirasa kusuma di/ tuwin pramesthining rasa/ tumut mêthuk ing Sang Aji/ Raden Sêtingkumuning/ sri panganti kendêlipun/ wus pinaringan wisma/ cêlak kalawan jro puri/ sinung karya dadya korining SangNata// Ia disongsong oleh Dewi Sarirasa dan permaisuri Dewi Sariraga. Turut menyambut pula Raden Sentingkumuning yang sejak tadi berada di Sri Manganti. Ia telah diberi kediaman tersendiri yang dekat dengan kediaman raja. Ia diberi tugas sebagai pendamping bagi raja. 13. // wau Sang Sri Nata Bagawan(+1)/ arsa linggar dhatêng wukir/ lan garwa samya sudhiya/ pininta (128r)wadya kang ngiring/ gya mangkat tan asari/ prapteng arga adhudhukuh/ ambantêr kasutapan/ pamintaning kang sêmedi/ mung harjane putra kang madêg narendra// Sang Raja Begawan dikisahkan akan berangkat ke gunung. Ia dan istrinya telah siap. Diperintahkan pada para prajurit yang mengiringi agar segera berangkat tanpa berhenti. Setibanya di gunung, rombongan raja pun segera membangun tempat untuk menetap. Di sana sang raja memperbanyak dan memperkeras ibadah. Apa yang dimintanya dalam semedi hanyalah kesejahteraan putranya yang baru saja dinobatkan sebagai raja. 14. // kunêng kang brangteng asmara/ ucapên Sri Narapati/ Sang Prabu Gondakusuma/ sangsaya alami-lami/ saya kraos ing www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
220
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts brangti/ mring Sarirasa dyah ing rum/ tan kenging tinahana/ kumênyut engêt wiyati/ duk sêmana sang kusuma pinarpêkan// Dikisahkan sang raja yang tengah dirundung asmara, Sang Prabu Gandakusuma, kian lama cintanya kian besar pada Dewi Sarirasa, tak lagi dapat ditahan. Ia pun segera menemui sang dewi. 15. // aneng gupit langênsêkar/ dyah Sarirasa Sang Dewi/ wêspaos saliring raka/ sru ngrakê(?) ujwala manis/ pinrih kang bok Sang Dewi/ tumimbanga ing pudyakung/ Sang Nata sabdanira/ mangrêpa lir lunturing sih/ nah ing angger bak ayu musthikeng tilam// Di kamarnya, Dewi Sarirasa waspada pada datangnya sang raja. Sang raja mendekat dengan pandangan mata lembut. Ia meminta agar ayundanya sang dewi berkenan menerima cintanya. Sang raja berkata mengiba penuh kasih, “Duhai, Kanda tersayang, mustika peraduan. 16. // dasihe minta sihira/ dadya usadaning agring/ alama saya kagagas/ ngong lalilali tan lali/ sinamun saya rujit/ pinupus malah kagugu/ anggoyang brongta wiyang/ kawayang wiyageng wingit/ mung andika kakang bok paring usada// Hambamu memohon belas kasihmu untuk dapat menjadi penyembuh sakitku. Lama kupikirkan, kucoba lupakan namun tak juga aku lupa. Kucoba alihkan malahan membuat hatiku kian hancur. Kupupuskan malahan kian kokoh, menggoyahkan rasa. Terbayang-bayang dalam anganku terdalam,hanya Kanda Dewilah yang dapat memberikan penawarnya”. 17. // sang dyah Pramesthining rasa/ kumêpyur raosing galih/ Sang Nata drêging asmara/ mesêm nabda esmu wingit/ bosên têmên miyarsi/ ujare si kurnel mabuk/ jaluk kang ora-ora/ Sariraga dipun aglis/ aturana tuwan kang mêndêm mandherah// Sang Dewi Sarirasa tergetar hatinya. Cinta sang raja berkobar. Sang dewi tersenyum sambil berkata, “Bosan sekali aku mendengar kata-kata kolonel mabuk ini. Permintaannya selalu yang tidaktidak. Sariraga, segera nasehatilah tuanmu yang tengah mabuk berat ini”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
221
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 18. // umatur kang winujaran/ kakang bok manira ajrih/ hamba manawi dinukan/ luwung Panduka nuruti/ hamba aywa ginalih/ trus trang sêtyanireng kalbu/ dhasar wus janji kina/ kawula darmi nglampahi/ mung tuluse kang bok dadi kadang tuwa// Sariraga yang diberi perintah menyahut, “Kanda Dewi, aku takut nanti dimarahi. Sudahlah, lebih baik Paduka menurut saja. Jangan pikirkan aku. Aku tetap akan setia, karena aku sudah berjanji. Aku hanya menjalankan saja. Memang sudah takdir, kemanapun, Kanda akan selalu menjadi saudara tuaku”. 19. // (129v)mlerok sang dyah Sarirasa/ sabdanira esmu runtik/ dhasar bangêtSariraga/ tuwane dipun ajani/ mrih rungkête lan mami/ dhasar angkuh dipun ugung/ Sang Nata angandika/ bênêr arenira Gusti/ biyen mula sun nrima warnen kewala// Sang Dewi memandang tajam pada Sariraga dan berkata gusar, “Keterlaluan kau Sariraga, tuanmu kau panas-panasi supaya dia semakin dekat denganku. Orang angkuh malah kau dukung!”. Sang raja berkata, “Benar apa yang adikmu katakan, Tuanku. Dahulu aku menerimanya untuk sementara saja. 20. // tan lênggana ing wardaya/ kalamun dereng pawor sih/ lan Nonah In pan sêtap(-1)/ lidêr ing Barulkayati/ saha bintang kang sangking/ guwa garba Sirolahu/ kapindho kang bintang(-1)/ sudama johar kang rimi/ ri mangkana Nonah Bêsar Sarirasa// Aku tak akan menyetujuinya jika belum berhasil mendapatkan cinta dengan Nona sang staf pimpinan Barulkayati, bintang dari gua Sirullah dan bintang johar, Nona Besar Sarirasa”. 21. // mesêm Sang Prabu Wanodya/ kabanjiran ing mamanis/ esmu agoyang ingdriya/ Sariraga sang rêtna di/ awas sasmiteng osik/ kusuma sigra lumungsur/ ywa kongsi ri kaswayun/ kusuma Sarirasa di/ duk tininggal kumêpyur kadya sinêndhal// Sang Prabu Dewi yang dibanjiri kata-kata yang manis merasa goyah juga hatinya. Sariraga tanggap dalam hatinya. Ia pun segera mengundurkan diri. Dewi Sarirasa saat ditinggalkan rasanya bagai disepak. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
222
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 22. // pan arsa angoncatana/ ketang wêlasireng galih/ tambuh goyanging panyipta/kusuma arsa nglanggati/ reh dereng sah kang janji / tarbukane bongsa kukum/ kang mungkul talak brongta/ kumênyut sêmune lindri/ dhasar ayu musthika maniking toya// Ia ingin meninggalkan, namun ia kasihan. Kian goyah hatinya. Sang dewi ingin mengikuti rasanya, namun karena ia merasa belum sah ia gamang. Hatinya berdebar-debar. Sungguhlah cantik sang mustika sari samudra. 23. // saingga rarasing driya/ trênyuh mulat ing pangliring/ kagagasing kaya-kaya/ suselane Sri Bopati/ duk aneng ing jaladri/ nrus murwengêngkên nukmeng kung/ Radyan Gondakusuma/ kang ana(?) nurageng pamrih/ pasrangkara wilêt tanduking srêngkara// Dalam angannya ia iba melihat pada sang raja. Teringat akan apa yang telah terjadi pada sang raja saat berada di samudra. Raden Gandakusuma terus berusaha mendekat. 24. // adhuh mirah jiwaningwang/ punapa kang dados runtik/ kang dasih tadhah duduka/ sumongga kang pati urip/ kinen punapa dasih/ tan lênggana ing sakayun/ najan malbeng samodra/ umanjing sagara gêni/ amung (130r)dika kang dados jimat kawula// “Duhai permata jiwaku, apa yang menyebabkanmu marah. Aku siap menerima kemarahanmu. Aku menyerahkan hidup matiku. Sia-sialah aku jika cintaku tak berterima. Meski harus masuk ke dalam samudra, masuk ke lautan api sekalipun, hanya Padukalah yang menjadi azimat hatiku. 25. // sampun tanggung nimas Nonah/ nguripi ing wong kaswasih/ duk aneng pinggir mandaya/ wawalêse Prabu Dewi/ ulun sinêngguh wani/ manglunyat swarjanireng rum/ amung sihnya Bêndara/ kang sun pante rina wêngi/ swarga nraka ywa pisah lawan kusuma// Janganlah kau berbuat separuh jalan, Nona. Kau telah menghidupkan orang yang mati sengsara di pinggir laut. Balasan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
223
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts yang aku minta hanyalah kasihmu tuanku, yang kuharap siang dan malam. Bagai surga dan neraka, janganlah aku berpisah denganmu. 26. // yen tan antuk sih asmara/ pêjahana bae Gusti/ suka dadiya kunarpa/ tanggung-tanggung madêg aji/ wit tan linêgan ing sih/ tan linalageng ing kung (-1)/ nabda kusuma rara/ dhu[h] Pangeran Adipati/ dede niku kang dados raos kawula// Bila aku tak mendapat kasih asmara darimu, lebih baik bunuhlah aku, Tuanku. Aku lebih baik menjadi bangkai, daripada sekedar tanggung menjadi raja namun tak tersampaikan cinta dan hasratnya”. Sang Prabu Dewi bersabda, “Aduh, Pangeran Adipati. Sesungguhnya bukan demikian yang menjadi niatku. 27. // lêngguke kagila-gila/ dhuh sampun kaliru tampi/ jêr Panduka wus akrama/ antuk Sariraga Gusti/ tan beda lawan mami/ têtêp adhêping awruh(-1)/ nagri Katbahbudiman/ têgêse punika pêsthi/ nora kêna wong ngiwal jodho nugraha// Mengapa kau menjadi sedemikian lemah. Ah, janganlah kau salah paham. Paduka sudah menikah dengan Sariraga, Tuanku. Ia tak berbeda sama sekali denganku. Kau juga telah berkuasa atas negeri Kakbahbudiman. Artinya, itu sudah menjadi suratanmu. Tak baik orang menyia-nyiakan anugerah jodoh”. 28. // sumaur Gondakusuma/ kasinggihan sabda Gusti/ nanging ta nora mangkana/ têgêse Budiman nagri/ budine pikir patitis/ manjêruh dhatêng pangestu/ matur kusumaningrat/ têgêse pan kadi pundi/ dereng êsah srikawin yen mung satêngah// Gandakusuma menjawab, “Benar apa yang menjadi sabdamu, Tuanku. Namun, sesungguhnya tidak demikian. Itu berarti kau berpikir tentang negara Kakbahbudiman”. Sang Dewi berkata, “Artinya, bagaimanapun juga, tidaklah sah sebuah perkawinan jika hanya setengah-setengah. 29. // têgêse kang Sariraga/ Sri Narendra anauri/ dhuh Gusti papundheningwang/ têgêse kang ragasari/ punika jisim lantip/ martabate Kangjêng Rasul/ kawula kang sanyata/ ing carmin kaca dumêling/maya-maya warana dyah Sariraga// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
224
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Maksud (dari) Sariraga”. Sang raja menjawab, “Duhai Tuan sembahanku, Sariraga itu jasad, martabat Kanjeng Rasul. Kawula sejati. Di cermin kaca yang berkilau, samar-samar selubung Sariraga”. 30. // pan sarwa mangusweng padang/ sru mangras ponang panêpi/ binarung sabdamangraras/ kusuma tansah nginggati/ dhuh Pangran Adipati/ bok dipun sarehsatuhu/ sampun kadi Walonda/ têkanya rigah-arigih/ kaya dhudha wus la(131v)was nêmoni rondha// Sang raja kian mendekat seraya terus melontarkan rayuan. Sang dewi terus menghindar. “Aduh Pangeran Adipati, bersabarlah dahulu. Jangan seperti Belanda, bersikap seperti duda lama yang bertemu janda. 31. // ing mangke ...........si landeya/ yen wus lêjar ing tyas mami/ ngran Sarirasa têgêsnya/ lawan Gondakusuma di/ êsah kukume iki/ wêcakêna den saestu/ lawan guwa Sirolah/ neng têngah samodra wêning/ Sri Narendra alon wijiling wacana// Saat ini bersabarlah. Kelak jika telah puas hatiku, Sarirasa dan Gandakusuma sah hukumnya. Untuk itu, jawablah teka-teki ini dengan sungguh-sungguh, apakah gua Sirullah di tengah samudra hening”. Sang raja berkata pelan, 32. // ingaran samodra jêmbar/ wêninge padhang ngluwihi/ kêdhatone rasa mulya/ sêdene sira wong kuning/ nglênggahi rasa jati/ uripe jagad sêdarum/ roh ilapi têgêsnya/ ratuning nyawa sakalir/ bongsa gondakusuma kumpuling rasa// “Disebut samudra luas, beningnya nyata terang benderang. Itu adalah istana bagi rasa mulia. Sedangkan, kau berkediaman di rasa yang sejati, nyawa bagi kehidupan seluruh alam, artinya adalah roh ilapi, raja bagi semua yang bernyawa, seperti layaknya Gandakusuma sebagai tempat berkumpulnya rasa. 33. // dene kang guwa Sirolah/ guwa sênêting urip(-1)/ kang urip tan inguripan/ jumênêng sira lan mami/ tiga rinta Sang Dewi/ Sariraga sipatipun/ mila tan kêna pisah/ kawula kalawan Gusti/ rasa purba katandhan jatining jalma// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
225
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sedangkan gua Sirullah itu adalah gua persembunyian bagi Sang Hidup, yang hidup tanpa dihidupi. Di sana tinggalah kau, aku, dan Sariraga. Oleh karena itu, ketiganya tak boleh berpisah. Kawula dan Tuhan. Rasa yang paling awal ditandai oleh manusia yang sejati. 34. // Gusti sumongga cinoba/ bukak nugrahaning Widi/ anjingkat kusuma rara/ duk kababar kang piranti/ gêglêg jroning pangesthi/ kêtaman sulanging pasmun/ ilang paribaweng rat/ sumrah nrus sêbda gumya mrik/ kawimbuhan jinurung nugraha limpat// Tuanku, cobalah. Bukalah anugerah Tuhan”. Sang dewi sangat terkejut ketika dirinya dijabarkan. Dalam hati ia tertegun mendengarkan keterangan tentang apa yang selama ini dirahasiakan. Hilanglah segala dayanya atas alam. Ia berserah, tertawa bahagia, mendapatkan anugerah yang tak terhitung. 35. // pinudyeng-pudyeng kamulyan/ sinurung lawan samedi/ langun sandining asmaya/ ngênglêng panyiptaning galih/ wus manrah sakarsa mring/ Nata gya pinarjayeng kung/ samir nangkêp lir sata/ jro tilam kusuma Dewi/ mendah baya dennyanu lawan Narendra// Dipuja-puja dalam kemuliaan, didorong oleh semedi. Tersamar dalam indah asmara. Ciptanya dimabuk cinta. Ia pun pasrah pada kehendak sang raja. Sang raja pun segera dibunuh dalam cintanya. Di atas peraduan sang dewi. 36. // dhasar wus lami Sang Nata/ mangarsa lunturing sih(-1)/ ira Sang dyah Sarirasa/ mangkya wus kêpadhan kapti/ pyuring driya mangu(132r)nsih/ Sang dyah sru sinunggun-sunggun/ sigêg tan cinarita/ wus abis kang ponang gêndhing/ nir sulipta rudah langêning asmara// Memang sudah sangat lama sang raja mengharapkan turunnya kasih dari Dewi Sarirasa. Kini ia sudah mendapatkannya. Seluruh rasa kasih ditumpahkannya pada sang dewi. Selanjutnya tak lagi diceritakan. Habislah segala daya. Tiada duka dalam alunan indahnya asmara. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
226
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 37. // kunêng ing latri samana/ kacarita sampun enjing/ Sang Nata lan garwanira/ sêparan runtut lir mimi/ sumêdhêng kang pawor sih/ kêpadhan isthaning kayun/ kongas padaning raras/ lir kilang têmpur lan manis/ Sang dyah Sariraga suka sokur rêna// Dikisahkan, hari telah beranjak pagi. Sang raja dan istrinya selalu berdua bagai kepiting yang tengah berkasih-kasihan, satu dalam hasrat, berpadu satu bak air tebu dan manisnya. Dewi Sariraga merasa bersyukur dan gembira 38. // amêngantenakên raka/ tan montra titimbanging sih/ lulus ngantya tongatira/ mring kang bok Sang Prabu Dewi/ yen nyuda kang mamanis/ winuywan lêlês ingungrum/ sang rêtna Sarirasa/ sayogya longaning kang sih/ Sri Narendra sru wêlas trêsnaning driya// telah berhasil menyatukan kakandanya. Ia sama sekali tak berkeberatan untuk berbagi kasih. Ia tulus membaginya dengan ayundanya Sang Prabu Dewi. Meski itu berarti mengurangi kadar kasih yang diterimanya karena ia dimadu. Bila Sarirasa tengah berkasih dengan sang raja, sesungguhnya sang raja sangat kasihan 39. // mring garwa dyah Sariraga/ kewran panujuning galih/ yen mêlêng dyah Sariraga/ akraos Sang Nata Dewi/ yen mêlêng Prabu Murti/ kraos Sariraga sang rum/ sampun antawis lama/ dennya jumênêng narpati/ Prabu Gondakusuma neng Kabah praja// pada Dewi Sariraga. Ia bingung. Bila ia tengah berada bersama Dewi Sariraga, terbayanglah Sang Prabu Dewi. Sebaliknya, bila ia tengah bersama Sang Prabu Dewi, terasalah olehnya Sariraga. Alkisah, telah lama Prabu Gandakusuma menjadi raja di Kakbahbudiman 40. // gumantyeng mrasêpuh Nata/ Mraja Tanwirulamini/ langkung harjaning nagara/ saya suyut wong ngabêgti/ kawarna patih lami/ Dipati Kalbuja wau/kalih estri atmanya/ sang dyah Kuniya wawangi/ kang taruna rum-arum rêtna Kurenta// menggantikan ayah mertuanya, Maharaja Tanwirulamini. Negara kian bertambah sejahtera. Para kawula kian hormat berbakti. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
227
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dikisahkan patih lama bernama Adipati Kalbuja, memiliki dua orang putri bernama Kuniya dan Kurenta. 41. // sêmana Rêkyana Patya/ arsa nusul mangun teki/ gya nutur mring Sri Narendra/ saha srat mêdal ing kori/ Radyan Sêtingkumuning/ sowan lan Jêng Sang Aprabu/ Dyan kunjuk ing Sang Nata/ ngandika Sri Narapati/ yen mangkono lah kakang Kanekaputra// Saat itu sang patih hendak menyusul sang raja begawan. Ia pun menyampaikan keinginannya melalui surat yang diterima oleh Raden Sentingkumuning selaku pendamping raja. Raden Sentingkumuning pun menghadap sang raja. Setelah surat dibaca dan dipahami isinya, berkatalah sang raja, “Jika demikian Kanda Kanekaputra, 42. // rehnya Papatih Kalbuja/ (124r)atma jalu tan darbeni/ sira ingkang gumantiya/ lan sutane tuwa estri/ sun sungkên sira kaki/ mrih ywa mêdhot warisipun/ Radyan matur sandika/ patik bra dêrmi nglampahi/ Raden Mustal jinunjung dadya patya(-1)// berhubung Patih Kalbuja tak mempunyai anak laki-laki, engkau kutunjuk menggantikannya. Selain itu, putrinya yang tertua kuberikan padamu sebagai sarana agar ahli warisnya tidak putus”. Raden Sentingkumuning menjawab, “Hamba hanya sekedar menjalankan”. Raden Mustal pun diangkat menjadipatih. 43. // Sang Nata sêksana undhang/ kendêle papatih lami/ Radyan Mustal wus gumantya/ wêradin undhang narpati/ suka sagunging dasih/ Kanekaputra lêstantun/ dhaup lan dyah Kuniya/ atmane Kalbuja Patih/ Radyan Mustal wus gêntyani maratuwa// Sang raja pun segera mengumumkan putusan tentang berhentinya patih yang lama, dan Raden Mustal sebagai penggantinya. Titah raja tersampaikan merata. Seluruh kawula menerimanya dengan suka cita. Kanekaputra akhirnya menikah dengan Kuniya, putri Patih Kalbuja. Raden Mustal menggantikan kedudukan mertuanya. 44. // sukeng suta kang taruna/ sang rêtna Kurenta Dewi/ pinundhut lawan Sang Nata/ wau Kya Kalboja Patih/ lêstari mangun teki/ lan garwa nusul mring www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
228
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts gunung/ kunêng antara lama/ Dyan Patih Sêtingkumuning/ angêmbani Sang Prabu Gondakusuma// Sedangkan, putri bungsu Patih Kalbuja, Dewi Kurenta, diambil oleh sang raja. Sementara Patih Kalbuja menjalani hidup sebagai pertapa, disusul oleh istrinya. Beberapa lama sudah Raden Patih Sentingkumuning menjadi patih Prabu Gandakusuma. 45. // wimbuh karaharjanira/ Kakbahbudiman nagari/ warnanên Sri Narapati(a)/ prapteng ngarsa nebda ris(-1)/ lah ta kakang Kanekasunu(i)(+2)/ sira arsa sun duta(u)(-1)/ ngupaya srananing nagri(a)(+1)/ Wira[ya]te bok Ratu sêkaring pura(i)(-3)// (-1) Kakbahbudiman bertambah makmur sejahtera. Ketika itu dikisahkan sang raja datang dan berkata, “Kanda Kanekaputra, kau kuutus sebagai duta untuk mencari sarana bagi negara. Menurut riwayat yang dituturkan Paduka Ratu Permaisuri, 46. // goningsun jumênêng nata/ yen oleh sarating nagri/ luwih kasantosanira/ kang kanggonan ratu kapir/ ing Dalsah kang nagari/ Raja Sadalya ranipun/ myang songsong Tunggulnaga/ wasiyat Jêng Bagendha Mir/ sapa ingkang kanggonan santoseng jagad// akan bertambah sentosa diriku menjadi raja jika aku mendapatkan sarana berupa negara yang kini diduduki oleh seorang raja kafir. Negara itu bernama Dalsah. Rajanya bernama Raja Sadalya. Ia memiliki payung pusaka Tunggulnaga yang merupakan pusaka wasiat Baginda Amir. Barang siapa yang memiliki pusaka tersebut, maka akan sentosa. 47. // myang ratune konên Islam/ sarta ngidhêpa mring mami/ yen wis wrin nagara Dalsah/ mênyanga Dustam nagari/ Raja Uman wangi(-1)/ iku darbe kadang sêpuh/ estri sura yu endah/ ran Sang dyah Kalpikawa(125v)ti/ darbe pêdhang maksiyat ran pêdhang Kangkam// Islamkan pula rajanya, dan perintahkan agar patuh padaku. Bila sudah berhasil kau di Dalsah, pergilah kau ke negara Dustam. Rajanya bernama Raja Uman. Ia memiliki kakak seorang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
229
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts perempuan yang sangat cantik bernama Dewi Kalpikawati. Ia memiliki pusaka berupa pedang 48. // lan kêndhang ran Takêrjagad/ lawan payung Tunggul katri/ lah kakang sira pundhuta/ matur sandika Dyan Mantri/ gya mêsat saking puri/ arsa pamit garwanipun/ sapraptanireng wisma/ pamit mring garwa Sang Dewi/ sawusira gya dandan yudakênaka//o// dan gendang bernama Takerjagad. Kedua pusaka itu beserta payung Tunggulnaga itu harus kau ambil, Kanda”. Raden Mantri bersembah dan segera melesat dari istana. Sebelumnya ia hendak berpamitan dengan istrinya. Sesampainya di kediamannya, ia pun berpamitan dengan istrinya sang dewi. Setelah itu, ia pun bersiapsiap untuk menghadapi perang. PUPUH XXVI === PANGKUR === 1. //o// Rekat Sang Adipatya(-1)/ Raden Mustal sampun mêsat wiyati/ dêdêl gagana anggayuh/ midêring jumantara/ ri sêksana ningali nagara agung/ ing Dalsah wus tinurunan/ jujug prapta ngarsa Aji// Sang Adipati, Raden Mustal, telah mengangkasa, berputar-putar di langit. Segera setelah ia melihat negara Dalsah, ia pun turun di hadapan sang raja. 2. // kagyat Sang Prabu Sadalya/ mulat marang Raden Sêtingkumuning/ den nyana dewa tumurun/ nulya glis ingancaran/ kinen lênggah Dyan Kanekaputra gupuh/ lingira Raja Sadalya/ kawula tabêt sang pêkik// Prabu Sadalya terkejut melihat Raden Sentingkumuning. Ia mengira itu adalah dewa yang turun ke bumi. Segera sang raja menyambut tamunya. Raden Kanekaputra pun dipersilahkan untuk duduk. Raja Sadalya berkata, “Siapakah Anda, sang rupawan?”. 3. // sru nêbda Radyan Dipatya/ ya manira utusane Sang Aji/ Kakbahbudiman Sang Prabu/ Mraja Gondakusuma/ mahambara
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
230
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts amarentah gunging ratu/ amundhut maksiyatira/ kang payung Tunggulnaga di// Raden Adipati berkata, “Aku adalah utusan Raja Kakbahbudiman, Sang Prabu Maharaja Gandakusuma, seorang raja agung yang memerintah atas banyak raja. Aku diutus untuk meminta pusaka wasiatmu, payung Tunggulnaga. 4. // lan sira kinen Eslama/ asebaa mring Gustiku Sang Aji/ kagyat miyarsa Sang Prabu/ wuwuse Raden Mustal/ sru akurdha akithal ingkang pamuwus/ sira uga jalma kaplak/ angucap datanpa kering// Selain itu, kau diperintah untuk memeluk agama Islam. Datanglah menghadap pada Tuanku Sang Raja”. Sang raja merasa sangat terkejut mendengar penjelasan Raden Mustal. Ia merasa sangat murka dan berkata keras, “Kau manusia bodoh! Berkata tanpa berpikir! 5. // wong sawiji pêksa lancang/ wis minggata ingsun nora pêrduli/ dhasar wasiyat ingsun tan sung(+1)/ Eslam maning gêlêma/ yen tan minggat sun jêjêgi kapalamu/ Rahadyan Kanekaputra/ bêndunya yayah sinipi// Kau hanya seorang diri tapi sangat lancang! Minggat kau! Aku tidak peduli! Aku tak akan menyerahkan pusaka wasiatku! Apalagi diperintah menjadi Islam! Jika kau tidak segera pergi, kuhancurkan kepalamu!!”. Raden Kanekaputra seketika merasa sangat marah. 6. // nêbda kras lah ayonana/ lanat kapir ingsun datan awêdi/ iya mring dhadhapu(136r)ramu/ aglis ing wadya ngarsa/ pan angêbyuk tutunjangan samya nubruk/ tan kewran Rahadyan Patya/ têguh kang angga tan busik// Ia pun bersabda keras, “Hai laknat kafir! Hadapi aku! Aku tidak akan takut dengan orang sepertimu!”. Segera para prajurit yang berada di depan menerjang Sang Patih. Raden Adipati sama sekali tak gentar. Ia tetap diam tak bergeser sedikitpun. 7. // ngêmbuli ing kiring kanan/ tan kewran sangsaya sudireng jurit/ mung lawan asta mangamuk/ nikut nabok andhupak/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
231
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts nêmpiling anêndhang kapir keh lampus(-1)/ wêneh ana riniyakan/ mata nyêplong sirah glindhing// Ia tak gentar dengan para prajurit yang mengeroyoknya di kiri dan kanan. Bahkan keberaniannya makin tinggi. Ia mengamuk hanya dengan menggunakan tangan. Menyikut, menabok, menyepak, dan menempeleng. Sekali tendang, banyak prajurit kafir yang tewas. Sebagian dari mereka dicabik hingga bola matanya keluar dan kepalanya lepas menggelinding. 8. // sawêneh den adu kumba/ wadya kapir saya keh kang mati/ dyan padha rowangnya caruk/ miris wadya ing Dalsah/ apuyêngan ingunduran dennya ngamuk/ kurdha Sri Raja Sadalsah/ Dyan Patih tinubruk wani// Sebagian lain diadu kepalanya. Korban berjatuhan di pihak pasukan kafir. Pasukan Dalsah ketakutan. Semua mundur. Raja Sadalsah marah. Raden Adipati diterjangnya. 9. // milar Dyan Patih mangancap/ ngukêl kisma nangudi mangungkil(-1)/ Radyan winêngkang pinistul/ binuwang tiba têbah/ Dyan Kanekaputra bêrmantya kalangkung/ musthi sara saking kasang/ rante kang parbawa sêgti// Raden Patih melompat menghindar dan balik menyerang. Setelah itu dengan sekuat tenaga sang raja menarik lawannya dan menembaknya dengan pistol. Terkena pistol, sang patih jatuh terlentang. Raden Kanekaputra seketika kian murka. Ia pun menghunus panah dari kantung panahnya, rantai yang sangat sakti. 10. // Sri Dalya gya linêpasan/ kang hru rante anggubêl Sri Bopati/ kang asta kalih riningkus/ mêksa budi tan bisa/ nulya ambruk ing kisma sambat kaswayun/ kang wadya pupulih ing prang/ sing amaju den lêpasi// Sri Dalya segera dilepasinya dengan panah. Panah rantai mengikat kuat tubuh sang raja. Kedua tangannya, berhasil diringkus pula. Sekuat tenaga ia berusaha melepaskan diri dari belenggu panah rantai, namun tak berhasil. Akhirnya, sang raja pun roboh seraya merintih-rintih penuh iba. Para pasukan yang mendengar rintih www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
232
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts rajanya segera kembali untuk menyerang sang patih, namun setiap yang maju langsung dilepasi panah. 11. // inggutuk rante warastra/ sasisane mati sampun katalin/ Dyan Patih susumbar nguwuh/ lanat kapir budiya/ nora padha ingsun prajuriting Rasul/ andêling Nata Bakdiman/ Tambangraga nyakrawati// Terkena panah rantai, para pasukan yang menyerang sang patih pun tewas. Sisanya yang masih hidup pun terbelenggu. Raden Patih yang berada di atas angin, sesumbar penuh kemenangan, “Ayo, berusahalah lepaskan dirimu hei laknat kafir! Sesungguhnya kalian sama sekali tidak sebanding denganku. Aku adalah prajurit Rasul! Orang terpercaya Raja Bakdiman Sang Tambangraga, raja besar yang menguasai jagad. 12. // pragula pramudityeng rat/ tur kinudang pêpothet nglaya bumi/ lan den akên kadang sêpuh/ rêbutên Patih Mustal/ ya Kanekaputra iya Rujakjênu/ Sêtikumuning paparab/ ya ing(137v)sun gurit rêtna di// Akulah yang terunggul di dunia, dipuja seluruh jagad, dan diaku sebagai saudara tua sang raja. Ayo, keroyoklah, ini, aku Patih Mustal, Kanekaputra, Rujakjenu, Sentingkumuning..., aku Gurit Retnadi!”. 13. // anglês sagungireng kopar/ langkung amrih maring Kangjêng Sang Aji/ ngandika malih sang bagus/ lah ta mara Sadalya/ pilih êndi sira urip lawan lampus/ lamun sira arsa gêsang/ manjinga agama suci// Seluruh pasukan kafir merasa lemas mendengar sumbar sang patih, terlebih lagi jika melihat keadaan raja mereka. Sang patih berkata lagi, “Oleh karena itu Sadalya, pilihlah, hidup atau mati. Jika kau ingin hidup, masuklah ke agama suci. 14. // ngidhêpa mring ratoningwang/ lan ulungna songsong Tunggulnaga di/ Sang Nata ririh amatur/ tikbra sun lampu[s] gêsang/ kinen Islam sênajan tumêkeng cukur/ pinêrapat pinarastha/ sayêkti ulun lampahi// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
233
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Tunduklah kau pada rajaku, dan serahkan pusaka payung Tunggulnaga”. Sang raja menjawab lirih, “Aku sangat susah hati jika harus mati. Berikan aku kesempatan hidup. Aku akan masuk Islam, meski dicukur, dibagi empat hingga tengkuk, pastilah kujalani. 15. // namung gêsanga kewala/ miwah songsong sumongga asta kalih/ mangabdiya Sang Aprabu/ sampun kasêdyeng driya/ Raden Mustal kalangkung sukaning kalbu/ kang rante wus inguculan/ miwah praboti(?) mantri(-1)// Tapi, biarkan aku hidup. Pusaka payung akan kuserahkan. Silahkan kau ambil. Aku juga akan mengabdi pada Sang Prabu, dan memang itu sudah kuniatkan”. Sang patih gembira hatinya. Rantai pun dilepaskan dari tubuh sang raja dan para menteri. 16. // pusara wus inguculan/ samya konjêm sagunging kang bala kapir(+1)/ sakala sampun winuruk/ Sri Dalya ngucap sahadat(+1)/ sabalane pra samya Eslam sadarum/ myang songsong Tunggulnagastha/ wus katur Rahadyan Patih// Setelah semua dilepaskan dari belitan rantai pusaka, semua pasukan kafir tertunduk. Kemudian, setelah diajarkan, Sri Dalya pun mengucapkan kalimat syahadat demikian pula para pasukan dan punggawa semua telah Islam. Payung Tunggulnaga pun dihaturkan pada Raden Patih. 17. // tinampen nulya pinêrnah/ ing kakasang malih nêbda sang pêkik/ kariya Sadalya Prabu/ sun nutugakên lampah/ den miranti sira sakpungkur ingsun (-1)/ manawa ana parentah/ têka Badiman nagari// Setelah payung diterima, kemudian dimasukkan ke dalam kantung pusaka. Sang patih pun bersabda, “Prabu Sadalya, tinggalah kau di sini. Aku hendak meneruskan perjalanan. Nantikanlah jika kelak datang perintah dari negara Bakdiman, 18. // aywa nganti kalayatan/ Narpa matur sandika wotsari(-1)/ gya mêsat Dyan Rujakjênu/ dêdêl marang awiyat/ tansah milingmiling Radyan kadya jangkung/ sêmana ngungkuli kitha/ ingaran nagara Jênggi// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
234
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts jangan sampai kau acuh”. Sang raja bersedia seraya menyembah. Raden Rujakjenu pun melesat terbang ke angkasa. Di langit, ia melihat-lihat sekeliling, dan tibalah ia di atas sebuah negara bernama Jenggi. 19. // Dyan Dipati mundhut sêrat/ sangking kasang ungêling kang tulis/ pengêt iki layang ingsun/ Prabu Kakbahbudiman/ Sang Sri Prabu Gondakusu(138r)ma pinunjul/ tumêkaa marang sira/ Raja Pamutung ing Jênggi// Raden Adipati pun mengambil sepucuk surat dari kantungnya. Isi surat tersebut adalah, “Perhatian. Ini adalah surat dariku, Raja Kakbahbudiman, Sang Sri Prabu Gandakusuma yang agung, yang kutujukan padamu Raja Pamutung di Jenggi. 20. // wiyose Pamutung sira/ asebaa ngabêgti marang ing mami(+1)/ lan salina agamamu/ aja nêmbah brahala/ yen lênggana nêgaramu ingsun gêmpur/ titi kang surat pratondha/ Sri Kakbah Wiradimurti// Pamutung, kau datanglah menghadap padaku, dan berpindahlah agama. Jangan kau menyembah berhala. Bila kau menolak, aku akan menggempur negaramu. Demikian suratku. Tertanda, Sri Kakbah Wiradimurti”. 21. // kathah nagari katiban/ ing surate Raden Sêtingkumuning/ datan kawarna ing ngênu/ wau Dyan Patih Mustal/ angungkuli nagari Bustam nagri gung/ manjujug ing padhusunan/ manggihi wong kaki-kaki// Banyak negara yang kejatuhan surat dari Raden Sentingkumuning. Tak dikisahkan bagaimana kelanjutannya, berikutnya perjalanan Raden Mustal telah sampai di atas negara Bustam. Ia pun berhenti di sebuah pedesaan dan bertemu seorang kakek tua. 22. // nabda Sang Kanekaputra/ heh Eslama sira kaki rumiyin/ aja nêmbah rupa watu/ iku dudu Pangeran/ kaki tuwa umatur dhuh Gusteningsun/ gih Raden saklangkung hamba/ yun Eslam ajrih Narpati//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
235
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang Kanekaputra bersabda, “Wahai kau kakek tua, Islamlah kau dahulu. Jangan kau menyembah pada batu. Itu bukan Tuhan”. Kakek tua menjawab, “Aduh, Tuanku. Baiklah, Raden. Sesungguhnya hamba ingin masuk Islam, namun hamba takut pada raja”. 23. // Radyan Patih angandika/ lah Islama ingsun ingkang nanggoni/ kaki tuwa Eslam sampun/ angling malih Dyan Patya/ kaki tuwa aja sira tutur-tutur/ sun rusake kang brahala/ sêksana dipun parani// Raden Patih berkata, “Sudahlah. Masuklah Islam. Aku yang akan menanggung segalanya, kakek tua”. Raden Patih menyambung perkataannya lagi, “Kakek, jangan kau bilang-bilang. Aku akan merusak berhala ini”. Raden Patih pun mendekati berhala. 24. // brahala samya rinusak/ Radyan Mustal sarwi nunurat aglis/ pengêt iki layang ingsun/ Radyan Kanekaputra/ marenana Sang Nata nêmbah mring watu/ manuta Nabi Muhamat/ iku utusaning Widi// Segera, seluruh berhala dirusak oleh Raden Mustal dan ditulisi, “Perhatian. Ini adalah surat dariku, Raden Kanekaputra. Kepada Sang Raja, berhentilah kau menyembah batu. Patuhilah Nabi Muhammad. Sesungguhnya Beliau adalah utusan Tuhan”. 25. // sawusira anunurat/ akêsaru surupe Sang Hyang Rawi/ Rahadyan Mustal gya malbu/ marang sajroning pura/ pan anjujug sareyanira Sang Prabu/ payung sungsun wus kaalap/ lan kêndhang pun Takêrbumi// Selesai menulisi batu-batu bekas berhala, malam pun menjelang. Raden Mustal segera menggunakan kesempatan itu untuk masuk ke dalam istana dan berhenti di kamar Sang Prabu. Payung bertingkat telah berhasil diambil, demikian pula dengan gendang pusaka Takerbumi. 26. // sigra winrat ing kakasang/ (139v)Radyan nulya mêdal gyanira Sang Dewi(+1)/ Sang dyah Kalpika wus pangguh/ kang pêdhang wus ingalap/ sarwi jinjit nulya mêdal sang abagus/ kagyat wungu gennya nendra/ kusuma Kalpikawati// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
236
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Benda-benda pusaka itu pun dimasukkannya ke dalam kantung dan segera ia keluar menuju tempat Dewi Kalpikawati. Setelah sampai, pedang pusaka pun diambil. Dengan berjingkat-jingkat, Raden Mustal segera keluar. Namun, Dewi Kalpikawati ternyata terbangun. 27. // tandya wrin lampahe dhustha/ runtik ing tyas busana den kêncêngi/ ingusap srinatanipun/ kamot kapraboning prang/ nulya mêdal nututi dhustha sang bagus/ Raden Kanekatanaya/ wus mêsat marang wiyati// Ia sadar bahwa telah terjadi pencurian. Dengan perasaan gusar ia pun membenahi busananya dan setelah siap dengan segala kelengkapan perangnya, ia pun berusaha mengikuti jejak sang pencuri. Saat itu, Raden Kanekaputra telah melesat terbang. 28. // Sang dyah anusul gagana/ sarwi muwus mandhêga sira maling/ kaya dudu wong pinunjul/ tumbak tambuh ngayuda/ antenana yen dhasar prawira agul/ anulya Dyan Patih Mustal/ nglilah kene payo jurit// Sang dewi pun menyusul terbang seraya berkata, “Berhentilah kau, pencuri! Tingkahmu seperti bukan manusia utama saja, menghindar dari perang! Tunggulah jika kau benar-benar perwira yang unggul!”. Raden Mustal pun menjawab, “Ayo, kemari! Kita bertanding!”. 29. // Sang dyah Kalpika nêrajang/ mring Dyan Patya pêdhang rinêbut kêni/ mring sang kusumaning ayu/ dadya rêbat-rinêbat/ sami yitna pan sami arikatipun/ lir thathit dugening wiyat/ sami prawiranya kalih// Dewi Kalpikawati menerjang. Pedang pusaka berhasil direbutnya dari tangan Raden Patih. Saling rebut pun terjadi di antara keduanya. Mereka berdua sama-sama waspada dan sama-sama gesit. Gerakan mereka bagai kilat sambar menyambar di langit. Keduanya pun sama-sama perwira. 30. // sang dyah sêktinya satijrat/ Radyan Mustal karamat kang kasêktin/ sang dyah tandya tan kadulu/ matak aji lemunan/ ing www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
237
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sakêdhap Dyan Patih kilap datan wruh/ panrawang/ sang dyah wus katingal malih//
gya
matak
aji
Sang dewi sangat sakti. Raden Mustal pun tinggi kesaktiannya. Sang dewi pun segera menebar ajian menghilang dan sirnalah ia tak terlihat. Sesaat Raden Patih sama sekali tak mampu melihat keberadaan sang dewi. Sang dewi pun segera menebar ajian menampakkan wujud dan terlihatlah ia kembali. 31. // pangraose sang kusuma/ Radyan Mustal lêstari datan uning/ tan yitna kibir ing kalbu/ Radyan Kanekatmaja/ ngirih-irih/ pêdhang rinêbat sing pungkur/ kagyat Sang Kalpikawatya/ mring sang dhustha nrajang malih// Dipikir oleh sang dewi, Raden Mustal tetap belum menyadari keberadaannya. Hilang kewaspadaan sang dewi. Dengan gerakan yang pelan namun cekatan, Raden Kanekaputra pun berhasil merebut pedang pusaka dari belakang. Sang Dewi Kalpikawati terkejut dan segera menyerang kembali. 32. // pêdhang rinêbat wus kêna/ Radyan Mustal mêsu tingal muksa nir/ amindha pêngala manuk/ sang dyah sru kalimunan/ pêksi (140r)nyêlak angêrbat sarêng katungkul/ pêdhang wus kenging rinêbat/ sarta sampun ngrucat warni// Dewi Kalpikawati kembali berhasil merebut pedangnya. Raden Mustal segera memusatkan pikiran dan seketika sirnalah wujudnya berganti dengan wujud seekor burung. Sang dewi dibuatnya bingung. Burung jelmaan sang patih mendekat kepada sang dewi, dan dengan gerak yang cepat pedang pun berhasil kembali direbut. Sang patih pun kembali ke wujud semula. 33. // sabêt gya winrat kêkasang/ payung pêdhang wus sirna tan kaeksi/ Raden Mustal pan mugswa wus/ sang dyah datan uninga/ Radyan Patih asusumbar nguwuh-uwuh/ lah padha nora padhaa/ kêmini si lanat kapir// Pedang yang telah berada ditangannya segera dimasukkan dalam kantung. Payung dan pedang pusaka hilang tak terlihat, demikian pula Raden Mustal. Sang dewi tak dapat melihatnya. Raden Patih www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
238
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pun sesumbar, “Ternyata memang kau bukan lawanku! Sok pintar kau laknat kafir!! 34. // arsa ngayoni maringwang/ ingsun nyata ing Bakdiman nagari/ pothet andêle pakewuh/ ya ingsun Patih Mustal/ nêkanana ing Kakbah yen sira purun/ pan lajêng ing undurira/ Rahaden Sêtingkumuning// Ingin mengalahkan aku! Aku berasal dari negara Kakbahbudiman. Perwira andal yang mampu mengatasi segala masalah! Akulah Patih Mustal! Jika kau berani, datanglah ke Kakbahbudiman!!”. Raden Sentingkumuning pun melesat pulang. 35. // Sang dyah Kalpika karuna/ esmu merang cuwa denira jurit/ pêlarasan nulya mundur/ warnanên sampun enjang/ Sri Narendra Dustam kumêsar ing kalbu/ awungu denira nendra/ kagyat nir kang Takêrbumi// Dewi Kalpikawati menangis karena malu bercampur geram atas kekalahannya. Ia pun segera kembali. Pagi harinya, Raja Dustam merasa gelisah. Ia bangun dan menemukan pusaka Takerbumi telah lenyap. 36. // lawan songsong Tunggulnaga/ datan ana uga binêgteng sandi/ langkung bêrmantyaning kalbu/ gya wontên atur surat/ dennya manggih neng gyaning Budimanipun/ winaca sinugmeng nala/ yen duta Bakdiman nagri// Payung Tunggulnaga pun tak ada ditempatnya. Ia pun merasa geram. Tiba-tiba datang abdi membawa surat yang berisi jika ingin menemukan barang-barang pusaka itu, ia harus datang ke negara Kakbahbudiman. Setelah surat dibaca dengan seksama, tahulah ia bahwa seorang duta dari negara Kakbahbudiman 37. // andhustha gunging pusaka/ mantrinya kaaran Sêtingkumuning/ kasaru sakpraptanipun/ kang bok rêtna Kalpika/ pan umatur yen pêdhang ical ing dalu/ niskara katur sadaya/ matur malih sang rêtna di// telah datang dan mencuri seluruh pusaka itu. Duta itu berpangkat patih bernama Sentingkumuning. Tiba-tiba datanglah ayundanya, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
239
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Kalpikawati. Ia melapor bahwa pedang pusakanya juga hilang dicuri tadi malam. Kalpikawati pun menceritakan semua yang terjadi. Kemudian ia berkata, 38. // suwawi yayi Narendra/ angluruga marang Bakdiman nagri/ prayogi rinêbat pupuh/ sagunging kang pusaka/ Prabu Usman langkung panujuning kalbu/ gya prentah nêmbang têngara/ busêkan sanegeng jurit// “Mari Dinda Prabu, kita serang negara Kakbahbudiman. Kita harus merebut seluruh pusaka kita melalui peperangan”. Prabu Usman setuju dan segera memberi perintah menabuh genderang perang. Seluruh istana pun sibuk bersiap-siap untuk berperang. 39. // dhasar wus miranti lama/ tan adangu sampun sumakteng jurit/ tênapi kang para ratu/ kathahnya kawandasa/ kang wus kareh mring Sri Dustam Ma(141v)ha Prabu/ wus kumpul barisira glar/ lir sagara tanpa têpi// Karena memang sudah siaga sejak lama, tak butuh banyak waktu untuk mempersiapkan seluruh pasukan dalam keadaan siap tempur, demikian pula para raja rekanan berjumlah empat puluh yang seluruhnya berada di bawah kuasa Sri Mahaprabu Dustam. Mereka semua berbaris dalam sebuah formasi yang digambarkan bak samudra tak bertepi. 40. // cacahe bala kaetang/ satus kêthi pitung yuta lan malih/ sangang ewu wolung atus/ sigra têngara budhal/ mawurahan têngara maryêm jumêgur/ pracihna umangkat ing prang/ manglurug lampahing baris// Seluruh pasukan berjumlah tujuh juta seratus sembilanribu delapanratus. Setelah aba-aba perang berupa meriam berbunyi keras, barisan pun segera berangkat. 41. // kunêng niskaraning marga/ Radyan Mustal ingkang kawar[na] malih(-1)/ Kakbahbudiman wus rawuh/ laju marêg Sang Nata/ Dyan umatur dhuh Gusti hamba ingutus/ dhatêng ing nagari Dalsah/ miwah mring Dustam nagari//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
240
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Kini dikisahkan kembali Raden Mustal. Ia telah sampai di Kakbahbudiman dan langsung menghadap sang raja. Ia melapor, “Duhai, Tuanku. Sesuai perintah Paduka, hamba diutus ke negara Dalsah dan negara Dustam, telah hamba laksanakan. 42. // ugi sampun angsal karya/ songsong sabêt sampun kabêkta sami/ Sang Sri Dalsah sampun manut/ manjing agami Islam/ nanging Rajeng Dustam dereng ngantos nungkul/ badhe hamba lajêngêna/ manawi andadangoni// Hamba juga telah berhasil membawa payung dan pedang pusaka. Sri Dalsah telah bersedia tunduk dan masuk Islam. Hanya Raja Dustam yang belum sempat hamba tundukkan. Perhitungan hamba, jika hamba teruskan di sana, barangkali akan terlalu lama. 43. // dadya sakpêngkêr kawula/ wadyabala arsa nglurug mariki/ sumongga karsa Sang Prabu/ ngandika Sri Narendra/ kakang Patih parentaha mring wadya gung/ sadhiya mêthuk ing yuda/ saha kangmas larap tuwin// Oleh sebab itu, sepeninggal hamba, para pasukan dari sana tengah menyerang kemari. Hamba menyerahkan pada kebijaksanaan Sang Prabu”. Sang raja pun bersabda, “Kanda Patih, perintahkan pada seluruh pasukan untuk bersiaga tempur, demikian juga dirimu, Kanda”. Pedang dan 44. // songsong Tunggulnaga astha/ sampun katur marang Sri Narapati/ Kya Patih mêdal ing ayun/ sugra suwareng bala/ asrang-srangan busêkan miranteng pupuh/ wadya ing Kakbahbudiman/ tênapi kang para aji// payung pusaka Tunggulnaga telah dihaturkan pada sang raja. Sang patih pun segera keluar. Suara para pasukan yang bersiap untuk bertempur terdengar riuh. Seluruh pasukan Kakbahbudiman dan para raja mitra bersiap siaga 45. // sakbalanira wus tata/ ratu sekêt gangsal wus sumiwi(-1)/ mring Kakbahbudiman Prabu/ gangsal pangajêngira/ Nateng Usan Mraja Jajarsên jujuluk/ Turki Sri Pamangsul Raja/ miwah Nateng Kondhabumi// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
241
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bersama dengan pasukannya masing-masing pula. Jumlah raja mitra yang berkumpul sebanyak limapuluh lima orang. Semua tunduk pada perintah Prabu Kakbahbudiman. Lima orang raja bertindak sebagai pemimpin barisan adalah Maharaja Jajarsen dari negara Usan, Raja Pamangsul dari Turki, raja negara Kandhabumi 46. // Maha Prabu Dasaboja/ myang Sri Cina nênggih pan datan keri/ Ngabêsah Baskaya Prabu/ Narendra ing Mradongga/ ingkang kathah pra raja datan kaetung/ miwah ingkang nungkul anyar/ Raja Pamutung ing Jênggi// Mahaprabu Dasaboja bersama dengan Raja Cina, Prabu Baskaya dari Ngabesah, dan Raja Mradongga. Yang lain sangat banyak jumlahnya nyaris tak terhitung, belum lagi yang baru saja tunduk, Raja Pamutung dari Jenggi, 47. // malih Raja ing Kuresan/ akakasih Mongka Sri Narapati/ Sang Sri Pamonah ing Babul/ ing Mêsir Sri Manunggya/ samya kathah amisungsung mring Prabu(-1)/ ana atur kreta siyas/ Rajeng Kuresan nyaosi// raja negara Kuresan bernama Raja Mangka, Raja Pamonah dari Babul, Raja Manunggya dari Mesir. Banyak di antara mereka yang memberikan persembahan pada sang raja Kakbahbudiman. Ada yang menghadiahkan dokar. Sedang Raja Kuresan menghadiahkan 48. // bendi kuda blêgidaba/ Sri Iskandar Nateng Atul nyaosi/ kuda (142r)gêng ulês dhawuk(-1)/ mripatira sakawan/ ingran Jayenggati agêmira pupuh/ nênggih Prabu Dasaboja/ kêlawan Sri Polak Aji// bendi beserta seekor kuda yang besar. Raja negara Atul, Sri Iskandar, mempersembahkan hadiah berupa seekor kuda besar berkulit dhawuk dan bermata empat bernama Jayenggati yang merupakan tunggangan perangnya. Prabu Dasaboja dan Raja Sirpolak 49. // atur-atur memreng plongka/ lawan sênuk malih kang kuda kuldi/ sêdaya pan sampun katur/ suka Sri Naranata/ kang sawêneh angladosi bantheng tutul/ mênjangan sungunya ranggah/ sêmana wus ngumpul baris// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
242
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts memberikan persembahan berupa unta belang putih, seekor tapir, dan kuda poni. Seluruh hadiah tersebut telah dihaturkan pada sang raja dan telah pula diterima dengan senang hati. Ada pula yang mempersembahkan banteng tutul dan menjangan dengan tanduk bercabang. Saat itu, seluruh raja dan pasukan telah berkumpul dalam barisan. 50. // saya gêng datanpa etang/ wadya Kakbah kadya samodra ngalih/ tan [an]tara praptanipun(-1)/ Sri Bustam saha bala/ prapta têpis wiringe praja gung(-2)/ gya uluk-uluk sênjata/ mriyêm gumlêgêr ping kalih// Hal itu membuat barisan kian besar tak terhitung. Bila diibaratkan, barisan Kakbahbudiman bagai samudra yang berpindah. Tidak lama kemudian datanglah Sri Bustam dan bala tentaranya di tapal batas ibukota negara. Segera meriam dibunyikan dua kali sebagai isyarat. 51. // kapyarsa saking jro kitha/ ebah wau Dyan Mustal Patih(-2)/ parentah mêthuk ing pupuh/ têngara munya gumrah/ animbangi mariyêm munya jumêgur/ umetmanglingi sing kitha/ wong Kakbah tan nêdya gingsir//o// Bunyi meriam terdengar sampai ke dalam kota. Raden Mustal segera bergerak memberi perintah untuk menyongsong musuh di medan laga. Genderang perang berbunyi nyaring mengimbangi gemuruh meriam. Suara-suara tersebut nyaring mengungkung kota. Namun demikian, orang-orang Kakbahbudiman tak bergeser dari tempat. PUPUH XXVII === D U R M A === 1. //o// Agambira wadya Eslam mêthuk yuda/ pênganjuring ajurit/ tatêlukan anyar/ andêle Bakdiman nagri(a)(+1)/ kumudhening prang(i)(-3)/ Raden Mustal Apatih(a)(-1)// (-1) Dengan penuh kemantapan, pasukan Islam menyongsong musuh di medan tempur. Bertindak sebagai pemimpin barisan adalah para raja taklukan yang baru. Sedangkan, sebagai komandan perang negara Kakbahbudiman tak lain Raden Mustal Sang Patih. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
243
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 2. // Prabu Gondakusuma ngrasuk busana/ sangkêp kaprabon jurit/ makutha brarêtna/ nyamping cindhe puspita/ lancingannya panji-panji/ tansah rinenda/ paningsêt tumpal adi// Prabu Gandakusuma mengenakan busana keprajuritan kebesaran. Mahkotanya berhiaskan permata. Kainnya cita kembang dengan celana panji-panji dengan hiasan renda dan sabuk bermotif tumpal yang sangat indah. 3. // arasukan baludru bêskap bludiran/ kancing rêtna egêri/ kalpika wasiyat/ arja mangagêm ijêm/ tanah sing Inggris sayêkti/ karset sinotya/ jumêrut myang widuri// Baju sang raja adalah beskap berbahan beludru dengan hiasan bordir, dengan kancing dari permata. Sang raja mengenakan cincin wasiat bermata hijau tanah berasal dari Inggris, kalung karset bertatahkan zamrud dan intan baiduri. 4. // pan angagêm wasiyat kalih Sang Nata/ winangking kang satunggil/ satunggal den anggar/ [a]ran Kyai Jawisa(-1)/ winangking sagara api/ dhasar Sang Nata/bagus busana adi// Sang raja membawa dua pusaka wasiatnya. Yang satu terselip di pinggang, sedang yang satu dianggar bernama Kyai Jawisa. Pusaka yang diselipkan di pinggang bernama Sagara Api (lautan api). Sungguh sangat indah busana raja. 5. // sampun munggeng rata kuning Sang Nata(-1)/ kêlawan sang rêtna di/ Sang dyah Sarirasa/ rêspati songsong jênar/ busana priya Sang Dewi/ aprajuritan/ukêl kêling mantêsi// Sang raja telah berada di dalam kereta kencana bersama dengan Dewi Sarirasa, dipayungi payung keemasan. Sang dewi berbusana dengan cara pria keprajuritan. Rambutnya disanggul model keling yang membuatnya kian patut. 6. // arasukan êsup sinalisir sotya/ kancingira her bumi/ nyamping cindhe jlamprang/ slepe jawi rasukan/ anyothe pusaka adi/ Kyai Balela/ lancinganpanji-panji// Bajunya berplisir emas dengan kancing intan dari dasar bumi. Sang dewi mengenakan kain cita kembang motif jlamprang dengan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
244
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pending sabuk terletak di luar pakaian. Sang dewi membawa pusaka di pinggang bagian tengah bernama Kyai Balela. Ia mengenakan celana panji-panji. 7. // ngagêm lonceng slendêr rante (143v)sinotya bra/ dinulu amantêsi/ wimbuh warnanira/ kadulu apan kadya/ anglir narendra ing Bali/ duk mangsah aprang/ tuhu ratuning pêkik// Dengan kalung lonceng berantai emas yang bila dipandang makin terlihat patut dan menambah kecantikannya. Bila dilihat seperti raja Bali ketika berperang, terlihat sangat rupawan. 8. // sigra budhal nêngna wau lampahira/ wadya andêl mêrapit/ ebêg kering kanan/ sakehe upacara/ sadaya sampun miranti/ sagung wasiyat/ datan ana kang kari// Mereka pun segera berangkat. Barisan pasukan tampak penuh di kiri dan kanan. Seluruh perabot upacara kebesaran pun telah siap beserta seluruh pusaka wasiat, tak ada satupun yang tertinggal. 9. // sigra wau kang lumampah ngarsa(-2)/ tandya campuh ing jurit/ lawan bala kopar/ samya sudiranira/ aprang neng jawining nagri/ Kakbahbudiman/ gêrgut wadya kakalih// Pasukan yang berada di barisan depan segera terlibat peperangan sengit melawan pasukan kafir. Keduanya sama-sama kuat. Mereka berperang di luar negara Kakbahbudiman. Kedua pasukan terlihat sama-sama gagah berani. 10. // langkung rame kang inggar angrok kumintar/ anglir ruging kang ardi/ mariyêm sauran/ swara kadya ampuhan/ surak wor sambating kanin/ kapirmyang Islam/ kalonge(?) kang mati(-1)// Kian lama kian gemuruh suara mereka yang tengah berperang bagai suara runtuhnya gunung. Meriam bersahutan bagai angin besar. Sorak-sorai bercampur teriakan luka baik pasukan kafir maupun Islam. Beberapa roboh dan tewas. 11. // mimis adrês jêmparing pan kadya jawah/ kung alma glut nglimputi/ apêtêng gagapan/ kang pêjah tan ngulatan/ mungsuh rowang padha wani/ tigar aliwat/ caruk pêdhang lan biring// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
245
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Peluru menderas, terpaan panah bagai hujan. Sekian banyaknya manusia yang berperang membuat medan laga terlihat gelap. Yang mati pun tak terlihat. Lawan maupun kawan berperang dengan penuh keberanian, beradu pedang dan tombak. 12. // gada bindi kalangkung ramening aprang/ mangkrah ungkih-ingungkih/ sosrah liru papan/ sakgon gênti tandhingan/ senapatining wong kapir/ kumudhening prang/ Sang dyah Kalpikawati// Gada sesama gada beradu kian membuat ramainya perang. Semua saling berusaha menjatuhkan, berganti-ganti tempat, bergantiganti lawan tanding. Bertindak sebagai panglima perang dari pasukan kafir adalah Dewi Kalpikawati. 13. // munggeng kuda rêspati busaneng priya/ ngagêm songkok sarwedi/ nyêkok sasinthingan/ tinrucuk dhuk(thuk?) sasotya/ rasukan baludru abrit/ binalênggirêtna(+1)/ saya ngembahi manis// Dengan menunggang kuda, sang dewi mengenakan busana cara pria, dengan songkok yang indah berlekuk di satu sisi berujung emas. Pakaiannya terbuat dari bahan beludru merah dengan plisir permata, semakin menambah keelokannya. 14. // epek gumrupa niti ingagêm jaja/ mangking dhuwung mantêsi/ nyamping parang wênang/ lancingan cindhe sêkar/ tinrapan sarywa rêtna di/ tuhu sangrêtna/ karya goyanging janmi// Ia mengenakan sabuk dan penguncinya. Sebuah peniti disematkan di dada. Sang dewi membawa senjata keris yang indah. Kain yang dikenakannya bermotif parang wenang, celananya dari kain cita kembang dengan hiasan emas-emasan. Penampilannya sungguh membuat goyah rasa mereka yang melihat. 15. // dhasar ayu wimbuh karênggeng busana/ saya akarya brangti/ yata sira Nata/ ing Dustam sang kusuma/ ngalap-alap ing ajurit/ yen wadyanira/ esmu kuciweng jurit//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
246
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Kecantikan sang dewi bertambah karena busana yang ia kenakan kian membuat orang-orang yang melihat jatuh hati. Dikisahkan sang raja Dustam mengamuk di medan laga karena kecewa pasukannya terdesak. 16. // gya sinandêr tinêpak dadya manunjang/ wadya Kakbah kalindhih/ mirut asasaran/ kang têbih Patih Mustal/ Rahadyan Sêtingkumuning/ bêrmantya mulat/ wadyanira katitih// Ia pun menyambar kudanya dan menerjang pasukan Kakbahbudiman hingga terdesak dan bubar tak tentu arah. Dari kejauhan, Patih Mustal atau Raden Sentingkumuning menyaksikan hal itu. Ia marah karena pasukannya terpojok. 17. // mêrêg wadya sarwa mênthang gandhewa(-1)/ ginêdhêg sigra mijil/ jêmparingabarat/ nibani bala kopar/ kathah kang tatu myang lalis/ tandya Dyan Mustal/ musthi srat ing jêmparing// Ia pun mendekati pasukannya seraya menarik busur. Anak panah pun terlepas menghujani pasukan kafir. Banyak di antara mereka yang luka-luka hingga tewas. Kemudian Raden Mustal pun melampirkan surat di anak panahnya 18. // linêpaskên ing Sang dyah Kalpikawatya/ (144r)prayitna sang rêtna di/ warastra tinampan/ kang sêrat tinupiksa/ ijêmanira kang tulis/ rehing ayuda/ anantang aprang tandhing// dan dilepaskan ke arah Kalpikawati. Tanggap akan yang terjadi, sang dewi dengan cekatan menangkap anak panah. Surat yang ada di pucuk anak panah dibacanya dengan teliti. Isinya merupakan tantangan untuk berperang tanding, 19. // aywa angadu bala têmah rusak(-1)/ Sang dyah Kalpikawati/ katujon ing driya/tandya nyapih kang wadya/ têngara ngumpulkên baris/ rapel gumêsahasri(a)(+2)// (-1) dan jangan mengadu sesama bala tentara karena akan berujung kerusakan untuk kedua belah pihak. Sang Dewi Kalpikawati merasa mendapat kesempatan. Iapun segera menghentikan pasukannya dengan membunyikan genderang sebagai isyarat perintah agar
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
247
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pasukannya kembali dalam barisan. Seluruh pasukan punriuh berkumpul. 20. // kapir Eslam wus tata kubêng barisan/ Rajeng Bustam Narpati/ têdhak sing wahana/ siniweng para nata/ aglar kang para narpati/ aneng payudan/ tatarupkimah asri// Baik pasukan kafir maupun Islam telah berbaris di sekeliling medan pertempuran. Raja Bustam turun dari kereta dihadap oleh para raja rekanan. Di medan pertempuran mereka beratapkan tenda-tenda perkemahan yang sangat bagus. 21. // dyah Kalpika tan têbih lan rayi Nata/ baris Eslam nagari/ Sang Prabusudibya/ Mraja Gondakusuma/ lênggah siniweng pra aji/ neng pasanggrahan/ aglar wadya sumiwi// Dewi Kalpikawati berada tak jauh dari adiknya, sang raja. Sedangkan di barisan Islam, Sang Mahaprabu Gandakusuma, duduk dihadap oleh para raja mitra di pesanggrahannya. 22. // wus linilan mring Sang Bathara(?) Mustal(-1)/ mêsat gya nitih esthi/ sikêp paris waja/ minta lawan susumbar/ Sri Dalsah amit ing Gusti/ sampun linilan/ mêsat gya nitih esthi// Atas perkenan sang raja, Patih Mustal keluar berkendaraan gajah dengan menyelipkan pisau baja. Ia menantang dengan sesumbar. Raja Dalsah segera pamit dan keluar berkendaraan gajah. 23. // mandhe dhêndha muwus panggih yun-ayunan/ nabda Raja Yahudi/ saparanmu mêngsah/ umati mapag ingwang/ sumaur Sang Dalya Aji/ ingsun Sadalya/ andêl Bahdiman nagri// Dengan memanggul gada ia pun bertemu lawannya. Bersabdalah Raja Yahudi, “Siapa namamu?! Mati kau melawanku!”. Sang Dalya menjawab, “Aku Sadalya perwira negara Kakbahbudiman. 24. // sira sapa lanat kapir maju ing prang/ kang tinanya nauri/ Sumbrani Narendra/ ingran Yahudi Raja/ lah sira gadaa dhingin/ sira Sadalya/ ja oncat den ngati-ati(-1)// Kau siapa kafir laknat, maju di medan pertempuran?!”. Yang ditanya menjawab, “Aku raja Sumbrani bernama Raja Yahudi. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
248
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Seranglah aku dengan gadamu dahulu, Sadalya! Jangan kau menghindar! Berhati-hatilah!”. 25. // Sang Yahudi mutêr gada lir kitiran/ kotbut[a] nrajang wani(-1)/ Sri Dalsah ginada/ jumêbret swaranira/ paris murup mêtu api/ diragêlarap/ tan osik Sadalya Ji// Sang Yahudi memutar-mutar gadanya bagai kitiran, ia mengamuk membabi buta dan menerjang. Sri Dalsah diserangnya dengan gada hingga menimbulkan suara keras. Pisau menyala memercikkan api. Raja Sadalya bergeming. 26. // yata malês Sang Yahudi ginada(-1)/ paris rêmuk dadya tri/ Yahudi malêsat/ dhawah saking matêngga/ wadya Eslam surak wanti/ swandana pêjah/ sinabêt dhêndha kwating// Sang Yahudi kembali membalas dan diserang gada. Pisaunya remuk menjadi tiga bagian. Raja Yahudi terpental dari gajahnya. Pasukan Islam bersorak. Gajah kemudian disabet gada kuat-kuat hingga tewas. 27. // Sang Yahudi kasingsal aburangkangan/ tangi kurdha mawêngis/ narik sabêt tandya/ nrajang mêksa amêdhang/ sumêdya mupuh kang esthi/ Yahudi Raja/ kongsêp sangêt tan eling// Sang Yahudi terpelanting. Merayap-rayap ia bangun dengan kemarahan yang begitu besar. Ditariknya pedangnya, dan menerjang dengan maksud membalas. Akhirnya, Raja Yahudi jatuh tersungkur tak sadarkan diri. 28. // ginosongan wadya Eslam asusurak/ sarwi têngara asri/ têtêgnya apinjal/ maminta-minta lawan/ gya wontên kapir ngajoni/ Garbi Narendra/ pratestha swandesthi(-1)// Pasukan Islam membakarnya dan bersorak seraya membunyikan genderang dengan irama yang seolah meminta lawan. Tak lama keluarlah seorang kafir, Raja Garbi, yang duduk di atas seekor gajah.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
249
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 29. // (145v)mandhi dhêndha prapta wus ayun-ayunan/ lan Sadalya Narpati/ gyacampuh ngayuda/ ramya gada-ginada/ sami prawirane kalih/ datan kuciwa/ wahananya kapilis// Ia datang dengan memanggul gada. Segera ia telah berhadaphadapan dengan Raja Sadalya. Pertempuran pun dimulai. Saling gada berlangsung seru. Keduanya sama-sama perwira sukar terkalahkan. Kedua tunggangan mereka terkena hantam di pelipis 30. // kalih pisan rêmuk kabrabat ing gada/ mlumpat narendra kalih/ sru gadaginada/ loyo sakalihira/ rumangkang atêkên paris/ gada tan pêgat/ dangu-dangu Sri Garbi// hingga hancur terbabat gada. Kedua raja melompat. Pertarungan dengan gada masih terus berlanjut meski lama-lama tenaga makin terkuras, merayap-rayap bertongkat pisau dengan masih terus saling serang dengan gada. Lama-kelamaan Sri Garbi 31. // arkat malih mangadêg gada binucal/ dadya cinandhak aglis/ ikêt pinggangira/ binuwang tibeng têbah/ dhawah sajabaning baris/ bangêt kantaka/ ginosongan wadya lit// sekuat tenaga berusaha bangun dan membuang gadanya. Dengan cepat lawannya diraih ikat pinggangnya dan dilempar jauh hingga jatuh dengan keras di luar arena dalam keadaan pingsan, dan segera para pasukan membakarnya. 32. // Sri Pamutung ing Jênggi pamit umangsah/ Sri Dibya wus ngideni/ mangsah ngrananggana/ mênggêp munggeng turongga/ kamot kaprabonng jurit/ wus ayun-ayunan(+1)/ Sri Garbi salin wajik// Dengan izin sang raja, Sri Pamutung dari Jenggi maju ke arena tempur dengan berkendaraan kuda lengkap dengan seluruh perabot perang kebesaran. Tak lama ia pun berhadapan dengan Sri Garbi yang telah mengganti tunggangannya dengan seekor kuda. 33. // nulya campuh yuda narik pêdhangira/ samya yitnane kalih/ mutrê ngungkih mangrah/ wantusira kumêncrang/ kadya tumama tan busik/ kalih prawira/ dangu siring-siniring// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
250
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Mereka pun segera terlibat dalam perang tanding, kali ini dengan pedang. Keduanya sama-sama waspada, memutar pedang, saling menyerang, setiap pedang beradu berbunyilah nyaring. Keduanya bagai tak mempan serangan. Keduanya sama-sama perwira. Lama mereka berdua saling bertanding. 34. // Sri Pamutung angantêp pamêdhangira/ katlampik pêdhangnya(i)(-1)/ putung nratas mring kuda(+1)/ pêgat guluning turanggi(+1)/ Garbi Narendra(i)(-3)/ kantêp dhawah ing siti(a)(+2)// (-1) Tiba kemudian Sri Pamutung menghantamkan kuat-kuat pedangnya, ditangkis oleh pedang lawan dengan tak kalah kuatnya hingga pedang pun patah. Patahan pedang jatuh dengan keras mengenai kuda lawan hingga kuda itu patah lehernya. Raja Garbi jatuh tersungkur di tanah. 35. // gya winuwung dhatêng Sang Pamutung Raja/ saking luhur turanggi/ pinêdhang murdanya/ rêmpu sangêt kantaka/ tandya rinêbat ing dasih/ surak wong Islam/ têngara ngrok mêlingi// Tanpa membuang kesempatan, Sang Pamutung segera menghantam kepala Sang Garbi dari atas kudanya hingga luka parah dan pingsan. Tubuh pingsan Sri Garbi segera direbut oleh para pasukan Islam seraya bersorak dan menabuh genderang. 36. // gya kêsaput ing latri kang yuda gada/ kukut sagunging baris/ manggen sowang-sowang/ gambira wadya Islam/ de yudanira tuk tindhih/ tintrim wong kopar/ ing dalu pan kawarni// Segera malam pun datang. Perang gada dihentikan. Seluruh pasukan berkemas dan kembali ke pertahanan masing-masing. Pasukan Islam sangat puas karena berhasil memenangkan perang. Sementara pasukan kafir merasa cemas. Malam itu dikisahkan 37. // para raja ing Kakbah nagri sadaya/ kumpul sagunging dasih/ prêmain kasukan/ dhahar inum-inuman/ apan sakarsa pribadi/ musthi pan adha/ wontên kang minum êbir//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
251
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts para raja dari negara Kakbahbudiman berkumpul bersama para prajurit, bermain, bersenang-senang, makan, minum, sesuka hati. Ada yang minum bir. 38. // wêneh ana mandherah myang anggur merah/ branduwin lawan sapanyi(+1)/ dadya wuru samya/ kathahe para nata/ gêlasah samya aguling/ tan etang papan/ sêmana pan kawarni// Ada pula yang minum mandherah(?) dan anggur merah, brandy, dan sampanye. Mereka semua pun mabuk. Seluruh raja bergelimpangan tertidur tanpa peduli tempat. Pagi harinya dikisahkan 39. // enjingira wong kapir aglar atata/ narpa kapir sumiwi/ kang wadya matawang/ kapir pêksa pulih(-1)/ (146r)kusuma Kalpikawati/ langkung bêrmantya/ kang wadya keh ngêmasi// pasukan kafir telah kembali menata barisannya. Raja-raja kafir menghadap dan berkeras kembali bertempur. Dewi Kalpikawati semakin murka karena pasukannya banyak yang tewas. 40. // karsa pamit ing rayi arsa umangsah/ Prabu Kusmar ngrojongi/ gya mangsah sang rêtna/ mênggêp nitih turongga/ kamot kapraboning jurit/ Sang dyah Kalpika/ saya ngêntragkên wajik// Ia pun pamit pada adiknya. Prabu Kusmar mendukung, dan berangkatlah sang dewi dengan menunggang kuda lengkap dengan segala perabot perang. Seraya menghela kudanya 41. // di rupane kang aran si pekrul Mustal/ iku kokoking maling/ kasa[k]ten kaliwat/ dêlape maju ing prang/ wêkasan nora mêtoni/ dudu prawira/ payo rêbutên mami// (ia berkata), “Mana yang bernama si bodoh Mustal?!! Dia adalah pimpinan pencuri! Awal-awal maju perang, akhirnya tak keluar juga! Itu namanya bukan perwira! Ayo, lawan aku!”. 42. // kawarnaa Sang Prabu Gondakusuma/ langkung dukaning galih/ dennya bondayuda/ kantun ajênging ngrana/ Dyan Patih Sêtingkumuning/ langkung bêrmantya/ duka marang pra aji// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
252
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Diceritakan Sang Prabu Gandakusuma sangat marah karena merasa tertinggal dalam giliran masuk ke gelanggang peperangan. Raden Patih Sentingkumuning pun sangat geram, marah pula melihat para raja. 43. // sigra majêng/ prajurit Kakbahbudiman/ yata Rahadyan Patih/ cancut arsa mangsah/ dyah Sarirasa gêpah/ nêbda mangampah Dyan Patih/ heh aja-aja/ anrang sumbaring pikir// Ia pun bersiap maju bersama prajurit Kakbahbudiman, tengah hendak berangkat, Dewi Sarirasa bersabda menghentikan perjalanannya. “Hai, jangan. Janganlah kau terpengaruh sesumbar. 44. // wus jamake wong aprang sasumbar basa/ guguring mungsuh pinrih/ nrêwadhe kang gelar/ tiyase prang yen ganas/ ginasah ajune lali/ ing mêngko sira/ dudu pacangmu jurit// Adalah lumrah jika orang sesumbar dalam peperangan. Tujuannya tak lain adalah kematian musuhnya. Sedang ia telah siap dengan formasi, kekuatan, dan kau maju membawa lengah. Saat ini, dia bukan lawan tandingmu. 45. // ing lakune iku bakal mungsuh ingwang/ mêngko ngajokna dhingin/ ingkang para raja/ mituhu Radyan Patya/ gya ngatag para narpati/ gêntiya mangsah/ tan wiyang kang sinung ling// Dalam perjalanan kelak, ia adalah musuhku. Sekarang, ajukan dahulu para raja”. Raden Patih setuju dan segera mengumpulkan para raja untuk menggantikan dirinya maju ke medan laga. Mereka pun bersedia. 46. // kang dhingini Raja Kusen ingkang mangsah/ munggeng liman ngajrihi/ sikêp tangsir gada/ wus prapta rananggana/ nabda Kalpikawati(-1)/ lah sira sapa/ mapagakên mring mami// Raja Kusen mendahului ke medan pertempuran dengan menunggang gajah, bersenjatakan gada. Setibanya di arena tempur, bersabdalah Kalpikawati, “Siapakah kau hendak melawanku?
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
253
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 47. // di rupane kang aran Gondakusuma/ iku tandhing sun jurit/ apêse si Mustal/ owêl gagamaningwang/ sun tapsir sira(i)(-3)/ mêngsah kuciwa luwih(a)(+2)// (-1) Mana yang bernama Gandakusuma?! Dialah lawan tandingku. Atau paling buruk dengan Mustal! Selain dengan itu, senjataku enggan meladeni. Kuduga kau musuh yang tak seimbang. 48. // pan ta mara dhapurmu kaya wong kumpra/ bêndu Rajeng Kuseni/ akras sabdanira/ ja sira ngarsa-arsa/ gustiku Sri Narapati/ eman kêng jambar/ jêr warnanira sigit// Lihatlah, penampilanmu jorok!”. Raja Kusen marah dan bersabda keras, “Jangan kau berharap pada tuanku Sri Paduka Raja. Sayang bila ia turun ke arena tempur ini karena ia sangatlah tampan. 49. // yen kanginan manawa nyuda ing warna/ ilang manoning bumi/ lan sira sun duga/ yen wruh gusti manira/ mêsthine sira sayêgti/ bingung ke(147v)wala/ aja ta sira maning// Bila terkena angin mungkin akan mengurangi ketampanannya dan hilanglah keindahan dunia. Kau kukira bila melihat tuanku pastilah hanya mampu tertegun saja. Jangankan kau 50. // kang wong wadon kapindho maksih taruna/ ingsun wong laki-laki/ tan kêlar mangampah/ kudu arsa kudua/ yata dyah Kalpikawati/ apan miyarsa/ wuwuseRajeng Kuseni(+1)// yang perempuan dan masih muda. Aku yang pria pun tak hentinya kagum”. Dewi Kalpikawati mendengar perkataan Raja Kusen 51. // jroning driya kumênyut sinamun sabda/ lah ta aja baribin/ payo anggodaa/ Kuseni sira Raja/ sumaur Raja Kuseni/ lah ya Bêndara/ sira arsa ngayoni// merasa tergiur hatinya, namun ditutupinya dengan bersabda, “Ah, sudah tak usah banyak bicara! Segera serang aku dengan gadamu hai kau, Raja Kusen!”. Raja Kusen menjawab, “Aduh, Tuan. Apa kau sungguh-sungguh hendak bertempur?
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
254
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 52. // lan wong Eslam eman yen sira pralaya/ rehning sira yu luwih/ dhuh sira Bêndara/ ningkaha bae lan ingwang(+1)/ amundhut pêthuk punapi/ ingsunkaduga/ apa jontra rêtna di// Sesungguhnya orang Islam menyayangkan jika kau mati, karena kau sangat cantik. Duhai Tuan, sudahlah. Menikah sajalah denganku. Kau minta dijemput dengan apapun akan kuturuti. Apakah kereta beroda emas? 53. // bantheng sela gilinganira kêncana/ apa ta sira Gusti/ kang sira pundhuta/ uwang apa kalpika/ rakamu wus ana sami/ payo ta nimas/ sun ban aja kumini// Atau kau minta kereta yang ditarik banteng dengan roda dari emas? Apa yang kau minta Tuan? Uang atau cincin? Kekasihmu ini telah punya segalanya. Ayolah Dinda, akan kugendong jangan kau jual mahal”. 54. // sang kusuma lir sinêbit karnanira/ myarsa wuwuse Aji/ narik sabêt tandya/ kinêtap kang turongga/ Sang Nata tinrajang wani/ sinabêt pêdhang/ nangkis gada Sang Aji// Mendengar kata-kata Raja Kusen, telinga sang dewi bagai dicacah. Ia pun segera menarik pedangnya dan menghela kudanya. Sang raja diterjangnya seraya disabet dengan pedang. Sang raja tanggap dan menangkis dengan gadanya. 55. // gada kliwat kasingsal tumibeng lêmah/ horêg bungkar kang bumi/ pêdhang nrajang liman/ kang pok tulale pagas/ esthi gro mangolang-aling/ sinandêr sang dyah/ Kalpika atabêri// Namun karena kuatnya serangan, gada pun terpeleset dari tangan dan jatuh ke tanah hingga menimbulkan suara berdebum. Berikutnya serangan pedang diarahkan pada gajah tunggangan sang raja hingga patah ujung belalainya. Gajah bergerak oleng ke sana dan ke sini. Kembali sang dewi menyambar tanpa henti. 56. // sinasingo(?) Sang Nata saya krepotan/ sang dyah nêrajang malih/ dipongga pinêdhang/ suku ngarsa ing kanan/ liman ambruk ngolang-aling/ Kuseni Raja/ dhawah sangêt tan eling//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
255
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang raja kian kewalahan menghadapi. Kembali sang dewi menyerang dan kali ini gajah sang raja disabet pedang kaki kanan depannya hingga ambruk dan oleng. Raja Kusen jatuh dan pingsan. 57. // yata wuwuh katlindhês solahing gajah/ Raja Kuseni lalis/ surak bala kopar/ têngara ngrok tinêmbang/ Raja Jarma mangsah pamit/ sampun linilan/ mêsat gya nitih wajik// Sudah jatuh, sang raja tertimpa gajah pula hingga akhirnya gugur. Pasukan kafir bersorak dan membunyikan genderang. Kemudian Raja Jarma masuk ke arena perang dengan menunggang kuda. 58. // sikêp watang anandêr kotbuta nrajang/ sang dyah dipun larihi/ kang waos tinampan/ asta kalih pinatah/ saya bêndu Raja Jarmi/ anarik pêdhang/ sinabêt Raja dyah Dewi(+1)// Bersenjatakan tombak, ia menerjang dan mengamuk. Sang dewi diserangnya berkali-kali, hingga tiba tombak ditangkap dan dipatahkan dengan kedua tangan. Raja Jarma kian marah. Ia pun menarik pedang dan menyabet sang dewi. 59. // tan rinasa winalês sinabêt pêdhang/ mlêsat saking turanggi/ Sri Jalma kantaka/ rinêbat mring wadya(-1)/ kocap keh raja kapilis/ tandhing lan sang dyah/ Raja Pamutung (148r)ing Jênggi(+1)// Tanpa terasa, sang dewi membalas dengan pedangnya. Sri Jalma terpental jatuh dari kudanya dan tubuhnya diambil oleh para pasukan. Demikianlah, diceritakan begitu banyak raja yang kalah dalam bertanding dengan sang dewi. Raja Pamutung dari Jenggi, 60. // Sri Sumbaga tanapi Prabu Kaskaya/ lawan Mangkrup Sang Aji/ pan aji wadona/ suka kapir mawantya/ Sri Dibya kalangkung runtik/ para narendra/ wus kathah kang kajodhi// Sri Sumbaga dan Prabu Kaskaya, serta Raja Mangkrup. Pasukan kafir sangat gembira. Sang raja demikian geram karena banyak raja-raja mitranya telah dikalahkan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
256
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 61. // arsa mangsah ing rana amit ing garwa/ Sarirasa Sang Dewi/ lumuh yen kantuna/ gya mahana busana/ Sang Nata busana adi/ angagêm tondha/ Ridêr saking Jêng Nabi// Ia pun hendak maju ke medan laga. Sarirasa tak mau ditinggal. Ia pun segera membenahi busananya. Sang raja berbusana sangat indah. Ia mengenakan tanda berupa bintang rider dari Kanjeng Nabi, 62. // bintang Liyo Wilêm sondhêr sang swa[r]ga(-1)/ sigra miyos Sang Aji/ sakathahing jimat/ apan sampun sumêgta/ wasta Kyai Takêrbumi/ sampun tinêmbang/ langkung dennya ngajrihi// serta selempang dengan bintang Leeuw Willem dari surga. Sang raja pun segera keluar. Seluruh jimat telah disiapkan. Kyai Takerbumi telah ditabuh dan membuat suasana menjadi mencekam. 63. // yen tinêmbang kadi angobahna jagad/ kapir miyarsa giris/ myang beri pusaka/ saking Iskandar Raja/ yen munya geger wong kapir/ Sang Prabu Dibya/ sampun nitih turanggi// Dunia bagai digoyang. Pasukan kafir yang mendengarnya merasa miris akan suara tambur pusaka dari Raja Iskandar. Suaranya telah berhasil menggegerkan pasukan kafir. Sang Prabu telah menunggang kudanya 64. // Kyai Jayenggati busananira bra(-1)/ payung Tunggul neng wuri/ kang ingasta Kangkam/ neng kanan datan têbah/ upacara amêrapit/ dyah Sarirasa/ wus neng kuda tan têbih// yang bernama Kyai Jayenggati dalam busana yang elok. Payung Tunggulnaga berada di belakang. Digenggamannya adalah pedang wasiat. Di sebelah kanan, tak jauh dari Sang Prabu adalah perabot kebesaran raja. Dewi Sarirasa berkuda tak jauh dari Sang Prabu. 65. // Sri Narendra tansah ngêntragkên turongga/ dinulu lir wong ngrangin/ abêsuswiraga/ dhasar bagus kang warna/ ujwala kongas nêlahi/ katranging surya/ gumêbyar mangebati//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
257
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sri Paduka terus menghela kudanya. Jika dilihat sangat rupawan. Sosoknya sempurna, dan wajahnya tampan. Di bawah sinar matahari, cahayanya justru kian cemerlang berkilauan. 66. // kapir mulat ngênglêng binglêng kalênglêngan/ Sang dyah Kalpikawati/ kumêpyur ing nala/ duk ningali Sang Nata/ kumyus riwenira mijil/ kabyating brongta/ nging sru sinamun liring// Orang-orang kafir yang melihat merasa heran dan takjub. Dewi Kalpikawati berdebar-debar. Keringatnya membanjir karena takjub dan jatuh hati, namun sesaat teralihkan 67. // esmu bênter ningali dyah Sarirasa/ satingkahnya ngrakêti/ mring raka Sang Nata/ mamengin sêmonira/ dennya têgar lir wong ngrangin/ macak wiraga/ main pindha sarimpi// pandangannya menatap geram pada Dewi Sarirasa yang tak pernah jauh dari Sang Prabu. Tingkahnya seolah tengah berhasrat. Ia mematut diri dan bergerak bagai serimpi 68. // yen nujoni wilêting raras asmara/ gar ingaras mring rayi/ sing luhurturongga/ Sang dyah Kalpikawatya/ saya kumrutug kang galih/ têmah bêrmantya/ sarêng cêlak antawis// yang tengah sampai masanya bercinta. Tiap kali, Sang Prabu dicium dari atas kuda membuat kian panas hati Kalpikawati. Ketika jarak antara mereka telah cukup dekat, 69. // sapocapan Sang dyah Kalpika napda kras/ nora ta lah wong iki/ apa mêtoni prang/ apa ibing-ibingan/ sapa aranmu prajurit/ uga ta sira/ Ratu Bakdiman nagri// Kalpikawati bersabda keras, “Orang macam apa kau ini?! Kau ingin berperang apa berjoged?! Siapa namamu hai prajurit?! Dan kau, Raja Kakbahbudiman 70. // kang kasosra kongkonan dhustha pusaka/ eman warnamu pêkik/ tumbahtambuh cidra/ lah ta wadone sapa/ apa bojo apa sêlir/ utawa bewa(?)ngan(+1)/ dene wong anom sigit//o// yang tersohor, kau mengutus untuk mencuri pusaka. Sayang sekali. Wajahmu tampan, namun kau tak lebih dari seorang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
258
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pendusta! Siapa perempuan ini?! Permaisuri atau selir?! Atau pelacur?!! Kau pemuda tampan”. PUPUH XXVIII === S I N O M === 1. //o// Baya nora isin mana/ rinubung sakeh prajurit/ tur lagya umangsah ing prang/ têka ambêge dhumiri/ polah(149v)e lir wong ngimpi/ sakêdhap anjaluk ambung/ kaya wong gêgêmblungan/ neng hotel amain-main/ ngêtog bungah têledhek kalawan bujang// “Sungguh tak tahu malu. Di depan para prajurit, dan dalam suasana maju perang, kau berbuat seenakmu sendiri. Seperti orang yang tengah mengigau. Sebentar-sebentar meminta ciuman. Tingkahmu sungguh seperti orang yang tak waras! Serasa sedang berada di hotel, bersenang-senang tanpa henti. Seorang penari tledhek dan seorang bujang! 2. // lanangane nora layak/ lir wong têmbe amiyarsi/ têka nora milih papan/ neng paprangan ngajak gasik(?)/ gêlathak manthuk manthing/ nora lali nyiwêl susu/ sêdhene menthelira/ malah mesêm nora isin/ kaya uga patut dadi gagonjakan// Laki-laki tak pantas, seperti baru saja melihat sampai-sampai tak bisa memilih tempat yang baik! Di tengah peperangan malah mengajak berbuat. Banyak tingkah, manggut-manggut, meminta terus, tidak lupa mencolek-colek payudara! Perempuannya juga sangat gatal! Malah senyum-senyum tak tahu malu, sepertinya kau lebih pantas menjadi pelacur!”. 3. // sebêtbyar dyah Sarirasa/ kêrnanya kadya sinêbit/ dhêku matur Sri Narendra/ dhuh Sinuwun Adipati/ hamba pêthukne Gusti/ Kalpikawati puniku/ cangkême amamanas/ Sri Narendra anganthuki/ sarywa minta aksama jampining brongta// Ketika itu Dewi Sarirasa yang mendengar cacian Kalpikawati, telinganya serasa diiris. Ia pun menunduk dan berkata pada sang raja, “Duhai Paduka Adipati, hamba mohon pamit menyongsong Kalpikawati, Paduka. Kata-katanya benar-benar membuat hati www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
259
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts panas”. Sang raja memberi izin dengan terlebih dahulu memohon sekedar pelepas rindu asmara. 4. // kusuma alon amucang/ sinungkên mujung(mulung?) sing lathi/ dangu ngêcêb sêp mangaras/ kusuma mlerok ngêndhani/ nyêtlek sarya nyamêthi/ kuda lumêpas wus rawuh/ Sang dyah Kalpikawatya/ esmu wirang ing pangesthi/ Sarirasa akrasdenira ngandika// Sang dewi pun mencondongkan badannya seraya mengulurkan tangan. Mereka pun berciuman. Lidah bertemu lidah, mereka bercumbu lama. Kalpikawati melirik menghindar untuk menatap. Ia pun menghentak kuda seraya mencambuknya. Kuda pun berlari kencang dan tak lama mereka pun bertemu. Dewi Kalpikawati merasa malu dalam hatinya. Dewi Sarirasa berkata keras, 5. // yen tambuh sira Kalpika/ ya iki Pangeran mami/ jumênêng dipa[ti]ning rat(-1)/ ing Kakbahbudiman nagri/ Prabu Anyakrawati/ murweng rat sudibyeng punjul/ kasub kaonangonang/ ing praja datanpa tandhing/ bagusira miwah yen marneng asmara// “Bila kau ingin tahu Kalpikawati, inilah pangeranku! Ia bertahta sebagai raja besar di negara Kakbahbudiman. Ia seorang raja agung yang tersohor di seluruh dunia tanpa tanding, baik ketampanannya maupun keterampilannya dalam berolah asmara. 6. // ya Prabu Gondakusuma/ kêng antuk bantang ginaib/ atas sing Kumêndur Alam/ Lidêr ing dalêm sawargi/ kaciri nukat gaib/ tondha pusakaning ratu/ sêdene ta manira/ têtimbange nyakrawati/ aneng Kakbah kusuma Sarining rasa// Ia-lah Prabu Gandakusuma yang berhasil mendapatkan bendabenda gaib atas berkah sang Komandan Alam, penguasa surgawi berciri pusaka gaib sebagai pegangan raja. Sedangkan aku adalah pendamping sang raja agung di Kakbahbudiman, Sarirasa. 7. // aja dahwen sira lanat/ wong trêsna marang ing laki/ sakgongon prêduli apa/pangucapmu mambu ati/ layak kapengin laki/ oleh wong bagus kadyengsun/kopar kinarya apa/ neng dunya ngrêgêdi bumi/ wus kêtara/ lelejêm arsa nubruka// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
260
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Jangan kau turut campur urusan kami, laknat! Perduli apa tentang tempat bila seorang perempuan cinta pada pasangannya! Mengapa ucapanmu demikian bernada sirik! Kau pasti iri ingin menikah dengan seorang pria tampan seperti yang telah kualami. Orang kafir tak berguna! Di bumi hanya mengotori saja! Terlihat dari sorot matamu, kau bernafsu untuk menubruk! 8. // layak neng dhangkamu kana/ sira ora payu laki/ mulane kaya nubruka/ kêpengin kudu anyandhing/ atinira tan isin/ cumalathak kudu ngêrbut/ ngêrbut ra ngajak sobat/ mêrsobat lawan wong sigit/ nora aweh sun aweh ngêpruk das [n]dika// Pantas saja, di negaramu kau pasti tak laku! Oleh karena itu kau tak sabar menubruk ingin lekas-lekas bersanding! Hatimu tak mengenal malu! Selalu iri dan ingin merebut milik orang lain! Tak peduli dengan sahabat maupun sanak saudara! Semata karena kau ingin menjalin hubungan dengan pria tampan! Tak kau beri, kuberi pukulan tepat di kepalamu!! 9. // sae-saene agêsang/ luwung malbua ing tangsi/ ora tanggung dadi ala/ yen tuwuk ingkang rijiki/ bo(150r)sên bondha salaji/ lumêbua rumah baru/ mêsthi ana sadaya/ tur pêpak sasiringani(?)/ nora suwe rinêbut Cina sêdasa// Sudah paling bagus untukmu jika hidup. Lebih baik kau masuk ke dalam tangsi, tidak tanggung-tanggung jika ingin menjadi jelek! Bila sudah puas mendapatkan rezeki dan bosan dengan harta yang kau dapat di sana, masuklah ke rumah yang baru, pasti semua ada untukmu dan lengkap. Tak lama kau akan dikerubuti sepuluh Cina”. 10. // bêrmantya dyah Sarirasa/ sigra nglêpasi jêmparing/ tumameng jajanira dyah/ Sarirasa datan esik/ lidok si lanat kapir/ gêbanjur panasing kalbu/ kênesi êntekêna/ sagêndhingmu sun tadhahi/ Kalpika kras ngudankên sênjata dibya// Dewi Sarirasa sangat marah. Ia pun dilepasi panah. Panah terkena dadanya, namun Dewi Sarirasa bergeming. “Ternyata hanya sampai di situ kemampuanmu, laknat kafir!”. Hatinya semakin panas, ia kembali berteriak, “Hei, perempuan gatal, ayo, kerahkan seluruh www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
261
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts daya dan kekuatanmu, akan kuhadapi!!”. Dewi Kalpikawati kian bertubi-tubi menghujani lawannya dengan pusakanya yang sakti. 11. // kusuma Sarining rasa/ têguh saku(?) datan osik/ Kalpika enggal umiyat/ sudibyane tanpa kardi/ rikat pêdhang tinarik/ jumangkah pêdhang tumêmpuh/ Sarirasa tan obah/ pinêdhangan wanti-wanti/ Kalpika kras nêbda lah mendes malêsa// Dewi Sarirasa tetap teguh tak bergerak. Dewi Kalpikawati yang melihat kesaktiannya tak berefek pada musuhnya, segera menarik pedangnya, sambil mendekat ia menyerang dengan pedangnya. Berkali-kali ia menyerang Sarirasa dengan pedang, namun Sarirasa tetap bergeming. Kalpikawati berkata keras, “Ayo, perempuan nakal, balaslah serang aku!!”. 12. // sumaur Sang Prabu Rara/ tekêna gêndhingmu dhingin/ apa kang ana ing sira/ kênes tamakna ing kami/ sarya nyabêt camêthi/ dhasing kuda kaget mamprung/ sing wuri tinututan/ jêmparing githoke kêni/ dyah Kalpika malêsat tibeng buntala// Sang Prabu Dewi menjawab, “Sudahlah! Kerahkan segala dayamu dulu! Kerahkan semua yang ada padamu, perempuan sundal! Serang aku!”. Kalpikawati segera meyabetkan cemetinya ke kepala kudanya. Kuda yang terkejut segera melesat. Dari belakang, Sarirasa mengikuti. Ia lepaskan panahnya tepat mengenai tengkuk Kalpikawati. Kalpikawati terjungkal jatuh ke tanah. 13. // pan amung lênggah kewala/ nging kantêp osiking galih/ kondhore dados sira(-1)/ têmbe nora anganaki/ sebêtbyar rêtna Dewi/ awungu cêk nyandhak lawung/ mangsah dharat tinêrjang/ winaos kudanya kêni/ kuda giwar pinêpêg dadya angêntrak// Kalpikawati terduduk. Dalam hati masih tersisa sedikit keberanian. Ia pun bangkit dan meraih tombak, kuda yang menerjang dihentikannya dengan tombak dan segera ia naik ke keduanya dan menghentak. 14. // mungsuh rowang surak gumrah/ têtêge awanti-wanti/ samana Kangjêng Sudibya/ kang garwa dipun pêpêki/ ngêntrak ponang turanggi/ anglir Kangjêng Nabi Yusup/ kala miyos www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
262
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kalagan/ saha marna mamanoning jagad//
gunging
dasih/
gêbyar-gêbyar
tuhu
Baik musuh maupun rekan semua bersorak-sorai. Ketika itu, sang raja mendekati istrinya. Ia menghela kudanya. Bila dipandang ia bagai Nabi Yusuf yang tengah masuk ke arena perang. Seluruh pasukan memandang penuh kekaguman, berkilau-kilau bagai matahari. 15. // sing amulat tênglêng brongta/ duk panggih lan kusuma di/ patut pasanging grahita/ rarase pudya ngêrsêpi/ matur kusumeng puri/ dhuh Pangeran sampunsampun/ nyêpaki wong lagya aprang(+1)/ manawi kasambêr ngangin/ men sudaa bobote saking sasana// Mereka yang melihat tertegun dalam rasa cinta. Saat ia bertemu dengan sang dewi, sungguh sangatlah patut dipandang mata, sedap menyenangkan. Sang dewi berkata, “Aduh, Pangeran. Janganlah kau mendekati orang yang tengah berperang. Jika kau tersambar karena musuh menghendaki kita kekurangan, 16. // sintên ta ingkang kelangan/ gih mung cethine puniki/ yêgtose yen rinêbuta/ wong Dustam sundêl kêmini/ watose ati mami/ Pangran yen lajêng tinubruk/ sêmune wus kêtara/ solahe mamanas ati/ Sri Narendra mangras binarunging sabda// siapakah yang akan merasa kehilangan, jelas hamba yang akan kehilangan. Apalagi jika Paduka sampai direbut oleh perempuan sundal dari Dustam itu, hamba sangat khawatir. Bisa saja tiba-tiba Paduka akan diterjang, karena gelagatnya telah terlihat. Tingkahnya demikian memanaskan hati”. Sang raja mencium istrinya seraya bersabda, 17. // adhuh gustiku Bêndara/ kêng ora-ora ginalih/ mendah kaya makotêna/ sun engêt ing nguni-uni/ tan liwat wong akuning/ kang sun pudya-pudyarjeng kung/ kang arih dasih papa/ tinandhing (151v)nega mondra dite amanah mêngkana(i) (+7)//59 (-1) “Duhai Tuanku, jangan berpikir yang bukan-bukan. Tidak mungkin kejadiannya akan seperti itu. Aku ingat betul segala kejadian yang telah terjadi dahulu. Tak ada yang terlewatkan, sayangku yang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
263
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kupuja-puja penuh cinta. Kau adalah penawar hamba yang dirundung sengsara. Jangan kau berpikir demikian”. 18. // Kalpikawati duk myarsa/ pangungrume Sri Bupati/ kumênyut kadya sinêndhal/wimbuh bêrmantyaning galih/ sakala nyipta bahning/ sakêdhap gêni tumêmpuh/ wong Eslam bubarbubar/ kasulak ulading agni/ bahning mubal tumampêgnukmeng wireng prang// Saat Kalpikawati mendengar rayuan sang raja, hatinya bergetar bagai dipukul. Kemarahannya kian bertambah. Dengan kesatian yang dimilikinya, ia pun mendatangkan api. Hanya sekejap saja, api pun berkobar menyerang pasukan Islam. Bala tentara Islam kocar-kacir karena terkejar kobaran api. Api berkobar hebat menyerang seluruh perwira yang ada di medan pertempuran. 19. // kusuma Sarining rasa/ kêlawan Sri Narapati/ dangu neng jroning pawaka/ sêgti sakudanya kadi/ gêsêng pendah ningali/ wong kapir surak gumuruh/ yata kusumaning rat/ nyipta pêrbawanya mijil/ udan adrês lesus mangêsus ruhara// Dewi Sarirasa dan Sang Prabu terkurung dalam kobaran api untuk waktu yang lama. Pasukan kafir bersorak riuh karena mengira kedua musuh dan kuda mereka telah hangus terbakar. Sang dewi segera mengerahkan kesaktiannya dengan mendatangkan hujan deras disertai angin kencang. 20. // nêmpuh mring pawaka singsal/ binucal katut ing angin/ blas sirna katon manglela/ kusuma lawan Nêrpati/ gilar-gilar kaeksi/ kadya mas wimbuh sinêpuh/ sonar jwalanya limpat/ surêm Sang Yang Adipati/ cahya mulya nuring rat sestu nugraha// Hujan deras menyaput api. Angin kencang kian membawa jauh api hingga sirna tak terlihat. Akhirnya, yang tampak jelas hanyalah sang dewi dan sang raja. Mereka terlihat bersinar, bagai emas yang kian cemerlang sehabis disepuh, cahaya mereka kian terpancar. Matahari pun tampak suram, tertutup cahaya kemuliaan alam yang sejati.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
264
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 21. // sêksana kusumaning rat/ bêrmantyanira tan sipi/ ngagilagila Kalpika/ pêksangluwihi sabumi/ pêdhangira tinarik/ gya ngêtap kudanya mamprung/ sinabêt dyah Kalpika/ wok jongga murda gumlinting/ kapisanan sirah cinuwat atêbah// Sang dewi sangat marah. Ia geram dengan Kalpikawati yang menyerang membabibuta seolah ingin melebihi semua orang di dunia. Sang dewi pun menarik pedangnya dan menghela kudanya melesat. Dewi Kalpikawati disabetnya hingga lehernya putus dan kepalanya jatuh menggelinding. Segera kepala Kalpikawati diraih dan dilemparkan 22. // tibeng ngarseng Nateng Bustam/ Sri Kusmar gêglêg ing galih/ wadya gung miris sadaya/ ilang ta banthenging jurit/ sebêtbyar Sri Bopati/ cak amusthi agêmira pupuh(+2)/ gada wrat sewu kati mas(+1)/ wus kawrat praboning jurit/ neng dipongga jênggarang kadya gupala// hingga jatuh di hadapan Raja Bustam. Sri Kusmar tertegun. Seluruh pasukan merasa miris dengan robohnya sang perwira perang. Setelah mendapatkan kembali kesadarannya, sang raja pun segera mengenakan busana perangnya dan memanggul senjatanya berupa gada seberat 1000 kati yang terbuat dari emas. Setelah segala kelengkapan perang kebesaran siap, ia pun menaiki gajah. Ia terlihat garang bagai gupala. 23. // manrêgakên palwaga kras/ Prabu Gondakusuma di/ pamit garwa arsa mangsah/ ing rana rinajeng kapti/ kuda mêndhap pan ririh/ rêspati sakêthi mungsuh/ cêkak wus yun-ayunan/ eram Sri Dustam Nêrpati/ wruhing warna ketang sênênging wardaya// Ia pun segera mengarahkan tunggangannya kencang-kencang. Prabu Gandakusuma berpamitan pada istrinya untuk maju ke medan pertempuran. Kuda sang raja berderap pelan. Pasukan musuh melihat penuh kagum. Pendeknya, mereka telah saling berhadap-hadapan. Sang Raja Dustam terperanjat melihat wujud musuhnya. Ia pun mendadak merasa gembira. 24. // Sri Kusmar alon wuwusnya/ heh sira Sri Narapati/ tuhu kêkêmbanging jagad/rêspati warnamu sigit/ maksih nom tur www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
265
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts apêkik/ susela trus cahya mancur/ aja mungsuh lan ingwang/ owêl yen nêmahi pati/ yogya kramat benjang sun karya lanangan// Sri Kusmar berkata pelan, “Hai kau Raja yang menjadi bunga bagi negaramu, wajahmu demikian tampan dan sedap dipandang. Kau muda dan rupawan, halus dan bercahaya. Jangan kau melawanku. Sesungguhnya aku merasa berat jika kau sampai tewas. Lebih baik kau tunduk, kelak kujadikan kau pria andalan. 25. // ing Bustam sabarang ana/ nyonyah-nyonyah ing[kang] edi(1)/ otoport myang bendi siyan/ cundhuk goyang sun wenehi/ kêmbangan warni-warni/ apa ingkangsira pundhut/ najan gundhik manira/ sumongga kang asta kalih/ mung karyakna putra bagus kaya sira// Di Bustam, apapun tersedia. Perempuan-perempuan cantik, mobil, hingga bendi, semua ada. Hiasan rambut atau bunga-bunga, akan kuberikan. Sebut saja, apa yang kau minta. Gundikku sekalipun, akan kuberikan semuanya hanya untuk seorang anak laki-laki yang tampan seperti dirimu. 26. // sun watara nora cuwa/ sira sobat lawan mami/ tur padha ratu utama/ Jêng Sri Gondakusuma di/ ngandika esmu runtik/ nora sotah kamrat ingsun/ dhapurmu kaya luwak/ caluthak ngêrgêti bumi/ kapir kawak kumawaki siblis lanat// Kukira tak ada buruknya jika kau berdamai denganku. Lagi pula, kita sama-sama raja besar”. Sri Gandakusuma menyahut dengan marah, “Cih! Tak sudi aku! Wujudmu seperti luak! Kau rakus dan hanya membuat kotor di bumi! Kafir sejati, jangan sombong kau iblis laknat!! 27. // (152r)brahala pinudya-pudya/ sinêmbah sinami-sami/ wujude sang wasesa(-1)/ iku wong .........kên Nabi/ ukume den pateni/ unine saraking Rasul/ tan kaya sira Nata/ lumuh utamaning urip/ aneng dunya ngudi muktining sarira// Berhala kau puja-puja, kau sembah-sembah! Padahal wujudnya sama saja, batu! Itu berarti kau mengingkari aturan Nabi, dan hanya hukuman mati yang pantas untukmu menurut aturan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
266
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts agama! Kau tidak peduli pada keutamaan hidup. Kerjamu di dunia hanya mengusahakan kesenanganmu semata! 28. // pira lawase neng dunya/ maksih lawas jaman pati/ langgêng nora kêna owah/ mung nikmating Ywang pinanggih/ wêkasan sira aji/ ngajak manjing naraka gung/ tan luwih sêdyaningwang/ ngukuhi saraking Nabi/ gêlêm sobat yen wus mocok murdanira// Berapa lama sesungguhnya kita di dunia, masih lebih lama di akhirat yang abadi tak berubah. Nikmat dari Tuhan-lah yang kita harapkan. Sedang kau, kau malah mengajak ke neraka! Keinginanku hanya satu, tak lebih aku berpegang teguh pada aturan Nabi! Aku mau berdamai hanya jika kepalamu telah kupenggal!”. 29. // cinandhak ingkang mustaka/ tinabok Bustam gumlinting/ makutha singsal rumeyab/ dyan wungu gembel kang weni/ sagribêlaki malih/ tan pêgat den amengungrum/ dhuh-dhuh adhuh Bandara/ sapira denira manggil/ ulun trima kinaryaa palawija// Kepala Sri Bustam segera diraih dan dihantam keras. Ia pun terpental jatuh. Mahkotanya terlepas. Ia bangun dengan rambut yang kusut bagai gembel. Kembali ia menerima serangan. Tak putus-putus ia merajuk, “Aduh Tuanku, seberapapun Paduka menghendaki, hamba rela mempersembahkan palawija. 30. // benjang yen prapteng nagara/ ing Bustam ingsun kauli/ bok Ratu sira kang gawa/ gagonjakan rina wêngi/ dadya benjang mêdali/ putra lanang tur abagus/ sigit kang kaya sira/ Jêng Sultan wimbuh duka glis/ cinamêthi Sri Kusmar krungkêb ing kisma// Kelak, jika Paduka tiba di negara Bustam, akan kubuat upacara syukuran. Bawalah permaisurimu, pergaulilah ia siang malam agar nantinya ia melahirkan seorang anak laki-laki yang tampan seperti dirimu”. Kanjeng Sultan kian geram. Sri Kusmar disabetnya dengan cemeti hingga tersungkur di tanah.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
267
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 31. // gêrana gêjik ing sela/ gubras rah dipun usapi/ sarikutan sarywa mara/ sinabêt camêthi malih/ kasingsal tibeng têbih/ Sang Nata kacêmplung sumur/ tansah dadya tulungan/ sêgsana siyageng jurit/ majêng ngrana Sri Bustam kawrat dipongga// Hidungnya terantuk keras di batu hingga darah pun memancar keluar. Sang raja mengusapnya seraya berusaha mendekat. Sekali lagi Prabu Gandakusuma menyabetnya dengan cemeti hingga ia terpelanting jauh dan tercemplung ke dalam sumur. Para prajurit (kafir) siaga memberi pertolongan. Sri Bustam kembali memasuki arena laga menunggang gajahnya. 32. // nora ta lah Tambangraga/ tan kêna ginawe bêcik/ tadhahana gadaningwang/ Sri Dibya ngandika aris/ tibakna ta kapir(-1)/ Dustam kang gada tumêmpuh/ tibeng paris kumantar/ jumêbret lir glap sakêthi/ kuwat ingkang tumadhah rinêkseng Sukma// “Tambangraga! Ternyata kau memang tak mempan diperlakukan dengan baik! Baiklah, terimalah gadaku ini!!”. Prabu Gandakusuma menjawab, “Segera hantam aku, hai kafir!”. Raja Dustam menghantamkan gadanya. Gada ditangkis dengan pisau hingga menimbulkan suara nyaring bagai seribu kilat menyambar. Atas pertolongan Tuhan, pisau Gandakusuma mampu menahan serangan gada musuh. 33. // murup parisaning waja/ gung wadya kagyat miyarsi/ langkung saking kating aprang/ gumya latah Bustam Aji/ ngong sêngguh wor lan siti/ mêksih badhêngêl si bagus/ tuhu sira prawira/ arang kang kuwat nadhahi/ para ratu keh ajurkapikut gada// Pisau baja menyala memercik hingga membuat terkejut para prajurit yang melihat. Mereka berperang demikian sengit. Raja Bustam tertawa terbahak-bahak, “Kuhantam hingga jatuh ke tanah, masih juga ia bangkit! Jarang ada yang kuat menerima hantaman gadaku. Raja-raja sekalipun hancur terkena gadaku ini”. 34. // ngandika Kangjêng Sudibya/ tekêna gêndhingmu kapir/ yen ingsun magsih rinêgsa/ dening Ywang kang murbeng bumi/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
268
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts dêrma ingsun kinardi/ rana mupangating Rasul/ apa kêng ana sira/ Bustam tamakna ing kami/ padha ijen aja sira noleh wuntat//o// Sang Maharaja berkata, “Ayo, kerahkan segala dayamu, kafir! Selama Tuhan Sang Penguasa Alam masih berjaga atas diriku, aku berperang demi membela ajaran Rasul, untuk itu apapun yang kau punya, hantamkan pada diriku! Ayo bertanding satu lawan satu. Jangan kau (meminta bantuan) menoleh ke belakang!”. PUPUH XXIX === PANGKUR === 1. //o// Bêrmantya Sang Raja Kusmar/ ngêntrog wêntis kang waja gathik(-2)/ mangikal gada sumiyut/ panjrah wrêksa kabêrbah/ sol kabuncang kêsrempet gada tumêmpuh/ tibane pindha prahara/ mandhêlong kang ponang bumi// Raja Kusmar kian geram. Dipukulnya pahanya. Alisnya bersatu. Ia pun memutar-mutar gadanya. Pohon terbelah dan roboh terkena gada sang raja. Robohnya pohon menimbulkan prahara di bumi. 2. // pinutêr gadanira kya(153v)t/ aneng tawang gumrah suraking janmi/ rame tatabuhan umyung/ tinangkis gada kasingsal(+1)/ ing camêthi kapêksa rosa manubruk/ indha Kangjêng Sudibya kras/ tinampel camêthi glinting// Sang raja kian kuat memutar gadanya. Para pasukan bersorak gemuruh. Segala tetabuhan dibunyikan. Prabu Gandakusuma mencoba menangkis gada dengan cemetinya seraya menghindar dari serangan gada. Terkena sabetan cemeti, gada pun terlempar. 3. // kurdha mangkrak mangsah dharat/ Rajeng Bustam sinipat ing jêmparing/ kataman waja Sang Prabu/ mêlsat katuting srawa/ langkung têbah dhawah têngahing wana gung/ ngabruki swara kumrapyak/ braja putung tingcarêngkling// Raja Bustam bertambah murka. Ia pun dihantam dengan panah. Terkena hantaman panah baja, sang raja pun terpental jauh hingga jatuh di tengah hutan belantara dan menimbulkan suara berisik. Senjatanya patah. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
269
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 4. // ajur janma kang katiban/ Raja Kusmar dangu sangêt tan eling/ gêpah rinompa ing wadu/ dangu-dangu waluya/ mangsah malih dharat sarta sikêp ganjur/ duk pangguh lan Sri Sudibya/ sigra nêmpuh anglarihi// Orang-orang yang tertimpa, pasti hancur. Lama Raja Kusmar tak sadarkan diri. Para prajurit segera mengusung tubuhnya. Lamalama, sang raja pun tersadar. Ia pun kembali ke arena perang dengan bersenjatakan tombak. Segera setelah berhadapan dengan lawannya, sang raja mendaratkan serangan bertubi-tubi. 5. // tinangkis camêthi patah/ Raja Kusmar esmu miris ing galih/ sêgsana anarik dhuwung/ anggocot tan tumama/ saking dharat têkeng turongga Sang Prabu/ datan pasah kang curiga/ Sri Dibya sigra nyamêthi// Kembali Prabu Gandakusuma menangkis dengan cemetinya. Patahlah tombak Raja Kusmar. Raja Kusmar merasa miris dalam hati. Ia pun menghunus kerisnya dan menusuk musuhnya berkalikali. Namun, baik Sang Prabu Gandakusuma maupun kudanya sama sekali tak mempan pada serangan kerisnya. Segera Prabu Gandakusuma menyabetkan cemetinya. 6. // astane Kusmar manancrah/ Nateng kapir saya wringut(ngringut?) mangincih/ pêksa angrukêt ing pupuh/ myang asta kering mlawan/ Sri Sudibya amapankên turangganipun(+1)/ gya sinabêt Nateng Bustam/ kêpala pêcah ngêmasi// Cemeti mengenai tangan Raja Kusmar hingga terluka parah. Raja kafir itu malah kian membabibuta menyerang dengan tangan kirinya. Segera Prabu Gandakusuma mengarahkan kudanya, dan pada saat yang tepat seketika Raja Bustam dipecut hingga kepalanya pecah dan tewas. 7. // surak gumuruh wong Eslam/ bala kapir para raja dipati/ duk wrin lena Dustam Prabu/ sêdya lumabuh ing prang/ barêng mangsah Sri Narendra dipun êbut/ tuwin Sang dyah Sarirasa/ tan kewran nadhahi jurit// Bala tentara Islam kini bersorak riuh rendah. Bala tentara kafir dan para raja taklukan yang menyaksikan bahwa Raja Dustam telah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
270
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts tewas, berniat berbelapati dengan maju bersama-sama mengeroyok Prabu Gandakusuma dan Dewi Sarirasa. Namun, keduanya sama sekali tak bingung menghadapi serangan bersama itu. 8. // Kanekaputra brêmantya/ nyêrêgakên wadya mêngsah wong kapir/ kalangkung ramening pupuh/ mriyêm tigar kaliwat/ caruk watang gada bindi ting karêpruk/ sawêneh têndhang-tinêndhang/ cêngkah glut banting-binanting// Kanekaputra naik pitam. Ia pun menggiring pasukan melawan pasukan kafir. Perang kembali berlangsung dengan amat sengit. Meriam berdentum hebat. Tombak, gada, dan pentungan saling beradu. Beberapa ada yang saling tendang. Ada pula yang bergulat dan saling banting. 9. // sawêneh ana tabokan/ tutunggangan jangkêp wong tundhung katri/ wong Eslam siji agêndhung/ gêlut lawan wong kopar/ mênang Eslam wong kapir pan cangkêmipun/ cinangar inguyuhan(-1)/ glagêpan dadya ngêmasi// Beberapa ada yang adu jotos. Tunggangan pun juga turut berperang. Ada seorang anggota laskar Islam yang sangat angkuh bergulat dengan orang kafir. Ia berhasil menang. Orang kafir yang menjadi lawannya itupun dibuka paksa mulutnya lebar-lebar, dan dikencingi. Orang kafir itu tersedak dan mati. 10. // kang swara kadi ampuhan/ long-linongan mungsuh rowang keh mati/ wong kapir ngamuknya liwung/ sêdya labuh gustinya/ bala Eslam panggah nadhahi tan mingkuh/ Sang Prabu Gondakusuma/ tan kewran rinêbut jurit// Suara peperangan bagai gemuruh angin. Silih-berganti, baik lawan maupun kawan tumbang dalam peperangan. Pasukan kafir mengamuk habis-habisan membela raja mereka. Pasukan Islam menghadapi tanpa gentar. Sang Prabu Gandakusuma tak merasa bingung sedikitpun ditengah kepungan musuh. 11. // mung cumêthi agêmira/ tansah aneng kuda pun Jayenggati/ tuhu galak naut mungsuh/ nujah nepak amengkal/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
271
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts mêngsah sosrah cinamêthi ajur mumur/ singa kang sinêrang gêmpang/ myang Sang dyah Sari Pramesthi// Dengan hanya bersenjatakan cemeti sambil tetap berada di atas Jayenggati, kuda tunggangannya, Prabu Gandakusuma membalas serangan lawan. Kudanya pun turut menggigit, menyepak dengan kaki depan dan belakang. Sementara itu, cemeti yang dihantamkan sang raja mampu membuat pasukan kafir yang terkena hancur lebur. Siapapun yang maju dan terkena serangan cemeti pastilah mengalami kerusakan. Bersama dengan Sang Ratu Dewi, 12. // (154r)kapir tinrajang gêlasah/ prapteng kuda sikêpnya komatitih/ sing apidha crah lampus/ dadya Dyan Patih Mustal/ ngamuk dharat sikêp bindi ngiwatngiwut/ sing arinêmpak keh rusak/ kapir wus bubrah kang baris// menyerang balik pasukan kafir hingga tercerai-berai. Siapapun yang mendekat ke kudanya, pasti hancur dan tewas. Raden Patih Mustal mengamuk dengan memutar-mutarkan gadanya. Mereka yang terhantam gada banyak yang tewas.Barisan kafir berhasil dihancurkan. 13. // giris sasisane pêjah/ dhadhal larut mirut malah marati/ tinututan keh kang lampus/ wêneh kacandhak gêsang/ mati têluk ambuwang gagamanipun/ kalih ewu winêntara/ kang nungkul sinungan urip// Sebagian melarikan diri karena takut, dan sisanya tewas. Hancur lebur, kocar-kacir. Mereka yang melarikan diri diikuti dan dihabisi. Yang tertangkap hidup, menyatakan takluk dan membuang senjatanya. Mereka yang takluk dan dibiarkan hidup berjumlah kira-kira dua ribu orang. 14. // kang kathah samya bubar(-1)/ sowang-sowang keh pêjah aneng margi/ yata Sri Bakdiman Prabu/ sampun panggih lawan garwa(+1)/ Patih Mustal prapta ngirit kapir têluk/ wus samya têdhak sing kuda/ Sang Nata tuwin kang rayi// Mereka yang berusaha melarikan diri banyak yang tewas di tengah jalan. Kemudian diceritakan Sri Prabu Kakbahbudiman telah kembali bertemu dengan istrinya. Patih Mustal datang menghadap www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
272
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts seraya membawa serta para pasukan taklukan. Sang raja dan istrinya telah sama-sama turun dari kudanya. 15. // siniwakeng wadya aglar/ neng pakuwon nimbali gunging kapir/ ngandika Kangjêng Sang Prabu/ lah nimas paran karsa/ wong ing Dustam paran ta prayoganipun/ matur Sang dyah Sarirasa/ yen marêngi karsa Aji// Di pesanggrahan pun diadakan penghadapan. Seluruh pasukan berkumpul, demikian pula para bala kafir taklukan. Sang Prabu bersabda, “Dinda, selanjutnya bagaimana sebaiknya dengan orangorang Dustam ini?”. Dewi Sarirasa menjawab, “Bila Paduka berkenan, 16. // prayogi den Eslam[ê]na(-1)/ gunging kapir nanging pun Kusmar Aji/ yogi malih gêsangipun/ yen purun manjing Eslam/ adêgêna malih neng Dustam praja gung/ ngidhêpa dhatêng Paduka/ sabab yen botên dadya Ji// sebaiknya mereka semua diislamkan. Raja Kusmar lebih baik kembali dihidupkan dengan syarat ia bersedia masuk Islam. Ia boleh kembali menjadi raja di Dustam, hanya jika ia bersedia tunduk pada Paduka. Sebab, jika ia tidak menjadi raja, 17. // dangu têntrêming nagara/ yen tan purun Eslam pinatenan malih(+1)/ Narendra langkung jumurung/ tandya layoning Nata/ kinen mundhut layon tan dangu prapta wus/ sigra Sang dyah Sarirasa/ amusthi kang tirta manik// akan memperlambat ketentraman negara. Namun, bila ia menolak masuk Islam, habisi saja dia lagi”. Sang raja setuju. Segera ia memerintahkan untuk mengambil jenazah Raja Dustam. Setelah jenazah dibawa ke hadapan raja, Dewi Sarirasa segera mengeluarkan pusaka air sucinya. 18. // Patih Mustal wus prayitna/ bokmanawa laju ngamuk Sang Aji/ sang rêtna netesi gupuh/ êmbunira Sri Kusmar/ tan antara kanin waluya sadarum/ tangan kanan kang malêsat/ wus wangsul tume[m]plok malih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
273
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Patih Mustal menyiagakan diri khawatir bila setelah hidup kembali sang raja akan melakukan serangan. Dewi Sarirasa segera meneteskan air suci ke ubun-ubunsang raja. Tak lama kemudian, seluruh luka pulih. Tangan kanan yang patah, kembali tersambung sempurna. 19. // gya gêsang tangi akagyat/ arsa ngadêg gêpah Rahadyan Patih/ kang githokcinandhak gupuh/ winêtêlakên kisma/ tan gulawat Sri Kusmar sakrodhanipun/ Dyan Patih sarwi ngandika/ lah budiya lanat kapir// Hiduplah kembali sang raja dengan perasaan sangat terkejut. Ia hendak berdiri. Raden Patih siaga dan segera meraih tengkuknya, disungkurkan kembali ke tanah. Sri Kusmar berusaha membebaskan diri sekuat tenaga. Sang Patih berkata, “Berusahalah kau laknat kafir! 20. // sira wong nora rumangsa/ sira mau pan wus jur wor lan siti/ uripmu têka dyah Ratu/ yen sira dhêmên gêsang/ lah Eslama nêmbaha mring Yang Agung(-1)/ ikuingkang karya jagad/ mituhua mring Jêng Nabi// Dasar manusia tak tahu budi! Ketahuilah, kau tadi sudah mati. Badanmu hancur bercampur dengan tanah. Kau bisa hidup kembali adalah karena Sang Ratu Dewi. Bila kau ingin terus hidup, kau harus masuk Islam! Sembahlah Tuhan Yang Maha Agung! Ia-lah yang telah menciptakan alam raya ini! Patuhlah kau pada Kanjeng Nabi 21. // Mukhamat dutaning Sukma/ lan ngidhêpa marang Gusti Sang Aji/ Sri Kusmar sarêng angrungu/ ing sabdane Dyan Patya/ (155v)anglês ing tyas ngarih-arih aturipun/ patikbra minta aksama/ sandika kinen agami// Muhammad utusan-Nya! Dan, tunduklah kau pada Tuanku Sri Paduka Raja!”. Sri Kusmar yang mendengar sabda Raden Adipati, segera luluh rasanya. Mengiba-iba ia berkata, “Hamba mohon ampun. Hamba bersedia masuk Islam 22. // tulusa gêsang kewala/ lan klilana têngga Dustam nagari/ yata inguculan sampun/ dennya nyêpêng Dyan Patya/ silanya nor www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
274
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts neng ngarsa Nata mabukuh/ sêgsana gya manjing Eslam/ Sri Sudibya angestreni// asalkan hamba dibiarkan hidup dan diizinkan menunggui negara Dustam”. Segera ia dibebaskan dari belenggu tangan sang patih. Ia pun duduk bersila seraya menunduk di hadapan sang raja. Ia pun segera diislamkan dengan disaksikan oleh sang raja. 23. // manis sabdane Narendra/ heh ta Kusmar têtêpa sira agami(+1)/ lan sira tulusamêngku/ Kêraton nagri Dustam/ amêrdiya sanrengate Kangjêng Rasul/ ingsawadyabalanira/ miwah ingkang pra narpati// Prabu Gandakusuma bersabda halus, “Wahai kau Kusmar, kekallah kau dalam Islam. Kuizinkan kau kembali merajai istana negara Dustam. Jalankanlah seluruh aturan Kanjeng Rasul bersama dengan punggawa dan prajuritmu besertaraja-raja mitramu. 24. // yen ana boga ing sarak/ patrapana sayêgti ukum pati/ dene pasebannya mringsun/ sabên warsa ywa ora/ Prabu Kusmar ngandika nêmbah umatur/ yatagunging bala kopar/ wus samya manjing agami// Bila ada salah satu dari kawulamu yang mengingkari aturan agama, hukumlah ia dengan hukuman mati. Jangan kau lupa pada kewajiban untuk menghadap padaku di tiap-tiap tahun”. Prabu Kusmar menyanggupi perintah seraya bersembah. Seluruh bala kafir telah diislamkan pula. 25. // gya tinundhng wadyeng Dustam/ sawadyanya budhal sing Kakbah nagari(+1)/ yata Sang Sri Dibya Prabu/ budhal saking payudan/ sakuswala mring na[ga]ranira mundur(-1)/ wus rawuh ing dhatulaya/ wadya gung makuwon sami// Setelah itu mereka pun diperintahkan untuk kembali ke negaranya di Dustam. Sementara itu, Prabu Gandakusuma beserta seluruh bala tentaranya pun mundur dari gelanggang tempur kembali ke ibukota negara. Sesampainya di istana, seluruh pasukan pun beristirahat sejenak.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
275
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 26. // miwah gunging para raja/ laju samya tugur neng Kakbah nagri/ Sang Nata sigra ngadhatun/ lan Sang dyah Sarirasa/ Sang dyah Sariraga mêthuk garwa Prabu/ gêpah anungkêmi pada/ ketang wlas marmeng ajurit// Bersama dengan para raja mitra, mereka berjaga semalaman di negara Kakbahbudiman. Sang raja segera kembali ke kediamannya di istana bersama Dewi Sarirasa. Dewi Sariraga segera menyambut Sang Prabu seraya menyembah di kaki sang raja. Karena telah lama ditinggal berperang 27. // Sang dyah inglus lungayanira(+1)/ sawusira nukmeng pada Narpati/ sigra ngrangkul mring sang ayu/ kusuma Sarirasa/ pyuhing driya ketang trêsnanireng Prabu/ dangu dennya rarangkulan/ wusira lênggahan sami// sang raja mengusap rambut istrinya. Setelah selesai menghaturkan sembah di kaki sang raja, Dewi Sariraga pun segera merangkul ayundanya, Dewi Sarirasa. Karena besarnya rasa kasih dan rindunya, mereka berangkulan cukup lama. Setelah itu, mereka pun duduk. 28. // gya majêng kang cacaosan/ boga-boga kang sarya endah luwih/ mangun pirênan anutug/ lawan kang para garwa/ nahan ingkang latri enjingnya winuwus/ Sang Nata miyos sineba/ pêpak kang wadya sumiwi// Seluruh hidangan pun disajikan dengan citarasa dan tampilan yang apik. Mereka menuntaskan segala rasa hingga larut. Pagi harinya, sang raja keluar beraudiensi. Seluruh pasukan lengkap menghadap. 29. // Patih Mustal munggeng ngarsa/ para raja aglar munggeng ing kursi/ Sang Sadalya Maha Prabu/ myang Raja Dasaboja/ ingkang kathah rêraja datan kaetung/ mênggêp munggeng Prabu Dibya/ neng dhampar kêncana manis//o// Patih Mustal duduk di depan. Sedangkan para raja mitra duduk di atas kursi. Mahaprabu Sadalya, Raja Dasaboja, dan masih banyak lagi, nyaris tak terhitung. Mereka semua menghadap pada Sang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
276
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Prabu yang kencananya.
tampak
manis
terlihat
duduk
di
singgasana
PUPUH XXX === DHANDHANGGULA === 1. //o// Angandika Kangjêng (156r)Sri Bopati/ kakang Mustal sira ingsun undang/ rehningsun jumênêng katong(e)/ aneng Kakbah praja gung/ mardi srengat agama suci/ myang sakehe nagara/ kang wus nut maring sun/ iku padha kêncêngana/ ing ngibadah den ta njrih aja gumingsir/ lan maneh prentahingwang// Sri Paduka kemudian bertitah, “Kanda Mustal, kau kuperintahkan, selama aku bertahta sebagai raja di negara Kakbahbudiman yang agung, jalankanlah syariatdari agama suci dengan baik. Seluruh negara yang telah takluk padaku, tertibkanlah dalam ibadah jangan sampai lalai. Berikutnya, kau kuperintahkan 2. // iya bapa Prabu Kondhabumi/ lan Sri Dustam sun karya wadana/ ing sagunging para katong(e)/ lan Sadalya Sang Prabu/ ingsun karya anggêbayani/ Dyan Patih awotsêkar/ sandika umatur/ datan antara wus wrata/ karseng Narpa gya kundur Sri Narapati/ malêbeng dhatulaya// agar Bapa Prabu Kandhabumi dan Sri Dustam dijadikan kepala dari para raja mitra, dengan Sang Prabu Sadalya sebagai tenaga pelaksananya”. Raden Patih bersembah. Tidak lama kemudian, perintah raja tersebut telah diumumkan secara merata. Sang raja pun kembali ke dalam kediamannya. 3. // laluwaran sagung ingkang nangkil/ para raja samya abubaran/ mring prajane dhewe-dhewe/ Sri Dustam Sang Aprabu/ lan Narendra ing Kondhabumi/ lulus angreh pra raja/ ngamanca sadarum/ pasowannya sabên warsa/ mring Bakdiman mila wiyarnya nglangkungi/ nagri Kakbah sêmana// Para penghadap pun membubarkan diri, demikian pula dengan para raja. Mereka semua kembali ke negara masing-masing. Setelah itu, seterusnya, Sri Prabu Dustam bersama dengan Raja Kandhabumi bersama-sama mengkoordinasikan seluruh raja mancanegara. Mereka menghadap tiap tahun ke Kakbahbudiman. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
277
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Hal ini tak urung membuat Kakbahbudiman semakin bertambah luas cakupan wilayahnya. 4. // eca tyase kang kawula alit/ langkung mirah boga pakulinan/ tuhu wibawa Sang Katong(e)/ kocap garwa Sang Prabu/ kehe astha klêbêt Sang Dewi/ dyah Ratu Sarirasa/ kumareng kêdhatun/ Sang dyah Ratu Sariraga/ kang minangka sosotya sêkaring puri/ nênêm sor-soranira// Rakyat kecil merasa tentram. Pangan sehari-hari didapat dengan murah. Ini membuat wibawa Sang Prabu semakin kokoh. Diceritakan, istri Sang Prabu banyaknya delapan orang, termasuk Dewi Ratu Sarirasa, intan istana, dan Dewi Ratu Sariraga sebagai permata bunga istana. Mereka membawahi enam orang istri. 5. // ingkang sêpuh sing Dalsah nagari/ arum-arum sang rêtna Pakaja/ dêdêg sasêdhêng dêdêge/ gumrining sêmonipun/ jêne raras ambêngle kengis/ jêtmika gawe brongta/ ayu dhasar bêsus/ panênggaknya rêtna Puspita(+1)/ putri Jênggi pêngadêgnya arêspati/ kuninge tan piraa// Yang tertua berasal dari negara Dalsah bernama Retna Pakaja. Ia berperawakan sedang dengan kulit bersih kuning lembut bagai bengle terkupas. Tingkahnya lembut dan sopan membuat orang jatuh hati, wajahnya cantik, dan luwes. Berikutnya adalah Retna Puspita dari Jenggi. Perawakannya ideal. Kulitnya tidak terlalu kuning. 6. // mung gandhêse angrudahkên ati/ bêsus mêsês anamur pêsaja/ ingkang pêndhadha garwane/ sing Karsinah praja gung/ dyah Suwastra ingkang wawangi/ gandhang raga kirana/ sasolahnya patut/ bambang awak gawe brongta/ pamêkasnya putri adi saking Turki/ têngran Kusumawatya// Namun tingkahnya yang luwes membuat orang mabuk kepayang. Ia pandai mematut busana, tapi gayanya sederhana. Kemudian, dari negara Karsinah, seorang putri bernama Dewi Suwastra. Suaranya nyaring, tubuhnya bersinar. Segala tingkahnya menyenangkan hati. Berkulit semu merah menarik hati. Dan
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
278
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts selanjutnya adalah seorang putri yang sangat cantik, berasal dari Turki, bernama Kusumawati. 7. // (157v)ayonira sêdhêng milangoni/ masmon lumêr songeh(rongeh?) kang sarira/ anglilin pêngak kuninge/ malih dyah Mêdharsantun/ putri saking Bênggala katri/galak ulat subrongta/ ngrunje gandrung-gandrung/ rema mêmês ngandhanandhan/ pamêkasnya putri adi saking Mêsir/ têngran rêtna Sudyarsa// Kecantikannya sedang saja namun menarik hati. Ia lincah dan aktif. Kulitnya kuning bagai lilin yang terbakar. Setelah itu ada pula Dewi Medharsantun dari Benggala. Matanya tajam membelalak. Rambutnya lemas berombak. Terakhir adalah seorang putri yang jelita dari Mesir bernama Retna Sudyarsa. 8. // dêdêg lênjang tuhu irêng manis/ kungas gand[h]ês kewês karya rimang/ têlêng yune mamanise/ lumiringe netya rum/ andhêng-andhêng sor netra manis/ bêsuse tan piraa/ prandene weh wuyung/ tanpa yen datanpa sêkar/ sêkar banjar gandanya anggoyang pikir/ wong lumêr tanpa lênga// Ia berperawakan tinggi dan langsing dengan kulit hitam manis. Tingkah lakunya serba luwes menarik hati. Kecantikannya berpusat pada pandangan matanya dan tahi lalat di bawah mata yang terlihat demikian manis. Ia tidak terlalu terampil berdandan, namun tetap saja sedap dipandang. Meski tak berhiaskan bunga, harumnya bagai bunga berjajar yang menggoyah pikiran. Ia sangat lincah meski ibarat tidak diminyaki. 9. // yen ngandika pait madu gêndhis/ tingal lindri jait sêmonira/ yen mulat kaya wirage/ idêp tumêngeng luhur/ imbanira angucêng mati/ grana ngrungih sêmbada/ sasolahnya patut/ myang bêkti marang ing priya/ tuhu ayu pradikês ajungkarangin/ markêtês sêmunira// Bila berbicara terdengar sangat manis. Tatapan matanya redup dengan ujung mata bagai dijahit. Jika melihatnya membuat jatuh hati. Bulu matanya lentik dengan bentuk alis bagai ikan sungai yang mati. Hidungnya mancung sempurna. Kelakuannya serba
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
279
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts pantas dan sangat berbakti pada suami. Ia sungguh cantik dan terampil. 10. // sang dyah nênêm musthikaning puri/ kang minangka ing sor-soranira/ dyah prameswari kalihe/ dene kadwijeng Ratu/ datan kêna winarneng kawi/ kumaraning buwana/ ratune wong ayu/ midêring rat tan amanggya/ garwanira Sri Nata wau pra sami/ lampah kusuk ning Kakbah// Keenam putri ini menjadi intan permata istana di bawah kedua permaisuri. Para Ratu ini seolah tak lagi dapat digambarkan dengan kata dan bahasa. Mereka benar-benar permata dunia yang merajai seluruh perempuan cantik. Meski berkelana ke seluruh dunia, pastilah tak akan mampu menemukan perempuanperempuan yang sama kecantikannya dengan para istri raja. Mereka semua khusyuk mengabdi di Kakbahbudiman. 11. // dene nguni Jêng Sri Narapati/ panggihira lan garwa kalihnya/ dyah Sariragasang sinom(e)/ myang Sarirasa sang ing rum(+1)/ dereng kalal ningkahe lair/ kasrêng byating asmara/ kepyan duraka gung/ mangkya sangêt tobatira/ asid[h]êkah sarat sahe dyah prituwin/ pan wus tinrimeng Sukma// Dahulu, Sri Paduka memperistri kedua permaisurinya, Dewi Sariraga dan Dewi Sarirasa, dengan cara-cara yang tidak sah. Semata-mata dipicu oleh nafsu asmara. Oleh karena itu, ia sangat merasa berdosa dan kemudian bertobat secara sungguh-sungguh dengan cara memenuhi syarat sah pernikahannya dengan kedua permaisurinya yang akhirnya dapat diterima oleh Tuhan. 12. // rehning anom mampêng ing pawestri/ dereng ngantos sahing tyas mujanah/ mangkya wus têmah tuwuhnya/ pamusthine byat kukuh/ panggah pamrih utameng ngelmi/ ngadilira sumrambah/ myang sudaning lulut/ lalati sutejasmara/ ruming kara ywandrês kalaganing rêsmi/ minuni manuhara// Memang, saat itu sang raja masih sangat muda. Ia belum mampu mengendalikan hawa nafsunya. Sedang saat ini akhirnya ia telah matang. Pribadinya mennjadi makin kuat dan senantiasa mencari
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
280
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts ilmu yang utama. Ia telah mampu bertindak adil secara merata kepada para istrinya dalam membagi asmara. 13. // pan sinigêg Bakdiman nagari/ Bandarngalim ingkang ginupita/ Jêng Senapati Sang Katong(e)/ wau sakmurcanipun/ Radyan Gondakusuma siwi/ kalintang manonbawa/ mangrujit tyas têrnyuh/ datan ana siniwaka/ saya lama kagagas limputing galih/ tansah amuja brongta// Kita cukupkan dahulu sampai di sini cerita tentang negara Kakbahbudiman. Kini dikisahkan, Kanjeng Senapati setelah hilangnya putranda, Raden Gandakusuma, ia senantiasa dilibat kesedihan. Hatinya hancur. Untuk waktu yang lama penghadapan ditiadakan. Perasaannya kian gelap. Untuk itu, ia selalu berdoa. 14. // wimbuh asring ginubêting rayi/ Sang dyah Ambarwulan sru sungkawa/ kadya (158r)nêmahi patine/ Sang Nata saya liwung/ dadya karya parbaweng bumi/ wanti wangkara duta/ prawata jumêgur/ grahana wulan baskara/ lêbu-lêbu wor dhêdhêt myang angi[n]-angin/ lintang gêgana rimang// Hatinya kian susah karena istrinya, Dewi Ambarwulan yang juga sangat berduka. Mereka berdua bagai menemui ajal. Suasana hati sang raja kemudian berpengaruh pada keadaan alam. Berkali-kali terjadi gunung meletus, gerhana bulan dan matahari, debu-debu bercampur dengan angin dan mendung. Bintang-bintang di langit terlihat suram karena menanggung duka. 15. // wadya sadaya sapraja tintrim/ kawuwusa dyah Mbarwulan samana(+1)/ bondhet umatur ing Katong(e)/ dhuh Dewaji Sang Prabu/ kadyaparan putranta Aji/ lami dereng umanggya/ paran wêkasipun/ hamba Sinuwun priyoga/ angulati saparan anderah pati/ lêhêng pêjah aneng wana(+1)// Para kawula senegara merasa turut bersedih. Alkisah, saat itu Dewi Ambarwulan terus berusaha memohon pada sang raja dengan mengatakan, “Duhai dewaku Paduka Raja, bagaimanakah nasib putra Paduka? Telah lama kita tidak bertemu dengannya. Apa yang akhirnya terjadi pada dirinya? Paduka, hamba sendiri yang akan
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
281
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts mencarinya kemanapun meski harus bertaruh nyawa. Lebih baik hamba mati di tengah hutan 16. // tan panggih putranta Narpati(-1)/ Sri Narendra sumêdhot ing driya/ aririh pangandikane/ dhuh mirah areningsun/ aja-aja angeja pati/ nadyan ingsun tan beda/ yen nora kapangguh/ anakira kaki Putra/ nora sêja ingsun jumênêng narpati/ lah payo yayi lunga// bila hamba sampai tidak berhasil menemukan putra Paduka”. Sang raja merasa sangat sedih hatinya. Ia pun berkata pelan, “Duhai Dinda, janganlah kau mengharapkan kematian. Aku pun merasakan hal yang tidak berbeda denganmu. Bila sampai aku tak bisa menemukan anakmu si Putra, aku akan berhenti bertahta. Mari Dinda, kita pergi. 17. // angupaya anakira yayi/ mumpung latri tan na janma wikan/ sang rêtna lêga ing tyase/ yata miranti sampun/ tandya mêdal saking jro puri/ miyos ing bubutulan/ tan ana kang wêruh/ lir dinulur ing Ywang Sugma/ amarêngi kang wulan purnamasidi/ bênter manglela sulyak// Mari kita berupaya bersama mencari anakmu. Mumpung masih malam dan tak ada orang yang tahu”. Sang dewi merasa sangat lega. Mereka pun segera bersiap-siap dan keluar dari istana melalui pintu belakang istana. Tak ada seorang pun yang melihat kepergian mereka. Lolosnya kedua insan itu bagai telah didukung oleh Tuhan. Saat itu, di langit, bulan tengah purnama. Hawanya terasa sangat panas. 18. // pan andarung tindaknya Sang Aji/ lawan garwa wus têbih sing kitha/ prapteng wana byar rinane/ kunêng kang nêdya nglangut/ kawuwusa kang samya kari/ para garwa Narendra/ myang putra sang bagus/ Radyan Surati duk myarsa/ yen Sang Nata lan garwa dyah Ambarwati/ latri kesah sing pura// Namun demikian, hal itu tidak membuat perjalanan sang raja terhenti. Ia dan istrinya terus berjalan hingga akhirnya telah jauh dari ibukota negara dan sampai di tengah hutan saat pagi telah menjelang. Meski demikian, kesedihan masih saja menggayuti hati www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
282
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts mereka. Dikisahkan mereka yang ditinggalkan di istana, para istri raja dan putranya Raden Surati, saat mereka sadar bahwa raja dan Dewi Ambarwati semalam telah lolos dari istana 19. // kadya gêrah tangis jroning puri/ para garwa myang para pawongan/ kalaralara sambate/ wêneh nibeng babatur/ gêlung lukar tan den waoni/ satêngah mala jaja/ kathah sambatipun/ ingkang binondhet ing kathah/ Rajaputra wa[u] Rahadyan Surati(1)/ lintang samya kaswarsa// tangis pun pecah dari dalam istana. Para istri dan abdi perempuan meratap pilu. Sebagian dari mereka ada yang jatuh menibani rekannya, sanggul yang terurai tak lagi dihiraukan. Ada pula yang hanya memukul-mukul dadanya. Bermcam-macam ratapan mereka. Tetapi, yang paling mereka sayangkan adalah Raden Surati. Tiaptiap teringat padanya, mereka pun kian larut dalam kedukaan. 20. // pra nayaka myang bopati mantri/ samya kagyat nglêmpak ing pasowan/ kunêng gênti winiraos/ Prabu Jaka Têkiyur/ kang ngrênggani ing Jong Diraji/ nêdya dhatêngkên karsa/ ngrurah rama Prabu/ ing Bandarngalim nagara/ gya parentah mring wadyabala ngajurit/ tan antara wus tata// Para punggawa, menteri, dan bupati semua terkejut dan segera berkumpul di penghadapan. Dikisahkan Prabu Jaka Tekiyur di negara Jong Diraji, hendak menjalankan niatnya menyerang ayahandanya di Bandaralim. Ia pun segera memberi perintah pada seluruh pasukan untuk bersiap siaga. Tak lama mereka pun telah siap 21. // (159v)sigra bidhal saking Jong Diraji/ Sri Têkiyur wahana dipongga/ tanpawilangan balane/ glising kondha prapta wus/ Prabu Jaka neng Bandarngalim/sakwadyakuswalanya/ gya ngêpang praja gung/ kêmput kikising nagara/ wadya Eslam kêkês tan lalawan jurit/ dhasar Sri Senapatya// dan segera bergerak dari Jong Diraji. Sri Tekiyur berkendaraan gajah. Pasukannya sangat banyak. Singkat cerita, Prabu Jaka dan bala tentaranya telah tiba di Bandaralim. Pengepungan pun dilakukan. Seluruh batas negara telah terkepung sempurna. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
283
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Barisan Islam merasa ketakutan dan tidak melakukan perlawanan terhadap sang raja 22. // laya kesah lolos saking puri/ tur kêroban saking wadya kopar/ dadya nungkul srah astane/ wau Raja Têkiyur/ laju manjing ing kênyapuri/ otêr pra estri pura/ miwah kêng para rum/ tambuh-tambuh polahira/ tandya wau putra Rahadyan Surati/ ginubêl para wadya// karena rajanya tengah pergi meninggalkan istana dan kekuatan mereka tidak berimbang dengan pasukan kafir. Akhirnya, mereka pun menyerahkan diri. Ketika itu, Raja Tekiyur masuk ke dalam kenyapuri. Para perempuan yang ada di sana merasa ketakutan. Demikian pula dengan para istri raja. Beraneka macam ekspresi ketakutan mereka. Tanggap akan situasi, Raden Surati segera dilindungi oleh para pasukan. 23. // Dewi Rayungwulan atênapi/ Sang Purbaningsih dyah Kêncana(-1)/ sru karuna dyah katrine/ lintang kawêlas ayun/ samya gubêl mring Radyan Surati(+1)/ kakalih sang kusuma/ gya garbini sêpuh/ putêg tyas Sang Narpaputra/ lêbêtira Sang Nata ing Jong Diraji/ Radyan tan darbe karkat// Dewi Rayungwulan, Dewi Purbaningsih, dan Dewi Kencana menangis hampir bersamaan. Keadaan mereka sangat memprihatinkan. Mereka semua berusaha melindungi Raden Surati. Kedua istri raja yang disebut pertama, tengah dalam keadaan hamil tua. Hal ini membuat bingung Raden Surati. Ia berpikir, Raja Jong Diraji telah masuk ke dalam istana namun ia tak memiliki daya kekuatan. 24. // Sri Têkiyur myat sonya rama Ji/ langkung mangu cuwa ing wardaya/ mulat Dyan Surati rine/ esmu kogêling kalbu/ datan arsa amrih kang pati/ wimbuh myat pra kusuma/ wontên wêlasing kalbu(+1)/ dadya kinêbonkên samya/ kang pra ibu lan kang rayi Dyan Surati/ siniwêr neng pungkuran// Sri Tekiyur yang tidak berhasil menemukan ayahandanya, termangu-mangu. Ia merasa sangat kecewa. (Ia kemudian) melihat Raden Surati adiknya, muncul rasa tak sampai hati dalam www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
284
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kalbunya. Ia tak hendak membunuh adiknya itu. Lebih-lebih saat ia melihat istri-istri ayahnya. Atas belas kasihannya, mereka semua, para ibu dan adiknya, Raden Surati, disingkirkan dengan ditahan di bagian belakang istana. 25. // wadya Eslam anglês tanpa budi/ dadya anut sarehireng kopar/ yen salat singidan bae/ mung Gêndara Gêndaru/ kang tan purun têluk mring kapir/ kesah sabalanira/ kawarna pra arum/ miwah Rahadyan Suratya/ ingkang wontên sajêrone siwêran sami(+1)/ langkung kawêlas arsa// Prajurit Islam menyerah tanpa upaya yang berarti. Mereka pun tunduk pada perintah untuk menjadi kafir. Shalat hanya dapat mereka lakukan secara sembunyi-sembunyi. Hanya Gendara dan Gendaru yang benar-benar menyatakan tak mau tunduk pada pasukan kafir. Mereka beserta pasukannya segera pergi dan Bandaralim. Dikisahkan para istri raja dan Raden Surati yang berada di tempat persembunyian merasa sangat berduka. 26. // Dewi Rayungwulan sêbdanya ris/ dhuh Surati nyawa putraningwang/ kaya paran wêkasane/ lalakoneki kulup/ yen aweta dipun siwêri/ ngênês têmah palastra/ Rahadyan wotsantun/ ibu lah suwawi kesah/ langkung lêrês ngong dugi malih puniki/ tan wande pinrih lena// Dewi Rayungwulan bersabda pelan, “Duhai Surati anakku, bagaimanakah akhirdari semua ini, Nak? Jika kita terus-menerus berada dalam tawanan ini, pastilah menderita hingga tewas”. Raden Surati bersembah dan berkata, “Bila demikian, marilah kita pergi, Bu. Kupikir itulah jalan terbaik. Kita juga tak akan dibunuh. 27. // nadyan babar ingkang jabang bayi/ datan wande benjang pinêjahan/ sabab kakang Têkyur Katong(e)/ mring rama mrih tan ayu/ kakang Gondakusuma nguni/ kang dhustha nênggih kakang/ (160r)Mahraja Têkiyur/ sang rêtna kalih ngandika/ kaya paran ulun marganira mijil/ Radyan matur anêmbah// Bila kelak jabang bayi lahir, tak akan pula ia dibunuh. Sebab, Kanda Prabu Tekiyur hanya mengarahkan kebenciannya pada Ayahanda. Dahulu, dialah yang telah menculik Kanda www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
285
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Gandakusuma”. Kedua ibu berkata, “Lalu, bagaimanakah cara kita keluar, Nak?”. Raden Surati menjawab seraya menyembah, 28. // yen sêmbada ibu ta margining/ ngurung-urung toya papêngkêran/ sang rêtna sami rumojong(e)/ yata miranti gupuh/ katri sang dyah lawan kang siwi/ myang kakalih kang parêkan/ wanci têngah dalu/ lolos saking pakubonan/ ingkang saos sadaya tan na udani/ sumusup margeng toya// “Bila memang Ibu sanggup, jalan untuk keluar dari sini adalah dengan melalui saluran air yang berada di belakang”. Para ibu menyetujui dan bersiap-siap. Mereka bersama Raden Surati dan dua orang abdi perempuan segera meninggalkan tahanan di waktu tengah malam. Tak ada seorang pun yang mengetahuinya karena mereka menelusup ke dalam saluran air. 29. // wus piniyak wau kang cucuri/ Dyan Surati ingkang munggeng ngarsa/ tansah anêdah margane/ prapta ing jawi sampun/ nêmpuhi byat bata tan kegsi/ darung ing tidakira/ ing praja kapungkur/ sarêng byar prapteng padesan/ sami kraos sayahira sang dyah katri/ ngrêmpon samarga-marga// Padas-padas yang tajam telah disingkirkan. Raden Surati berjalan di depan sambil menunjukkan arah. Tak lama mereka telah sampai di luar pagar bata istana. Mereka pun segera meneruskan langkah hingga istana tertinggal jauh. Pagi harinya mereka telah berada di pedesaan. Ketiga putri merasa sangat letih. Sepanjang jalan mereka bersedih. 30. // tansah karuna tambuh kaesthi/ Rajaputra langkung ngrês ing driya/ kunêng kang solah kaswaseng/ Prabu Jaka kawuwus/ wus miyarsa yen sang dyah katri/ myang rayi Dyan Suratya/ samya kesah dalu/ kalangkung ing dukanira/ dhatêng wadya kajinêman ingkang jagi/ tinêmpuhkêng ngupaya// Mereka selalu menangis. Raden Surati bertambah susah hatinya. Sementara itu, Prabu Jaka yang telah mengetahui bahwa ketiga ibu dan adiknya telah lolos dari istana di malam hari, merasa sangat murka. Para prajurit jaga diperintah untuk mencari.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
286
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 31. // malih kocap wau Dyan Surati/ myang kang ibu lêpas lampahira/ wus ngambah wana gununge/ jurang pereng pupundhung/ pan sumêngka tumruning ardi/ nusup angayam alas/ sangsaya kaswayun/ sato wana keh kabrabat/ kang katrajang tindaknya sang agêng brangti/ swaranira wurahan// Dikisahkan, Raden Surati dan para ibu telah jauh berjalan. Mereka telah melewati hutan dan gunung, jurang dan kaki gunung. Perjalanan mereka naik dan turun gunung, menyusupi hutan-hutan kian menambah duka di hati. Hewan-hewan hutan yang terterjang dalam perjalanan mereka yang tengah bersedih hati itu berlarian. Suara mereka riuh. 32. // rarambatan bayak-bayak asri/ lir suhurmat kyan sato esthinya/ jajari têdah margine/ pêksi munya ambarung/ sami mongsa wowohan asri/ sêkar-sêkar ambabar/ kapawanan anrus/ kumênyut sang dyah ing driya/ sru kagagas lêngês wibawaning puri/ wiradyan Wirasmara// Mereka pun merayap-rayap bertumpuk-tumpuk bagai memberi hormat seraya berjajar di sepanjang jalan memberitahukan arah. Burung-burung berbunyi nyaring. Saat itu tengah musim saat buah-buahan panen dan bunga-bunga mekar. Harumnya terbawa oleh angin hingga membuat hati haru biru, terkenang pada masamasa bahagia di istana. 33. // Sang dyah Rayungwulan sru kaswasih/ wimbuh kraos ing padharanira/ dhasar sampun mongsa leke/ Sang dyah Kêncanawungu/ inggih kraos samargi-margi/ yata dyah Rayungwulan/ dheprok ing kisma sru/ wus adrêng padharanira/ gya sinundhang marang Radyan Purbaningsih/ cethi kalih manglawan// Dewi Rayungwulan merasa sangat payah. Perutnya kian terasa sakit. Ternyata telah tiba saat dan bulannya. Rasa yang sama juga dirasakan oleh Dewi Kencanawungu. Tak kuat lagi, Dewi Rayungwulan pun jatuh terduduk di tanah. Dewi Purbaningsih segera memberi pertolongan dengan membantu kelahiran sang bayi dibantu oleh kedua abdi perempuan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
287
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 34. // tan pantara jabang bayi lair/ Dyan Surati tambuh solahira/ ngupaya tirta tan oleh/ (161v) marmanira Ywang Agung/ kawah dadya têlaga wêning/ bayi lairnya nungsang/ sarwi kalung usus/ rare mêdal kênya endah/ gya cinandhak mring Rahadyan Surati(1)/ sêgsana siniraman// Tak lama kemudian, jabang bayi pun lahir. Raden Surati kian bertambah repot mencari air. Atas kasih dan pertolongan Tuhan, kawah berubah menjadi sebuah telaga yang airnya jernih. Bayi yang lahir, posisinya sungsang dan berkalung usus, berjenis kelamin perempuan yang sangat cantik. Bayi segera diraih oleh Raden Surati dan dimandikan. 35. // miwah kang ibu wus den sirami/ dening Sang dyah Purbaningsih lawan/ ingkang cethi kakalihe/ pan wus suci sadarum/ Dyan Surati matur bu sori/ ibu rayi kawula/ sun arani mungguh/ pun rara rêtna Kasiyan/ dene lair kalangkung kawêlas asih/ wontên têngahing wana// Ibunya pun kemudian dimandikan oleh Dewi Purbaningsih dibantu kedua abdi perempuan. Setelah semua dalam keadaan suci bersih, Raden Surati berkata pada sang ibu, “Ibu, adik hamba ini akan hamba namai Dewi Rara Kasiyan karena ia lahir dalam kondisi yang serba prihatin di tengah hutan”. 36. // sang dyah titiga langkung ngestreni/ yata wau dyah Kêncanawatya/ gantya adrêng padharanira/ dheprok ing kisma lungguh/ cinandhak mring dyah Purbaningsih/ myang cethi kalihira/ gya babar kang sunu/ mêdal jalu warna ngelag/ gung birawa sanes lan gunging babayi/ lan sampun wignya lênggah// Ketiga ibu setuju dengan nama itu. Tak lama berselang, tiba giliran Dewi Kencanawati. Ia pun duduk di tanah menahan sakit. Dewi Purbaningsih tanggap dan bersama kedua abdi perempuan segera menangkap badannya dan membantu proses persalinan. Lahirlah jabang bayi berjenis kelamin laki-laki. Anehnya, ukuran tubuhnya besar tak sama seperti bayi pada umumnya dan sudah mampu duduk sendiri.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
288
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 37. // kang ri-ari binêthot pribadi/ aglis tugêl ri-ari sirna(-1)/ kêlawan tan mêdal rahe/ sru kantaka kang ibu/ Sang dyah Purbaningsih nyuryani/ dangu-dangu waluya/ Dyan Surati gupuh/ kang rayi cinandhak enggal/ yun ingasta tan kuwat Sang Rajasiwi/ babayi tandya ngucap// Ari-arinya dipotong sendiri. Ari-ari pun putus dan sirna, dengan sama sekali tidak mengeluarkan darah. Ibunya jatuh pingsan. Dewi Purbaningsih berusaha menyadarkan hingga lama-lama pun sadar. Raden Surati segera meraih adiknya. Ia hendak menggendong namun tak kuat. Bayi itu kemudian berkata. 38. // kodrating Yang tan kêna pinanci/ rare jabang wus wignya wicara/ mangkana bayi wuwuse/ kakang aja anjunjung/ ingsun arsa lungguh pribadi/ ngungun Radyan Suratya/ tanapi kang ibu/ gawok kodrating Ywang Sugma/ dene bayi wêlagang wignya pribadi/ angling mêksih taruna//o// Sungguh. Takdir Tuhan tak dapat diduga. Bayi yang baru saja lahir itu bisa bicara. Demikian katanya, “Kanda, jangan kau gendong aku. Aku ingin duduk sendiri”. Terperangahlah Raden Surati dan sang ibu. Mereka takjub dengan kodrat Tuhan. Bayi cepat besar dengan sendirinya dan bisa berbicara meski ia masih sangat muda. PUPUH XXXI === S I N O M === 1. //o// Mring tlaga pribadi siram/ wusana busana nuli/ saya kungas citranira/ wang malangkang pupu gangsir/ netra andik ngajrihi/ lir Warkudara dinulu/ tansah ngungun kang raka/ wêkasan ngandika aris/ Kangjêng ibu sun arani ari hamba// Jabang bayi yang baru lahir itu memandikan dirinya sendiri di telaga dan setelah itu mengenakan pakaian. Sosoknya kian menawan, dengan tubuh yang terlihat besar dan tatapan mata yang bersorot tajam menyeramkan bagai Werkudara. Kakaknya demikian tertegun, dan akhirnya berkata, “Kanjeng Ibu, aku akan menamai adikku 2. // inggih Raden Senabrata/ dene miyose mlas asih/ dyah Purbaningsih lingira/ ingsun milu angarani/ Natasubrata pêkik/ www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
289
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts de atma Nata satuhu/ kusuma Rayungwulan/ nabda mring Raden Surati/ ingsun kulup sung nama Dyan Suryabrata// Raden Senabrata, karena ia juga lahir dalam suasana penuh keprihatinan”. Dewi Purbaningsih menyahut, “Aku juga ingin menamainya, Natasubrata, karena ia memang putra seorang raja”. Dewi Rayungwulan kemudian bersabda pula pada Raden Surati, “Aku pun turut menamainya, Raden Suryabrata. 3. // pramila nami mangkana/ Dyan Senabrata puniki/ atinggalan ramani(162r)ra/ nguni denira pulangsih/ Sang Prabu Senapati/ lan garwa matêg donga gung/ kêdibyan kanuragan/ wasiyat Jêng Bagendha Mir/ pramilanya kang putra gagah prakosa// Nama itu kuberikan pada Raden Senabrata atas pesan ayahnya. Dahulu ketika Sang Prabu Senapati tengah bercinta dengan istrinya, mereka membaca doa yang sangat ampun mohon kekuatan dan kesaktian wasiat Kanjeng Baginda Amir, itulah sebabnya putranya kini gagah perkasa”. 4. // kocapa lajêng atruka/ wontên têngahing wanadri/ Dyan Surati Senabrongta/ kang karya wisma pribadi/ kapyarseng tangga têbih/ tan ana kang milya dhun puh/ lami dennya neng wana/ Sang dyah Kasiyan kang wanci/ pan rumaja putra langkung gunganira// Alkisah, mereka pun akhirnya menetap di tengah hutan. Raden Surati dan Raden Senabrata yang membuat rumah. Pondok mereka sangatlah jauh dari orang-orang sekitar. Waktu berselang, telah lama mereka menetap di dalam hutan. Dewi Kasiyan telah tumbuh menjadi seorang remaja putri yang demikian dimanjakan. 5. // tan montra lagi kaswarsa/ engêt trahing Narapati/ minta busana endah(-1)/ gêlang kalung rajamurti/ amular sabên ari/ kang ibu tansah nglêlipur/ dyah Kasiyan tan suda/ sangsaya denira nangis/ Dyan Surati marpêgi rayi den ajak// Sadar bahwa dirinya adalah putri seorang raja, ia pun merengek mohon diberi busana yang indah, gelang, kalung, dan aneka perhiasan. Ia menangis tiap hari. Ibunya senantiasa berusaha menghibur. Namun Dewi Kasiyan tak berkurang rengekannya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
290
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bahkan kian sering menangis. Raden Surati mendatangi adiknya dan mengajaknya. 6. // payo yayi marang wana/ ngupaya kêmbang kang abrit/ sira ageya pasaran/ kang sinung sabda saya njrit/ putêg tyase Dyan Mantri/ kang rayi tan kêneng ngimur/ mêgsa minta busana/ mastani kang adi-adi/ raden Senabrata marpêgisêksana// “Mari Dinda kita pergi ke dalam hutan mencari bunga berwarna merah, bermainlah pasar-pasaran”. Adiknya kian kencang menangis. Raden Mantri kian bingung karena adiknya tak mempan dilipur dan tetap memaksa minta busana yang indah-indah. Datanglah Raden Senabrata. 7. // nabda sandinamudana/ kakang bok aja anangis/ ingsun kang sanggup ngupaya/ kalung gêlang rajamurni/ ingsun ngawula dhimin(dhingin?)/ warta ana ratu agung/ nagri Kakbahbudiman/ bernuba alusing budi/ uga kêna dijaluki karêpira// Ia pun bersabda, “Yunda, jangan menangis. Aku sanggup mengusahakan kalung, gelang, dan perhiasan yang kau minta. Tapi terlebih dahulu aku akan mengabdi. Konon, menurut berita yang kudengar, di negara Kakbahbudiman ada seorang raja agung. Ia berbudi halus dan bisa dimintai apa yang menjadi keinginanmu”. 8. // kendêl denira karuna/ Sang dyah Kasiyan sukanting/ kang rayi sagah ngupaya/ gya wau Radyan Surati/ paran rêmbugmu yayi/ pamuthahing bak ayumu/ yen nora kalêgsanan/ kêbanjur denira budi/ yen ngênêsa yêgti kelangan priyongga// Seketika, tangisan Dewi Kasiyan berhenti. Ia merasa senang karena adiknya sanggup mengusahakan apa yang menjadi permintaannya. Raden Surati segera berkata pada Raden Senabrata, “Ah, apa yang tadi telah kau katakan, Dinda? Permintaan ayundamu itu sungguh sukar dipenuhi, bila terlanjur telah kau usahakan namun tak berhasil, akhirnya hanya derita yang ada. Kita juga yang akan kehilangan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
291
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 9. // kang katêmu pikiringwang/ ingsun ngawula pribadi/ sira atungguwa wisma/ reh sira tan bisa krami/ saru marêg ing aji/ Dyan Senabrata amuwus/ ingsunmelu ngawula/ agampang wong tatakrami/ ingsun arsa wêruh pratikêling praja// Menurutku, sebaiknya aku saja yang akan pergi mengabdi. Kau tunggulah dirumah karena kau belum mampu bertatakrama. Sungguh kurang pantas jika menghadap raja”. Raden Senabrata menjawab, “Tidak, Kanda. Aku ikut denganmu mengabdi. Tatakrama mudah saja bisa kupelajari. Lagi pula, aku ingin melihat apa yang terjadi di ibukota negara. 10. // tan lyan tut wuri ing sira/ sinambi sinau dhingin/ yata Rahadyan Suratya/ garjita sajroning galih/ lamun kesah pribadi/ ginalih kuwatiripun/ bawanipun neng wana/ akathah kang dipun galih/ pan mêngkana ciptane Radyan Suratya// Aku akan selalu mengikuti dibelakangmu sambil belajar”. Raden Surati merasa cemas. Ia berpikir bila ia pergi seorang diri, khawatir akan keselamatannya mengingat mereka berada di tengah hutan, segala bahaya bisa saja terjadi. Ia pun membatin, 11. // ya bêcik angajak rowang/ sun duga amitayani/ manawa ana rube(163v)da/ lawan sun cobane yayi/ apa sêmbada yêgti/ dene gêng luhur kêlangkung/ nulya aris ngandika/ Rahadyan marang kang rayi/ yen wus rêmbug ingsun sira milu lunga// “Sepertinya tak ada salahnya membawa teman. Kukira ia bisa dipercaya kalau-kalau ada bahaya mengancam. Lagi pula, aku akan mencobanya, apakah ia benar-benar kuat mengingat badannya tinggi dan besar”. Raden Surati pun kemudian berkata pada adiknya, “Bila memang telah menjadi kemauanmu, mari kau ikut aku pergi. 12. // ya wus payo melu mangkat/ umarêg mring ibu dhingin/ sigra lon denira sowan/ atmaja kalih neng ngarsi/ tandya umatur ririh/ kang ibu kalih jumurung/ tandya mangkat Rahadyan/ kakalih turut neng margi/ saya lêpas lampahe risang kalihnya// Ayo lekas berangkat”. Mereka pun berangkat dengan terlebih dahulu menghadap kepada para ibu. Para ibu meluluskannya. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
292
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Mereka berdua pun segera berjalan. Kian lama, perjalanan mereka kian jauh. 13. // neng marga samya gunêman/ Rahadyan Surati angling/ heh yayi Brata sun tanya/ upama ana ta yayi/ babegalan wanadri/ sira wani ingsun adu/ nabda Dyan Senabrata/ ya mongsa wêdiya mami/ mara êndi rupane wong ambabegal// Di perjalanan, mereka saling bercakap-cakap. Raden Surati berkata, “Hei, Dinda Brata. Aku ingin bertanya. Seandainya tibatiba ada perampok di tengah hutan, apakah kau berani kuadu tanding?”. Raden Senabrata menjawab, “Aku tidak akan mungkin takut! Mana wujud perampok itu?!”. 14. // suka Rahadyan Suratya/ miyarsa panggalihing ari(+1)/ mangka[na] Radyan Suratya/ amulat kanan lan kering/ awa[s] Radyan Surati/ garumbul neng simanipun/ aris angandika(-1)/ lah mara yayi den aglis/ lamun kêndêl grumbul iki lêbonana// Raden Surati sangat senang mendengar kata-kata adiknya. Suatu saat, Raden Surati yang terus mengawasi kanan dan kiri awas melihat bila di balik semak ada seekor harimau. Ia pun berkata, “Silahkan Dinda, bila benar kau berani, masuklah ke semak-semak ini”. 15. // akras Dyan Senabrata(-1)/ garumbul dipun lêbêti/ kagyat singa kang anendra/ gêro nubruk Radyan Siwi/ ngêrêg gro naut wanti/ ngandika Rahaden Sunu/ lah iki aran apa/ dene nyakot marang mami/ sima saya nêmêni panyakotira// Tanpa pikir panjang, Raden Senabrata memasuki semak-semak itu. Harimau yang tengah tidur terkejut, menggeram, dan menerjang Raden Senabrata seraya mencakar berkali-kali. Raden Senabrata berkata, “Apakah ini? Mengapa ia menggigitku?!”. Harimau itu seolah tak peduli dan terus menggigit. 16. // kraos gêrah Senabrongta/ gya sima dipun tampiling/ arêmuk sarahing sima/aglis Rahadyan Surati/ marpêgi mring kang rayi/ tandya rinangkul agapyuk/adhuh reningsun êmas/ sêmbada sira ta yayi/ lah ta payo umangkat yayi den enggal// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
293
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Merasa gerah, Raden Senabrata pun menampar harimau itu hingga remuk sekujur tubuhnya. Raden Surati segera menghampiri adiknya. Seraya merangkul adiknya ia berkata, “Duhai, adikku. Ternyata kau benar-benar kuat. Mari Dinda, kita segera teruskan perjalanan. 17. // manawa kancane têka/ kang sira têmpiling yayi/ ngandika Dyan Senabrata/ najan têkaa tan wêdi/ mara êndi maning(-1)/ suka Dyan rayine sêngkuh/ sigra samya lumampah/ sru awas Radyan Surati/ pan amirsa nênggih wontên dipongga(-1)// Aku khawatir kawanan harimau yang kau tampar tadi datang, Dinda”. Raden Senabrata berkata, “Meski mereka benar-benar datang, aku tak akan takut! Mana lagi”. Raden Surati gembira karena adiknya benar-benar pemberani dan kuat. Mereka pun meneruskan perjalanan. Berikutnya, Raden Surati awas melihat ada seekor gajah. 18. // aris Dyan Surati nabda/ lah yayi apa puniki/ ika lumaris ing ngarsa/ mara tututana aglis/ yen sira dhasar wani/ akras Rahadyan lumayu/ dipongga gliscinandhak/ buntutnya kagyat kang esthi/ pan abuda sing (164r)sing rosane Radyan Sena// Raden Surati berkata, “Dinda, Ayo, ikuti dia, cepat jika kau segera berlari kencang. Gajah merasa kaget dan berusaha Senabrata lebih besar.
apakah itu yang berjalan di depan? memang berani!”. Raden Senabrata itu segera diraih ekornya. Gajah itu berontak. Namun kekuatan Raden
19. // dadya pêdhot buntutira/ dipongga angamuk wani/ Dyan Sena tinlale sigra/ binanting ingilês wani/ yata Radyan Surati/ abingung gêtun ing kalbu/ ketang wlas marang rinta/ yata kang yuda lan esthi/ Radyan Senabrata bêndu galihira// Ekor gajah pun berhasil diputus. Gajah itu pun mengamuk. Raden Senabrata dihajar dengan belalainya hingga jatuh terbanting dan diinjaknya. Raden Surati kebingungan. Ia merasa bersalah dan kasihan pada adiknya. Raden Senabrata yang masih terlibat perang tanding dengan gajah, merasa marah.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
294
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 20. // manggronjal Sang Senabrata/ dhinupak sirahing esthi/ dadya dipongga arêbah/ kang sirah pêcah babarji/ Radyan jumênêng aglis/ awas Dyan Surati gupuh/ marpêgi arenira/ nyata sêgti sira yayi/ ingsun ora nyana lamun sira gêsang// Ia berontak seraya menendang kepala gajah. Gajah pun roboh dengan kepala pecah. Raden Senabrata pun berdiri. Raden Surati yang melihat adiknya segera menghampiri adiknya seraya berkata, “Duhai, kau ternyata benar-benar sakti, Dinda. Aku tak menyangka kau mampu bertahan hidup. 21. // lah wus yayi payo mangkat/ manawa kasuwen margi/ mêsakake kang tinilar/ Dyan kalih samya lumaris/ lêpas lampahnya sami/ samana agung lumaku/ langkung awêlas arsa/ yata Rahadyan Surati/ angandika marang arinya Dyan Sena// Ah, sudahlah Dinda, mari kita segera meneruskan perjalanan. Bila kita terlalu lama dalam perjalanan, kasihan mereka yang kita tinggalkan”. Kedua putra raja itu pun kembali melangkah. Semakin lama, mereka berjalan semakin jauh. Keadaan mereka kian memperihatinkan. Raden Surati pun berkata pada adiknya, Raden Senabrata, 22. // adhuh yayi Senabrata/ ngong krasa sayah sayêgti/ lah payo leren sadhela/ ngasokkên napas sathithik/ rumojong ingkang rayi/ neng ngandhape wrêksa agung/ eca samya sareyan/ lendheyan Radyan kakalih/ kunêng wau kang kendêl aneng ing wana// “Aduh Dinda Senabrata, aku benar-benar merasa keletihan. Mari kita beristirahat barang sejenak untuk menata napas”. Adiknya setuju. Mereka pun beristirahat di bawah sebatang pohon yang sangat besar. Mereka tidur-tiduran sambil bersandar pada batang pohon. 23. // yata wau kawarnaa/ sakathahira wanadri/ pan wontên bujunganira/ kang wasta Kalbun ngajrihi/ warnanira winilis/ wak esthi sirah sima gung/ sarta amawi êlar/ gêngira sakisi-kisi/ mawi jalu siyungnya kagila-gila//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
295
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Ketika itu diceritakan bahwa seisi hutan menjadi buruan makhluk hutan bernama Kalbun yang berwujud sangat menakutkan. Kulitnya hijau. Berbadan gajah, dan berkepala harimau, serta memiliki sayap. Ia sangat besar dan bertaring pula. 24. // mangkana bujungan wana/ ngupaya mangsan tan olih/ wus lami antaranira/ datan angsal bakti-bukti/ dadya bingung kêpati/ mobat-mabit sru anggrêgut/ anggrah anggro pan kadya/ galudhug kang swara mlingi/ pan sabarang den amuk dening bujêngan// Saat itu, sang makhluk hutan tak memperoleh makanan. Karena lama tak mendapat makan, ia pun menjadi sangat marah. Ia bergerak hebat seraya menggeram dengan suara bagai geledek. Semua hal yang ditemuinya di tengah jalan diamuknya. 25. // pan wrêksa gung-agung wana/ arungkat sadaya sami/ ingamuk bujêngan wana/ kunêng wau kang miyarsi/ Radyan kagyat ing galih/ duk myarsa swara gumludhug/ nêbda Radyan Suratya/ heh yayi apa puniki/ kang karungu gumludhug swaranira grah// Pohon-pohon yang ada di hutan roboh diamuk oleh makhluk hutan. Raden Surati yang mendengar suara gaduh itu terkejut. Ia pun bersabda pada adiknya, “Dinda, apakah itu yang bersuara bagai guntur? 26. // ingsun bangêt tan kaduga/ sumaur wau kang rayi/ kakang ingsun datan wikan/ suwara nora mangêrti/ angling Ra(165v)dyan Surati/ lah mara yayi den gupuh/ lamun dhasar prawira/ upayanên swara iki/ Radyan Senabrata age lumaksana// Aku benar-benar tak tahu”. Adiknya menjawab, “Kanda, akupun tak tahu suara apakah itu”. Raden Surati kemudian berkata, “Dinda, bila kau benar-benar perwira, carilah sumber suara ini”. Raden Senabrata segera berjalan. 27. // wantunya maksih taruna/ kapindho butênging ati/ tan darman lereh ing driya/ asuka Radyan Surati/ myarsa sarang kang rayi/ apatuh panggah akukuh/ kêneng ingapus sabda/ yata Dyan Sena wus prapti/ pêrnahira anênggih ingkang suwara// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
296
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Ia memang masih sangat muda dan masih mudah terpengaruh rasa marah. Perasaannya tak mengenal kata istirahat. Raden Surati sangat senang melihat adiknya menurut dan mudah diperdaya. Akhirnya, Raden Senabrata pun telah sampai ke sumber suara. 28. // Radyan Surati tut wuntat/ awas Dyan Sena ningali/ marang bujêngane wana/ asuka Radyan ningali/ marang Kalbun kang ngêlih/ gumujêng kêkêl angguguk/ miyarsa solahira/ angungun Radyan Surati/ mring rayinta deme kêndêl manahira// Raden Surati mengikuti dibelakangnya. Raden Senabrata telah bertemu dengan makhluk hutan itu. Ia sangat senang melihat Kalbun yang tengah kelaparan dan tertawa tergelak-gelak melihat tingkah makhluk hutan yang lapar itu. Raden Surati tertegun melihat keberanian adiknya. 29. // yata ingkang buron wana/ mbêkos netranya macicil/ anggro-anggro risangsaya/ apan mambu gonda janmi/ nanging dereng udani/ gya noleh bujungan Kalbun/ uning marang Rahadyan/ ambêkos gya nandê[r] aglis/ Radyan Senabrata tan nêdya mundura//o// Makhluk hutan itu menderu napasnya, matanya menyipit, ia semakin geram karena ia mengendus bau manusia namun belum melihat wujudnya. Ia pun menoleh. Kalbun pun melihat Raden Senabrata. Ia kian keras menggeram dan pada saat yang lain segera menerjang mangsanya namun Raden Senabrata sama sekali tak merasa gentar. PUPUH XXXII === D U R M A === 1. //o// Kalbun prapta lajêng nubruk sêgsana(-1)/ Radyan datan gumingsir/ Kalbun jêngira(-1)/ mêksa krura manguntal/ kinêreg den kabruk swiwi/ kinêmah-kêmah/ Radyan rumaos sakit// Kalbun segera datang dan menerjang Raden Senabrata. Namun, Raden Senabrata sama sekali tak bergeser dari tempatnya. Kalbun bermaksud untuk segera menelan mangsanya. Dengan sayapnya, ia pun mencengkeram dan segera mencabik-cabik mangsanya. Raden Senabrata merasa sakit. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
297
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 2. // sru ngandika iki buron arêp apa/ dene nyakot kêpati/ pan saya agêrah/ duka Dyan Senabrata/ siyungnya cinandhak aglis/ arsa pinokah/ Kalbun nglumba sru anjrit// Ia pun berteriak lantang, “Mau apa makhluk ini? Mengapa ia berusaha mati-matian melumatku?!”. Raden Senabrata merasa kian murka. Ia pun segera meraih taring Kalbun dan mematahkannya. Kalbun berontak seraya bersuara keras. 3. // dadya Radyan Sena pan ingundha-undha/ dhawah Rahadyan Siwi/ awungu jênggirat/ rikat Kalbun mangêmah/ manujah ngilês kapati/ siniyung Radyan/ tan pasah gya binanting// Jadilah Raden Senabrata terguncang-guncang dan jatuh. Baru saja berhasil bangun, Kalbun segera bergerak untuk kembali melumat mangsanya. Ia menggigit dan menggerus dengan penuh kemarahan. Raden Senabrata ternyata tak mempan dengan gerusan taring Kalbun. Kalbun yang gusar pun membanting Raden Senabrata. 4. // sru kantaka Rahadyan Senabarata/ awas Radyan Surati/ bingung galihira/yata wau Dyan Sena/ wus engêt bêrmantyeng galih/ Kalbun angêrah/ sirahnyagya binithi// Kerasnya bantingan Kalbun membuat Raden Senabrata jatuh tak sadarkan diri. Raden Surati merasa bingung. Raden Senabrata yang kemudian sadar segera mengamuk dan menyerang Kalbun. Dengan tangannya, Raden Senabrata menghajar kepala Kalbun. 5. // asta manjing sirah Kalbun gya manglumba/ ambruk Kalbun ing siti/ trangginas Rahadyan/ Kalbun gya tinututan/ jinêjêg dhase wus mati/ gupuh Rahadyan/ rinangkul ingkang rayi// Hajaran Raden Senabrata tepat di sasaran. Kalbun melonjak dan tak lama kemudian ambruk di tanah. Tanggap pada situasi, Raden Senabrata dengan gesit segera menghampiri Kalbun dan menginjak kepalanya hingga mati. Raden Surati pun segera menghampiri adiknya dan merangkulnya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
298
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 6. // adhuh yayi tan nyana yen sira(166r)gêsang/ lah yayi payo aglis/ rumojong Dyan Sena/ lêpas sang kalihira/ sêmana kunêng kang warni/ ingkang lumakya/ dadya anjog ing nagri// “Duhai Dinda, aku sama sekali tak menduga kau bisa selamat. Sudahlah, Dinda. Mari kita berangkat”. Mereka berdua pun segera meneruskan perjalanan. Tak lama, mereka pun sampai di ibukota negara. 7. // pan kawarna anênggih nagri rasêksa/ sêmana amarêngi/ narendra rasêksa/ sawêg siniweng wadya/ bibisikira narpati/ Sang Prabu Kala/ Wisuna angajrihi// Negara yang mereka masuki adalah sebuah negara raksasa. Saat itu sang raja raksasa tengah dihadap oleh segenap punggawa dan prajurit. Sang raja bernama Prabu Kalawisuna. Ia berwujud menyeramkan. 8. // patihira kang aneng ngarsa narendra/ ngirit wadya pangarsi/ juluknya Ki Patya/ Ki Patih Jaladuwa/ rasêksa ingkang pangarsi/ manggalengira/ kathahnya kalih desi// Patihnya yang berada di hadapan sang raja membawahi para punggawa bernama, Kyai Patih Jaladuwa. Ia membawahi para pemuka wadyabala raksasa sejumlah duapuluh. 9. // kang pawingking kathahnya datan kaetang/ wasta ingkang pangarsi/ pun Pragbega lawan/ Wrugu pan kalihira/ pun Sandhunggunung lan malih/ pun Baratgêmpa/ catur pun Lesus api// Sedangkan, raksasa yang berada dibawahnya cukup banyak tak terhitung. Pemimpin mereka bernama Pragbega, Wrugu, Sandhunggunung, Baratgempa, Lesus Api, 10. // pun Jambiya kalawan pun Sokadana/ Rangkut kalawan malih/ pun Doramanggala/ Sengadana Sariba/ Jutmakut Jalal Duljalil/ pun Nantang pêjah/ jangkêp pun Ragapati// Jambiya, Sokadana, Rangkut, Doramanggala, Sengadana, Sariba, Jutmakut, Jalal, Duljalil, Nantang yang telah mati, dan Ragapati. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
299
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 11. // Sri Rasêksa manêbda marang Ki Patya/ heh Jaladuwa Patih/ pêpak kancanira/ nêmbah Ki Jaladuwa/ kathah kang samya asakit/ wadya Panduka/ saking awising têdhi// Raja raksasa bersabda pada Kyai Patih, “Hai, Patih Jaladuwa. Apakah semua rekanmu lengkap menghadap hari ini?”. Kyai Jaladuwa menyembah dan menjawab, “Banyak wadya Paduka yang sakit karena mahalnya makanan”. 12. // aru nabda Sang Prabu Kalawisuna/ priye pikirmu Patih/ de laranging pangan/ buburo[n] wus tan ana/ amêsthi rusak sayêgti/ kabeh wadyengwang/ mati tan ana bugti// Prabu Kalawisuna bersabda keras, “Bagaimana jalan keluarnya menurutmu, Patih. Makanan menjadi mahal karena tidak lagi ada buruan di hutan. Pastilah ini akan membuat seluruh pasukanku rusak dan mati karena kelaparan”. 13. // aris matur nênggih Patih Jaladuwa/ Gusti ulun tur uning/ yen parêng karsendra/ ulun mirêng pawarta/ ing wetan punika Gusti/ wontên nagara/langkung kathahing janmi// Patih Jaladuwa menjawab pelan, “Paduka, jika berkenan, hamba mendengar bahwa di timur ada sebuah negara. Di sana penduduk manusia sangatlah banyak. 14. // malihipun janmanya gajih sadaya/ suka Sri Narapati/ miyarsa turira/ asru nabda Sang Nata/ yen mangkono payo Patih/ enggal prentaha/ marang wadyamu sami// Dan lagi, Paduka, orang-orang di sana banyak lemaknya”. Sri Paduka merasa sangat gembira dan bersabda, “Jika demikian Patih, segera perintahkan anak buahmu. 15. // padha kinen pêrdandanan den akêbat/ aglis Rêkyana Patih/ ngundhangi pra wadya/ wrata gunging rasêgsa/ pra samya prayitneng westhi/ kunêng kawarna/ nênggih sang putra kalih// Perintahkan mereka untuk bersiap. Cepat!”. Kyai Patih pun segera menyiagakan seluruh pasukannya. Tak lama, para pasukan raksasa telah siaga. Dikisahkan kedua putra raja, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
300
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 16. // pan sêmana eca denira lumampah/ nabda Radyan Surati/ heh ta yayi Sena/ payo leren sadhela/ rumojong wau kang rayi/ aris ngandika/ kakang êndi kang nagri// tengah asyik berjalan. Raden Surati berkata, “Dinda Sena, mari kita beristirahat sejenak”. Raden Senabrata setuju dan berkata, “Kanda, manakah negara yang kita tuju?”. 17. // (167v)yayi iya durung wayahira prapta/ sebêtbyar kang dirgami/ awarni rasêgsa/ kalih langkung mlas arsa/ kaluwen wus tigang ari/ tan angsal mangsan/ dadya yêgsa dharidhis// “Dinda, belum saatnya kita sampai ke sana”. Tak lama kemudian, ada dua raksasa yang keadaannya sangat memprihatinkan karena telah tiga hari kelaparan dan tak mendapat makan, jadilah para raksasa itu mengemis 18. // turut kali gogoh saunjungnya(-2)/ arang ingkang pinanggih/ gya wau rasêgsa/ kagyat mambu manungsa/ birat siyungnya ngisis(-1)/ awas tumingal/ yêgsa anggro kêpati// sepanjang sungai mereka mengais-ngais, tak ada makanan yang mereka temukan. Tiba-tiba, mereka terkejut mencium bau manusia. Seketika keluarlah taring mereka. Mereka awas melihat pada calon mangsanya. Para raksasa menggeram hebat. 19. // jroning driya kalangkung denira suka/ ketang mongsa pribadi/ gya wau rasêgsa/ akras ngulati ganda/ yata Rahadyan kakalih/ kagyat miyarsa/ nêbda Radyan Surati// Dalam hati mereka merasa gembira mengetahui ada mangsa. Kian lama para raksasa kian dapat mengendus aroma manusia. Kedua putra raja terkejut mendengar suara dari raksasa itu. Raden Surati berkata, 20. // heh ta yayi apa iki kang nyuwara/ sira den ngati-ati/ tandya kang rasêgsa/ prapta anubruk sigra/ marang Rahadyan Surati/ akras Dyan Sena/ rasêgsa gya binithi// “Dinda, suara apakah ini? Berhati-hatilah kau”. Kedua raksasa pun datang dan segera menerjang Raden Surati. Raden Senabrata segera menghajar raksasa itu. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
301
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 21. // asru gêro anolih nubruk Dyan Sena/ yêgsa cinandhak aglis/ pan gigithokira/ nêbda Radyan Suratya/ aglis bantingên ta yayi/ babarna pisan/ yêgsa gya tinampiling// Raksasa yang terkena hajar Raden Senabrata pun menggeram, menoleh, dan menyerang Raden Senabrata. Raden Senabrata segera meraih tengkuk raksasa itu. Raden Surati berteriak, “Cepat! Bantinglah mereka, Dinda!”. Raksasa itu pun segera ditempeleng Raden Senabrata. 22. // sirah buta amêrapat pêcahira/ inguculakên aglis/ rasêgsa lumajar/ mangungun Radyan Sena/ ngandika Radyan Surati/ buta kêparat/ aja kulita bêcik// Kepala raksasa yang terkena hantam tangan Raden Senabrata pecah dan hancur. Sisanya dilepaskan dan melarikan diri. Raden Senabrata tertegun. Raden Surati berkata, “Raksasa keparat! Berkulit bagus sedikit saja, 23. // ingsun duga pêsthi ngong binadhog buta/ payo yayi den aglis/ manawa anggawa/ kancane padha buta/ kang sira tampiling yayi/ nabda Dyan Sena/ ingsun tan nêdya wêdi// pastilah akan dimangsa oleh raksasa. Ayo Dinda! Aku khawatir teman-teman raksasa yang kau hajar tadi akan datang”. Raden Senabrata berkata, “Aku tidak akan takut! 24. // sanajana wuwuha sakêthi buta/ mongsa nêjaa gingsir/ lah ya bênêr sira/ nanging nora ta sira/ sabêcikane wong sakit/bêcik kang waras/ payo padha lumaris// Meski datang seratusribu raksasa sekalipun, aku tak akan mengelak!”. Raden Surati menjawab, “Ah, iya, aku tahu. Tapi, sebaik-baik orang yang sakit dan terluka, masih lebih baik yang sehat. Mari kita pergi”. 25. // wirandhungan lampahe sang kalih putra/ kunêng wau kawarni/ yêgsa kang lumajar/ nêja tur uninga(-1)/ wus laju malêbeng puri/ yata sêmana/ nênggih ponang rasêksi//Mereka berdua berjalan dengan rasa was-was. Dikisahkan kemudian,
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
302
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts raksasa yang melarikan diri hendak melaporkan apa yang terjadi. Ia pun masuk ke dalam istana. Para raksasa 26. // samya kaget ing kancanira kang prapta/ aglis wus prapteng ngarsi/ Sang Kalawisuna/ kagyat asru ngandika/ heh bocah matura aglis/ apa karanya/ yêksa umatur aris// merasa terkejut melihat rekannya datang. Setelah raksasa itu sampai di hadapan Kalawisuna, sang raja pun bertanya, “Hei, kau. Laporkan segera apa yang hendak kau laporkan”. Raksasa pun berkata, 27. // adhuh Gusti kang dasih ngaturkên tiwas/ ulun atur udani/ punika Sang Nata/ wo(168r)ntên raja satriya/ kakalih maksih taruni/ wontên ing marga/ sampun ulun pêpêki// “Aduh, Tuanku. Hamba hendak melapor. Ada dua orang ksatria yang masih muda di tengah jalan. Hamba datangi 28. // inggih Gusti panêjanipun abdi sang/ badhe ingsun kabuktin/ dhumatêng Sang Nata/ dene Gusti sungkawa/ saking awisipun têdhi/ namung abdi sang/ atur tiwasing kardi// karena hamba hendak menangkapnya untuk dapat hamba serahkan pada Paduka karena hamba mendengar Paduka tengah bingung memikirkan sulitnya makanan. Tapi, hamba tak berhasil”. 29. // amiyarsa Sang Prabu Kalawisuna/ langkung bêrmantyeng galih/ nging dadya sukanya/ asru dennya ngandika/ wus undurna iki Patih/ sinungan tamba/ nêmbah Kiyana Patih// Sang Prabu Kalawisuna yang mendengar laporan itu merasa marah sekaligus juga gembira. Ia pun segera memberi perintah, “Patih, segera bawa dia dan beri dia perawatan”. Kyai Patih menyembah. 30. // sigra wau Sang nata acapêng karna/ arsa ngêrbaseng jurit/ gya wau Kya Patya/ aris matur mangêrpa/ adhuh ta Gusti Sang Aji/ sampun Sang Nata/ arsa mongsa pribadi// Sang raja pun bersiap diri hendak bertempur. Kyai Patih berkata lembut, “Aduh Paduka, janganlah Paduka bertindak sendiri.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
303
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 31. // ingsun dugi pun abdi Patih kewala/ inggih mrantasi kardi/ ing mangke sumongga/ lamun abdi Panduka/ atumpês tiwasing kardi/ arsa mangsaha/ nabda wau Sang Aji// Hamba kira, hamba saja yang maju menyelesaikan masalah ini. Bila nanti ternyata hamba gagal, terserah Paduka bila hendak turun tangan sendiri”. Sang raja berkata, 32. // pan ing mêngko sira mongsa priyongga(-1)/ ingsun tan den umani/ andhêku Kya Patya/ tan pisan pun apatya/ ing mangke sumongga Gusti/ ngaturkên pêjah/ kawula pintên banggi// “Lalu nanti kau akan mangsa dia sendiri dan aku tak kau bagi?! Begitu?!”. Kyai Patih menunduk, “Tak sekalipun hamba berniat seperti itu. Semua terserah Paduka, hamba rela mati. Berapapun 33. // angsal paring kukucah dalêm Sang Nata/ suka Sri Narapati/ heh ta payo sigra/ mangkata den akêbat/ manawa kelangan lari/ Ki Patih budhal/ langkung lêganing galih// pemberian Paduka pada hamba, hamba dengan senang hati menerimanya”. Sang raja merasa sangat gembira. Ia pun memberi perintah, “Hei, lekas berangkat! Jangan sampai kita kehilangan jejak!”. Kyai Patih pun berangkat. Hatinya lega. 34. // yata wau Raden Surati amulat/ langkung sukaning galih/ gya wontên rasêgsa/ bingung arsa lumajar/ kapêrgok Raden Surati/ sami kagyatnya/ dadya yêgsa binithi// Raden Surati melihat ada seorang raksasa yang tengah melarikan diri. Mereka sama-sama terperanjat. Refleks, Raden Surati pun menghajar raksasa itu. 35. // kapisanan kanang pênêr nênggih kang kêna(+1)/ sirah rêmuk babarji/ yata Dyan Suratya/ kamisêngêrên myarsa/ mangkana sajroning galih/ lah ta wakingwang/ dene iki ya sêgti//
Sekali hajar, kepala raksasa itu pun hancur. Raden Surati tertegun menyaksikan kejadian itu. Ia membatin, “Ah, ternyata diriku pun sakti. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
304
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 36. // biyen-biyen kalamun ingsun wêruha/ iya manawa sêgti/ mongsa kalakona/ nusup marganing toya/ amasthi mêtu ing margi/ mongsa wêdiya/ lan si Têkiyur Aji// Kalau saja dulu-dulu aku tahu bahwa diriku pun sakti, tak perlu aku menelusup di saluran air. Keluar saja melalui jalan yang biasa. Aku tak akan takut menghadapi Raja Tekiyur. 37. // ingsun dugi lah mongsa ngantiya (-2)/ têka aneng wanadri/ yen dulu si buta/ sapisan bae bablas/ nging durung lêga tyas mami/ arsa sun coba/ ti(169v)ba yen wus ping kalih// Dan sudah tentu tak akan aku sampai ke tengah hutan. Apalagi jika melihat aku menghajar raksasa tadi sekali saja langsung mati. Tapi, aku belum yakin. Baik, akan kucoba lagi untuk yang kedua kalinya”. 38. // gya mêrpêki wau marang arenira/ Radyan Sena winarni/ anjêngêr kapatya/ gêtun solahing yêgsa/ sigra ingkang raka prapti/ aris ngandika/ yayi noleha wuri//o// Raden Surati pun segera menghampiri adiknya. Diceritakan Raden Senabrata masih tertegun melihat tingkah para raksasa. Kakaknya pun datang dan berkata, “Dinda, menolehlah ke belakang”. PUPUH XXXIII === PANGKUR === 1. //o// Ngandika Radyan Suratya/ heh ta yayi ingsun gêtun kapati/ ingsun wêruha rumuhun/ lamun sêkti mangkana/ mongsa nganti kalakona nusup-nusup/ lah mêngko yayi yen ana/ buta dunên lawan mami// Raden Surati berkata, “Dinda, aku sungguh merasa kecewa. Bila aku tahu sejak semula bahwa kesaktianku sebegitu rupa, tak akan kita menelusup-nelusup seperti apa yang telah kita lakukan. Jika demikian Dinda, nanti bila ada raksasa lagi yang datang, adulah denganku”. 2. // yata wau kawarnaa/ Sri Rasêksa arsa nuling jurit(-1)/ pan sigra wau kapêthuk/ awas Sang Prabu Kala/ langkung kurdha tan www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
305
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts ngantya Ki Patih matur/ Sang Nata laju umangsah/ anggêro siyung den isis// Dikisahkan kemudian sang raja raksasa hendak maju bertempur. Setelah berhadapan dengan lawan, Prabu Kalawisuna bangkit kemarahannya dan menyerang tanpa menunggu laporan dan abaaba dari Kyai Patih. Sang raja terus saja maju seraya menggeram dan memperlihatkan taringnya. 3. // kagyat Sang Rajapinutra/ Dyan Surati nulya ngandika aris/ lah iki tunggaling diyu/ nabda Dyan Senabrata/ lah ta payo kakang papagna den gupuh/ sumaur Radyan Suratya/ lah rada gêgêdhen yayi// Para putra raja merasa terkejut. Raden Surati berkata pelan, “Ah, ini dia teman raksasa yang tadi”. Raden Senabrata menyahut, “Kalau begitu lekas Kanda, hadapi dia”. Raden Surati menjawab, “Aduh, yang ini terlalu besar, Dinda. 4. // mêngko yen ana bajangan/ iku patut mungsuh kalawan mami/ durung wayahnya lan ingsun/ tandhinge lawan sira/ pan samangke [e]ca kang imbalpamuwus/ praptanya Sang Prabu Kala/ anggêro nubruk sang kalih// Nanti saja bila ada yang lebih kecil, barulah pantas diadu denganku. Belum waktunya bagiku saat ini. Saat ini adalah waktunya untukmu”. Tengah mereka berdua asyik bertukar pendapat, datanglah Prabu Kalawisuna. Sambil terus menggeram, ia menerjang kedua putra raja. 5. // Radyan Surati malumpat/ alumajar kapati sipat kupir/ tan ketung manumbuk bêntus/ nênggih Rahadyan Sena/ kang kinêmah-kêmah marang Sri Diyu(-1)/ kalangkung dennya mlas arsa/ kinêrêg arsa binanting// Raden Surati yang sesungguhnya sangat penakut, melompat dan berlari tunggang-langgang tanpa memperhitungkan apa-apa yang ia tubruk selama berlari. Tidak demikian dengan Raden Senabrata yang keadaannya demikian memelas karena terus dilumat oleh raja raksasa. Saat ia digigit dan hendak dibanting, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
306
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 6. // apanggah Dyan Senabrata/ ponang yêgsa cinandhak sru binithi/ kapilêng diyu pan ambruk/ mangering nubruk marang/ Sena panggah tinubruk kinuwêl diyu/ ginêbêg kinêgêt kuwat/ Sri diyu ingungkil kêni// dengan sekuat tenaga Raden Senabrata berusaha untuk melawan. Sang raksasa diraih dan dihajar. Sempoyongan terkena hajar Raden Senabrata, sang raja raksasa pun roboh. Namun, ia segera bangkit kembali dan menyerang dari sebelah kiri. Diserang sedemikan rupa, Raden Senabrata mencoba terus melawan balik pada raksasa yang mengunci badannya, mencoba menghancurkan, dan menggigit dirinya kuat-kuat. Sang raja kemudian dipelintirnya. 7. // pinokah siyungnya kêkah/ dinêngakkên diyu saya ngêkahi/ tinabok mêlar tinubruk/ keket udrêg putêran/ kokot-kokot kulit wulêt jatha rêmpu/ linu Dyan Sena binucal/ tibane tinubruk malih// Taring sang raksasa dicobanya untuk dipatahkan namun terlampau kuat. Justru itu membuat perlawanan sang raksasa kian menjadi. Ketika ditabok, malah menjadi melar. Akhirnya mereka pun terlibat pergulatan yang rapat, sengit, dan beralih-alih posisi. Adegan saling gigit kulit yang liat pun terjadi, rambut kusut masai. Raden Senabrata dihela hingga ia jatuh dan kembali diterjang. 8. // arsa inguntal kewala/ Sena ngrogoh ilat diyu mutah gêtih(+1)/ manglumba Sena sinaut/ kêni pupunya kanan/ Sena panggah Sri Diyu pok talingipun/ kinruwêg talingan pagas/ (170r)diyu saya ngringut mangrik// Sang raksasa bermaksud menelan Raden Senabrata hidup-hidup, namun dengan gesit Raden Senabrata meraih lidah sang raksasa hingga raksasa itu memuntahkan darah. Tak menyangka atas serangan itu, raksasa pun meloncat. Raden Senabrata disambarnya hingga kena paha kanannya. Raden Senabrata terus melawan. Ujung telinga raja raksasa digerusnya hingga putuslah telinga sang raksasa. Raja raksasa kian naik amarahnya. 9. // jola diyu Sena singsal/ tinututan rinukêt datan osik/ Surati awas andulu/ ketang wêlasing driya/ rinta rukêt lan yêgsa www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
307
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts krobdan gêng luhur/ pan arsa tatulung rinta/ kinawrat datan nyampuni// Ia meronta. Raden Senabrata terlempar. Namun, ia terus diikuti dan dikunci. Surati yang mengawasi adiknya, merasa sangat kasihan melihat adiknya diserang oleh raksasa yang demikian tinggi dan besar. Ia hendak menolong adiknya, khawatir pertempuran itu tidak segera berakhir. 10. // sêgsana mêdal tekatnya/ reh tan wignya ngampah wêlasing ari/ yêgsa gya cinandhak gupuh/ rema ingungkil dhêngklak/ sru tinabok diyu kajungkêl sumaput/ eling wanteyan sru mangrah/ Surati lumayu gêndring// Seketika, muncullah keberaniannya terdorong oleh ketakmampuannya menahan rasa iba pada sang adik. Ia pun segera menghampiri sang raksasa dan meraih rambutnya. Rambut sang raksasa dijambak hingga badannya tertarik ke belakang. Setelah itu ia segera menabok sang raja raksasa hingga terjungkal dan jatUh pingsan. Setelah berhasil sadar dari pingsannya, sang raksasa pun kian murka. Raden Surati ketakutan dan berlari sekencang-kencangnya. 11. // Sena wimbuh kurdhanira/ ngêntrog wêntis ngawêt tingalnya andik/ yagsa mangrura gro mangruk/ siti bêdhol gurda grah/ sinawating Sena ing gurda tanwignyuh/ manubruk yêksa kaliwat/ dhinupak sirah gumlinting// Raden Senabrata pun bertambah marah. Kakinya dihujam-hujam ke tanah, matanya bersorot tajam penuh amarah. Raksasa yang hendak menyerang terus menggeram. Ia pun mencabut sebuah pohon beringin. Raden Senabrata dilemparnya dengan pohon beringin itu. Raksasa pun semakin bernafsu hendak menerjang Raden Senabrata. Dengan cepat, Raden Senabrata menyepak bagian kepala raksasa hingga terjerembab. 12. // arsa binithi anggiwar/ naut githoke ngêl Rahadyan Mantri/ kapêksa rosa mangrangkut/ rema diyu tinêkak/ pulirikan kalumah jaja dhinêngkul/ diyu gropundhak pinancat/ anggebes mêksa pinuntir// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
308
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Ia hendak menghajar raksasa itu, namun sang raksasa berhasil menghindar. Setelah itu Raden Senabrata berusaha menyambar tengkuk raksasa, namun sang raksasa tampaknya kuat bertahan. Berikutnya, Raden Senabrata menarik kencang rambut sang raksasa dan memelintirnya. Saat sang raksasa terjatuh telentang, dadanya didengkul kuat-kuat. Sang raksasa menggeram. Pundaknya hendak dinaiki, tapi ia mengelak dan Raden Senabrata memelintir lengannya. 13. // malirik sarah dhinupak/ driwa pêdhot yêgsa wus angêmasi/ Dyan Sena nabda anguwuh/ lah mara ayonana/ mongsa sira padhaa kêlawan ingsun/ Rahadyan Surati mulat/ sigra marpêki kang rayi// Setelah itu ditendangnya sang raksasa kuat-kuat hingga lehernya putus dan tewaslah sang raksasa. Raden Senabrata berteriak menantang, “Hei! Ayo, hadapi aku! Tak akan kalian mampu melakukannya!”. Raden Surati yang melihat kejadian itu segera menghampiri adiknya. 14. // kang sarya asru ngandika/ adhuh yayi Senabrata wong luwih/ meh thithik kadangku lampus/ lah payo yayi êmas/ ywa kasuwen padha nutugakên laku/ lumiring Rahadyan Sena/ samarga-margsa samya ngling// Ia pun berkata lantang, “Duhai adikku Senabrata, kau sungguh sangat kuat. Hampir saja kau mati, Dinda. Sudahlah, mari Dinda, jangan terlalu lama kita di sini, ayo segera teruskan perjalanan”. Raden Senabrata patuh. Mereka pun berjalan seraya terus bercakap-cakap. 15. // kawarna lêpasing lampah/ pan aprapta têpis wiringe nagri/ ing Kakbah nagara agung/ yata Dyan kalihira/ wus malêbeng nagara ingkang jinujug/wismanya mantri Bakdiman/ wasta Ngabehi Jagati// Singkat cerita, mereka telah jauh berjalan dan telah tiba di tapal batas negara Kakbahbudiman yang besar, dan tak lama sampai di ibukota negara. Mereka berdua pun singgah di kediaman seorang menteri negara Kakbahbudiman bernama Ngabehi Jagati. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
309
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 16. // Ki Ngabehi sarêng mulat/ langkung rêsêp nênggih Rahadyan kalih/ gya samya tata alungguh/ sawusnya sasalaman/ Ki Ngabehi tatanya marang Dyan bagus/ anak sintên kang sinambat/ sumaur Radyan Surati// Kyai Ngabehi yang melihat kedatangan mereka, merasa sangat senang dengan kedua tamunya itu. Mereka pun segera duduk setelah sebelumnya saling bersalaman. Kyai Ngabehi pun bertanya pada sang pemuda rupawan, “Nak, siapakah nama Anda?”. Raden Surati menjawab, 17. // lah Kyai Paduka tanya/ inggih ingkang dêlap purun mastani/ Dyan Surati wa(171v)sta ulun/ dene Kyai punika/ ari hamba anênggih ta wastanipun/ paparab pun Senabrata/ yata Ngabehi Jagati// “Kyai, Paduka bertanya pada hamba, baiklah hamba jawab. Nama hamba Raden Surati. Sedang adik hamba ini bernama Senabrata”. Ngabehi Jagati 18. // manthuk-manthuk saurira/ aglis muwus nimbali ingkang abdi/ heh ta sapa bocah iku/ mayo sira enggalna/ gennya godhog banyu enggalna ben sêpuh/ ika tehe neng kothakan/ tumumpang ana ing pêthi// mengangguk-angguk mendengar jawaban tamunya. Ia pun memanggil abdinya. “Hai, kau, siapapun! Lekas jerang air agar lekas matang. Buatkanlah teh. Tehnya ada di dalam kotak di atas peti!”. 19. // Ngabehi malih tatanya/ inggih Raden wisma pundi ing wuri/ Rahadyan aris umatur/ tiyang kawêlas arsa/ adhêdhêkah ing wana arsa aluru/ saking tiwase ragamba/ manawa sarju ing galih// Kyai Ngabehi bertanya lagi, “Baiklah, Raden. Lalu dari mana Anda berasal?”. Raden Surati menjawab, “Kami orang-orang menderita. Kami berasal dari hutan dan karena kesengsaraan kami, bila Paduka berkenan, kami hendak
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
310
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 20. // sumêja hamba suwita/ mring Sang Nata hamba nanuwun Kyai/ mênggah katurnya Sang Prabu/ nanging kawênangana/ ari hamba kêlangkung dennya ambêsur/ tan sagêt atatakrama/ sumongga katurnya benjing// mengabdi pada Sri Baginda Raja. Untuk itu, kami mohon agar Paduka Kyai berkenan menyampaikan dan menghadapkan kami pada Sang Prabu. Hanya saja perlu Paduka ketahui sebelumnya, bahwa adik hamba demikian keras kepala dan tidak mampu bertatakrama secara baik. Tentang ini, hamba menyerahkan saja pada Paduka bagaimana baiknya dalam menyampaikannya esok”. 21. // manthuk saurira sagah/ inggih-inggih Raden sampun kuwatir/ ing mangke ulun kang munjuk/ seba rumiyin Radyan/ payo enggal iku ladena den gupuh/ wedange sêlak kasatan/ punakawan tur bibisik// Kyai Ngabehi mengangguk tanda sanggup. “Baik, Raden. Anda tak perlu khawatir. Nanti saya yang akan bicara lebih dahulu dengan Sri Baginda. Eh, segera sajikan minuman! Ayo, airnya keburu habis nanti!”. Abdi pun berkata sambil berbisik, 22. // Kyai Behi pun wus têlas/ Ki Ngabehi nyêntak sinamun wahing/ manise tak bubuk-bubuk/ bubuk inggih wus têlas/ amalengos Ki Ngabehi ngandika rum/sampun bêjane pun anak/ tan ngantos angunjuk warih// “Kyai Ngabehi, sudah habis”. Kyai Ngabehi membentak gusar seraya pura-pura bersin, “Itu, kopi yang sudah dibubuk saja!”. Dijawab, “Bubukan kopi pun sudah habis”. Kyai Ngabehi melengos dan berkata lembut, “Ah, mungkin sudah menjadi takdir Ananda berdua, tidak mendapatkan air untuk minum. 23. // Radyan ngapuntên a[ka]kathah(+1)/ saking tiwas hamba gumun sayêgti/ yen tanah ngriki sang bagus/ kathah têmên amanya/ pundi wontên Raden nênggih tikus purun/ nêdha teh tur sakothaknya/ malihnya kang aran bajing// Maafkan aku, Raden. Memang, aku sangat heran. Di sini, hama sangat banyak. Coba, mana ada tikus yang doyan memakani teh berikut kotaknya. Apalagi bajing, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
311
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 24. // purun malêbêt ing wisma/ barang-barang napa ingkang pinanggih/ dalah bubuk inggih purun/ sampun ingkang dhaharan/ mung punika Raden kangkawula gumun/ gumujêng Radyan ing driya/ sinamun alon nauri// mereka sampai masuk ke dalam rumah. Semua barang yang ditemui termasuk kopi bubukan pun mereka lahap, tak hanya yang nyata berwujud makanan saja. Itulah yang mengherankanku, Raden”. Dalam hati Raden Surati tertawa. Ia pun menjawab santun, 25. // sampun tan dados punapa/ taksih kathah benjing ing dintên wingking/ ugêr wilujêng rumuhun/ inggih Kyai sumongga/ sigra mangke kawarnaa laju munjuk/ Kapatiyan wus katampan/ gya mundur sang anom kalih//o// “Ah, sudahlah. Tidak apa-apa. Pastilah kelak masih akan ada banyak. Yang penting saat ini hamba berdua selamat. Baik, Kyai. Silahkan bagaimana Paduka saja”. Kemudian, saat itu juga mereka menghadap dan telah diterima di Kepatihan. Kedua pemuda itu pun mundur. PUPUH XXXIV === S I N O M === 1. (172r)//o// Wus prapta ngarsane Nata/ Dyan Patih umatur aglis/ yen wontên janma ngawula/ kalih sing dhêkah wanadri/ yata Sri Narapati/ tumingal mring Dyan sarêju/ kadwi bagus kang warna/ sigra ingandikan sami/ aneng ngarsa tumungkul Raden Suratya// Sesampainya di hadapan Sri Baginda, Raden Patih segera melapor bahwa telah datang dua orang yang berasal dari hutan dengan maksud hendak mengabdikan diri. Sri Baginda melihat kepada kedua orang tersebut yang tampak demikian tampan. Mereka pun diperintahkan untuk maju menghadap. Raden Surati menunduk takzim. 2. // dene Raden Senabrata/ silanya jongok tan aris/ Sang Nata mesêm ing driya/ ningali Rahaden kalih/ dhatêng Raden Surati/ wontên karaos ing kalbu/ warna padhang sêmunya/ uga kalamun kang rayi/ wiguh ing tyas dinewêt sêmu ing lampah// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
312
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sedang Raden Senabrata duduk berjigang dengan leher terangkat kurang sopan. Tapi, Sri Baginda hanya tersenyum dalam hati. Ia mengamati kedua penghadapnya. Kepada Raden Surati, sang raja merasakan sesuatu. Raden Surati yang memancarkan aura seperti mengingatkan sang raja pada adiknya. Namun, bila memang benar demikian, ia ragu pada asal penghadapnya. 3. // têbih Bandaralim praja/ lan asal saking wanadri/ tan darbe kadang liyanya/ punika darbe ri malih/ wau Raden Surati/ dangunya neng ngarsa Prabu/ tansah nukmeng wardaya/ dadya nyolong liring Aji/ sru mandhêkêl kraos dhatêng kadangira// Ia berasal dari hutan. Jauh pula dari negara Bandaralim. Sementara, bila benar ini adalah adiknya seharusnya tak memiliki adik lagi. Raden Surati yang cukup lama berada di hadapan Sang Prabu pun terus-menerus merasa terusik hatinya. Tanpa sadar ia mencuri pandang pada sang raja. Dalam hati ia merasa bergidik trenyuh teringat pada saudaranya, 4. // Rahadyan Gondakusuma/ kang murca kalaning wêngi/ nging mokal lamun punika/ dene jumênêng narpati/ têmah luhira mijil/ amêkak nahankên têrnyuh/ Sang Nata wus ngandika/ kulup goningsun ngarani/ apa purwanira ngawula maringwang// Raden Gandakusuma, yang hilang di malam hari. Namun, ia merasa tak mungkin bila yang ia hadapi ini benar saudaranya karena yang ia hadapi kini adalah seorang raja. Merasa tak kuasa menahan trenyuh, menitiklah airmatanya. Bersamaan dengan itu, sang raja berkata, “Nak, apa yang menyebabkan dirimu hendak mengabdi padaku? 5. // apan sapa aranira/ arimu sapa kang nami/ lawan sira ingsun sawang/ sêmune bangêt prihatin/ matur Radyan Surati/ Dewaji Kangjêng Sang Prabu/ andangu nama hamba/ kêng dasih aran Surati/ de arinta awasta pun Senabrata// Dan, siapakah nama adikmu ini? Lalu mengapa sepertinya kulihat dirimu demikian menderita?”. Raden Surati menjawab, “Duhai, Sang Prabu, hamba bernama Surati. Adik hamba ini bernama Senabrata. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
313
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 6. // marma ulun sru sungkawa/ kathah margine prihatin/ bubuka kadang wanodya/ minta sumbaga sarwa di/ aglang mas rajamurti/ tan wignya dhatêngkên ulun/ marma têmah ngawula/ dhatêng Paduka Narpati/ yen sêmbada pun dasih srah jiwa raga// Penderitaan yang hamba sandang bermula dari saudara perempuan hamba yang meminta segala barang-barang mewah, gelang, dan perhiasan emas. Hamba tak mampu memenuhi semua itu. Itulah mengapa kemudian hamba memutuskan untuk mengabdikan diri pada Paduka Raja. Bila memang Paduka berkenan, hamba menyerahkan sepenuh jiwa raga hamba 7. // dhatêng Paduka Narendra/ mung wontêna sih Narpati/ paparing rajabarana/ wrating pinothah pawestri/ Sang Nata ngrês ing galih/ kawlas tingkah kawlasayun/ arum wijiling sabda/ lah kadangira pawestri/ sapa rane lawan pira umurira// semata hanya kepada Paduka. Permohonan hamba hanya sudilah kiranya Paduka memberikan barang perhiasan emas, mengingat beratnya beban hamba yang sekedar ingin mewujudkan permintaan seorang perempuan”. (Mendengar jawaban Surati), Sri Baginda luluh hatinya, (apalagi melihat keadaan penghadapnya yang demikian memprihatinkan). Sang raja pun bersabda lembut, “Siapakah nama saudara perempuanmu, dan berapakah umurnya?”. 8. // matur nêmbah Dyan Suratya/ pun Kasiyan kang wawangi/ kang umur tiga wlas warsa/ gya mundhut Sri Narapati/ busana kang sarywa di/ malah nglangkungi panuwun/ Sang Nata angandika/ lah tampanana Surati/mami(173v)ntane kadangmu Rara Kasiyan// Raden Surati menyembah dan menjawab, “Namanya Kasiyan. Saat ini ia berumur tigabelas tahun”. Sri Baginda pun segera mengambil busana-busanayang indah dan mewah (dalam jumlah yang melebihi permintaan). Kemudian sang raja berkata, “Ini, terimalah, Surati. Ini permintaan saudaramu Rara Kasiyan. 9. // age nuli wenehêna/ aja kabanjur anangis/ nanging aja lamalama/ nuli baliya mring nagri/ Radyan nuwun wotsari/ kang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
314
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts brana tinampan sampun/ gya mundur sing byantara/ Dyan Senabrata prituwin/ sami bêkta paparingira Sang Nata// Segera berikan ini padanya. Jangan sampai ia terlanjur menangis. Namun, jangan terlalu lama. Segeralah kau kembali ke istana”. Raden (Surati) menyampaikan terimakasih seraya menyembah. Segala busana dan perhiasan telah diterima. Segeralah (ia) mundur dari hadapan (bersama) Raden Senabrata, sambil membawa segala pemberian sang raja. 10. // gya mundur Dyan sing ngarsendra/ lan rinta Sena tan kari/ kawarnaa aneng marga/ tansah prayitna Dyan kalih/ turut marga samya ngling/ apan samana wus rawuh/ dhêkahira ing wana/ wus panggih lan ibu sori/ dyah Kasiyan tumingallangkung asuka// Raden Surati pun segera mengundurkan diri dari hadapan raja beserta adiknya Raden Senabrata. Di perjalanan pulang mereka senantiasa berhati-hati. Mereka berjalan dengan terus bercakapcakap. Singkat cerita, mereka telah berhasil sampai di pondokan mereka di hutan dan telah bertemu pula dengan ibu suri. Dewi Kasiyan yang melihat kedatangan mereka merasa sangat gembira. 11. // nulya rinasuk sêgsana/ kang ibu samya sukanting/ kang putra mantun amular/ ngandika dyah Purbaningsih/ lah ta kulup Surati/ dene bêja sira kulup/ kinasih ing Narendra/ paran purwanira kaki/ Radyan matur ing ibu sasolahira// Busana pemberian raja pun segera dikenakannya. Ibunda merasa lega tak berkesudahan karena putrinya berhenti menangis. Dewi Purbaningsih berkata, “Anakku Surati, sungguh beruntung dirimu, Nak. Kau dikasihi Sri Baginda. Bagaimanakah ceritanya, Nak?”. Raden Surati pun menceritakan pengalamannya pada ibunda. 12. // Jêng ibu lampah kawula/ kalangkung dennya mlas asih/ wantunya tyang dereng priksa/ kar marga pêrnahing nagri/ dadya lampah ing margi/ tansah kinarya lalakun/ nênggih samarga-marga/ tan pêgat dennya prihatin/ yen sampuna wontên yayi Senabrata// “Ibu, perjalanan kami sungguhlah sebuah perjalanan yang penuh keprihatinan. Wajarlah, kami memang belum paham benar dimana www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
315
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts letak negara tujuan kami. Oleh sebab itu, dalam perjalanan kami berkali-kali menemui halangan. Bila saja Dinda Senabrata tidak ikut bersamaku, 13. // Jêng ibu pandugi kula/ putranta tan tulus urip/ yata kang ibu sadaya/ sarêng mirêng kang pawarti/ samya luhira mijil/ kang putra tandya rinangkul/ Sang dyah Kêncanawatya/ sru ketang trêsnaning siwi/ Radyan Sena rinangkul tankêna têbah// kuperkirakan aku tak mungkin dapat tetap hidup dengan selamat”. Para ibu yang mendengar penuturan Surati, merasa terharu hingga meneteskan airmata. Putranya pun segera dirangkul. Terlebih lagi Dewi Kencanawati, karena rasa sayangnya pada putranya, Raden Senabrata dirangkul erat bagai tak ingin pisah. 14. // gya matur Radyan Suratya/ punika Jêng ibu nênggih/ prapta kawula nagara/ anjujug wismaning mantri/ Kadiman kang wawangi/ Ngabehi Jagati mungguh/laju katur kawula/ punika ingkang angirit/ wusnya kunjuk kawula dhatêng Sang Nata// Raden Surati meneruskan ceritanya, “Sesampainya hamba di ibukota negara, hamba singgah di kediaman menteri negara Kakbahbudiman yang bernama Ngabehi Jagati. Ia pula yang mengantarkan hamba menghadap untuk mengabdikan diri pada sang raja 15. // winor lawan punakawan/ asring-asring den timbali/ tiniti niskara hamba/ kawula matur sayêgti/ awit pun yayi nangis/ minta jamang gêlang kalung/ ningalimring kawula/ kados wontên kraos galih/ dene hamba yen mênggah dede Narendra// bersama dengan para abdi lainnya. Hamba pun dipanggil dan ditanyai. Hamba mengatakan apa adanya bahwa hamba mengabdikan diri semata untuk memenuhi permintaan dari adik hamba yang menangis meminta jamang, gelang, dan kalung. Tapi, saat hamba memandang pada sang raja, terasa di batin hamba, seandainya saja beliau bukanlah seorang raja, 16. // Sang Prabu Kakbahbudiman/ ngong wastani kadang mami/ pun kakang Panambangraga/ (174r)mokale madêg narpati/ dennya niti mring mami/ dereng dumugi andangu/ kasêlak paring www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
316
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts brana/ kadya wêlas mring pun yayi/ ywa ta lajêng milar minta kang busana// Sang Prabu Kakbahbudiman ini hamba kira saudara hamba, Kanda Panambangraga. Tapi sejurus kemudian hamba pikir itu sangatlah mustahil karena yang hamba hadapi adalah seorang raja. Belum sampai lama memeriksa hamba, sang raja buru-buru menyerahkan segala perhiasan ini, seolah iba pada keadaan Dinda Kasiyan jangan sampai ia terus menangis meminta busana. 17. // ngong tinundhung gal-enggalan/ nanging kinen aglis bali/ mring nagri Kakbahbudiman/ tambuh karsane Narpati/ kang ibu manabda ris/ lah age baliya kulup/ yen dinangu mring Nata/ aturira den angênting/ Dyan Surati tuwin Raden Senabrata// Hamba lalu diperintah untuk segera pulang, dengan catatan harus segera kembalike negara Kakbahbudiman. Entah, apa yang dikehendaki oleh sang raja”. Sang ibu pun bersabda lembut, “Kalau begitu, segeralah kau kembali, Nak. Bila Sang Prabu bertanya, jawablah dengan runtut dan lengkap”. Raden Surati dan Raden Senabrata pun 18. // mangkat saking padhêkahan/ datan kawarna ing margi/ prapta ingKakbahbudiman/ anjujug nataring puri/ kapriksa ing Narpati/ tinimbalan marseng ngayun/ Dyan kalih prapteng ngarsa/ mabukuh ko[n]jêm ing siti/ Sri Narendra/ tan samar ing driyanira// segera berangkat dari pondok mereka. Tidak diceritakan bagaimana perjalanan mereka. Singkatnya, mereka telah sampai di Kakbahbudiman dan langsung menaiki tangga menuju istana. Kedatangan mereka diketahui oleh sang raja dan mereka pun diperintahkan untuk maju menghadap. Sesampainya di hadapan sang raja, keduanya duduk takzim dengan kepala tunduk ke tanah. Sri Paduka merasa sangat yakin dalam hatinya 19. // ningali Radyan Suratya/ sayêkti lamun kang rayi/ pagêlira kadang garwa/ alon Sang Nata nabda ris/ lah ta kulup Surati/ den wêca sira satuhu/ kadangmu karonira/ bakune têka ing ngêndi/ lawan sapa sudarmamu kang sanyata// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
317
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bahwa Raden Surati adalah benar adiknya. Sang raja pun bersabda pelan, “Wahai kau Nanda Surati, berterus teranglah padaku, kau dan kedua saudaramu semula berasal dari mana dan siapakah orangtua kalian yang sesungguhnya, 20. // ing ngêndi pinangkanira/ apa asal wana yêgti/ kang tinanya matur nêmbah/ dhuh Gusti Sri Narapati/ kadang hamba kakalih/ pun Kasiyan saking ibu/ kusuma Rayungwulan/ putri saking Wandhansari/ kang punika sing ibu Kêncanawatya// di mana tempat tinggal kalian? Apakah benar kalian berasal dari hutan?”. Yang ditanyai pun menyembah dan menjawab, “Duhai Tuanku Sang Raja, perihal kedua saudara hamba, Kasiyan beribukan Dewi Rayungwulan dari Wandhansari. Sedang saudara hamba yang satu ini ibunya bernama Dewi Kencanawati 21. // putri sing Bentalmukadas/ dene pun ibu pribadi/ Purbaning[sih] kang kusuma(-1)/ putri sing Ngêsam nagari/ wontên kadangong malih/ saking Bagêdat Jêng ibu/ ngran Dewi Ambarwulan/ Dyan Gondakusuma wangi/ nging wus murca binêkta ing duratmaka// dari Betalmukadas. Ibu hamba sendiri bernama Dewi Purbaningsih dari negara Ngesam. Sebetulnya hamba memiliki seorang saudara lagi yang lahir dari putri asal Bagedat bernama Dewi Ambarwulan, ia bernama Raden Gandakusuma. Namun, ia telah hilang diculik oleh seorang penjahat”. 22. // dereng dugi aturira/ wau Ra[ha]dyan Surati(-1)/ gêpah Sang Nata tumêdhak/kang rayi rinangkul aglis/ ngêmu waspa Sang Aji/ sêrêt pangandikanipun/ lah yayi iya ingwang/ kadangmu kang mugsweng latri/ tuk nugraha madêg neng Bakdiman praja// Belum sampai tuntas penuturan Surati, sang raja segera turun dari singgasananya. Adiknya dirangkul erat. Airmata terkembang di pelupuk mata. Dengan suara parau dan terbata-bata karena menahan haru, sang raja berkata, “Duhai, Dinda. Akulah saudaramu yang hilang di malam hari itu. Aku beroleh anugerah sehingga dapat menjadi raja di negara Kakbahbudiman”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
318
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 23. // anjrit Rahadyan Suratya/ ngrangkul padaning Narpati/ dhuh kakang mas Prabu tan nyana(+1)/ Tuwan kapanggih basuki/ Dyan Senabrata tuwin/ angrangkul mring raka Prabu/ datan wignya karuna/ bêkah-bêkuh ngusweng kang sih/ dangu dennya pêngkul-pinêngku(175v)l kaswarsa// Raden Surati menjerit dan merangkul kaki sang raja seraya berkata, “Aduhai Kanda Prabu, sungguh aku tak mengira dapat bertemu Tuan dalam keadaan selamat”. Raden Senabrata pun ikut merangkul kakandanya. Namun, karena ia tak bisa menangis, ia pun hanya merintih pelan. Cukup lama mereka saling rangkul dan dekap dalam suasana penuh haru. 24. // sawusnya lênggah sang Nata/ ri kalih sumiweng ngarsi/ manis ngandika Sang Nata/ paran yayi Bandaralim/ sira lan ibu sori/ kengsêr marang wana samun/ miwah sapungkuringwang/ kaya paran Jêng rama Ji/ Dyan Surati umatur sarwi mundrawa// Setelah itu, sang raja pun kembali duduk. Kedua adiknya duduk di hadapannya. Sang raja berkata lembut, “Dinda, bagaimana keadaan Bandaralim hingga kau dan para ibu menyingkir ke hutan yang sepi? Dan, bagaimana keadaan Ayahanda Prabu sepeninggalku?”. Raden Surati menjawab sambil menyembah, 25. // mênggah sakpêngkêr Panduka/ Jêng rama Sri Senapati/ kyating dennya manonbawa/ ginubêl ibu Sang Aji/ dadya kesah ing latri/ lan ibu dyah Ambarsantun/ satunggil tanpa wadya/ sapêngkêripun rama Ji/ pun Têkiyur Jong Biroji saha bala// “Sepeninggal Paduka, Ayahanda Sri Senapati yang demikian iba pada ibu Paduka yang terus-menerus memohon (untuk mencari Paduka) pun pergi di malam hari bersama dengan ibu Dewi Ambarsantun. Mereka pergi tanpa pengawalan sama sekali. Sepeninggal Ayahanda dan Ibunda, Tekiyur dari Jong Biraji beserta pasukannya 26. // dhatêng Bandaralim praja/ nêdya ngrisak Jêng rama Ji/ Jêng rama sêpi tan ana/ wadyabala Bandaralim/ tan nêdya lawan jurit/ mila karoban ing mungsuh/ sami nungkul kewala/ satêngah kesah ing latri/ hamba lawan Jêng ibu-ibusadaya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
319
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts datang di Bandaralim hendak berbuat aniaya pada Ayahanda Prabu. Namun, kemudian ia menemukan bahwa Ayah telah pergi dari istana. Seluruh pasukan Bandaralim memilih untuk tidak melakukan perlawanan karena jumlah pasukan lawan terlampau banyak. Akhirnya, pasukan Bandaralim menyerah. Sebagian yang lain meloloskan diri di malam hari. Hamba dan para ibu 27. // siniwêr neng papungkuran/ kirang kêdhik den pêjahi/ mung nganti kang samya wawrat/ gya ulun kesah ing latri/ mêdal ing margi warih/ bêgta Kangjêng ibuibu/ sarêng prapta ing wana/ ambabar Jêng ibu kalih/ gya tutruka têmah ngong ngabdi Panduka// ditawan di bagian belakang istana. Kami nyaris dibunuh, hanya tinggal menunggu para ibu yang tengah mengandung tiba saatnya melahirkan. Hamba pun berusaha meloloskan diri di malam hari melalui saluran air bersama dengan para ibu. Sesampainya di hutan, kedua ibu yang tengah mengandung, melahirkan. Kami pun membuat pondok di hutan sampai akhirnya hamba berdua mengabdi pada Paduka”. 28. // angrês ing driya Sang Nata/ myarsa turing Dyan Surati/ praka[m]pita arkamaya/ bêndu mring Jong Biraji(-1)/ ingampah srênging galih/ wêkasan ngandika arum/ ge yayi aturana/ Kangjêng ibu-ibu sami/ sun kantheni wadya tanapi wahana// Sang Raja pilu hatinya mendengar laporan Raden Surati. Ia bergetar marah pada Raja Jong Biraji. Tapi ia berusaha menahan amarahnya. Ia pun bersabda lembut, “Lekas Dinda, persilahkan para ibu. Aku akan menyertakan pasukan dan kendaraan”. 29. // Dyan Surati matur nêmbah/ Sang Nata prentah mring Patih/ Dyan Mustal minta bupatya/ kakalih lan para mantri/ mêthuk dyah prameswari/ saha wahana Jêng Ratu/ joli jolang jêmpana/ tanapi Radyan kakalih/ sinaosan turongga wusana budhal// Raden Surati menyembah. Sang Raja pun memerintahkan kepada Raden Mustal agar mengirim dua orang bupati dan para menteri untuk menjemput Permaisuri dengan membawa kendaraan untuk www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
320
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sri Baginda Ratu berupa tandu-tandu besar yang beratap menyerupai atap rumah. Kedua adiknya diberi tunggangan berupa kuda. Para utusan pun segera berangkat. 30. // nanging Radyan Senabrata/ tan arsa manitih wajik/ akêdah dharat kewala/ prandene malah dhingini/ sing jangkahe lumaris/ datan kawarna ing ngênu/ prapta dhêkah ing wana/ Dyan kalih marêg bu sori/ sampun katur sadaya pandangonira// Hanya saja Raden Senabrata kemudian tidak mau menunggang kuda. Ia memaksa berjalan kaki yang akhirnya malah mampu mendahului yang lain karena langkah-langkahnya yang lebar dan cepat. Tak diceritakan dalam perjalanan, akhirnya mereka sampai di pondokan mereka di hutan. Kedua raden menghadap ibu suri. Seluruh pertanyaan 31. // Sang Nata Kakbahbudiman/ myang aturira Dyan Siwi/ tuhuning kang madêg nata/ yêgti jêng Pangran Dipati/ putra ing Bandaralim/ nêlas saniskaranipun/ katur mring ibu samya/ sang dyah tri suka ing galih/ nu(176r)li mangkat anitih jolang jêmpana// Sri Baginda Kakbahbudiman beserta jawaban yang diberikan oleh Raden Surati telah disampaikan pada sang ibu. Demikian pula dengan kabar bahwa sesungguhnya sang raja memang Kanjeng Pangeran Adipati putra Bandaralim. Kabar tersebut jelas membuat gembira para ibu. Mereka pun segera berangkat dengan naik tandu-tandu. 32. // jajari samarga-marga/ Dyan Senabrata neng ngarsi/ Dyan Surati munggeng wuntat/ tanapi bupati mantri/ kunêng lampahing margi/ Kakbahbudiman wus rawuh/ têdhak sangking wahana/ dyah tiga catur kang siwi/ manjing pura pinêthuk dening Sang Nata// Tandu-tandu berjajar sepanjang jalan. Raden Senabrata berada di baris depan, sedang Raden Surati berada di belakang bersama dengan para bupati dan menteri. Akhirnya, mereka pun sampai di Kakbahbudiman. Turun dari kendaraan, tiga ibu beserta empat putranya masuk ke dalam istana dan dijemput oleh sang raja www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
321
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 33. // miwah Sang dyah Sarirasa/ myang Sariraga Sang Dewi/ tanapi garwa biyada/ duk cundhuk Sri Narapati/ pra ibu ngrangkul sami/ sarêng karuna dyah Ratu/ miwah Dewi Kasiyan/ nungkêmi raka Narpati/ tan kinandha mangusweng wilangun trêsna// bersama dengan Dewi Sarirasa, Dewi Sariraga, para istri, dan abdi perempuan.Ketika bertemu dengan Sri Baginda, para ibu pun merangkul bergantian seraya menangis. Demikian pula Dewi Kasiyan. Ia menyembah kaki kakandanya menghaturkan segala rindu kasihnya. 34. // sigra malbeng dhatulaya/ neng jrambah alênggah sami/ para ibu prameswari/ sinunggun-sunggun Sang Aji/ Narpa mangsah ngabêgti/ antigan titiga Ratu/ myang Sang dyah Sarirasa/ lan Sariraga Sang Dewi/ atur bêkti mring ibu tri prameswara// Setelah itu, mereka semua masuk ke dalam istana dan duduk di halaman istana. Para ibu permaisuri benar-benar dimuliakan oleh sang raja. Sri Baginda menghaturkan bakti pada ketiga Ratu bersama dengan Dewi Sarirasa dan Dewi Sariraga yang juga menghaturkan bakti pada ketiga ibu permaisuri. 35. // sampun jinarwan lirira/ ingkang para ratu sami/ suka dyah ratu titiga/ ningali putra yu sami/ Sang dyah Kasiyan nuli/ ngabêgti raka Sang Prabu/ dangu tankêna pisah/ kagagas rehing kaswasih/ lan kengêtan kang rama panusulira// Setelah para ibu mengetahui bahwa kedua putri yang menghaturkan bakti pada mereka adalah para permaisuri sang raja, para ibu permaisuri merasa senang melihat menantunya yang sangat cantik. Dewi Kasiyan pun kemudian menghaturkan bakti pada kakandanya, cukup lama bagai tak ingin pisah. Dalam hati, sang raja sangat sedih teringat pada ayahandanya yang pergi menyusul dirinya. 36. // wusira ngabêkti raka/ gya mring ipe [a]ngabêkti(-1)/ kayungyun dyah Sarirasa/ mring rêtna Kasiyan Dewi/ dene warna
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
322
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts yu luwih/ sêmu gungan ambêgipun/ wusira tata lênggah/ Sang Nata sigra nimbali/ Dyan Suratya lan ari Dyan Senabrata// Setelah menghaturkan bakti pada kakandanya, ia pun melakukan hal yang sama pada ayunda iparnya. Dewi Sarirasa jatuh hati melihat Dewi Kasiyan. Ia demikian cantik, manja, memikat. Setelah mereka semua duduk, sang raja pun memanggil Raden Surati dan Raden Senabrata. 37. // prapteng ngarsa anor raga/ neng tratag genira nangkil/ tan paja ngliring pra kênya/ ketung supeling praja di/ ngira Dyan sena nênggih/ tan raringan dennyalungguh/ gya majêng kang saosan/ dhahar dhadhaharan asri/ kêmbul boja mangun pirênaning driya// Keduanya pun menghadap dengan takzim di emper pelataran. Mereka takhentinya mencuri pandang pada para perempuan yang ada di istana. Mengira bahwa Raden Senabrata mulai tak tenang duduk, hidangan pun segera disajikan dan mereka pun makan bersama sambil saling menuntaskan rindu. 38. // dumugi denira dhahar/ wusira Sri Narapati/ gya miyos lênggah ing batal/ ri kalih sumiweng ngarsi/ gya imbali Kya Patih/ Dyan Mustal prapta ing ngayun/ Sang Nata angandika/ kakang sira sun timbali/ undhangana wadyengsun Bakdiman praja// Seusai makan bersama, Sri Baginda segera keluar ke balai penghadapan. Kedua adiknya duduk di hadapannya. Sang raja kemudian memanggil Kyai Patih. Sesampai Raden Mustal di hadapan, sang raja pun berkata, “Kanda kau kupanggil untuk menyampaikan titahku pada seluruh kawula di negara Kakbahbudiman, 39. // datan angarani janma/ larangan mlaku sarimbit/ jalu kêlawan wadonnya/ cêkêlên aturna mami/ sandika Dyan Patih(-1)/ gya mêdal suwareng wadu/ mubêngbêndhe (177v)tinêmbang/ gya jêngkar Sri Narapati/ kalih Radyan pinêrnahkanthine raka//o// siapa pun orangnya, kularang untuk berjalan berpasangan laki-laki dan perempuan. Bila ada yang menemukan semacam ini, tangkap dan hadapkan padaku”. Raden Patih menyembah dan keluar www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
323
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bersama pasukan berkeliling menabuh tambur. Sri Baginda pun meninggalkan penghadapan disertai kedua raden sebagai pengawal bagi kakandanya. PUPUH XXXV === KINANTHI === 1. //o// Yata undhang ing Sang Prabu/ waradin Bakdiman nagri/ desa-desa padhukuhan/ urut pereng wukir-wukir/ miwah praja ing amanca/ kang kêreh Bakdiman nagri// Alkisah, titah Sang Prabu telah merata disebarkan ke seluruh penjuru negeri Kakbahbudiman, dari mulai desa-desa di sepanjang kaki gunung sampai kenegara-negara manca yang berada di bawah penguasaan Kakbahbudiman. 2. // sampun kasusra misuwur/ mituhu undhang Narpati/ tan wontên purun anêrak/ yen aja lulungan sami/ pan bojo angajakajak/ tangga jangkêp tiga kalih// Titah itu ditaati dengan sungguh-sungguh. Tak ada seorang pun yang berani melanggar. Bila mereka hendak bepergian dengan pasangannya, mereka akan mengajak tetangganya serta agar jumlah mereka menjadi bertiga 3. // dadya tan srimbit lumaku/ mangkana sampun waradin/ kunêng gantya cinarita/ wau Prabu Senapati/ kang kesah saking nagara/ lan garwa dyah Ambarwati// dan tidak hanya berduaan. Aturan itu telah dilaksanakan secara merata. Kini dikisahkan tentang Prabu Senapati yang meninggalkan istananya bersama dengan istrinya Dewi Ambarwati 4. // ngulati putra sang bagus/ Dyan Gondakusuma lami/ tindaknya kalunta-lunta/ jajah desa milang kori/ anusup ingayam alas/ sumêngka tumruning ardi// untuk mencari putranya Raden Gandakusuma. Telah lama mereka berjalan terlunta-lunta menjelajahi tiap desa, menyelusup ke hutan-hutan, menuruni gunung-gunung.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
324
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 5. // tan ana baya kaetung/ kagagas trêsnaning siwi/ tanpa dhahar kirang nendra/ mung ron kang eca binukti/ salamenira mangkana/ dadya sru rusaking dhiri// Mereka benar-benar tak menghiraukan bahaya. Yang mereka pikirkan hanyalah cintanya pada buah hati. Mereka tidak makan dan kurang tidur pula. Makanan mereka hanyalah dedaunan. Ini mengakibatkan rusaknya badan. 6. // tan ketang ujwala nglayung/ kakung putri kawlas asih/ kadya pradapa sinêmpal/ kasranging surya ngalêntrih/ Narpa ing tyas kusut rila/ pinanjingakên pamuji// Tak menghiraukan redupnya cahaya, suami istri itu tampak sangat memprihatinkan bagai pucuk daun yang terobek karena diterjang terik matahari. Sang raja berduka hatinya. Namun ia senantiasa ikhlas (pada keadaan) dan terus berdoa 7. // paja-paja têkeng luhur/ Nata wit trêsnaning siwi/ pasrah kodrating wisigsa/ jêr wus jamaking aurip/ mupangat wêgtuning tekat/ sayêgti kawan prakawis// mengharapkan datangnya keluhuran. Cintanya pada anaknya membuat sang raja pasrah pada takdir Tuhan. Karena ia percaya, adalah lumrah dalam hidup, manfaat akan ada karena adanya tekad untuk melakukan empat perkara 8. // dhingin labuh karseng ratu/ kapindho labuh ing Gusti/ ping tiga labuh ing putra/ catur labuh kamrat murni/ den bênêr luput i[ng] tekat/ wuruk nurut dating puji// yang pertama adalah berkorban dalam menjalankan titah raja, kedua berkorban menjalankan titah Tuhan, ketiga berkorban untuk anak, dan keempat untuk persahabatan sejati. Maka ia pun meluruskan tekad dan terus memanjatkan pujipuja. 9. // ugêr tan nimpang ing ngelmu/ sayêgti trus kang pamuji/ ingkang utama priyoga/ mung labuh karseng narpati/ risang Prabu Senapatya/ kaswarsa labuh ing siwi// Selama itu tak menyimpang dari jalan ilmu yang sejati, sang raja terus memuji. Bila tadi disebutkan bahwa yang utama adalah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
325
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts berkorban dalam menjalankan titah raja, maka Prabu Senapati tengah menderita karena pengorbanannya untuk sang buah hati. 10. // lan garwa saeka kalbu/ sangsaya ing lami-lami/ sang dyah kraos risakira/ kirang santosaning galih/ sampun jamaking wanita/ tan panggah paroseng budi// Istrinya pun semula telah bersatu tekad. Namun, lama kelamaan sang dewi menyadari kerusakan jasmaninya dan ia mulai merasa kesal. Memang itu sudah menjadi hal yang lumrah bagi perempuan, tak bisa keras bekerja. 11. // ririh umatur ing Prabu/ magsih waluya basuki/ sayêgti pan wuk priyongga/ manawi nêmahi lalis/ paran ingkang winicara/ prasah karsane Ywang Widi// Ia pun kemudian berkata pada Sang Prabu, “Aduh, Paduka masih tampak sehat dan segar. Sesungguhnya akulah yang rusak. Bila sampai mati, apakah kita akan tetap pasrah pada kehendak Tuhan?”. 12. // Sang Nata ngandika arum/ paran ka(178r)rêpira yayi/ nguni awit saking sira/ angupaya ngendrapati/ têmahan tinêmu papa/ sira gumingsir ing puji// Sang raja berkata lembut, “Bagaimana maumu, Dinda? Bukankah semua ini berawal dari kehendakmu untuk menemukan anak kita sang pangeran? Sekarang setelah kita menemui kesusahan sedemikian rupa, rupanya kau mulai lemah dalam doa. 13. // tekat kurang santoseng trus/ yayi utamining urip/ labuh putra wus prayoga/ nêtêpi sabda kawijil/ sinêksenan bumi kasa/ harja rusak sapa kardi// Tekadmu mengendur. Dinda, keutamaan hidup itu telah baik bila kita berkorban demi anak kita, berpegang pada sabda yang telah diucapkan dan disaksikan oleh bumi dan langit, bahwa bahagia maupun rusak, tak akan dipedulikan. 14. // marma age ywa kawuwus/ tekate durung trang titi/ yata prayoganing lampah/ batal niyating utami/ lamun ngingkêta ing basa/ antuk cêla ing Ywang Widi// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
326
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Oleh karena itu, sudahlah tak usah kau bicarakan lagi bila tekadmu belum nyata jelas. Sebaiknya kita teruskan perjalanan karena bila kita membatalkan niat utama dan ingkar dari sabda maka kita akan beroleh cela dari-Nya. 15. // yen sira trêsna maring sun/ yayi ywa sumêlang galih/ ing mêngko tekat manira/ yen tan panggih putra mami/ sun lampu(?) mati neng wana/ yen muliya ing nagari// Bila kau benar-benar cinta padaku, janganlah kau khawatir. Tekadku, jika sampai aku tak bertemu dengan anakku, aku lebih baik mati di hutan. Bila sampai aku kembali ke ibukota negara, 16. // merang mulat ing wadya gung/ sang dyah kaluhuran angling/ kendêlan matur ing raka/ sakarsa labuh mestuti/ yata laju tindakira/ angambah padesan malih// sesungguhnya aku akan sangat malu pada para kawulaku”. Merasa apa yang diucapkan suaminya adalah benar, sang dewi pun diam dan hanya patuh pada suaminya. Mereka pun melanjutkan perjalanan hingga tiba ke sebuah pedesaan. 17. // kaparêng talatahipun/ Kakbahbudiman nagari/ kaget janma kang tumingal/ dennya lumampah sarimbit/ baya durung wruh ing ondhang/ yata wontên kang sung peling// Pedesaan itu masuk ke dalam wilayah negara Kakbahbudiman. Sudah barang tentu melihat ada sepasang suami istri yang berjalan bersama, warga sekitar merasa terkejut, mereka berpikir apakah kedua orang ini belum mengetahui titah raja. Diceritakan ada seseorang yang memberikan peringatan. 18. // lah dika kendêl sang bagus/ mangke manira warteni/ Narpa kendêl lampahira/ kang pawarta angling malih/ sampun andika lumampah/ karongron kalawan rabi// “Berhentilah sebentar, kisanak. Aku hendak memberitahu sesuatu”. Sang raja pun menghentikan langkahnya. Orang tersebut berkata lagi, “Janganlah Anda berjalan berdua dengan istri Anda.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
327
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 19. // punika larangan Ratu/ sangêt undhanging Narpati/ mangke yen wong pajinêman/ uninga cinêpêng yêgti/ Sang Nata mangsuli sabda/ nêdha andika sun peling// Sesungguhnya, hal itu menjadi larangan raja dan merupakan titah yang sungguh-sungguh serius dari Sri Baginda. Bila orang-orang yang berjaga sampai tahu, Anda pasti akan ditangkap”. Sang raja menyahut, “Terimakasih Anda telah memberitahukan aku. 20. // nging manira derah lampus/ paran genira sumingkir/ sun têmah kenging larangan/ asab anglabuhi rabi/ gya lajêng ing tindakira/ dinulu kawêlas asih// Namun, aku tak takut mati. Sudahlah, lebih baik Anda menyingkir saja. Akan kuterjang larangan itu. Aku tak malu berkorban demi istriku”. Mereka pun meneruskan perjalanan. Orang-orang yang melihat mereka merasa iba. 21. // sing amulat anglês dulu/ dening risaking sang kalih/ owêl baguse kang warna/ estrinya ayu linuwih/ anandhang papa kaswarsa/ dadya tan nêdya pawarti// Mereka kasihan melihat kondisi keduanya. Sang suami sirna ketampanannya, sedang sang istri yang demikian cantik pun sama kondisinya karena mereka berdua hidup terlantar. Orang-orang pun tak hendak melapor 22. // dhatêng pajinêman Prabu/ wêneh rarasaning janmi/ lah ta janma ngêndi baya/ dene têka kumawani/ wruh ondhang tan piniarsa/ lumaku srimbit lan rabi// kepada petugas jaga. Ada pula yang membicarakan, orang darimanakah mereka mengapa demikian berani. Sudah tahu aturan namun tetap tak mau melaksanakan, tetap berjalan berdua dengan istrinya. 23. // baya wong liya praja gung/ eman baguse kang warni/ yen nganti kapara tiwas/ mamêlas dening kaswasih/ kaya ru(179v)buha kanginan/ winartan nora praduli// Apakah mereka orang-orang dari luar negara. Sungguh sayang wajah mereka yang rupawan bila sampai mereka harus mati, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
328
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts kasihan. Benar-benar bagai kejatuhan angin, diperingatkan tapi tak peduli. 24. // uga asale wong agung/ kaloron aderah pati/ yata samana kapêdhak/ lan wong kajinêman sami/ sakawan ing kathahira/ sigra ingandhêg Sang Aji// Apakah mereka juga orang besar sehingga keduanya demikian mantap memasrahkan nyawanya. Diceritakan kemudian, keduanya bertemu dengan para penjaga sebanyak empat orang. Sang raja pun segera dihadang. 25. // wong papat pating garitu/ kinêpung Sri Narapati/ sang rêtna maras ing driya/ Narpa ngadêg sureng galih/ kajinêman akras tanya/ lah sira janma ing ngêndi// Keempat penjaga mengepung sang raja. Sang dewi merasa sangat takut. Namun sang raja tetap berdiri tegak tanpa gentar. Para penjaga bertanya dengan kasar, “Hei, darimana kau?! 26. // kalawan sapa aranmu/ apa nora ngrungu warti/ Sang Nata karya larangan/ wong lumaku lawan rabi/ najan dudu bojo pisan/ tan kêna lamun sarimbit// Siapa namamu?! Apakah kau tidak mendengar kabar bahwa Sri Paduka mengeluarkan larangan berjalan berdua baik dengan istri maupun bukan istri sekalipun 27. // kudu ana rowangipun/ pan sira katrapan yêgti/ lah mara dhingin ngakua/ ngandika Sri Narapati/ sira tatanya maringwang/ sun tanpa wisma sayêgti// harus membawa serta rekan! Untuk itu kau pasti akan dihukum! Segeralah mengaku!”. Sang raja berkata, “Bila kau ingin tahu, aku adalah seorang tunawisma. 28. // iya Ki Sena raningsun/ uga wus ngrungu pawarti/ ing ondhange ratonira/ nanging tan nêdya gumingsir/ krana wong nama kaswarsa/ tan bisa pisah lan rabi//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
329
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Namaku Ki Sena. Aku telah mendengar berita tentang titah raja kalian. Tapi aku tak akan menurut. Bagaimanapun juga aku cinta pada istriku dan tak ingin pisah darinya. 29. // najan anêmahi lampus/ sun tan nêja angoncati/ sakarêpe ratonira/ catur kajinêman duk wrin/ sabdane Sri Narapatya/ kewran ing tyas esmu miris// Meski harus mati, tak akan aku menghindarkan diri. Terserah apa yang dikehendaki oleh raja kalian”. Keempat penjaga yang mendengar sabda sang raja merasa miris hatinya. 30. // arsa rinabaseng pupuh/ yen dede karsa Narpati/ ering tataging Sang Nata/ pantêse amandakaning/ rêmbag ngaturi uninga/ mring Dasabahu Narpati// Mereka hendak menyerang atas amanat raja, namun merasa segan pada kemantapan sang raja. Mereka pun sepakat untuk melapor pada Raja Dasabahu. 31. // punika andêling pupuh/ sorira Radyan Dipati/ kang tiga kinen atêngga/ satunggal atur udani/ munggeng kuda [sa]sandêran(-1)/ lumêbêt aneng nagari// Sebab, Raja Dasabahu memang seorang perwira perang yang berkedudukan di bawah Raden Adipati. Akhirnya tiga orang penjaga menunggu di tempat dan seorang penjaga melaju kencang dengan kudanya masuk ke dalam ibukota negara. 32. // datan kawarna ing ngênu/ ngarseng Dasabahu prapti/ katur saniskaranira/ Sang Nata kagyat duk myarsi/ kêdah uninga priyongga/ sigra anitih turanggi// Akhirnya, si penjaga sampai di hadapan Raja Dasabahu. Ia pun melaporkan segala kejadian. Sang raja merasa terkejut dan berpikir untuk melihatnya langsung. Maka Raja Dasabahu pun segera menaiki kudanya. 33. // kuda cinamêthi mamprung/ tan kocap lampahing margi/ prapta pêrnahing Sang Nata/ gya mudhun saking turanggi/ yata Prabu Dasaboja/ sarêng tumingal sang putri// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
330
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Kuda pun berlari kencang karena dikenai cambuk. Sesampainya di tempat sang raja, Dasabahu pun turun dari kudanya. Saat ia melihat sang dewi, 34. // sumêdhot driya Sang Prabu/ ketang sênênging panggalih/ gya aris Nata ngandika/ heh sanak sira wong ngêndi/ dene manêrjang ing undhang/ yêgti sira wong amiskin// Prabu Dasaboja merasa iba bercampur senang. Ia pun berkata, “Kisanak, kau darimana? Mengapa sangat berani melanggar aturan? Pastilah kau orang miskin. 35. // kalêbu larangan Prabu/ nging ingsun wêlas ningali/ mring sira lah karo pisan/ de bangêt kawêlas asih/ wus ingsun kang nanggung sira/ nyipênga neng wisma mami// Harusnya kalian dihukum karena melanggar larangan Sang Prabu. Namun, aku kasihan pada kalian karena kalian tampak demikian memprihatinkan. Sudahlah, aku yang akan menanggung kalian. Tinggalah di kediamanku. 36. // sun karya kakasih besuk/ neng Kondhabuwana nagri/ rehning maksih(180r)patut sira/ dadya kakêmbanging bumi/ warnamu têka(?) mêjana(?)/ owêl dadiya dênuwis(?)// Kalian akan kujadikan kesayanganku di negara Kandhabuwana karena penampilan kalian masih cukup pantas menjadi idola bagi dunia. Wajah kalian mencurigakan, tak pantas menjadi orang miskin. 37. // sun angkat sira ing besuk/ jumênêng Pangran Dipati/ sanajan bojomu iya/ nguwasani ing jro puri/ aja sumêlang ing driya/ sira mugti lawan mami// Kalian akan kuangkat kelak. Kau akan kujadikan Pangeran Adipati, sedang istrimu itu akan berkuasa atas istana. Sudahlah, tak perlu cemas. Kalian akan berbahagia denganku”. 38. // Sang Nata mriksa ing sêmu/ grêgête Sri Narapati/ arsa lumawan ing karsa/ rikuh reh kadhi(?)wa bumi/ yata manêrak larangan/ kêna babênêring adil// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
331
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang raja sebenarnya tanggap pada kehendak penuh nafsu yang dilontarkan Raja Dasabahu. Ia sebenarnya ingin melawan, namun merasa sungkan karena menyadari dirinya melanggar larangan dan harus menjalani hukuman. 39. // rikuh pamêdharing wuwus/ têmungkul wimbuh prihatin/ yata Sang dyah Ambarwulan/ tan pêga[t] bondhet ing laki/ pan sarwi mo.......... ngudrasa/ kang raka tansa ngrih-êrih// Keseganan itu membuat tak ada sepatah kata pun terlontar. Ia hanya menunduk dengan kesedihan yang kian mendalam. Dewi Ambarwulan kian merapatkan diri pada suaminya seraya menangis. Sang suami tak hentinya menenangkannya. 40. // adhuh mirah jiwaningsun/ aja sira ngrujit ati/ rehning wus padha linakyan/ urip bêja lara pati/ suminggaha maring coba/ lalang lalakoning urip// “Duhai intan permata jiwaku, janganlah kau kian membuat susah hatiku. Kita toh sudah berjanji menjalani hidup bersama dalam suka, lara, maupun mati. Tak akan kita menghindar dari coba dan derita hidup. 41. // wus jamake wong puniku/ yen sawêg nandhang prihatin/ kathah rêncananing lampah/ kawula dêrma nglampahi/ pudyanên den trusing sugma/ trimanên tawêkal êning// Adalah hal yang lumrah bagi seseorang yang tengah prihatin dicoba dengan berbagai kesulitan. Seorang hamba hanyalah menjalankan seraya berdoa pada Tuhan. Terimalah segalanya dengan tawakal dan kebersihan hati. 42. // yen bakal sinung rahayu/ tan pilih marganing urip/ mokal Ywang Jatiwasesa/ cidra dennya karya pêsthi/ sadurunge nut sah tiba/ wus pininteng-pinteng gaib// Bila telah datang saatnya kita diberi kebahagiaan, tentunya jalannya bisa saja melalui berbagai macam hal. Mustahil Tuhan mengingkari suratan-Nya sendiri. Sebelum sah bagi-Nya, teruslah meminta pada-Nya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
332
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 43. // wus kendêla mirahingsun/ aywa dinawa ing galih/ Sang Nata dheprok ing kisma/ kusuma nungkêmi wêntis/ yata risang Dasaboja/ mêrbêng reh kawlasing galih// Sudah, tenanglah sayangku. Jangan kau pikir lebih jauh lagi”. Setelah itu, sang raja pun terduduk di tanah. Sang dewi menyembah kakinya. Dasaboja yang menyaksikan segalanya, merasa terharu dan bertambah iba. 44. // sêkala nir dukanipun/ sidhakêp amênêng ngegsi/ nguni yen bongga pinêgsa/ wêkasan manglêsing galih/ manêpda kinen rumêgsa/ ing mangke sun matur Gusti// Seketika, hilanglah kemarahannya. Sesaat ia hanya mampu menyilangkan tangan dan melihat semuanya dalam diam. Sebelum-sebelumnya, bila seseorang hendak-mengelak, pastilah dipaksa dengan jalan kekerasan. Yang satu ini malah membuat luluh hati. Ia pun bersabda pada abdi penjaga untuk menunggunya melapor pada Raja. 45. // sakêdhap nitih kuda wus/ mamprung risang Kondhabumi/ enggal prapta ing nagara/ marêngi Sri Narapati/ miyos aneng pagêlaran/ supênuh wadya sumiwi// Kuda berlari kencang hingga sekejap saja Raja Kandhabumi telah tiba di ibukota negara bersamaan dengan keluarnya Sri Baginda untuk melakukan audiensi di hadapan segenap wadya. 46. // Patih Mustal kang neng ngayun/ pra raja sadaya nangkil/ ari kalih kering kanan/ Senabrata Dyan Surati/ kadwi wus sinungan lênggah/ kalih lêgsa cacah kardi// Patih Mustal berada di paling depan bersama dengan para raja. Kedua adik raja, Senabrata dan Raden Surati, masing-masing berada di kiri dan kanan. Keduanya telah mendapatkan tanah jabatan seluas duapuluh ribu karya. 47. // Dyan Senabrata sang bagus/ mangke wus sa(181v)rehing budi/ wignya basa tatakrama/ purwane dipun sadani/ mring kang bok dyah Sarirasa/ tinetesan tirta manik//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
333
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Raden Senabrata kini telah berubah menjadi sabar dan paham benar bertatakrama karena telah disyarati oleh ayunda iparnya, Dewi Sarirasa, dengan ditetesi air suci. 48. // samiyosira Sang Prabu/ kang tansah ginalih-galih/ tan lyan genira ngupaya/ kang rama Sri Narapati/ trêsnaning tyas kang kurawa(?)/ sinamun ngujwala manis// Selama Sang Prabu berada di penghadapan, apa yang dipikirkannya hanyalah upayanya mencari sang ayah. Rindu dan kasihnya demikian dalam. Namun, semua itu ditutupinya dengan tetap berekspresi lembut. 49. // kang nampeni sabda Prabu/ Rahadyan Sêtingkumuning/ kang dinangu rehing praja/ pêrnatanireng prakawis/ ecaning tyas nguswalarja/ kasaru wau kangprapti// Raden Sentingkumuning menerima sabda sang raja yang meminta laporan tentang segala perkara yang menyangkut keadaan negara. Tengah asyik berwawan sabda, datanglah 50. // Maharaja Dasabahu/ dumrojog tumameng ngarsi/ gêpah umatur ing Nata/ Jêng Dewaji hamba sung wrin/ wontên kang nêrak awisan/ lumampah srimbit la[n] rabi// Maharaja Dasabahu yang tiba-tiba maju menghadap dan segera melapor, “Duhai, Tuanku. Perkenankan hamba melapor, ada orang yang melanggar aturan dengan berjalan bersama dengan istrinya”. 51. // Sri Dibya ngandika arum/ lah bapa ing Kondhabumi/ sapa arane kang jalma/ myang pinangkanira ing ngêndi(+1)/ Sang Dasaboja tur sêmbah/ dereng ngantosngakên Gusti// Sri Baginda bersabda lembut, “Bapa Kandhabumi, siapakah nama orang itu dan dari manak ia berasal?”. Dasaboja menyembah dan menjawab, “Belum sampai mengaku, Tuanku. 52. // sarêng prapta abdi ulun/ kang estri lajêng nungkêmi/ mêlas asih sasolahnya/ sêmune lir Paduka Ji/ sumêdhot ing tyas Narendra/ wusana ngandika aris//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
334
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sesampainya hamba di sana, istrinya menyembah kaki demikian mengiba. Wajah mereka seperti Paduka”. Hati sang raja merasa bergetar. Ia pun berkata Pelan 53. // dhumatêng ri kalihipun/ lah age yayi Surati/ lan yayi Senabrata(-1)/ sira priksanên pribadi/ jalma kang nêrak parentah/ tan enak rasaning ati// kepada kedua adiknya, “Lekas Dinda Surati dan Dinda Senabrata, periksalah langsung siapakah orang yang telah melanggar aturan itu. Sesungguhnya perasaanku tak enak”. 54. // tan wiyang sang kalihipun/ gya mêsat sangking ing ngarsi/ sami wahana turongga/ enggal lampahireng margi/ kalih pos watawisira/ têbihnya sakingnagari// Keduanya tak banyak menjawab dan segera melesat keluar, dan dengan mengendarai kuda, mereka melaju cepat ke tempat kejadian yang berjarak dua pos dari ibukota negara. 55. // glis prapta ing pêrnahipun/ Radyan gyaning wong kaswasih/ duk antara katingalan/ tan samar Radyan Surati/ estu kalamun kang rama/ Mahaprabu Senapati// Segera mereka tiba di tempat orang yang sengsara itu. Sekali lihat, Raden Surati yakin bahwa itu adalah ayahnya, Mahaprabu Senapati. 56. // jlog têdhak sing kudanipun/ Dyan Senabrata prituwin/ lumajêng agurawalan/ sumungkêm Raden Surati/ ing padanira kang rama/ andrês kang waspa umijil// Raden Surati pun turun dari kudanya diikuti oleh Raden Senabrata. Mereka berlari menghampiri sang raja. Raden Surati menyembah kaki ayahnya seraya menangis. 57. (182r)// mêlas asih sambatipun/ Sang Nata angrangkul ririh/ miwah kang ibu dyah Ambar/ muwun mangrangkul mring siwi/ wau Raden Senabrata/ langkung sangêt dereng uning// Ia mengeluh penuh iba. Sang raja perlahan merangkul anaknya, demikian pula Dewi Ambarwulan, ia merangkul putranya seraya menangis. Saat itu, Raden Senabrata masih belum tahu www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
335
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 58. // têgsih têbih dennya lungguh/ yata kajinêman sami/ langkung jrih dadya anêmbah/ tan nyana-nyana ing ati/ yen darwis iku Narendra/ kasambat Raden Surati// dan masih duduk agak jauh. Para penjaga yang melihat kejadian itu, takut dan menyembah. Mereka tak menduga bahwa orang miskin itu adalah seorang raja. Raden Surati merintih, 59. // Jêng rama tan dugi ulun/ Paduka kapanggih ngriki/ kirang kêdhik têkeng lena/ kawula kantun neng puri/ Sang Nata angrês miyarsa/ nulya tata lênggah sami// “Ayah, hamba sama sekali tak mengira akan bertemu Paduka di sini. Sesungguhnya bila hamba tetap berada di istana, hamba akan mati, Ayah”. Sang raja iba hatinya, mereka pun duduk bersama. 60. // Narendra ngandika arum/ paran purwanira nguni/ sira neng kene kapanggya/ sapa kang tu[ng]gu nagari/ Radyan Surati tur sêmbah/ sapêngkêr Paduka Aji// Sang raja berkata, “Bagaimana ceritanya hingga kau ada di sini? Siapakah yang menunggu ibukota negara?”. Raden Surati menyembah dan menjawab, “Sepeninggal Paduka, 61. // nênggih pun Jaka Têkiyur/ saha bala tontra sami/ mring Bandaralim nagara/ nêdya ngrisak Paduka Ji/ abdi nata datan lawan/ saking kêrobireng kapir// Jaka Tekiyur dan bala tentaranya datang di Bandaralim hendak menganiaya Paduka. Seluruh abdi tak melawan karena terkepung pasukan kafir. 62. // srah asta sami nunungkul/ satêngah kesah ing latri/ hamba tan wignya lumajar/ kewêtan pun ibu katri/ dadya atêmah pralaya/ lêbêtnya Sang Jong Biraji// Mereka pun menyerah. Sisanya melarikan diri di malam hari. Hamba tak kuasa turut berlari karena berat dengan ketiga ibu. Setelah Raja Jong Biraji masuk ke dalam istana,
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
336
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 63. // kawula lajêng kinurung/ miwah Kangjêng ibu sami/ sapêkên aneng siwêran/ gya ulun kesah ing latri/ anusup margining toya/ tanapi Jêng ibu katri// hamba dikurung bersama dengan para ibu. Seminggu berada dalam tawanan, hamba pun pergi di malam hari menelusup melalui saluran air bersama dengan ketiga ibu. 64. // yen sampun akesah dalu/ kados hamba den pêjahi/ ugi mung ngantos wawratan/ jêng ibu kalih garbini/ praptamba têlênging wana/ ibu sami darbesiwi// Bila hamba tak pergi di malam hari pastilah hamba dibunuh. Karena Raja Jong Biraji hanya menantikan kedua ibu yang tengah mengandung, melahirkan. Sesampainya di hutan, para ibu yang mengandung pun melahirkan. 65. // Rayungwulan Kangjêng ibu/ putra stri hamba wastani/ pun Rara rêtna Kasiyan/ Jêng ibu Kêncanawati/ darbe putra priya dibya/ punika kang tumutmriki// Kanjeng Ibu Rayungwulan berputra seorang putri yang hamba namai Rara Kasiyan. Sedangkan Kanjeng Ibu Kencanawati berputra seorang laki-laki yang sakti yang saat ini turut bersama hamba kemari. 66. // Senabrata wastanipun/ Sang Nata sarêng ningali/ kang putra ingawe sigra/ Dyan Senabrata ngabêgti/ angrês Sang Nata ing (183v)driya/ ketang niskareng kaswasih// Ia bernama Senabrata. Sang raja saat melihat putranya itu segera memanggilnya. Raden Senabrata pun menghaturkan bakti. Sang raja merasa terharu mendengar penuturan Raden Surati. 67. // kang putra tansah rinangkul/ Sang Nata ngandika malih/ kulup Surati paran ta/ sira têkeng ngarsa mami/ lan ibumu têlu padha/ ing samêngko ana ngêndi// Putranya pun dirangkulnya. Sang raja kemudian kembali berkata, “Surati anakku, lalu bagaimana kau sampai ke sini? Dan dimanakah ketiga ibumu kini?”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
337
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 68. // Dyan matur jajarwa putus/ miwiti malah mungkasi/ titi tatag kadi dhalang/ duk mirsa Sri Narapati/ aturira kang atmaja/ lamun jumênêng narpati// Raden Surati pun menjawab tuntas dari awal hingga akhir, tanpa ada yang terlewat bagai seorang dalang. Saat sang raja mendengar bahwa putranya telah menjadi seorang raja 69. // aneng Budiman praja gung/ sayêgti lamun kang siwi/ Rahadyan Gondakusuma/ marma karya undhang kwating/ awit ngupaya kang rama/ Narpa nir brangtaning galih//o// di negara Kakbahbudiman dan itu nyata-nyata adalah putranya, Raden Gandakusuma, dan oleh sebab ia mencari ayahnya maka ia membuat aturan semacam itu, hilanglah segala duka sang raja. PUPUH XXXVI === ASMARADANA === 1. //o// Sukeng tyas marwata siwi/ Sang Prabu Bandaraliman/ mirsa kang putra ature/ miwah kang rayi titiga/ wus kumpul lan atmaja/ langkung sokur ing Ywang Agung/ myang Ambarwulan sang rêtna// Sang Prabu Bandaralim merasa sangat bahagia mendengar penuturan putranya dan ketiga adiknya. Ia gembira dapat berkumpul dengan putra-putrinya, dan untuk itu ia sangat bersyukur pada Tuhan Yang Maha Agung. Demikian pula dengan Dewi Ambarwulan. 2. // duk myarsa putra sang pêkik/ Rahadyan Gondakusuma/ estu kang jumênêng katong/ neng nagri Kakbahbudiman/ mugti ambaudhêndha/ amarentah para ratu/ dyah langkung asrêp ing driya// Ketika ia menyaksikan sendiri bahwa benar putranya, Raden Gandakusuma, yang menjadi raja di negara Kakbahbudiman, dan lagi telah hidup mulia, berkuasa, dan memerintah para raja bawahan, sang dewi merasa tenang hatinya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
338
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 3. // lir mina kajaran warih/ upama latri lumampah/ apêtêng kapêthuk obor/ langkung padhang ing wardaya/ yata Radyan Suratya/ pamit tur uningeng Prabu/ kang rayi Dyan Senabrata// Bagai ikan terhajar air. Bila diumpamakan tengah berjalan di malam hari yang gelap, bagai mendapat obor yang menerangi jalan hingga terang pula hati dan pikirannya. Raden Surati mohon pamit untuk melapor pada kakandanya sang raja. Adiknya, Raden Senabrata, 4. // kinen têngga rama Aji/ tan wiyang kang sinung sabda/ Dyan numpak turongga age/ nandêr wangsul mring nagara/ tan kawarna ing marga/ prapteng ngarsa raka Prabu/ Sang Nata maksih sineba// diutus untuk menunggui ayahandanya. Raden Senabrata yang diberi perintah menurut. Raden Surati segera menaiki kudanya dan melesat kembali ke ibukota negara. Akhirnya, ia pun sampai. Setibanya di hadapan kakandanya, sang raja masih dalam keadaan menerima para penghadap. 5. // Radyan matur mangênjali/ Dewaji hamba dinuta/ anakyinakên ponang wong/ kalêbêt ing lalarangan/ yêgtos lamun Jêng rama/ lan ibunta Kangjêng ibu/ Sang Nata sarêng miyarsa// Raden Surati pun melaporkan hasil kesaksiannya, “Paduka, hamba telah melaksanakan titah Paduka untuk memeriksa orang yang telah melanggar larangan, dan benar adanya bahwa mereka tak lain adalah Ayahanda dan Ibunda”. Sang raja yang mendengar laporan adiknya 6. // kumêpyur raosing galih/ langkung sokur ing Ywang Sugma/ parentah Dyan Patih age/ Sang Nata arsa mêthuka/ miranti lan wahana rata(+2)/ turongga myang tandhu(-2)/ kang dherek tindak Narendra// merasa lega hatinya dan bersyukur pada Tuhan. Ia pun segera memberi perintah pada Raden Patih untuk menyiapkan kereta, kuda, dan tandu untuk menjemput ayahnya. Sang raja hendak menjemput sendiri. Turut bersama dengan sang raja dalam penjemputan adalah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
339
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 7. // wê(184r)neh wadya andhingini/ marga-marga kinen ngrata/ Kya Patih mêdalnya age/ prentah bala sudhiyaa/ busêkan wong sakpraja/ ingkang dhingini ing laku/ Mahaprabu Dasaboja// sebagian pasukan pendahulu untuk membuka dan meratakan jalan. Kyai Patih segera keluar dan memerintahkan pasukan agar bersiap-siap. Seluruh isi istana pun menyiagakan diri. Bertindak sebagai pimpinan pasukan pendahulu adalah Mahaprabu Dasaboja 8. // lawan Sadalya Narpati/ sawadya kumingsi marga/ rinata kalih jurange/ kênaa den ambah kreta/ tan antara wus tata/ swandana sumaos ngayun/ jinajaran tundha-tundha// dan Raja Sadalya. Bersama pasukannya, mereka memeriksa jalur jalan yang akan dilalui dalam penjemputan. Jurang-jurang (lubanglubang?) diratakan agar dapat dilalui oleh kereta. Tak lama kemudian, mereka pun selesai menjalankan tugas. Kereta telah tersedia di depan berjajar berlapis-lapis. 9. // Narpa wus busana adi/ saha ngampil sumbagendah/ badhe agêm rama Katong/ gya busana Sri Naradipa(+1)/ munggeng cipta puwana/ Raden Surati tan kantun/ tunggil lan Dyan Patih Mustal// Sang raja telah mengenakan busana kebesarannya. Ia membawa serta busana dan kelengkapan kebesaran untuk dikenakan oleh ayahnya. Setelah selesai berbusana, ia pun naik ke keretanya di barisan belakang bersama dengan Raden Surati dan Patih Mustal. 10. // neng siya[s] Rahaden kalih/ larih stindaking Sang Nata/ wadya nurongga tan adoh/ akras lampahe kareta/ datan kawarneng marga/ duk lagya cêlak gyanipun/ Narendra têdhak sing kreta// Kedua raden naik sebuah bendi. Sang raja berkendara dengan kecepatan sedang. Para pasukan berkuda tak jauh menyertai. Karena cepatnya kereta, mereka pun telah dekat dengan lokasi. Sang raja pun turun dari keretanya. 11. // taksih sakpal winatawis/ denira dharat Sang Nata/ sru anganti rama Katong/ rata tinuntun kewala/ sarêng cêlak www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
340
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sêgsana/ tandya lumajêng Sang Prabu/ ngrangkul ing pada Narendra// Saat itu jarak antara mereka masih 1 pal. Sang raja pun berjalan. Keretanya dituntun. Ayahandanya telah menanti. Ketika mereka sudah dekat, Sang Prabu pun segera berlari dan merangkul kaki ayahnya. 12. // yayah sru mêngkul ing siwi/ dangu dennya rarangkulan/ pyuhing driya onêng kawor/ sang kalih ngêmu waspa(-1)/ ketang duking kapyarsa/ dyah Ambarwulan sru ngrangkul/ alara-lara karuna// Ayahnya merangkul erat sang putra. Cukup lama mereka berangkulan, mempertautkan hati, menambatkan rindu. Keduanya berlinangan airmata. Dewi Ambarwulan pun merangkul erat putranya seraya menangis penuh haru rindu. 13. // sasambatira mlas asih/ adhuh anakingsun nyawa/ tan nyana katêmu kene/ sun ulati ngendralaya/ wus pirang-pirang warsa/ tan ana baya kaetung/ nora ngimpi manggih harja// Ia merintih penuh haru, “Duhai anakku sayang, aku sama sekali tak menduga dapat bertemu kembali denganmu di sini. Kucari dirimu di surga Dewa Indra, selama bertahun-tahun, tak kuhitung bahaya dan duka yang mendera. Sama sekali aku tak pernah bermimpi akan menemuimu dalam keadaanmu yang telah mulia”. 14. // Sri Senapati nabda ris/ lah ta yayi wis mênênga/ têmah ngrurudah tyase(-1)/ aran wus padha raharja/ apa kang winicara/ tan lyan mung sokur Ywang Agung/ narima pamayangira// Sri Senapati berkata pelan, “Sudahlah Dinda, tenanglah. Jangan kian melemahkan hati. Toh, kita semua kini sudah bahagia. Yang perlu kita sampaikan hanyalah rasa syukur pada Tuhan Yang Maha Agung yang telah menerima doa dan keprihatinan kita”. 15. // sang dyah kendêl dennya nangis/ gya sami atata lênggah/ jarwa niskareng lalakon/ rama putra ngungun samya/ yata kang yayah rena/ (185v)sinaosan busana wus/ nulya ngrasuk kalihira// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
341
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sang dewi pun menghentikan tangisnya, dan mereka pun duduk bersama. Prabu Gandakusuma menceritakan seluruh pengalamannya. Demikian pula sang ayah. Ayah dan anak samasama tertegun dan terpukau mendengar pengalaman masingmasing. Setelah itu, ayah dan ibu diberi busana dan mereka pun segera mengenakannya. 16. // Sri Taruna matur aris/ sampun kadangoning desa/ prayogi nuntên ngadhaton/ ramendra datan lênggana/ anulya nitih samya/ tiga nunggil kreta sampun/ gya nuli kondur mring praja// Sang raja muda berkata pelan, “Mari, jangan terlalu lama di desa. Sebaiknya kita segera kembali ke istana”. Ayah dan ibu setuju. Mereka bertiga pun naik ke dalam kereta dan seluruh rombongan kembali ke istana. 17. // kang dherek wus numpak sami/ sira Raden Senabrata/ tan arsa nunut siyase/ rêmên anitih turongga/ lajêng kunduring Nata/ akras kang swandana mamprung/ datan kawarna ing marga// Begitu pula dengan para penyerta telah menaiki kendaraan dan tunggangannya masing-masing. Raden Senabrata tidak mau ikut naik ke bendi dan memilih untuk berkuda. Sang raja pun segera pulang. Kereta melaju cepat. Tak dikisahkan bagaimana dalam perjalanan. 18. // rawuh ing Bakdiman nagri/ wus samya têdhak sing rata/ pinêthuk wadya pra katong/ laju lumêbêt ing pura/ prapteng ing Prabayêgsa/ pinêthuk kang para arum/ dyah Rayungwulan sang rêtna// Sesampainya di Kakbahbudiman, mereka pun turun dari dalam kereta. Para raja bawahan menyambut dan bersama-sama mereka masuk ke dalam istana. Tiba di Prabayeksa, mereka disambut oleh para ratu. Dewi Rayungwulan, 19. // miwah Dewi Purbaningsih/ Kêncanawungu sang rêtna/ duk lumyat raka Sang Katong/ tan sronta lumajêng samya/ ngrangkul pada karuna/ ngasih-asih sambatipun/ myang Ambarwulan sang rêtna// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
342
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dewi Purbaningsih, dan Dewi Kencanawungu. Saat mereka melihat bahwa suaminya telah tiba, tak sabar mereka pun berlari dan merangkul kaki sang suami seraya menangis dan merintih penuh haru. Dewi Ambarwulan pun 20. // gapyak rarangkulan sami/ ketang solahe kaswarsa/ Sri Senapati Sang Katong/ lir ginugah ing wardaya/ myarsa sambating garwa/ myang Kasiyan Sang dyah ayu/ angrangkul pada karuna// tak kalah sibuk berangkulan dengan para madunya. Kejadian itu benar-benar tampak sangat mengharukan. Sri Baginda Senapati bagai tersentak hatinya mendengar tangis haru para istrinya dan Dewi Kasiyan yang merangkul kakinya seraya juga menangis. 21. // Sri Narendra Bandaralim/ tansah nyupangati garwa/ lêjar tyas kang para sinom/ gya laju lumêbeng pura/ lênggah jrambah atata/ garwa tri ngabêgti gupuh/ mangaraspadaning raka// Sri Baginda Bandaralim kemudian berusaha menasehati para istrinya hingga mereka dapat tenang dan rombongan pun terus masuk ke dalam istana dan duduk di pelataran. Ketiga istri pun menghaturkan bakti mereka dengan mencium kaki sang suami. 22. // gyaning Sang dyah Ambarsasi/ pra maru ngabêgti samya/ dumugi onêngira wor/ Sang Prabu Gondakusuma/ ngatag kang para garwa/ tur bêkti mring rama Prabu/ gênti-gênti nukmeng pada// Demikian pula Dewi Ambarwulan, ia menerima bakti dari para madunya. Setelah lepas segala rindu di antara mereka, Sang Prabu Gandakusuma pun memanggil para istrinya untuk menghaturkan bakti mereka pada Ayahanda Prabu. Mereka pun berganti-ganti mencium kaki sang ayah. 23. // dinangu sawiji-wiji/ pra mantu sadayanira/ ajarwa Sang Prabu Anom/ wusira malih atata/ Sang Sri Gondakusuma/ tan sung têbah rama Prabu/ dinangu saniskaranya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
343
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Mereka, para menantu semua, ditanyai satu demi satu. Setelah mereka semua duduk tenang, Sang Prabu Gandakusuma yang tidak boleh duduk jauh dari ayahnya pun menuturkan segalanya. 24. // ing purwa malah mêkasi/ awit duk cinidreng dhustha/ pinaten binuwang age/ liring marga malah harja/ dhatêng samodralaya/ tan lya(186r)n Sarirasa sang rum/ tuhu yêgti kinupasa// Ia bercerita seluruh pengalamannya dari awal hingga akhir. Bermula dari peristiwa penculikan atas dirinya, pembunuhan dan pembuangan dirinya disamudra, yang akhirnya bermuara pada kebahagian dan kemuliaan, yang sebagian terjadi berkat jasa dan pertolongan Dewi Sarirasa. 25. // Mahaprabu Senapati/ tansah sokur ing Ywang Sugma/ angênting panglêmbanane/ mring putra dyah Sarirasa/ wêkasan angandika/ babo nyawa putraningsun/ lah ta nini Sarirasa// Mahaprabu Senapati senantiasa bersyukur pada Tuhan. Ia sangat memuji putri menantunya, Dewi Sarirasa. Sang raja pun berkata, “Wahai putriku Ananda Dewi Sarirasa. 26. // sira tulung kawlas asih/ dhasar tangat mring agama/ winalêsa mring Ywang Manon/ den tulus rukuning krama/ kêlawan lakonira/ ing awal tumêkeng luhur/ aywa na sulayeng driya// Kau telah menolong orang yang teraniaya. Kau memang taat pada agama. Mudah-mudahan Tuhan membalas segala kebaikan hatimu. Rukun-rukunlah kau dalam pernikahanmu bersama suamimu, sejak awal hingga akhir kelak. Janganlah sampai ada perseteruan dalam hati dan pikiran”. 27. // Sang Nata ngandika malih/ mring putra Prabu Taruna/ heh ta kulup Prabu Anom/ ing nguni karsa manira/ sira sun angkata(1)/ neng Bandaralim praja gung/ sun arsa brangteng asrama// Kemudian sang raja kembali bersabda pada putranya, sang raja muda, “Wahai anakku Prabu Anom Gandakusuma, dahulu aku
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
344
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts berencana untuk mengangkat dirimu sebagai raja atas negara Bandaralim karena aku hendak memuaskan hasratku beribadah. 28. // ing mêngko wus antuk nagri/ ing Kakbahbudiman prayoga(+1)/ têmah sasênêngmu angger/ ngêndi kang sira gonana/ ingsun arah kewala/ ngong mêsthi martapeng gunung/ dadi ngarah harjanira// Kini, karena kau telah mendapatkan negara di Kakbahbudiman, itu baik bagimu. Maka sekarang, aku menyerahkan padamu, mana yang kau senangi untuk kau diami, aku menurut saja. Aku akan bertapa di gunung dan memohon kemuliaan untukmu”. 29. // maturnuwun Sri Bupati/ wau matur Sri Narendra/ gampil Jêng rama ing tê[mbe]/ yen wus sirna Prabu Jaka/ kalilip ing agama/ yen botên nuntên ginêmpur/ Bandaralim karisakan// Sri Baginda berterimakasih pada ayahnya dan ia berkata, “Itu mudah saja Ayah. Nanti saja kita pikirkan kembali setelah kita dapat menyirnakan Prabu Jaka. Sesungguhnya ia adalah musuh bagi agama. Bila ia tidak segera kita gempur, Bandaralim pasti akan rusak. 30. // suda jêmbaring agami/ yen Sri Têkiyur tan sirna/ wadya Eslam rusak kabeh/ Sri Senapati ngandika/ lah kulup bênêr sira/ najan kadang si Têkiyur/ ing mêngko satruning jagad// Keluasan agama akan berkurang. Bila Sri Tekiyur tidak kita ringkus, pasukan Islam akan rusak semua”. Sri Senapati menyahut, “Ah, benar apa yang kau katakan, Nak. Meski Tekiyur adalah saudaramu, ia adalah musuh bagi alam”. 31. // gya matur Sang Rajasiwi/ minta lumunturing karsa/ inggih Jêng rama Sang Katong/ saking panuwun kawula/ babe pun Prabu Jaka/ ulun sarehkên rumuhun/ rêmbag ari kalihira// Sang Putra Mahkota pun berkata lagi, “Hamba mohon perkenanmu, Ayahanda Prabu. Hamba mohon, persoalan Prabu Jaka kita sisihkan dahulu. Kini mari kita bicarakan mengenai kedua adik hamba.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
345
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 32. // manawi kasep ing wanci/ gya Sang Prabu Senapatya/ lah bênêr karsamu angger/ lah mara apa karsanta/ ingsun jurung kewala/ Radyan Patih Mustal gupuh/ ngandikan mring ngarsa Nata// Hamba khawatir akan terlambat bagi mereka”. Sang Prabu Senapati pun menyahut, “Ah, iya, benar apa yang aku katakan. Sudah, apapun yang menjadi kehendakmu, aku pasti mendukung”. Raden Patih Mustal pun segera diperintahkan menghadap. 33. // heh Patih prentahna sami/ marang bala wadyanira/ myang pra raja sakabehe/ ingsun arsa darbe karya/ nyupiti lan têtêsnya/ iya kakalih reningsun/ sandika Dyan Patih si(187v)gra// “Hai, Patih. Umumkan titahku pada seluruh pasukanmu dan para raja, bahwa aku bermaksud untuk berhajat mengkhitankan kedua adikku”. Raden Patih pun segera 34. // gya parentah Dyan Dipati/ mring sagunging pra narendra/ wus kawratan ing sêrate/ nênggih wadya ing Bakdiman/ samya anambut karya/ masanggrahan para ratu/ tandya gunging pra narendra// memerintahkan titah raja pada seluruh raja. Semuanya telah tertuang jelas dalam surat. Seluruh wadya Kakbahbudiman pun sibuk bekerja. Para raja menginap di pesanggrahan. Mereka semua 35. // apan sampun samya prapti/ neng nagri Kakbahbudiman/ sadaya sam[y]a sumêgteng/ saos sasumbanging Nata/ Rajeng Kondhabuwana/ unta gêbincih mung satus/ nênggih Sang Nateng ing Bustam// telah datang di negara Kakbahbudiman dan memberikan sumbangan. Raja Kandhabuwana menyerahkan seratus ekor unta yang telah dikebiri. Raja Bustam 36. // nyaoskên sumbangan warni/ mahesa lawan kambangan/ wus katur lawan Sang Katong/ Sri Cina atur sumbangan/ gêndhis teh myang cita(-1)/ waradin kang para ratu/ sami ngaturkên pasumbang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
346
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts menyerahkan sumbangan berupa kerbau dan bebek yang kesemuanya telah dihaturkan pada Sang Prabu langsung. Raja Cina menyumbangkan gula, teh, dan kain sutra kembang. Demikian pula para raja lainnya semua rata memberikan sumbangannya. 37. // sigra kang para narpati/ samya makajangan wadya/ ing alun-alun ajejer/ arame swaraning gongsa/ nênggih kang pra narendra/ asukan-sukan anutug/ yen dalu samya nananggap// Seluruh raja pun berkumpul bersama para pasukan di alun-alun. Gamelan riuh ditabuh. Para raja bersuka-ria hingga puas. Malam harinya mereka menanggap hiburan. 38. // samana pan sampun dugi/ ing dina Anggara mulya/ sigra ingkang para rajeng/ sami ngandikan jro pura/ pêpak sampun sumêkta/ gya têtês supit wus rampung/ swaraning pura lir gêrah// Hingga datanglah hari Selasa yang mulia dan ditunggu-tunggu. Para raja pun dipersilahkan untuk masuk ke dalam istana. Setelah seluruhnya lengkap berkumpul, upacara khitan pun segera dilaksanakan. Tak lama kemudian selesailah upacara. Seisi istana riuh-rendah bersukacita. 39. // wus luwar bubaran sami/ sagung ingkang para raja/ asowang-sowang makuwon/ yata Prabu Senapatya/ nimbali kang atmaja/ wus prapteng ngarsa sadarum/ Sri Senapati ngandika// Para tamu pun membubarkan diri. Para raja kembali ke pesanggrahannya masing-masing. Prabu Senapati pun memanggil putranya. Setelah semua menghadap, berkatalah Sri Senapati, 40. // wus rampung kulup ing kardi/ apa kang katêmu sira/ umatur Sang Rajeng Anom/ tan wontên malih Jêng rama/ namung pun Prabu Jaka/ kang tansah kraosing kalbu/ lah bênêr sira sutengwang// “Sekarang telah selesai apa yang menjadi hajatmu, Nak. Lalu apa lagi yang akan kau lakukan?”. Sang raja muda menjawab, “Tak ada lain yang kupikirkan selain Prabu Jaka, Ayah”. “Benar apa yang kau katakan, Nak. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
347
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 41. // mara parentaha aglis/ marang bala wadyanira/ sumêgta sudhiyeng pupoh/ nêm dina dhingin asokna/ atmendra tur sandika/ Dyan Mustal ngandika gupuh/ dhinawuhan rama Nata// Untuk itu, segeralah beri perintah pada pasukanmu agar bersiap maju perang. Sebelumnya istirahatkan mereka dahulu selama enam hari”. Prabu Gandakusuma patuh dan segera menyampaikan titah sang ayah pada Raden Mustal 42. // tata kapraboning jurit/ sandika kang sinung sabda/ gya mêdal swareng balane/ nênggih kang narendra samya/ tampi parentahira/ waradin undhanging Prabu/ badhe miyos ing ayuda// untuk segera menyiapkan keperluan perang. Sang patih segera menyembah dan keluar menyampaikan titah raja pada seluruh pasukan dan para raja. Tak lama, titah pun telah diumumkan secara merata bahwa sang raja hendak pergi bertempur 43. // nglurug dhatêng Bandaralim/ mangrurah sing Prabu Jaka/ ucapên malih Sang Katong/ Mahaprabu Se(188r)napatya/ sinaosan sêmana/ gêdhaton neng taman santun/ tan têbih lan dhatulaya// menyerang ke Bandaralim, memporak-porandakan Prabu Jaka. Diceritakan Mahaprabu Senapati dihadiahi sebuah istana berlokasi di sekitar tamansari istana yang tak jauh dari istana utama. 44. // lan garwa sajuga nunggil/ Sang Prabu Gondakusuma/ tanapi para arine/ Dyan Surati Senabrata/ datan sowan ing rama/ dereng dugi onêngipun/ mangun pirênaning driya// Ia berada di sana bersama istrinya, Sang Prabu Gandakusuma dan adik-adiknya, Raden Surati dan Raden Senabrata senantiasa menghadap ayahnya sekedar untuk mengobati kerinduan yang sekian lama tertahan dan bersenang-senang bersama. 45. // risang Prabu Senapati/ tan pêgat amulang putra/ maca lairing kaprabon/ Narendra Gondakusuma/ dennya mêngku nagara/ kang mrih utamining ratu/ pinurweng panitisastra//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
348
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Prabu Senapati tiada henti mendidik putranya dalam hal membaca keadaan lahir sebuah kekuasaan, terutama kepada Prabu Gandakusuma, dididik bagaimana memimpin sebuah negara untuk dapat meraih keutamaan sebagai seorang raja. Dimulai dengan mengkaji Panitisastra. 46. // jinarwa amigênani/ myang ngelmu sudibyaning prang/ tinrus tameng kamukswane/ kang rama tyas suka wutah/ atmaja ing tyas kawrat/ kacathêt sêlaning jantung/ wimbuh tyas padhang nêrawang// Dijelaskan segala maknanya hingga terang. Ia juga diajarkan ilmuilmu untuk dapat bertahan dalam peperangan hingga bagaimana meraih keutamaan dalam kematian. Sang ayah demikian bahagia mencurahkan kasihnya pada putraputranya. Ia membawa mereka dalam hatinya, mencatatnya di sela-sela jantung, hingga kian terang hatinya. 47. // krêsêp sarira sumrah mrik/ sumrambah pudyaning raras/ miwah satriya kalihe/ Dyan Surati Senabrata/ winulang langkung nêlas/ rehing kasatriyan punjul/ yogya kanthining Narendra// Meresap jiwa memancar, merambah dalam indahnya doa. Demikian pula kedua ksatria, Raden Surati dan Raden Senabrata, dididik dalam segala hal yang menyangkut kesatriaan yang utama sebagai pendamping bagi raja. 48. // kunêng kang mulang ing siwi/ ing Bandaralim kocapa/ Sri Raja têkiyur Katong/ langkung kadunging wardaya/ para nata tan ana/ gya mirsa warta Sang Prabu/ yen rama Sri Senapatya// Kita tinggalkan sejenak ia yang tengah asyik mendidik putraputranya. Kini dikisahkan di Bandaralim, Sri Raja Tekiyur merasa sangat kecewa. Para raja tak ada di tempat dan mendadak mendapat laporan bahwa Ayahanda Sri Senapati 49. // aneng Bakdiman nagari/ myang raka Dyan Tambangraga/ neng Kakbah umadêg katong/ mangke arsa ngaluruga/ mring Bandaralim praja/ langkung bêrmantyaning kalbu/ gya suwareng dyan sudhiya// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
349
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts tengah berada di negara Kakbahbudiman. Ia juga mendengar bahwa Kanda Raden Tambangraga menjadi raja di negara itu dan sekarang berencana menggempur negara Bandaralim. Ia bertambah marah dan segera memberi titah agar bersiaga. 50. // pra raja kang têbih-têbih/ sampun pinêpak sadaya/ ing Gilingwêsi Sang Katong/ têkan Raja Bajobarang/ Ngabêsi wus aprapta/ têngran Talmisani Prabu/ ing Kêling Sri Klanasura// Para raja yang jauh-jauh telah lengkap berkumpul semua. Raja Gilingwesi, Raja Bajobarang, raja Ngabesi bernama Prabu Talmisani, dan Sri Klanasura dari Keling telah datang. 51. // sawadya kuswa prapti(-1)/ pêpak narendra ngamanca/ kang kathah tan winiraos/ kang eyang Sri Darbamoha/ samana sampun prapta/ wadya Jong Biraji gêrgut/ manggaleng wadya manungsa// Mereka semua datang lengkap bersama dengan pasukan masingmasing. Seluruh raja mancanegara telah lengkap. Sisanya tak diceritakan. Kakek raja, Sri Darbamoha, juga telah datang. Pasukan Jong Biraji telah siap dan bersemangat dengan panglima pasukan manusia, 52. // pun Jalma Yêgsa Apatih/ andêling rota dênawa/ Singakumbala kinaot/ tanpa paetung gunging bala/ pan kadi tasik bêna/ wong Bandaralim kaswayun/ kinêrig milu ayuda// Patih Jalma Yeksa. Sedang pimpinan para raksasa adalah Singakumbala. Pasukan sangatlah banyak bagai samudra yang membanjir. Pasukan Bandaralim yang masih ada terpaksa ikut serta dalam pertempuran. 53. // sinupit ing têngah baris/ Sang Prabu Têkiyur Jaka/ (189v)wus ngrasuk busana kaot/ harja makutha bra rêtna/ surêm Ywang Giwangkara/ wus miyos ing tarub agung/ obah kang wadya sudhiya// Diapit di tengah barisan adalah Sang Prabu Jaka Tekiyur yang telah mengenakan busana kebesarannya lengkap dengan mahkota bertatahkan emas permata yang kecermalangannya bak mampu www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
350
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts membuat suram sinar matahari. Ia telah keluar dari pelataran utama. Seluruh pasukan pun siaga bergerak. 54. // parentah têngara aglis/ bêndhe mangungkung tinêmbang/ mriyêm ping tiga ungêle/ pracihna umangkat ing prang/ budhal pangarseng lampah/ atata sajurujuru/Sang Raja sarerehannya// Genderang perang pun diperintahkan untuk segera dibunyikan. Tambur berbunyi nyaring. Meriam ditembakkan sebanyak tiga kali sebagai isyarat untuk maju ke medan pertempuran. Keberangkatan pasukan didahului oleh pemimpin pasukan baru kemudian berturut-turut barisan dibelakangnya termasuk sang raja dan para bawahannya. 55. // gumrah kang bala lumiring/ mangkat saking Jong Biraja/ saking gunging gagamane/ pangarsa wus pitung nêral/ ya Risang Prabu Jaka/ maksih siniweng pra ratu/ kunêng dadamêling kopar// Suara para pasukan demikian gemuruh. Mereka berangkat dari Jong Biraji. Karena beratnya senjata, pimpinan hingga berlapis tujuh (?). Saat itu Prabu Jaka masih dihadap oleh para raja. Demikianlah persiapan di pihak kafir. 56. // kocapa Bakdiman nagari(+1)/ sampun sudhiya ing aprang/ mung nganti Nata wiyose/ pra raja pêpak sadaya/ malah ing mangke wêwah/ Sri Gandara lan Gêndaru/ tuwin Prabu ing Ngarustam// Dikisahkan negara Kakbahbudiman telah siaga untuk maju dalam peperangan. Mereka hanya tinggal menantikan keluarnya Sang Prabu. Para raja telah lengkap berkumpul dalam keadaan siap, malah jumlah mereka bertambah dengan bergabungnya Sri Gandara dan Sri Gandaru serta raja Ngarustam 57. // Sri Budarda awawangi/ miwah Prabu Darudana/ sumbaga sumbagirajeng/ wira sêgti wira baya/ sami ratu gêgala/ gya miyos Kangjêng Sang Prabu/ saha wus ngrasuk busana//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
351
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bernama Sri Budarda, dan Prabu Darudana yang sangat perwira dan sakti serta tangguh, ia adalah raja yang juga panglima perang. Sang Prabu pun keluar dalambusana 58. // sakapraboning ajurit/ makutha sri ngondaraka/ surêm baskara sonare/ dhasar bagus Sri Narendra/ karêngga ing busana/ lir Nabi Yusup tumurun/ ri sêdhêng arsa ayuda// perang kebesaran tidak lupa dilengkapi mahkota yang bersinar mengalahkan sinar matahari. Ketampanan Sang Prabu kian diperindah dengan busana yang dikenakannya hingga membuatnya tampak bagai Nabi Yusuf yang turun ke dunia untuk berperang. 59. // kang munggeng ngarsa narpati/ Raden Arya Patih Mustal/ tanapi ari kalihe/ Dyan Surati Senabrata/ gubêng ingkang pra raja/ dyah Sarirasa sang ing rum/tan pisah tumut ayuda// Berada di depan sang raja adalah Patih Raden Arya Mustal dan kedua adik raja, Raden Surati dan Raden Senabrata, dikelilingi oleh para raja. Dewi Sarirasa tak ketinggalan turut bertempur. 60. // busana priya asigit/ gya kinen nêmbang têngara/ bêndhe mangungkung swarane/ gong beri rame tinêmbang/ mariyêm gêng sauran/ pracihna mangkat ing pupuh/ wau panganjuring lampah// Dewi Sarirasa berbusana cara pria yang makin membuatnya tampil menawan. Genderang perang pun diperintahkan untuk segera dibunyikan. Gong dan tambur pun ditabuh bersahut-sahutan. Demikian pula meriam besar ditembakkan sebagai isyarat untuk segera maju ke medan peperangan didahului oleh pemimpin pasukan. 61. // sumrêg kang bala lumaris/ budhal sing Kakbahbudiman/ asri tinon gêgamane/ lir pendah surya duk mêdal/ saking giri udaya/ mayunan diweng prat marsu(?)/ ya sri gurnita sauran// Pasukan berangkat dengan suara gemuruh dari negara Kakbahbudiman. Senjata mereka terlihat menakjubkan, bersinar
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
352
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts bagai matahari yang baru saja terbit dari pucuk gunung. Suara mereka riuh bersahut-sahutan. 62. // pakuwu-kuwu miranti/ dalêdêg asasra wigra/ saraja sarerehane/ têngranira neka-neka/ asri kang kondha-kondha/ (190r)gunging wong datanpa petung/ umes lir jaladri bêna// Seluruh pesanggrahan telah disiapkan. Para raja beserta pasukannya datang dalam jumlah yang besar dengan genderang perangnya masing-masing. Pemandangan demikian menakjubkan. Sejauh mata memandang, hanyalah lautan manusia yang tak terbilang banyaknya. Berkumpul bagai banjir lautan. 63. // wahananya warni-warni/ kuldi unta myang dirada/ Kangjêng Sudibya Sang Katong/ mênggêp neng cipta puwasa/ lawan garwa sang rêtna/ kang upacarasantun(-1)/ songsong sungsun Tunggulnaga// Tunggangan mereka pun beraneka-ragam. Ada kuda kecil, unta, dan gajah. Sang Prabu Mahasakti berada di kereta kebesarannya bersama permaisurinya, dan tanda kebesaran berupa pusaka payung susun Tunggulnaga. 64. // aneng kareta tan têbih/ andhungan kuda ing ngarsa/ kêndhang Kya Takêrbumine/ dyan ngampil munggeng ing ngarsa/ rayi kalih tan têbah/ kunêng rêngganing lalaku/ yata panganjuring lampah// Masih di kereta pula, tak jauh, tersedia pula persediaan untuk kuda. Di depan, pusaka Kyai Takerbumi turut menyertai. Berada di depan kereta sang raja adalah kedua adik raja. Alkisah, tak lama kemudian para pasukan di baris depan kedua pihak 65. // kocap wus ngeksi-ingeksi/ pangarsane kapir Eslam/ gya kendêl tatanya rise/ aglar aneng ngara-ara/ gênggêng lir tambak arga/ Sang Prabu Jaka Têkiyur/wus rawuh anata bala// telah sama-sama saling dapat melihat. Para pemimpin pasukan kafir dan Islam pun menghentikan laju pasukan dan menata barisan masing-masing di tanah lapang. Dari jauh mereka terlihat
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
353
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts besar hingga tampak bagai tambak yang terdiri dari deretan gunung. Prabu Jaka Tekiyur telah tiba dan menata pasukannya. 66. // sudira kang wadya kapir/ glarira dirada mêta/ ing kiwa tulale(-2)/ Kya PatihSujalma Yêgsa/ saha bala rasêgsa/ ting janggêlêg kadya gunung/ kang dadyagadhinging gêlar// Pasukan kafir bersemangat penuh. Mereka memilih formasi perang gajah mengamuk. Bertindak sebagai belalai di kiri adalah Kyai Patih Sujalma Yeksa. Ia dan segenap pasukan raksasa terlihat berdiri tegak bagai gunung. Sedangkan, sebagai gadingnya 67. // Narendra ing Gilingwêsi/ Sri Bajobarang sawadya/ bêlabar sarerehane/ pra raja mantri bopatya/ kang neng pangawat kiwa/ Rajeng Ngabêsi anggrêgut/ sabala mawikridita// adalah raja Gilingwesi, Sri Bajobarang, dan seluruh pasukannya diikuti para bawahan lainnya, para menteri dan bupati. Berada di sisi luar sebelah kiri adalah raja Ngabesi beserta pasukannya yang demikian penuh semangat 68. // miwah rerehan pra aji/ ing kanan Sri Klanasura/ sarerehanira golong/ kang mangka sirahing gêlar/ Apatih Bayukendra/ sawadyanira anggrêgut/ wadyeng Slam Bandaraliman// beserta para raja bawahan. Di sisi kanan adalah Sri Klanasura dan para bawahannya. Sebagai kepala dalam formasi adalah Patih Bayukendra bersamaseluruh pasukan Islam dari Bandaralim. 69. // neng ngarsanira Apatih/ kang mangka awaking Nata/ Sri Têkiyur sabalane/ wong andêl sasêliran(-1)/ watara kawan lêgsa/ Sang Prabu Jaka amungguh/ nengrata tinare(?) wadya// Di depan sang patih, bertindak sebagai badan formasi adalah Sri Tekiyur besertapasukan khusus berjumlah kurang lebih empatpuluh ribu. Prabu Jaka berada di dalam kereta diiring para pasukan. 70. // wuri momoti kudesthi/ sangu-sangu mimis obat/ asri tinon gagamane/ kang busana bra sinang lir(a)/ parwata kawlagar(-1)/ barise Eslam kawuwus/ tandya animbangi gêlar// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
354
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Di belakang kuda dipersiapkan persediaan mesiu, peluru, dan obat. Senjata mereka terlihat menakjubkan dan busana yang demikian gemerlap bagai gunung yang terbakar. Barisan Islam pun segera membuat formasi perang 71. // garudha nglayang ngajrihi/ kang dadya cucuking lampah/ Sang Sri Darudana Katong/ lan Narendra ing Ngarustam/ sarerehannya aglar/ Dyan Mustal neng sirah grêgut/ sabala sudira galak// Garuda melayang yang sangat ditakuti. Bertindak sebagai ujung pasukan adalan Sri Darudana dan Raja Ngarustam beserta seluruh pasukan. Raden Mustal berada di bagian kepala formasi, siaga berperang bersama pasukannya. 72. // kang munggeng têlihing baris/ Sri Sumbagi Sri Sumbaga/ sarerehanira golong/ kering suwiwi Sadalsah/ sabalanira aglar/ ing kanan Sri Dasabahu/ myang Sri (191v)Tunila(?) a..........// Di bagian leher adalah Sri Sumbagi dan Sri Sumbaga beserta para pasukan.Sayap kiri adalah Raja Sadalsah beserta seluruh pasukan. Sayap kanan, Sri Dasabahu dan Sri....... (?). 73. // kang munggeng awaking baris/ Sang Prabu Gondakusuma/ lan garwa Sang Prabu Sinom/ rêspati munggeng kareta/ ginarêbêg pra prawira(+1)/ Dyan Surati munggeng ngayun/ lan ari Dyan Senabrata// Di bagian tubuh formasi adalah Sang Prabu Gandakusuma dan permaisuri yang berada di dalam kereta diiring para perwira pilihan. Raden Surati dan Raden Senabrata berada di depannya. 74. // prayitna munggeng turanggi/ asri rêngganing gunastra/ rênyêp marênyêp sumorot/ kadya trunaning udaya/ karêbêti dyajala/ krebeting umbal-umbul(-1)/ manguwung mateja-teja// Mereka berdua menunggang kuda dengan menyanding senjata panah. Matahari kian meredup. Kedua pemuda kian memancarkan sinar. Umbul-umbul berkibar-kibar menjulang dan bersinar.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
355
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 75. // pracihna lyan kacir-kacir/ kasilir maruta raras/ wusira tata gêlare/ Dyan Mustal mandêgken bala/ myang Patih Jalma Yêgsa/ ngatag wadyabala gêrgut/ tan toleh ing wurenira//o// Tanda dari musuh tampak tak mampu menandingi. Umbul-umbul bergerak tertiup angin menerpa. Setelah formasi berhasil diatur dengan baik, Raden Mustal pun menghentikan laju pasukan. Patih Jalma Yeksa pun memanggil seluruh pasukannya. Mereka semua tak ada yang menoleh ke belakang. PUPUH XXXVII === PANGKUR === 1. //o// Baris kapir lawan Islam/ sarêng têmpuh gapyuk apadha wani/ manangsah tigar lan tulup/ jêmparing kadi udan/ sênjata gêng sinulêt sinungsun-sungsun/ mungsuh rowang long-linongan/ swara rog lir guntur wukir// Barisan kafir dan Islam yang bertemu, bertempur dalam semangat keberanian yang sama. Mereka bertarung dengan mempergunakan tigar(?) dan paser. Panah yang berhamburan bagai hujan. Senjatasenjata berat disulut dan disusun.Lawan dan kawan sama-sama berkurang. Suara mereka yang bertempur bagai guntur segunung. 2. // tigar rog sar-sir sauran/ barung surak kadya karêngeng langit/ pamariyêm pating jalêgur(+1)/ lir gêlap sewu ngampar/ mimis nratas sumênger jumêthot anrus/ kêkonca pêdhot anglayang/ gumrumung swaraning kanin// Suara gemuruh bersahut-sahutan. Sorak-sorai pasukan membubung hingga ke langit. Meriam bersuara gemuruh bagai seribu kilat menyambar. Peluru menerjang, membelah, menusuk. Ujung kain kampuh yang tersambar lepas dan melayang. Riuhrendah suara mereka yang terluka. 3. // prandene datan ingetang/ sami sura mandrêg ungkihingungkih/ singgênge kotamawa glut/ susumbon kadya lidhah/ cumlorote kang mimis samya mawa tus/makilat thathit liwêran/ kêlangkung ramening jurit//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
356
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Namun, tak ada yang mempedulikan. Mereka tetap sengit bertempur saling berusaha mengalahkan satu sama lain, beradu kekuatan. Lubang pada bedil bagaikan lidah api yang terus memuntahkan peluru bak kilat dan halilintar yang sambarmenyambar. Peperangan berlangsung dengan sangat sengit. 4. // sarêng ajêngira ing prang/ dhadha lawan pênjawat kanan kering/ sudira arugingarug/ cucuk tulale risak/ tatanira saking ramening pupuh/ kang sênjata wuskaliwat/ caruk watang pêdhang lêmbing// Saat formasi pasukan saling berhadapan, dada dan sisi pinggir kanan dan kiri terus berusaha menjebol formasi lawan. Ujung belalai berhasil dirusakkan karena kerasnya pertempuran, senjata pun terlampau. Tombak, pedang, dan lembing saling beradu. 5. // tumêmpuh ing astra kumêncrang(+1)/ ting galethek sara putung cumêngkling/dêdêl ngarsa wuri nubruk/ kadi sulung tumangan/ sêmpal tatas kang bangkesungsun asungsun/ kadya tasik amili rah/ jêblok kelês ing ajurit// Panah pun beradu menimbulkan suara nyaring. Panah yang patah berjatuhan di tanah menimbulkan suara ramai. Di depan terhadang, di belakang pun diterjang, bagai serangga kecil yang masuk dalam perangkap. Pasukan bubar kocar-kacirdan hancur. Mayat mereka saling tindih bagai samudra darah, terinjak-injak di medan pertempuran. 6. // kang sura lantaran watang/ ngincih mêngsah katêmu padha wani/ sawêneh pupuh-pinupuh/ liyan sêndhal-sinêndhal/ ana cêngkah sawêneh suduk-sinuduk/ caruk wor wus liru pa(192r)pan/ wadya diyu galak ngincih// Mereka yang bersenjatakan tombak terus gencar mengincar lawan dan melakukan pertempuran dengan gagah berani. Sebagian saling hantam, sebagian saling tarik, sebagian saling tusuk. Mereka menyerang berpindah-pindah posisi. Pasukan raksasa sengit mengincar. 7. // kathah kang timbul ing braja/ aglut mikut mangrah mêngsah kapontit/ angidaktumbak kumrupyuk/ mêngsah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
357
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts agundam-gundam/ karepotan mandhêlong barisnyamundur/ bêrmantya Sri Danardana/ Sri Abudardi pratuwin// Mereka muncul bersama dengan angin. Memasuki arena pertempuran dengan penuh amarah mengincar lawan hingga terpental. Menginjak tombak hingga hancur berkeping-keping. Lawan berteriak terkejut dan ketakutan. Merasa tak mampu menghadapi, barisan jebol karena sebagian pasukan mengundurkan diri. Hal ini menimbulkan gusarnya hati Sri Danardana dan Sri Abudardi 8. // yen wadyanira krepotan/ nêngah ing prang sikêp pêdhang neng wajik/ myang Jênggi Rajeng Pamutung/ mangsah asikêp gada/ mangsah dharat ngêmbulira ditya ngamuk/ sri tiga pinarêbutan/ panggah tan ana gumingsir// karena melihat pasukannya kewalahan menghadapi musuh yang datang menyerang. Mereka pun maju ke tengah arena pertempuran dengan menunggang kuda seraya menghunus pedang. Demikian pula raja Jenggi, Sri Pamutung, maju ke tengah pertempuran dengan memanggul gadanya sambil berjalan. Mereka bersama menghadapi amukan para raksasa. Setibanya di medan perang, ketiga raja dikeroyok oleh para raksasa, namun mereka tetap menyerang balik dengan kekuatan penuh. 9. // keh ditya pinêdhang tatas/ Sri Pamutung gadanya mobatmabit/ mangiwa nêngêng amupuh/ diyu wus kathah pêjah/ bilulungan ngisis sasisane lampus/ Apatih Jathabaskara/ kurdha mangsah ing ajurit// Banyak juga raksasa yang roboh terkena pedang. Sri Pamutung memutar-mutarkan gadanya ke kiri dan ke kanan. Korban di pihak bala raksasa berjatuhan. Mereka tercerai-berai, sementara sisanya tewas. Melihat kejadian ini, Patih Jathabaskara marah dan maju ke medan peperangan. 10. // prayitna Sri Darudana/ Abudarda sang yêgsa den kalihi/ siniwo ing kuda bingung/ sing amajêng amêdhang/ tan tumama Jathabaskara ngrik gêrgut/ kudaBudarda kacandhak/ sinêndhal rêbah kang wajik// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
358
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Sri Darudana dan Abudarda waspada akan datangnya musuh. Mereka pun mengeroyok berdua. Kuda lawan dibuatnya bingung. Kemudian, salah satu di antara mereka berusaha menusukkan pedangnya namun sayang tak mempan. Jathabaskara kian geram. Kuda milik Abudarda diraihnya dan ditariknya kuatkuat hingga kuda itu jatuh. 11. // Prabu Abudarda dhawah/ saya kurdha yêgsa trinajang71 sami/ pinêdhangandatan rêmpu/ Darudana amêdhang/ sangking kuda kang pêdhang tinampanputung/ Sri Jênggi tutulung ing prang/ yêgsa ginada kapilis// Prabu Abudarda pun turut jatuh. Ia semakin marah. Sang patih raksasa pun diterjangnya dan diserangnya dengan pedang bertubitubi namun tak hancur. Sri Darudana pun berusaha menyerang dengan pedangnya. Tetapi dari atas kudasang patih berhasil menangkap pedang lawan dan mematahkannya. Awas padasituasi, Sri Jenggi datang memberikan pertolongan. Sang raksasa digadanya dan berhasil. 12. // ambruk dhêpani buntala/ gya kinroyok ing pêdhang wus ngêmasi/ Jalma Yêgsa awas dulu/ manrêg wadya sru mangrah/ Patih Mustal angabani dêling pupuh/ nadhah kapir mangrêmpak(1)/ kêlangkung ramening jurit// Raksasa roboh di tanah dan segera dikeroyok dengan pedang hingga tewas. Jalma Yeksa waspada pada situasi yang tengah terjadi dan menggiring pasukannya untuk menyerang. Patih Mustal pun tak ketinggalan. Ia memberi isyarat pada panglima perang untuk bersiaga menghadapi amukan lawan. Perang terus berlangsung seru. 13. // carub makuwêl padha las/ wijah apasang marakit-rakit(-1)/ raja sami raja pangguh/ tan ana kang kuciwa/ Raden Senabrata tan sranta ing kalbu/ pamit ing Narendra mangsah/ tanapi Raden Surati// Sesama panglima perang saling bertempur. Pasukan biasa bertemu dengan sesamanya. Semuanya berperang berpasang-pasangan. Raja berhadapan dengan raja, tak ada yang menyalahi aturan. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
359
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Raden Senabrata merasa tak sabar. Ia pun kemudian mohon pamit pada sang raja dan segera maju berperang bersama dengan Raden Surati. 14. // linilan sigra umêsat/ mangsah dharat wau satriya kalih/ Dyan Surati ngasta liwung/ Rahadyan Senabrata/ sikêp gada wrat nêm ewu kati pêngkuh/ ngêmbuli bopati kopar/ Dyan kalih gambireng galih// Setelah mendapatkan perkenan dari raja, mereka pun segera melesat. Keduanya berjalan kaki. Raden Surati bersenjatakan liwung, sedangkan Raden Senabrata memanggul gada seberat enam kati yang sangat kokoh. Mereka mengincar bupati kafir. Keduanya berperang dengan gagah berani. 15. // wadya lit wus kathah risak/ sasisane kang mati samya ngisis/ panjawat kanan winuwus/ (194v)Sang Prabu Dasaboja/ saha bala wus rukêt ing yudanipun/ wong Ngabêsi lan Sri Cina/ tanapi panjawat kering// Para pasukan rendah telah terhancurkan. Kecuali mereka yang mati, para pasukan itu mengundurkan diri. Dikisahkan pada sayap sebelah kanan, Sang Prabu Dasaboja beserta pasukannya masih terus terlibat peperangan yang demikian sengit bersama dengan orang-orang Ngabesi dan Sri Cina. Di sayap sebelah kanan, 16. // wus susrah mangro(?) liwêran/ Sri Sadalya myang sarerehannya aji/ lawan Sri Klana atêmpuh/ wadya lit wu keh risak/ para raja dipati wus rukêt pupuh/ yata wadyeng Bandariman/ kang kinrit sinupit baris// juga masih terlibat peperangan yang demikian sengit. Sri Sadalya beserta pasukan dan Sri Klana bertempur habis-habisan hingga berhasil memecah-belah pertahanan pasukan rendahan. Para raja dan adipati semua berperang sengit. Diceritakan pasukan Bandaralim yang dipaksa turut bertempur dan masuk dalam formasi sebagai pengapit barisan, 17. // sadangunira ayuda/ pan wus kathah pêjah kawrat lan mimis/ kewran de myarsa mangamuk/ dening taksih jinagan/ ing www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
360
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts samangke sarêng bubrah tatanipun/ sêmana wus antuk papan/ sêdya mêdal sing jro baris// selama peperangan berlangsung, telah banyak yang tewas tertembus peluru. Mereka merasa miris dengan amukan lawan yang di awal masih sanggup tertanggulangi kini berhasil membubarkan formasi. Melihat adanya peluang, saat barisan terbuka, mereka pun keluar dari barisan. 18. // wus gilig sarowangira/ wong dwi ewu samya nêmpuh wuri(1)/ pênjawat kering ginêpuk/ geger wong Kêling bubar/ susrah sesruh(?) ambanggel wanti kinêpruk/glar bubrah kang barisnya pyak/ wong Eslam .wus prapteng jawi// Mereka telah bersatu tekad. Dua ribu pasukan menyerang dari belakang. Sasaran pertama adalah sisi sebelah kiri. Terkejut dan tak menyangka menerima serangan mendadak, barisan pasukan Keling kocar-kacir. Mereka berusaha melawan, namun mereka yang menyerang balik pastilah terkena hantam bertubi-tubi. Hancurlah seluruh formasi. Barisan tercerai tak tentu arah. Pasukan Islam telah berada di luar barisan. 19. // laju mingêr ngalap-alap/ saya kelês yudanira wong kapir/ wong Kêling dhadhal manglarut/ mirut sisaning pêjah/ Prabu Klanasura kesisan ing wadu/ rinêbut ing prang manglawan/ panggah tan ana gumingsir// Mereka meneruskan melakukan penyerangan. Pasukan kafir kian terdesak. Orang-orang Keling kocar-kacir. Sebagian melarikan diri, dan sebagian yang lain mati. Prabu Klanasura yang ditinggalkan para prajuritnya, dikeroyok habis-habisan. Namun ia tetap bertahan dan memberi perlawanan 20. // munggeng esthi mandhe dhêndha/ kang sinêrang wong mukmin samya ngisis/ tuhu digdayeng apupuh/ Sri Sadalya bêrmantya/ pra dipati pra raja bubar amawut/ mangsah prang munggeng dirada/ asikêp gada ngajrihi// dari atas gajah tunggangannya seraya memanggul gada. Orangorang mukmin yang terkena serangan gada mundur menghindar. Prabu Klanasura sungguh seorang lawan yang patut www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
361
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts diperhitungkan kekuatannya. Melihat hal tersebut, Sri Sadalya marah. Barisan para raja dan adipati berhasil diporak-porandakan. Ia berperang di atas gajahnya bersenjatakan gada. 21. // wus panggih ayun-ayunan/ Sang Sadalya sabdanira wor runtik/ sapa aranira kupur/ ngamuk kagila-gila/ Rajeng Kêling naur sabda [e]smu bêndu(-1)/ ingsun Prabu Klanasura/ ingkang pilungguh ing Kêling// Setelah berhasil berhadapan dengan musuhnya, Sang Sadalya bersabda bercampur marah, “Hei! Siapa namamu, kafir?! Mengamuk dengan cara yang sangat gila!”. Raja Keling menyahut gusar, “Aku Prabu Klanasura dari negara Keling! 22. // lah kaum aranmu sapa/ Sri Sadalya wêngis denira mangsuli(+1)/ ingsun Dalsah ing praja gung/ têngran Prabu Sadalya/ kang pinaman-paman dhumatêng Sinuwun/ Jêng Sultan Adi Bakdiman/ lah Eslama lanat kapir// Sebaliknya, siapa namamu, kaum!”. Sri Sadalya menjawab bengis, “Aku Prabu Sadalya dari negara Dalsah yang agung! Aku dianggap sebagai paman bagi Kanjeng Sultan Adi Kakbahbudiman! Islamlah kau kafir, 23. // masthi sun uripi sira/ Rajeng Kêling bêrmantya ngikal bindi/ kotbuta pêksa mangrasuk/ Sri Sadalya atadhah/ esthi pêstut acangklek pupuh-pinupuh/ murup kang paris malela/ sami prawira(195r)ne kalih// maka kau akan kubiarkan hidup!!”. Raja Keling menjadi murka dan memutar gadanya. Dengan membabi-buta ia terus menyerang. Sri Sadalya gesit menahan serangan. Gajah mereka pun turut saling serang. Pisau baja memancarkan api tiap beradu. Mereka berdua benar-benar perwira. 24. // wong Eslam surak gumêrah/ têngara ngrok lir karêngeng langit(-1)/ sawadyasangêt amupuh/ Sri Kêling ........../ anêratas mring kumbane dirada jur/ Sri kapir kantêp sing yuda/ winuwung sing luhur esthi//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
362
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Pasukan Islam bersorak riuh. Genderang dibunyikan dengan suara nyaring bagai membelah langit. Para pasukan pun kian bersemangat berperang. Sri Keling diserang hingga terluka parah dan jatuh. Kepalanya hancur terinjak gajah. Dari atas gajahnya, Sri Sadalya menyerang lawannya 25. // rêmpu kang angga wus lena/ wadyeng Eslam surakira mêlingi/ ing kanan Sri Dasabahu/ sampun ajêng-ajêngan/ lawan Rajeng Ngabêsi panggah sami tus/ wadya lit akathah risak/ dipati samya ngunduri// hingga tubuhnya hancur dan tewas seketika. Pasukan Islam kembali bersorak gemuruh. Di sayap sebelah kanan, Sri Dasabahu dan Raja Ngabesi bertempur bersama hingga mengakibatkan kerusakan berat pada pasukan rendah maupun para adipati. 26. // rame kang adu prakosa/ Dasabahu lawan Sri Cina Aji/ pan sami tingkahnya guyup/ Tatalmisani Raja/ wus sapikut dadya tan gulêt sru ambruk/ apan sampun tinalenan/ wadya kapir bubar giris// Adu keperkasaan pun berlangsung seru. Bersama dengan Raja Cina, Prabu Dasabahu saling bantu dalam peperangan. Raja Tatalmisani berhasil diringkus hingga roboh dan segera diikat. Pasukan kafir bubar ketakutan. 27. // yata dhadhane garudha/ risang kalih Senabrata Surati/ yudanira saya grêgut/ kapir kathah pracundhang/ binuntaran ing watang keh dhas kang rêmuk/ sira Radyan Senabrata/ gadanira mobat-mabit// Di bagian dada garuda, kedua ksatria, Raden Senabrata dan Raden Surati, kian sengit melakukan serangan menghancurkan tentara kafir hingga banyak korban berjatuhan di pihak musuh. Terkena ayunan tombak, banyak pasukan kafir yang kepalanya terkena dan hancur. Sementara Raden Senabrata terus memutar-mutarkan gadanya. 28. // sing asinabêt gêlasah/ bangke tumpang kadya babadan paci(?)/ Patih Jalma Yêgsa bêndu/ wadyanira keh risak/ pulih www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
363
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts anggêdhêg gandhewa mawêtu(-1)/ saklumpang-lumpang nibani//
bêrbawa
amêdal
sela/
Mereka yang terkena sabetan gada, berjatuhan. Mayat-mayat pasukan yang tumbang terkena serangan, bertumpang-tindih. Patih Jalma Yeksa kian murka karena pasukannya banyak yang berhasil dirobohkan. Ia pun memasuki arenapertempuran seraya menghujani panah. Kesaktian panahnya mengakibatkan batu-batu sebesar lumpang menibani lawan. 29. // gumrêdhêg saking ing wetan/ wadya mukmin susrah samya katimblis/ tan ngunduri barisipun/ kapir surak gumêrah/ ngangsêg baris têngara tinêmbangumyung/ satriya kalih tan oncat/ amalang têngahing baris// Ia muncul dari arah timur. Pasukan mukmin tergilas, namun mereka tetap tak mundur dari barisan. Bala kafir bersorak-sorai seraya merangsek maju kebarisannya. Genderang ditabuh bersahut-sahutan. Kedua ksatria tak bergeser. Mereka menghadang di tengah barisan. 30. // bêndu Radyan Patih Mustal/ wadyanira kathah ingkang katitih/ gya gêdhêg gandhewanipun/ mêdal capa panulak/ sela wêndran gêngira salumbunglumbung/têmpuh neng tawang sela crah/ dadya pêdhut anglimputi// Raden Mustal merasa geram karena pasukannya banyak yang tumbang. Ia pun segera melepaskan panahnya. Keluarlah kesaktian dari panah itu menolak serangan panah lawan. Berpuluhpuluh juta batu sebesar lumbung balik menyerang batu-batu dari panah Patih Jalma Yeksa. Batu-batu itu bertemu di langit dan hancur hingga langit dipenuhi kabut. 31. // kang laju nibani kopar/ kathah pêjah wong mukmin surak atri/ Dyan Senabrata saya nglut/ Raden Surati miwah/ Sri Sumbagi Sumbaga nglancangi wadu/ wira sêgti wiramaya/ manglut kêmbul lan wong kapir// Pasukan kafir yang terkena batu-batu itu tewas seketika. Orangorang mukmin bersorak penuh kemenangan. Raden Senabrata kian bersemangat. Raden Surati bersama Sri Sumbagi dan Sri Sumbaga www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
364
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts memimpin pasukan melakukan keberanian terhadap pasukan kafir.
serangan
dengan
penuh
32. // sangsaya geger puyêngan/ tan antara saya kasapu(196v)t wêngi/ sapih kang samya apupuh/ makuwon sowang-sowang/ Prabu Gondakusuma siniweng wadu/ ing latri wus pagunêman/ gusthi pasalah ing jurit// Pasukan kafir kian kalang-kabut. Tak lama kemudian, peperangan dihentikan karena malam hari telah menjelang. Seluruh pasukan dari kedua belah pihak pun kembali ke pesanggrahannya masingmasing. Malam itu, Prabu Gandakusuma dihadap oleh seluruh pasukannya. Mereka membahas tentang jalannya pertempuran. 33. // atur Radyan Patih Mustal/ yogi benjing-enjing nrah kajênging kapir(+1)/ sagêndhingipun tan kadung/ najan ngajak tandhingan/ sinangajan-ajan ta prang abarubuh/ nadhaha karsane kopa[r]/ ywa ngaran kurang kawanin// Raden Patih Mustal berkata, “Sebaiknya, esok pagi kita tuntaskan apa yang menjadi kemauan pasukan kafir. Biarkan mereka mengerahkan segala dayanya. Meski mereka mengajak beradu tanding satu lawan satu, maupun perang habishabisan, kita harus siaga menghadapinya dan jangan sampai berkurang keberanian”. 34. // Sang Nata parênging driya/ duk samana cinacahkên kang sakit/ miwah wadya ingkang lampus/ sadaya wus kaetang/ ingkang sakit kathahira kawan ewu/ kanin kalih bêlah lêksa/ raja pitung dasa lalis// Baginda Raja berkenan. Saat itu seluruh pasukan yang terluka dan tewas dihitung jumlahnya. Setelah semua dihitung, hasilnya, pasukan yang terluka berjumlah empat ribu, pasukan tewas seratus limapuluh ribu, dan raja yang tewas sejumlah tujuhpuluh. 35. // nging ratu alit kewala/ gunêm nutug sadalu sarta ratib/ kocap Sang Prabu Têkiyur/ sadalu anggusthi prang/ lan Ki Patih Jalma Yêksa lan pra ratu/ sinambi inum-inuman/ pradongga munya sêlatri//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
365
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Namun, mereka hanyalah raja kecil. Perbincangan di antara mereka berlanjut hingga semalaman disambung dengan pembacaan doa. Sementara, di pihak lawan, Prabu Tekiyur pun semalaman mendiskusikan masalah peperangan bersama dengan Kyai Patih Jalma Yeksa dan para raja sambil minum-minum dan menikmati hiburan berupa musik gamelan yang ditabuh semalaman. 36. // esmu nglêgakkên ing driya/ Prabu Jaka wadyanira keh mati/ miwah ingkang nandhang tatu/ sêdaya wus ingetang/ ingkang pêjah gêng alit salêgsa langkung/ sawidake ..... kang brana/ kalih kêthi lawan biting// Semua itu dilakukan untuk melegakan pikiran. Jumlah pasukan Prabu Jaka yang mati cukup banyak belum lagi yang terluka. Semuanya telah dihitung. Mereka yang tewas, besar kecil, berjumlah enampuluh ribu. Sedang yang terluka berjumlah duaratus ribu. 37. // Sang Prabu Jaka ngandika/ heh ta Patih paran yoganing jurit/ bocah kuciwa keh lampus/ Ki Patih atur nêmbah/ yen suwawi yogi tandhingan ing pupuh/ kantênan wawrating mêngsah/ lawan tan ngrisakkên dasih// Prabu Jaka berkata, “Wahai, Patih, bagaimana sebaiknya esok kita menghadapi peperangan mengingat hari ini banyak prajuritku yang tewas?”. Kyai Patih menjawab seraya menyembah, “Bila Paduka berkenan, sebaiknya besok kita melakukan perang tanding saja. Dengan demikian kita dapat mengukur kekuatan musuh kita dan tentunya tidak beresiko mengorbankan pasukan rendah”. 38. // guyub lan pra raja-raja/ kadya aturira Rêkyana Patih/ ngandika Raja Têkiyur/ iya iku prayoga/ besuke rasuk karya aglaring apupuh (+1)/ Kya Patih matur sandika/ kunêng tan kawarneng latri// Para raja pun berpendapat sama dengan Kyai Patih. Raja Tekiyur pun berkata, “Baiklah. Kurasa itu adalah usulan yang baik. Siapkanlah barisan untuk melakukan perang tanding esok hari”. Kyai Patih bersembah. Malam pun habis. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
366
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 39. // enjing têngara sauran/ kapir Eslam andhedher rata baris/ têtêngêranira gupuh/ aglar arsa tandhingan/ pracihnanya bandera lan umbul-umbul/ rinakitrakitkapêrnah/ sarta mriyêm kaping kalih// Pagi telah menjelang. Genderang perang kembali ditabuh. Barisan kafir dan Islam telah berjajar rata. Segala tanda-tanda pasukan disiagakan dalam rangka menghadapi perang tanding. Bendera dan umbul-umbul diatur. Meriam dibunyikan sebanyak dua kali. 40. // gumludhug lir bajrawana/ wadya Eslam sasolahira nimbangi(+1)/ nauri mriyêm jumêgur/ ping kalih kadi gêlap/ Sri Têkiyur siniwi pinarak wadu/ Ki Patih mung(197r)geng ngarsa (1)/ pra raja aglar ing kursi// Suara meriam bergemuruh bagai halilintar. Seakan tak mau kalah, pasukan Islam pun menyahut isyarat dengan membunyikan meriam juga sebanyak dua kali dengan suara bagai guntur. Sri Tekiyur dihadap oleh segenap pasukan. Kyai Patih berada di depan. Para raja berjajar duduk di atas kursi. 41. // gêrgut arsa majêng ing prang/ Sang Sri Gondakusuma wus sumiwi/ abanjêng kang para ratu/ Dewi Johankêncana/ ari kalih Raden Surati sang taruna (u) (+1) / miwah Raden Senabrata/ nambungi kang pra nêrpati// Mereka semua bersiaga untuk maju perang. Di kubu Islam, Sri Gandakusuma pun tengah dihadap para pasukannya. Para raja duduk berjajar, demikian pula Dewi Johankencana, kedua adik Baginda, Raden Surati dan Raden Senabrata. 42. // Patih Mustal aneng ngarsa/ tuwin wadyabala ing Bandaralim/ kang sami sinupit kupur(?)/ sampun sowan Sang Nata/ pratiwanya Sang Nata marêming kalbu/ ri sampunira mirantya/ kang arsa yuda atandhing// Patih Mustal berada di depan bersama dengan pasukan Bandaralim yang semula dipaksa berperang di pihak musuh, semua telah berkumpul menghadap raja. Sang raja merasa sangat puas. Setelah segalanya siap, yang pertama hendak berperang tanding www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
367
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 43. // wontên kapir ambêgsura/ arsa mangsah nêdya pupulih jurit/ Rajeng Indi prakoswa gul/ Prabu Suwanikumba/ pamit dhatêng Mahraja Jaka Têkiyur/ linilan gya lumaksana/ apratistha swaranesthi// dari pihak kafir adalah raja Indi yang merupakan panglima perang yang gagah perkasa bernama Prabu Swanikumba. Ia berpamitan pada Maharaja Jaka Tekiyur. Setelah diizinkan, ia pun segera berangkat menunggang gajahnya. 44. // kamot sakapraboning prang/ mandhe dhêndha dinulu angajrihi/ Angêndara Sang Aprabu/ pamit ing gustenira/ wus linilan nêngahi mêsat ing pupuh/ munggeng dirada gêng galak/ kamot kapraboning jurit// Seluruh kelengkapan perang telah dibawanya serta. Sebuah gada lengkap terpanggul. Prabu Angendara pun tak mau kalah. Ia pamit pada rajanya. Setelah mendapatkan izin, ia pun melesat keluar dengan menunggang gajahnya yang besar dan menakutkan dengan membawa serta segala kelengkapan perangnya. 45. // amandhe gada bisana/ kapir Eslam têngara surak atri/ wus ayun-ayunan panggung/ nabda Sri Swanikumba/ heh prajurit satriya sapa aranmu/ aja sira mapag mringwang/ ratumu ajokna jurit// Ia memanggul gada pula. Pasukan kafir dan Islam membunyikan genderang dan bersorak-sorai. Sri Swanikumba bersabda, “Hei ksatria prajurit, siapa namamu?! Jangan kau melawanku! Mana rajamu?! Panggil kemari untuk melawanku!!”. 46. // manabda risang Gêndara/ lanat kapir aja kakehan uni/ tangeh gustiku Sang Prabu/ miyosi ngadilaga/ ingsun bae tan cuwa apa gêndhingmu/ bêrmantya Sang Swanikumba/ sinêrêg kang ponang esthi// Sang Gendara menjawab, “Hei kafir laknat jangan banyak bicara! Rajaku tak akan sudi melawanmu! Aku tak akan mundur meladeni segala dayamu!!”. Sang Swanikumba marah. Gajahnya dihela maju.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
368
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 47. // agapyuk keket kang liman/ Raja Kapir mutêr gada katinggil/ Sri Gêndara yitneng kalbu/ pasang parise waja/ gya tinêmpuh lir gêlap barungan satus/ kang tamsir mêdal wahana/ kapilêng sagunging baris// Setelah gajah-gajah mereka telah dekat, sang raja kafir segera mengayunkan gadanya. Sri Gendara waspada dan menghunus pisau bajanya. Gada yang beradu dengan pisau baja menimbulkan suara bagai halilintar. Pedang Sri Gendara terlontar. Para pasukan bersuara gaduh. 48. // Sang Gêndara kapalêsat/ saking rosanira kang anggitik(-1)/ tumibeng bantala lungguh/ kang lima[n] kadharakal/ sirahnya srah wong kapir surak gumuruh/ Gêndara tangi bêrmantya/ nrajang Sri Ngindi ginitik// Sang Gendara turut terlempar karena kerasnya serangan. Ia jatuh terduduk di tanah. Gajahnya pun tak urung terkena serangan. Kepalanya hancur. Orang-orang kafir bersorak gemuruh. Sri Gendara bangkit penuh amarah seraya menerjang Sri Ngindi dan melakukan serangan. 49. // tinangkis ing luhur liman/ gada singsal Gêndara saya andik/ narik pêdhang nrajang purun/ winuwung Sri(198v) ginada/ kantêping siti(u)(-7)// (-2) Dari atas gajahnya, raja Indi menangkis serangan. Gada Sri Gendara berhasil terlempar dan membuatnya kian murka. Ia pun mencabut pedangnya dan terus menyerang. Namun ia kembali terkena gada hingga jatuh ke tanah 50. // sangêt dennya kapidhara/ kapir surak kadya karêngeng langit/ tandya rinêbat ing wadu/ Gêndaru minga rumangsah(+1)/ sikêp gada neng turongga gêng aluhur/ manêmpuh gya sasiringan/ akiyat Sang Raja Ngindi// dalam keadaan tak sadarkan diri. Pasukan kafir bersorak riuhrendah. Parapasukan kafir merebut tubuh Sri Gendara yang tengah dalam keadaan pingsan. Sri Gendaru yang melihat kejadian itu segera memasuki arena pertempuran dengan menunggang kuda seraya memanggul gadanya. Setelah berhadapan dengan lawannya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
369
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts ia pun segera menyerang. dipatahkan oleh Raja Indi.
Namun,
serangannya
berhasil
51. // Sri Gêndaru karepotan/ duk ginada malêsat sing turanggi/ dhawah ing siti tan emut/ ginosongan ing wadya/ kapir suraksurak kadya langit rubuh/ Aswanikumba susumbar/ lah payo rêbutên mami// Sri Gendaru merasa kewalahan. Ia dihantam gada hingga terpental dari kudanya dan jatuh ke tanah tak sadarkan diri. Pasukan kafir pun segera menggotong tubuh Sri Gendaru yang tengah tak sadar seraya bersorak penuh kemenangan membelah langit. Sang Aswanikumba pun sesumbar, “Ayo! Keroyok aku! 52. // ingsun ratu pipilingan/ Jong Biraji tan anananga mami/ antuk tondha bintang agung/ lah payo papagêna/ di rupane Tambangraga ratu kaum/ aja pijêr ngadu bala/ payo tandhing lawan mami// Aku adalah raja pilihan! Seluruh Jong Biraji tak ada yang setanding denganku! Aku mendapat anugerah berupa bintang kebesaran! Ayo, lawan aku! Mana wujud si Tambangraga, rajanya para kaum?!! Jangan selalu mengadu prajuritnya saja! Ayo tandingi aku!”. 53. // yata Raden Senabrata/ duk miyarsa raka tinantang jurit/ lir sinêbêt karnanipun/ pamit raka Narendra/ wus kalilan ing raka gêpah ing pupuh/ kang kalaganjur tinêmbang/ gambira Sena tan gingsir//o// Raden Senabrata yang mendengar kakaknya ditantang begitu rupa merasa telinganya bagai diiris. Ia pun pamit pada kakandanya dan setelah diizinkan ia pun maju ke arena tanding. Gending Kalaganjur ditabuh. Sang Sena maju perang dengan gagah berani dan tanpa gentar. PUPUH XXXVIII === DURMA === 1. //o// Amantêsi sira Radyan Senabrata/ busana angajrihi/ ngagêm cara Wlonda/ brukira sangkêlat(-1)/ rokênya lakên binludir/ polet inganggya/ tondha bintangLiyoning// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
370
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Raden Senabrata terlihat sangat pantas dalam busananya yang menawan dalam model Belanda. Celananya berbahan laken dengan rok dari bahan laken yang dibordir. Bajunya berhias garis tepi dengan tanda berupa bintang Leeuw. 2. // ngagêm topi jangkangan luwih pratistha/ sigra mangsahing jurit/ pan amandhe dhêndha/ winrat ing gadanira/ wawratira sewu kati/ lamun sinawang/ lir irtoh(?) kang aprapti// Ia mengenakan topi berbentuk bulan muda hingga terlihat kian rupawan. Ia pun segera maju perang dengan memanggul gadanya seberat seribu kati. Bila dilihat dari kejauhan tampak bagai irtoh(?) yang datang. 3. // darbe budhak satunggal langkung prakosa/ paparan datan keri/ wasta pun Budebal/ tan pisah aneng wuntat/ angampil srutu lan gêni/ wadyeng Bakdiman/ amulat ingkang galih// Ia memiliki seorang budak yang sangat perkasa dan senantiasa menyertainya bernama Budebal. Ia mengiringi di belakang sambil membawa cerutu dan api. Pasukan Kakbahbudiman memandang dengan penuh takjub. 4. // sampun panggya lan Sri Ngindi Swanikumba/ nabda Sri Narapati/ heh sapa ranira/ mukmin kang maju sira/ rupamu kaya mêmêdi/ sira sun duga/ aguling bala santri// Setelah saling berhadapan, Sri Swanikumba bersabda, “Hei! Siapa namamu mukmin yang baru saja datang?! Wajahmu seperti setan! Kukira kau adalah pimpinan pasukan santri!”. 5. // sru bêrmantya Rahadyan nimbali budhak/ kinen ngampil kang bindi/ sigra datan sronta/ majêng asta kewala/ dipangganya Nateng Ngindi/ tinapuk sigra/ pêcah sirah babarji// Raden Senabrata menjadi marah dan memanggil budaknya untuk memegang gadanya. Tak sabar ia pun segera maju dengan tangan kosong. Gajah Sri Indi dihajar hingga kepalanya pecah berhamburan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
371
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 6. (199r)// esthi ambruk Sang Nata kasingsal têbah/ kuwalik kajêngkêlit/ Pundebal arikat/ nubruk gya kinakahan/ bêndu Sri Nateng ing Ngindi/ ambêg sarosa/ Debal sinongkol wani// Gajah pun ambruk. Sang raja jatuh terpelanting hingga berjungkir balik. Pundebal segera menyerang dan mengunci Sri Indi. Sri Indi menjadi marah dan meronta sekuat tenaga. Debal dijotosnya kuatkuat. 7. // wus kasingsal Sri Ngindi mutêr gadanya/ Debal latah sarya ngling/ si Indi ta rosa/ arsa sun dulang bata/ apan ta durung nganti(-1)/ Sri Ngindi sigra/ marpêki Radyan siwi// Debal pun jatuh terpental. Sri Indi memutar gadanya. Debal tertawa seraya berkata, “Ternyata si Indi benar-benar kuat! Hampir saja hendak kusuapi dengan batu bata, ternyata tak berhasil”. Sri Indi segera menghampiri Raden Senabrata. 8. // heh satriya aja sira aprang kasar/ dudu wataking pyayi/ yêgti tingkah bangsat/ kurdha Radyan Sena(-1)/ Sri Ngindi sigra binathi/ pok kupingira/ jungkêl dhêpani siti// “Hei ksatria! Jangan kau berperang dengan kasar! Itu bukan watak bangsawan, melainkan watak seorang bangsat!”. Raden Sena murka. Telinga Sri Indi segera dihantam hingga ia terjungkal di tanah. 9. // Radyan Sena sumbar lah mara tangiya/ kasilir Nateng Ngindi/ jênggirat anggada/ ambruk Rahadyan Sena/ wong kapir surak mawanti/ Sri Ngindi nabda/ mongsa padhaa mami// Raden Sena sesumbar, “Ayo bangunlah!”. Raja Indi sadar dan segera bangkit dan menghantamkan gadanya. Raden Sena pun ambruk. Pasukan kafir bersorak-sorai. Sri Indi bersabda, “Kau tak mungkin mampu menandingiku! 10. // lah tangiya yen sira dhasar prawira/ Radyan Sena wus eling/ gya rukêting yuda/ gada kalawan asta/ Sri Ngindi apan kasliring/ cinandhak sigra/ binuwang tibeng têbih// Bangunlah bila benar kau seorang perwira!!”. Seketika Raden Sena sadar dan kembali bertanding. Gada dilawan dengan tangan. Sri www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
372
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Indi diserang, diraih, dihantam, dan dilemparkan hingga jatuh dalam jarak yang jauh. 11. // Swanikumba dhawah jawining payudan/ kantaka tibeng siti/ rinêbat ing bala/ wong Eslam surak ramya/ kang kalaganjur mêlingi/ gya wontên raja/ kalih sarêng ngajeni// Swanikumba jatuh di luar arena peperangan dan tak sadarkan diri. Ia pun direbut oleh para pasukan. Orang-orang Islam bersorak riuh. Gending Kalaganjur kembali ditabuh. Tak lama kemudian datanglah dua orang raja memasuki arena peperangan. 12. // sikêp pêdhang mangsah dharat sigra nrajang/ mring Radyan Sena aglis/ wanti pinêdhangan/ tan osik sira Radyan/ bêrmantya malês Dyan siwi/ kalih narendra/ cinandhak kanan kering// Mereka berjalan dengan bersenjatakan pedang. Mereka menerjang Raden Sena seraya menghantamkan pedangnya bertubi-tubi. Namun, Raden Sena tetap tak terusik. Dengan marah, Raden Senabrata membalas serangan. Kedua raja itu diraihnya di tangan kanan dan kiri. 13. // pan ingadu kumba sang kalih kantaka/ binalangakên aglis/ mring barising kopar/ kaget sumyar katiban/ raja kalih jur wus mati/ surak wong Eslam/ têngara ngrok mêlingi// Kepala mereka dibenturkan hingga mereka tak sadarkan diri dan segera dilemparkan ke barisan kafir. Mereka yang terkena lemparan terkejut dan bubar. Kedua raja hancur tubuhnya dan mati seketika. Pasukan Islam bersorak. Genderang perang kembali ditabuh. 14. // Sri Têkiyur kalangkung bêrmantyanira/ andêlira keh mati/ pêksa pulih ing prang/ sigra majêng ing rana/ busana saya ngajrihi/ ngagêm makutha/ rasukan sangklat abrit// Sri Tekiyur sangat murka karena para panglima andalannya tewas. Ia pun segera maju ke arena pertempuran dalam busana yang penuh wibawa, mengenakan mahkota pula. Busana sang raja terbuat dari bahan laken merah. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
373
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 15. // dhapur beso(?) rinenda kêncana mubyar/ paningsêtnya neng jawi/ anyothe pusaka/ lamêng pan dhapurira/ lamun dinulu pan kadi/ Bogis a(200v)mbegal/ nitih rata mantêsi// Busananya berhias renda dari benang emas yang berkilauan dengan sabuknya berada di luar baju. Pusakanya diselipkan di depan berupa pedang pendek. Bila dilihat dari kejauhan ia tampak bagai begal Bugis. Sang raja naik kereta yang kian membuat tampilannya patut. 16. // sigra anggêdhêg gandhewa mêdal prabawa(+1)/ pêdhut aglap nglimputi/ lan prahara gora/ ampuhan poncawara/ akarya kêkêsing mukmin/ Sang Prabu Jaka/ yêgti mêdalkên budi// Ia pun segera melepas panah saktinya hingga datanglah awan gelap dan kabut serta angin kencang yang membuat barisan mukmin ketakutan. Sang Prabu Jaka sungguh-sungguh mengeluarkan dayanya. 17. // baris Eslam tinêmpuh pêdhut prabawa/ kêkês ampuhan gumrit/ tan ana darbya kat/ dharêdhêg agap-gapan/ Dyan Senabrata tanapi/ neng madyaning prang/ bingung tambuhing budi// Barisan Islam yang terkena terjangan kabut merasa cemas. Apalagi ditambah dengan terpaan angin yang demikian kencang. Tak ada satupun yang mampu berbuat sesuatu untuk mengatasinya. Mereka hanya gemetar tergagap-gagap. Tak terkecuali Raden Senabrata. Ia terbengong-bengong tak menyangka di tengah medan perang. 18. // butêng ing tyas solahe sru gadêbugan/ Pundebal jêlah-jêlih/ mintak tulung guwa/ ini dhapêt cilaka/ pranggul mungsuh sama bêlis/ wong kapir surak/ gumra bêndhe tinitir// Bingung dalam hatinya, tingkahnya pun tak beraturan. Pundebal berteriak-teriak, “Aduh, tolonglah aku! Celaka aku! Bertemu musuh seorang iblis!”. Pasukan kafir bersorak. Tambur pun ditabuh.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
374
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 19. // Darba Moha dahat jurung parbawa(-1)/ milanya akarya tis/ arsa prih pungkasan/ yata kang kawarnaa/ Sang Sri Dibya Senapati/ tan ketang putra/ tandya nusuling jurit// Darba Moha membantu dengan mengeluarkan kesaktiannya mendatangkan hawa dingin sebagai pamungkas. Sri Senapati ingat akan putranya, ia pun menyusul ke medan perang. 20. // tanpa wadya mahawan ing jumantara/ ngungkuli baris mukmin/ awas myating putra/ kluhuran prabawa(-1)/ gya mulat Sang Dibya Rêsi/ Sang Darba Moha/ jumrung pujaning kapir// Tanpa pasukan ia melesat di angkasa di atas barisan mukmin. Dari atas ia melihat putranya diliputi jurus-jurus. Sesaat kemudian Sang Senapati awas melihat Sang Darba Moha yang turut andil memuja untuk barisan kafir. 21. // sru bêrmantya Darba Moha pinaranan/ duk wrin Sang Dibya Rêsi/ mring Senapatya(-1)/ kalangkung ajrihira/ gya dhodhok sru mangrêpa sih/ Narpa ngandika/ Paman ywa salah kardi// Dengan amat marah, Darba Moha pun segera dihampirinya. Saat melihat kedatangan Sang Senapati, Sang Resi pun merasa takut. Ia pun berjongkok berharap belas kasih. Sang Raja Senapati berkata, “Paman, jangan kau bertindak salah. 22. // dimene akêprangan padha bocah(-1)/ wit putu(?) sru sisip(1)/ sira kang miluwa/ rusak pandhitanira/ dhasar Takiyur wus pêsthi/ tinitah murtat/ dadya bantêning bumi// Biarlah anak-anak kita saling berperang. Lagipula cucumu memang (berada di pihak yang salah). Kau yang mengikutinya justru akan merusak kependetaanmu. Tekiyur memang telah ditakdirkan murtad dan menjadi tumbal bagi dunia. 23. // wus muliya sira bantêra sutapa/ ingsun mêngkono ugi/ arsa mangun tapa/ Darba Moha duk myarsa/ sabdanya Sri Senapati/ langkung jrihira/ ngrasa yen badhe sisip// Sudahlah. Kembalilah kau dan memperkuat ibadah. Aku pun demikian. Aku hendak bertapa”. Darba Moha yang mendengar www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
375
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts sabda Sang Sri Senapati merasa sangat ketakutan dan merasa sangat bersalah. 24. // nyipta pêgat tisnanya wayah Ki Jaka/ anulya kesah aglis/ sumêdya mêrtapa/ Sang Prabu Senapatya/ gya marpêki putra Aji/ aneng jro kreta/ kang putra den bisiki// Ia pun memutuskan rasa kasihnya pada sang cucu, Jaka Tekiyur, dan segera pergi untuk bertapa. Sang Prabu Senapati segera mendatangi putranya, sang raja, yang ada di dalam kereta. Ia membisiki putranya 25. // pratikêle mrih patine Takyur Jaka/ putra Nata wus tampi/ Sang Sri Senapatya/ gya kondur mring nagara/ yata wong (201r)Eslam sru giris/ kang pêdhut napak/ Sang Nata ngatak rayi// tentang cara-cara membunuh diterima dan dipahami dengan ibukota negara. Sementara itu, takut pada kabut yang kian memerintahkan istrinya,
Jaka Tekiyur. Setelah pesan itu baik. Sri Senapati pun kembali ke pasukan Islam masih diliputi rasa tebal menapak. Sang raja pun
26. // Sang Dyah Sarirasa kinen nyirnakna(-1)/ pêrbawa mêngsah iki/ tandya sang kusuma/ musthi kang sara dibya/ ginêdhêg samana mijil/ angin prabawa/ nêmpuh pêdhut sirna ênting(+1)// Dewi Sarirasa, untuk menyirnakan segala prahara yang ada akibat kesaktian musuh. Sang dewi pun segera meraih panah pusakanya dan melepaskannya. Seketika datanglah angin besar yang menyapu bersih kabut. 27. // sampun padhang gambira kang bala Eslam/ Dyan Senabrata duk wrin/ kang mangsah ing rana/ kang raka Prabu Jaka/ kotbuta tingalnya andik/ manyandhak gada/ mangsah kurdha mawêngis// Medan perang pun terang benderang. Pasukan Islam kembali bersemangat. Raden Senabrata yang kembali dapat melihat musuhnya di medan perang, Sang Prabu Jaka, merasa sangat murka. Tatapan matanya tajam. Ia pun meraih gadanya dan maju. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
376
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 28. // pangiriding kang rata turongga astha/ ginada jur babarji/ kusirnya kabrabat/ malêsat tiba prêmak/ Sri Jaka manglumpat aglis/ saking swandana/ rata sinabêt malih// Kuda penarik kereta sebanyak delapan ekor dihantam dengan gada hingga remuk redam. Kusir kereta pun tak luput dari serangan hingga terpelanting dan tewas. Sri Jaka melompat dari keretanya. Raden Senabrata kembali menyabeti kereta dengan gadanya. 29. // anggalêpung Raja Takiyur umangsah/ ngisar gada ngajrihi/ sabdanira akras/ sapa kang mapag mringwang/ gumêndhung sumêkti-sêkti/ tingkahe kumpra/ kaya dudu prajurit// Raja Tekiyur kembali ke medan perang seraya mengayunkan gadanya dengan sangat menakutkan. Ia pun bersabda lantang, “Siapakah yang melawanku? Sombong dan berlagak paling sakti! Tingkahnya sangat tak beraturan bagai bukan seorang prajurit sejati! 30. // aja sira maju êndi Tambangraga/ majuwa sun jujuwing/ Radyan sêbdanya kras/ aja tambuh ya ingwang/ arine Sri Narapati/ trah Bandaraliman(+1)/ Kêncanawungu siwi// Janganlah kau maju! Mana Tambangraga?! Majulah kau akan kucabik-cabik!”. Raden Senabrata berkata keras, “Jangan kau belagak tak kenal padaku! Aku adalah adik sang raja, keturunan Bandaralim, putra dari Dewi Kencanawungu!”. 31. // gumya latah Sri Têkiyur angandika/ kalingane ri mami/ nguni ingsun prapta/ mêksih binobot sira/ ywa age minggata mêsthi/ sun bêdhel sira/ tan wurung sun pateni// Sri Tekiyur tertawa tergelak-gelak dan berkata, “Ternyata kau adikku. Dulu ketika aku datang, kau masih berada dalam kandungan. Bila saja tak segera pergi, pasti kau segera kubinasakan!”.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
377
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 32. // tan saronta kotbuta Dyan Senabrata/ Narpati nrajang wani/ Sang Têkiyur ginada(+1)/ ambruk siti buntala/ kasilir gya malês bindi/ dhêku Dyan Sena/ nabda Sri Têkyur Aji// Tak sabar, Raden Senabrata segera menyerang membabibuta. Sang Tekiyur digadanya hingga ambruk ke tanah. Setelah berhasil bangkit, ia pun membalas dengan menyerangkan gadanya. Raden Sena ganti ambruk. Sri Tekiyur bersabda, 33. // lah jêrbabah bayi wingi kumaki prang/ mongsa padhaa lan mami(+1)/ gya Radyan waluya/ wungu laju angrana/ pan dadi bindi-binindi/ loyog kalihnya/ gada tan ngundhili(-1)// “Hah! Bayi kemarin sore ambruk! Sombong sekali maju di peperangan! Tak mungkin kau mampu menandingiku!”. Raden Senabrata kembali bangkit dan meneruskan perang tanding. Mereka pun terlibat dalam saling gada yang sangat seru. Kian lama mereka kian letih dan gada terasa tak mampu dengan segera menyelesaikan pertarungan ini. 34. // gya binuwang jumênêng sang kalihira/ dadya bithi-binithi/ gênti kapidhara/surak kapir lan Eslam/ tan ana kuciweng kalih/ sami sudira/ antuk gênti binanting// Gada pun mereka buang dan kembali berdiri tegak dan saling adu hajar. Berganti-ganti mereka roboh, berganti-ganti pula pasukan kafir dan Islam bersorak. Keduanya sama-sama tak terkalahkan dan sama-sama kuat. Bergantian mereka merasakan dibanting. 35. // bêg sarosa sira Raden Senabrata/ raka cinandhak aglis/ ikêt pinggangira/ binuwang (202v)tibeng têbah/ Pundebal asru nututi/ Sri Takyur Jaka/ dhawah tinubruk wani// Raden Senabrata melawan sekuat dayanya. Kakandanya diraih ikat pinggangnya dan dilemparkan hingga terjatuh sangat jauh. Pundebal mengikuti. Begitu Sri Tekiyur terjatuh, ia pun menyerang. 36. // sru pinepet ing gada jangganing Nata/ kurdha Sri Têkyur Aji/ Pundebal ginêtak/ mêsat kabuncang-buncang/ wus pêthuk Sang Têkyur Aji/ rayi cinandhak/ binuwang tibeng têbih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
378
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Leher sang raja ditindihnya dengan gada. Sri Tekiyur marah. Pundebal dibentak keras hingga jatuh melesat. Sang Tekiyur segera menghampiri adiknya dan meraihnya serta melemparnya jauh. 37. // tinututan dhawah gya sru ginêtak(-1)/ kabur Rahadyan siwi/ wong kapir amulat/ wong kapir amulat surak-surak agumrah/ Dyan Sena dhawah pan aglis/ asru bêrmantya/ akras umangsah malih// Sri Tekiyur mengikuti dan membentaknya keras. Raden Senabrata terlontar kembali. Pasukan kafir yang melihat bersorak-sorai nyaris tanpa putus. Raden Senabrata yang jatuh, bangkit dengan marah dan kembali ke medan pertempuran. 38. // pan ginêtak malih kasingsal atêbah/ pêksa datan gumingsir/ abali ginêtak/ gêpah Gondakusuma/ kang rayi Raden Surati/ kinen amanah/ Radyan gya musthi jêmparing(+1)// Namun, ia kembali dibentak keras hingga jatuh terlempar jauh. Kembali lagi, dibentak lagi, demikian seterusnya. Prabu Gandakusuma pun segera memerintahkan adiknya, Raden Surati, untuk memanah. Dengan cekatan, Raden Surati pun melepaskan panah. 39. // linêpasan Sri Têkiyur kawatgata/ kang bahu kanan titis/ kabuncang lir balang/ kagyat Sri Jaka nabda/ dudu prawira wong mukmin/ dayeng ngayuda/ amuk padha wong bêcik// Sri Tekiyur dilepasi panah hingga tangan kanannya putus dan terbuang jauh. Sri Jaka terkejut dan bersabda, “Sungguh bukan perwira sejati hei kalian orang-orang mukmin! Kau melakukan segala cara dalam peperangan, melukai orang baik!”. 40. // Patih Mustal sigra nglêpasi rawa(-1)/ tatas kang bahu kering/ dadya tanpa tangan/ sudira pêksa nantang/ Pundebal gêpah mlayoni/ anggêgêm bata/ prapta ginêtak wani// Patih Mustal segera melepaskan panah hingga tangan kiri Sri Tekiyur putus. Jadilah ia tanpa tangan. Namun ia masih tegak di tengah medan perang. Pundebal berlari menghampiri musuh www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
379
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts tuannya sambil menggenggam batu bata. Namun, ia kembali dibentak keras 41. // kentas kabur dhawahnya kalangkung têbah/ Debal misuh sru ngili/ sigra Sang Narendra/ anglêpasi warastra/ lumêpas ingkang jêmparing/ Sang Prabu Jaka/ suku karo sirnanting// hingga jatuh melesat sangat jauh. Debal mengoceh-ngoceh mengutuki dirinya. Prabu Gandakusuma pun melepaskan panahnya. Panah terlepas mengenai kedua kaki Prabu Jaka hingga putus. 42. // galundhungan Sri Têkiyur mêksa gêsang/ arsa nrajang malih(-1)/ gya Sang Prabu Rara/ manglêpasi warastra/ watgata tênggaknya titis/ lêstari lena/ Sri Jaka têtêp kapir// Dalam keadaan tanpa tangan dan kaki, Sri Tekiyur masih mampu hidup dan hendak kembali menyerang. Sang Prabu Dewi waspada dan melepaskan panah hingga mengenai leher Sri Tekiyur dan tewaslah ia. Sampai ajal menjemput, Sri Tekiyur tetaplah seorang kafir. 43. // pan katêmu salokaning pangadilan/ wong utang anauri/ lamun utang wirang/ utang lara nauri sakit(+2)/ yen utang pêjah tuhu ya nyaur pati(+4)//(-2) Disinilah peribahasa tentang keadilan terjadi, bahwa orang yang berhutang akan membayar hutangnya. Jika itu adalah malu yang ia hutangkan, ia akan menuai malu. Hutang sakit, dibayar sakit. Bila hutang nyawa, jelas ia akan membayar dengan nyawa pula. 44. // Prabu Jaka sayêkti yen utang lena/ marang raka Sang Aji/ Sri Gondakusuma/ mangke wus kalampahan/ Sri Têkiyur têkeng pati/ tur sinangsaya/ awit sikareng budi// Prabu Jaka telah berhutang nyawa pada kakaknya, Sri Gandakusuma. Saat ini telah berhasil membayar hutangnya itu dengan kematian yang cukup sengsara karena ia pun pernah menyengsarakan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
380
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 45. // sapêjahe ing Jong Biraji Narendra/ karya pêrbaweng bumi/ labêt trah ngatama/ nganti mangka(203r)ra duta/ buh bayu bajra gêng prapti/ sakendêlira/ wau Rêkyana Patih// Kematian raja Jong Biraji berefek pada bumi karena sungguhpun demikian ia adalah keturunan dari orang-orang utama. Angin kencang pun menerpa. Setelah angin berlalu, Kyai Patih 46. // Jalma Yêksa miwah wong Jong Dirada(-1)/ duk wrin ratunya lalis/ gya Dyan Patih Mustal/ nrêg wadya mapag ing prang/ caruk wor ungkih-ingungkih/ surak gumêrah/ têmpuh wor padha wani// Jalma Yeksa bersama pasukan Jong Dirada yang masih tersisa segera berbelapati. Raden Mustal pun memerintahkan pasukan untuk maju menghadapi serangan terakhir. Mereka bertempur dengan sengit. Sorak-sorai bercampur dengan suara peperangan. Pasukan kedua barisan sama-sama bertempur dengan penuh keberanian. 47. // long-linongan kang mati datan ingetang/ wadya ing Jong Diroji/ kawuron ing aprang/ ngamuk sarwi karuna/ sumêdya bela ing gusti/ wong Eslam ngling........./ bêndu Dyan Mustal Patih// Semakin lama, korban tewas kian bertambah. Pasukan Jong Biraji mengamuk bagai mabuk. Mereka mengamuk sambil menangis hendak membela kematian tuannya. Patih Mustal merasa gusar. 48. // pra raja Dyan Sena pêksa ngamuk kras(-1)/ nadhahi mêngsah kapir/ kinrubut Dyan Sena/ sabarang den tamakna/ ginada ngasêr lir grimis/ numbak ngalewang/ pêdhang lamêng biniring// Para raja bersama Raden Senabrata kembali masuk ke arena pertempuran menghadapi sisa pasukan kafir. Raden Senabrata dikeroyok. Segala senjata dihujamkan ketubuhnya. Gada bertubitubi bagai hujan gerimis. Tombak, kelewang, pedang, pedang kecil, dan tombak lurus terus menghantam. 49. // Raden Sena tan kewran sasolahira/ sigra Rahadyan siwi/ anyandhak wong kopar/ satunggal gya ingangkat/ kinarya gadaning jurit/ wong kapir mulat/ giris samya lumaris// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
381
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Namun, Raden Senabrata bergeming. Ia pun segera meraih orang kafir dan diangkatnya sebagai gada. Orang-orang kafir lainnya yang melihat merasa ketakutan dan berlari lintang-pukang. 50. // sasisane pêjah samya lumajar(-1)/ Jalma Yêksa Kya Patih/ mêksa pulih ing prang/ mêthukkên lawan Radyan/ Sena sru sinaut aglis/ pupu kinêmah/ ginêdhêgakên wanti// Sisanya berhasil dibunuh dan ada pula yang melarikan diri. Kyai Patih Jalma Yeksa memaksa maju ke medan perang menghadapi Raden Senabrata. Raden Sena diraihnya. Pahanya dilumat. 51. // nora pasah malah siyungira ninggal/ nuli linêpeh ririh/ kinipatkên sigra/ Sena panggah sudira/ Yêksa tinabok gumlinting/ anggro lumumpat/ tinututanjêmparing// Namun ternyata tak mempan, malah taringnya tertinggal. Ia pun meludahkan kembali. Raden Senabrata pun menghajar kuat sang patih hingga ia terpelanting. Sang patih raksasa menggeram dan hendak melompat namun ia keburu terkena panah 52. // dening Radyan Surati kang jongga tatas/ kentas yêksa sirnanting/ sapêjahe Jalma Yêksa(+2)/ têluk sadaya(-2)/ wong kapir sêdya agami/ kang benceng rêmbag/ lajêng pinaten wanti// yang dilepaskan oleh Raden Surati. Lehernya putus. Habislah seluruh raksasa. Sepeninggal Jalma Yeksa, seluruh sisa pasukan kafir pun menyatakan menyerah dan bersedia memeluk agama Islam. Mereka yang tetap bersikeras, dibunuh. 53. // langkung kathah wong kapir ingkang kacandhak/ tri ewu winêntawis/ wus kunjuk Sang Nata/ Prabu Gondakusuma/ kêlangkung ngungun ing galih/ SangPrabu Dibya/ maksih neng rata manis//o// Pasukan kafir yang berhasil dihimpun sebanyak kurang lebih tigaribu. Mereka semua telah dihadapkan pada Prabu Gandakusuma. Sang raja masih tertegun hatinya di dalam keretanya yang indah.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
382
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts PUPUH XXXIX === DHANDHANGGULA === 1. //o// Samya inggar sagung bala mukmin/ suka bungah unggul juritira/ lir tuwuk tanpa buktine/ yata Kangjêng Sang Prabu/ angandika dhatêng Kya Patih/ (204v)heh kakang Patih Mustal/ sakehe wong kupur/ kang padha sumêdya gêsang/ Eslamêna panjingna agama suci/ yen lumuh patenana// Segenap pasukan mukmin merasa berbahagia karena berhasil memenangkan peperangan. Perasaan mereka bagai kenyang tanpa makan. Sang Prabu pun berkata pada Kyai Patih, “Wahai Kanda Patih Mustal, seluruh orang kafir yang masih ingin hidup, Islamkanlah. Masukkan mereka ke dalam agama suci. Bila mereka menolak, bunuhlah mereka!”. 2. // tur sandika Rahadyan Dipati/ sigra ngundhangi sagunging wong kopar(+1)/ ing sakarsanya Sang Katong(e)/ kapir guyup kang atur/ suka manjing agama suci/ gya sami linuwaran/ manjing Eslam sampun/ waridan ngucap sahadat/ katarima wusana Sri Narapati/ gya kundur saha bala// Raden Adipati pun segera memanggil seluruh sisa pasukan kafir dan menyampaikan perintah sang raja. Segenap pasukan kafir yang masih tersisa itu serempak menyatakan kepatuhannya dan dengan penuh sukarela memeluk agama Islam. Mereka pun dibebaskan dan masuk agama Islam setelah sebelumnya melafalkan kalimat syahadat dengan disaksikan langsung oleh sang raja. Setelah itu, raja beserta segenap bala tentaranya pun kembali ke ibukota negara. 3. // pan aririh ti[nda]kireng(?) margi(-1)/ dungkap prapta ing Kakbahbudiman/ horêg sapraja nanonton(e)/ mulat kang mênang pupuh/ jalu estri anêningali/ tembak tirahing marga/ semahing wadya gung/ priyanya kang pêjah êprang/samya mêthuk lane(?) priya nangisi/ panjang yen cinarita// Perjalanan mereka kembali cukup santai. Sesampainya di Kakbahbudiman, seluruh kawula senegara heboh berusaha menyaksikan mereka yang telah unggul dalam peperangan. Lakiwww.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
383
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts laki dan perempuan penuh memadati sepanjang jalan. Para istri yang suaminya telah gugur dalam pertempuran turut menyongsong kembalinya rombongan pasukan seraya menangis. Sangat panjang bila diceritakan secara rinci. 4. // sampun rawuh Jêng Sri Narapati/ ing Bakdiman laju siniwaka/ pra raja dipati andher/ gya gêganjar Sang Prabu/ wradin wadya miwah pra aji/ pangkatpangkating karya/ nguni duk apupuh/ kirang ingkang jajarahan/ bêdhah gêdhong sagung gal kinuras ênting/ ginanjarakên bala// Singkat cerita, Sri Baginda telah tiba di istana Kakbahbudiman dan langsung duduk menerima para penghadap. Para raja dan adipati lengkap berkumpul. Sang Prabu pun segera membagikan ganjaran secara merata kepada para pasukan dan para raja berupa kenaikan pangkat-pangkat sesuai dengan jasa-jasanya selama peperangan berlangsung. Pemberian pangkat disertai pula dengan pemberian hasil jarahan perang. Seperti tidak kekurangan, ketika jarahan perang habis dibagikan dan masih ada yang memerlukan, sang raja pun menguras harta pribadinya sendiri dan dibagikan kepada segenap pasukan. 5. // wadya ingkang tatu wus pinanci/ jampenira wadya ingkang lena/ pinarêngan salawate/ suta myang wangsanipun/ ginantoskên ingkang lêlinggih/ gêng alit kawirayat/ mantri kêdhikipun/ nyaturi sapis(?) ganjaran/ pangkat-pangkat panginggile kathah malih/ wadya gung suka bungah// Seluruh pasukan yang terluka telah diberikan bantuan pengobatan sebagaimana mestinya. Bagi pasukan yang gugur di medan perang diberikan sumbangan duka cita, anak dan keluarganya diberi kesempatan untuk menggantikan kedudukan almarhum. Besar dan kecil kedudukan telah rata diisi. Paling bawah adalah menteri. Di atas itu masih banyak lagi. Segenap pasukan bersukacita. 6. // sawusira akundur Sang Aji/ lawan garwa tansah kanthen asta/ kang siwakabubar kabeh/ ing amanca pra ratu/ mêksih tugur neng Kakbah nagri/ Sang Nata ngadatwan/ pinêthuk pra arum/ Sang Dyah Ratu Sariraga/ gya nungkêmi ing pada Sri Narapati/ ketang solahira yuda(+1)// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
384
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Setelah itu, sang raja pun kembali ke kediaman seraya bergandengan tangan dengan permaisurinya. Segenap penghadap pun membubarkan diri. Para raja mancanegara masih ada yang terus berjaga di Kakbahbudiman. Di dalam kediamannya, kedatangan Sri Baginda disambut oleh para istri. Ratu Dewi Sariraga bergegas menyembah kaki suaminya. Selama ia ditinggal berperang, hatinya tak luput 7. // esmu uwas Sang Dyah Prameswari/ gya cinandhak kinanthi astanya/ aneng ing asta keringe/ ing kanan Sang Dyah (205r)Ratu/ Sarirasa jajar lumaris/ sagung kang para garwa/ kanan kering pungkur/ samya sinawung neng twarja/ manis sumrah lêjaring kang manis(-2)/ rawuh ing dhatulaya// dilibat kecemasan. Sang raja pun menggandeng tangan permaisurinya itu di tangan kirinya. Sedangkan, di tangan kanannya, Ratu Sarirasa. Para istri lainnya berjalan di kanan, kiri, dan belakang. Mereka semua diliputi rasa lega dankegembiraan tiada tara. Sesampainya di bagian dalam kediaman raja, 8. // tata lênggah ingayap pra cethi/ mangun prana boja raras(2)/ rumêsêp drês sihnya awor(e)/ kamantyan kang pra arum/ ri mangkana dikara mamrih/anukmeng samudana/ pamikatira rum/ rumaras ingkang pinuja/ Sri Narendra kapranan jraha mamanis/ lir madu samun tirta// mereka pun duduk bersama dihadap segenap abdi perempuan. Mereka bersukaria melepas rindu di hati dengan makan bersama, bercakap-cakap mencurahkan segenap rasa. Para istri yang merasa demikian rindu pada sang raja berupaya menyenangkan hati raja dengan cara-cara yang halus hingga sang raja pun luluh bagai madu bercampur air. 9. // sampun dalu wayahe kang wêngi/ amarêngi purnamaning condra/ kadya nêmu ing lingsire/ ciptane kang para rum/ nganti antulan kwasih/ sih Kumêndhur bêsar/ sasaring alulut/ Sang Nata ing tya[s] tan kewran/ garwa kathah ginantyapamudyaningsih/ susêtya sumarambah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
385
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Syahdan, malam kian larut. Di langit bulan purnama bergayut mesra. Para istri bagai menemukan waktu yang tepat untuk menyatukan rasa cinta dengan Sang Komandan Besar. Sang raja tanggap, dan dengan penuh kasih mesra mencurahkan rasa berganti-ganti pada seluruh istrinya. 10. // embah-embah mangrurah ing rêsmi/ sumyar-sumyar rarasira kungas/ lir kilangdrawa pandrêse/ tan lyan têlênging lulut/ amung Sang Dyah rara Pramesthi/ tuhu kumaraningrat/ musthikaning arum/ kunêng kang mangunasmara/ gêntya kocap warnanên pan wontên ardi/ têngran wukir Dulbaka// Larutlah mereka dalam perang asmara. Cahaya bersinar gemerlapan, tak lain itulah cahaya sang inti cinta, perempuan terindah (Sarirasa) yang menjadi jiwa alam raya, permata para perempuan. Demikianlah nikmat mereka yang tengah dilibat cinta. Selanjutnya dikisahkan ada sebuah gunung bernama Dulbaka. 11. // kacarita nênggih wontên rêsi/ adhudhukuh ing ardi punika/ risang pandhita wastane/ Panêmbahan sinêbut/ Braja Tunggal ingkang ngrotati/ yêkti Sang Pandhita(-1)/ putus sang aluhur/ punapa ingkang winêca/ pan saestu tan sisip ujaring rêsi/ nênggih risang pandhita// Di gunung itu tersebutlah seorang pendeta bernama Resi Braja Tunggal. Ia merupakan seorang pendeta sakti. Apa yang dikatakannya, pastilah akan menjadi suatu kenyataan. Ucapannya tak pernah salah. Diceritakan sang resi 12. // darbe putra pupujan kakalih/ jalu estri warnanya yu tama/ sang wiku langkung gung siye/ tan pisah siyang dalu/ asma kalih pan sinung kardi/ Subanta ingkang priya/ kang sinung rumuhun/ saking trapireng ngawula/ adhuh kulup ing benjang sira nak mami/ lamun sira ngawula// memiliki dua orang putra, laki-laki dan perempuan, dengan wajah yang sangat rupawan. Sang resi sangatlah kasih pada keduanya. Mereka bertiga tak pernah berpisah siang dan malam. Subanta, nama anak laki-laki sang pendeta, merupakan anak yang sangat
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
386
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts berbakti dan penuh pengabdian. Sang pendeta pun berkata, “Duhai anakku, jika kelak kau mengabdikan diri 13. // ingkang wiknya sira anglakoni/ ingsun tutur kulup marang sira/ ing mongsa iki waktune/ pan wong ngawula iku/ gonahêna tapaling pikir/ priye pan têgêsira/ wong trampil puniku/ sun kinarya ngibarat(-1)/ lir ta jalma lumaku têngahingjaladri(+1)/ palwa alit kinarya// pintar-pintarlah berlaku. Kuberitahu padamu, bahwa saat ini orang yang mengabdi haruslah menggunakan pikirannya. Artinya, seorang yang terampil kuibaratkan bagai seseorang yang mengarungi lautan dengan sebuah perahu kecil. 14. // lamun durung (206v)wruh adate kaki/ apa wignya tumêka ing sêja/ pan wurung dadi tiwase/ kudu gonah rumuhun/ aja ageage tumuli/ yen durung wruh ingadat/ solahing tirta gung/ iku kaki upamanya/ lah rasanên atrapna ngawulagusti/ mangkono jarwanira// Bila ia tak memahami bagaimana cara mengendalikannya, apakah ia akan sanggup sampai pada tujuannya? Hal itu malah akan menjadi sebuah malapetaka saja bagi dirinya. Semuanya harus kau pikir dan kau pahami benar. Jangan bersikap terburu-buru bila kau belum paham betul adat dan kebiasaan seperti pada perumpamaan debur ombak di lautan itu, Nak. Resapkanlah itu dan terapkan dengan mengabdi pada seorang tuan. Demikianlah penjelasannya. 15. // pan ing wêgtu kulup mongsa iki/ wong ngawula tan kêna yen sira/ angatonkênkabisane/ upama ambag jugul/ luwih bangêt reh tanpa kardi/ lah priye prayoganya/ pramula puniku/ ingsun pan sinung ngibarat/ lir wong nunggang palwa lit neng têngah jladri/ tan liyan mung kang yitna// Pada masa sekarang ini, orang yang mengabdi tidak dibenarkan memperlihatkan kebisaannya. Bila justru kebodohannya yang terumbar, hal itu sungguhlah sia-sia belaka. Lalu bagaimana sebaiknya? Nah, untuk itu aku mengibaratkan seperti orang yang
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
387
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts tengah mengendarai perahu kecil di tengah lautan. Tak ada lain yang dibutuhkan selain kewaspadaan, kesiap siagaan. 16. // kapindhone ywa sira ngrêgani/ karyanira ugêr datan kirang/ katrinya iku sutengong(e)/ ja sira darbe kayun/ osiking tyas tipis bêrnyinyih/ lamun sira pamanya/ lumaku kasandhung/ tipis kang bêrnyinyih sigra/ singkirênanganggowa kang kuwat pikir/ kayandêl kang prayitna// Kedua, jangan kau terlalu menghitung harga atas sebuah jasa yang kau lakukan. Baiknya, yang penting kau tidak berkekurangan. Ketiga, anakku, jangan kau menyimpan harapan yang mengandung luka koreng tipis, seperti umpamanya kau jatuh tersandung, seberapa tipisnya pun lukamu, bersihkan. Singkirkan. Gunakanlah kekuatan pikiranmu. Tingkatkan kehati-hatian. 17. // têgêsira kandêl yitna kaki/ ingkang panggah lamun neng ing ngarsa/ pama kasêndhu ing katong(e)/ kang popog panggah atur/ aturira ingkang malipir/ ywakongsi anyurup/ iku kang tan patut/ binasakkên jalma kumpra/ tondha dudutrahira jalma sinêlir/ pantês kawula desa// Yang dimaksud meningkatkan kehati-hatian adalah kau harus, sedikitnya, terlihat mantap saat, misalnya, kau dimarahi dengan keras oleh raja. Tetaplah utarakan penjelasan dengan tenang dan bahasa yang tertata halus. Jangan kau kemudian mudah tersulut. Itu sungguh tak pantas. Yang seperti itu bila kau lakukan, kau tak ubahnya seperti manusia hina yang bukan keturunan manusia pilihan. Lebih patut menjadi rakyat kecil di desa. 18. // kang utama kaki sun jarwani/ prayoganya lamun wong ngawula/ gulangatrampiling batos(e)/ kapriye têgêsipun/ trampil iku ywa kurang pikir/ apa kono kang ana/ kang bisa sasumbung/ nambungi titis aprana/ kang prana tan gunêmankang kaduk manis/ lah iku kang prayoga// Yang utama kuberitahukan padamu, bila kau mengabdi, sebaiknya latihlah keterampilan batinmu. Artinya, terampil itu tidak kurang akal. Apa saja yang ada di situ, kau harus mampu memanfaatkan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
388
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Dan kau juga tidak berbicara terlampau tinggi berlebihan. Itulah yang baik. 19. // aja nganti janma iku kaki/ ingaranan longo ucap-ucap/ iku luwih datan sae/ pantês janma puniku/ tinrapêna têngahing sabin/ karya wêwêdi hama/ tanduranmen tulus/ lah wus kaki rasakêna/ aywa nganti sira kukurangan pikir/ jumurung kasimpêna// Jangan sampai kau menjadi orang yang dikatakan bodoh tapi banyak bicara. Itu lebih dari sekedar kurang baik. Orang semacam itu pantasnya ditempatkan ditengah persawahan untuk dijadikan sarana menakut-nakuti hama agar tanaman bisa tumbuh dengan baik. Itu saja, Nak. Hayati, resapi, jangan sampai kau kekurangan akal. Simpanlah baik-baik pesan ini dalam hatimu”. 20. // atur nuwun kang sinung tur bêkti/ sang pandhita nimbali atmaja/ wanodya prapta wotsinom(e)/ dhuh putraningsun ayu/ sira ing(207r)kang du ..........ti/ benjang yen sira krama/ sun sinung pitutur/ darapon yogyaning lampah/ lamun sira ing benjang apalakrami/ wêkas sun marang sira// Yang diberi petuah pun berterimakasih seraya menghaturkan sembah bakti. Kemudian sang pendeta pun memanggil putrinya. Sang putri pun datang seraya menyembah. Pendeta pun berkata, “Duhai putriku yang cantik. Ingatlah, kelak bila kau menikah, kunasehatkan padamu demi kebaikanmu. Pesanku padamu, 21. // wadon iku wajipira nini/ amadhahi sabaranging priya/ lah wadon iku têgêse/ wadon wadi puniku/ milanira kang wignya nini/ simpên sabarangira/ marangkakungipun/ lan maneh nini sun warta/ mirêngêna rasanên pitutur mami/ yogyasira nganggowa// seorang perempuan itu berkewajiban mewadahi laki-laki dalam segalanya. Kata wadon (perempuan) berarti wadi (rahasia). Oleh karena itu, pandai-pandailah menyimpan segala hal berkaitan dengan suami. Kemudian aku berpesan padamu, hendaknya kau camkan dan kau laksanakan. 22. // upamane nini sira benjing/ yen wus krama kakungmu mring sira/ katara gung sih trêsnane/ iku sira sutengsun/ aja www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
389
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts agung angati-ati/ abot wong tampa trêsna/ ing kakung puniku/ yen sira tan wignya tampa/ lah mangkono ingsun tutur kang sayêgti/ prayogane wong krama// Bila kau kelak menikah dan suamimu menampakkan kasih sayang yang demikian besar atas dirimu, berhati-hatilah, Nak. Sesungguhnya adalah berat bagi seorang istri menerima kasih yang demikian besar dari suaminya bila tak bijaksana dalam menerimanya. Dan, kuberitahukan padamu, bahwa dalam hidup pernikahan, sebaiknya kau 23. // cumadhonga sakarsaning laki/ aja kasu(?)melang ing karsa/ iku tan bêcikdadine/ wajib wadon puniku/ apan arah karsaning laki/ gêdhe panrimanira/ yen kakung tinurut/ dhasar rabinya tinrêsnan/ bisa nyawang suka pirênaning ati/ luwih gung wuwuh brongta//o// turutilah segala kehendak suami. Jangan kau merasa was-was. Tak akan baik jadinya. Memang sudah menjadi kewajiban bagi seorang perempuan untuk mengikuti kemauan suami. Bila kau mampu menerima dan menuruti suami, sesungguhnya kau akan disayang, dan tiap ia memandangmu, hanya perasaan bahagia yang dirasakannya. Cintanya pun kian bertambah”. PUPUH XL === ASMARADANA === 1. //o// Sawusnya wus tutur nini/ mung wêkasingsun mring sira/ wong wadon iku ............./ kang mêsthi tan kêneng sira/ benjang lamun lakinya/ iku yen darbe pitutur/ kang eling bae sira(-1)// “Itulah pesanku padamu, Nak. Terakhir, aku hendak berpesan, seorang perempuan itu tidak dibenarkan lupa bila suaminya memesankan sesuatu padanya. Kewajibanmu hanyalah mengingatnya dengan baik. 2. // aywa nganti sira lali/ kang eling wêkasing priya/ amung iku wêkasingong/ tur nuwun kang sinung sabda/ kunêng gênti kocapa/ kocapa Kakbah nagri gung/amarêngi dina Soma//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
390
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts Jangan sampai kau lupa atau lalai. Ingatlah pada semua pesan suami. Itu saja yang kupesankan padamu”. Sang putri yang diberi nasehat pun berterima kasih. Kemudian, kembali dikisahkan di negara Kakbahbudiman saat itu hari Senin. 3. // panuju miyos tinangkil/ pêpak gunging para nata/ satriya mantri gunging wong/ Nata wus munggeng/ kursi tata kring kanan/ kang kapering ngarsa Prabu/Sri Kondhabumi lan Dêstam(?)// Hari penghadapan. Para raja, ksatria, menteri, dan kawula semua lengkap hadir. Sang raja telah duduk di singgasananya. Duduk di kursi sebelah kiri di hadapan raja adalah Prabu Kandhabumi dan Sri Dustam. 4. // anênggih Raden Dipati/ abakuh neng ngarsa Nata/ ri kalih kanan keringe/ wus a............./ wadya Kakbahbudiman/ anglir sagara dinulu/ untabing bala-balanya// Sedang, Raden Adipati duduk takzim di hadapan sang raja. Kedua adik raja berada di kiri dan kanannya. Seisi istana Kakbahbudiman sangat banyak bagai samudra. 5. // Sang Nata ngandika aris/ .............. ngarsaningwang/ ing ari iki yêktine/ wusilang barang ka......./ ka(208v)lilip satru jaya/ Dyan Dipati awotsantun/ lêrês Gusti Padukendra// Sang raja berkata pelan, “Seluruh kawulaku, hari ini kita sungguhsungguh telah terbebas dari ancaman musuh yang mengganggu ketentraman negara”. Raden Adipati menyembah dan berkata, “Benar apa yang Paduka Tuan katakan”. 6. // Patih mêngko karsa mami/ sarehning wus padha mulya/ reningsun iku .............ngong/ sun junjung madêg narendra/ heh sira Patih padha/ ngaminana karsaningsun/ sandika Patih turira// Sri Baginda kembali bersabda, “Patih. Saat ini, berhubung keadaan telah pulih, aku berkehendak untuk mengangkat adik-adikku sebagai raja. Kau, Patih, dan seluruh punggawa, aminilah apa yang menjadi kehendakku”. Sang Patih bersembah. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
391
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 7. // areningsun si Surati/ jumênênga neng nagara/ ing Bandaralim kreh kabeh/ reningsun ri Senabrata/ sun junjung neng nagara/ Jong Diraji kang kadhatun/ angrehna gunging diraja// “Adikku si Surati akan kududukkan di negara Bandaralim. Ia berkuasa penuh atas seluruh negara beserta jajahannya. Adikku Senabrata akan kududukkan sebagai raja di Jong Diraji membawahi segenap raja-raja yang menjadi jajahannya. 8. // Surati sun jujuluki/ Sang Prabu Suryakumala/ saha tondha bintang Liyo/ paring saking nagri bêsar/ Jong Diraji Sang Nata/ jujulukira Sang Prabu/ Kurnel.........ratnidaya// Surati akan kuberi gelar Sang Prabu Suryakumala. Ia kuberi anugerah berupa bintang Leeuw yang merupakan pemberian dari negara besar. Raja baru Jong Diraji kuberi gelar Sang Prabu Kurnel (Kolonel)..... 9. // saha lidêr bintang saking/ Jêng Raja ............. nagara/ Etolondhon paparabe/ lah ta patih iku ............/ undhangnya wadyanira/ sandika Dyan Patih gupuh/ gyadhadhawuh Dyan Dipatya// dan kuberi ia anugerah berupa bintang dari Raja..... . Senabrata kuberi julukan Etolondhon. Untuk itu, Patih, umumkan semua itu pada seluruh bawahanmu!”. Raden Patih pun segera mengumumkan titah Sri Baginda. 10. // wus wrata undhang Sang Aji/ marang gunging para raja/ satriya mantri gunging wong/ sadaya sami tur sêmbah/ sigra wau Sang Nata/ ngandika apan amundhut/ minuman rata gung wadya// Tak lama kemudian, titah raja telah tersebar rata kepada segenap raja, ksatria, menteri, dan para kawula. Semua menurut dan menyembah menerima titah. Segera setelah itu, Sri Baginda memerintahkan untuk mengeluarkan minuman dan membaginya rata pada seluruh penghadap.
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
392
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 11. // aradin mangasta sami/ gêlas isi anggur merah/ Nata dhawuhkên sabdane/ heh kabeh wadyaku padha/ sira mangestokêna/ tuluse kalih reningsun/ wadya sadaya tur sêmbah// Setelah gelas berisi anggur merah terbagi rata, Sri Baginda pun kembali bersabda, “Wahai seluruh wadyaku, berilah doa dan restu kalian agar kedua adikku dapat selamat dan sejahtera dalam menjalankan kedudukan barunya sebagai raja”. Seluruh wadya bersembah. 12. // ............... surak kundhisi/ ............... lawan/ panjidhur lan kodhokngorek/ surak ambal kaping tiga/ rampungira mangkana/ sinêksen(?) ing Nata ............/ .......... siwat rêsi(?) narendra// Mereka bersorak riuh dan bersulang bersama. Tanjidor dan gamelan Kodhokngorek dibunyikan riuh berulang hingga tiga kali. Segala prosesi itu disaksikan langsung oleh Sri Baginda. 13. // ngandika Sri Narapati/ marang gunging para nata/ heh ta kabeh para katong/ wus rampung pan sêdhêngira/ ngasokkên gunging wadya/ sandika turnya praratu/ sigra wau para nata// Seusai acara tersebut, sang raja pun bersabda pada seluruh raja, “Wahai para raja, karena acara telah selesai, silahkan kalian mengistirahatkan seluruh pasukan”. Para raja pun bersembah. Setelah itu, para raja 14. // gantya angabêkti(-2)/ rampung gungira ........./ satriya sumamrang gantos .............../ ing wuri Raden Dipatya/ sakancanira samya/ wus radin nênggih sadarum/ pra raja sakehing wadya// berganti-ganti menghaturkan bakti. Setelah seluruh raja selesai dilanjutkan dengan para ksatria, Raden Adipati beserta jajarannya. Setelah semua mendapat giliran menghaturkan bakti, 15. // samya sêsalaman sami/ têmbungnya halal bihalal/ wusnya Nata ngêndika lon/ (209r)andhawuhakên bubaran/ sigra bubaran samya/ apan suraknya gumuruh/ Nata kundur angêdhatwan//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
393
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts mereka pun saling bersalam-salaman seperti yang disebut sebagai halal bihalal. Setelah itu, sang raja berkata pelan memerintahkan pembubaran penghadapan hari itu. Seluruh penghadap pun membubarkan diri seraya bersorak-sorai riuh. Sri Baginda kembali ke kediamannya. 16. // kang ari kalih tan kari/ rawuh jroning dalêm pura/ pinêthuk kehe pra sinom/ wusnya gya lênggah atata/ ri kalih pan neng ngarsa/ pra ibu pêpak sêdarum/ Sang Nata alon ngandika// Kedua adiknya tak ketinggalan. Setibanya di dalam puri, mereka disambut oleh para putri. Setelah itu mereka pun duduk. Kedua adik raja duduk di depan para ibu. Sang raja berkata pelan 17. // mring ibu lan garwa sami/ wus samya sinung uninga/ pra ibu garwa ature/ samya ing sukurira(-1)/ mangestu karsanira/ Nata malih ngandika rum/ marang ri kalih mangkana// pada ibu dan istri-istrinya, memberi kabar tentang pengangkatan kedua adiknya sebagai raja. Para ibu dan istri-istri merasa sangat bersyukur dan sangat merestui apa yang menjadi putusan sang raja. Kemudian, sang raja kembali berkata pada kedua adiknya, 18. // lah payo reningsun yayi/ umarêg ing Kangjêng rama/ rinta kalih awotsinom/ kang pra ibu lan garwa(-1)/ samya lumaris sigra/ tan kawarneng prapta sampun/ neng ngarsane Sri Pandhita// “Mari, Dinda. Mari kita menghadap pada Ayahanda Prabu”. Kedua adik raja menyembah. Para ibu dan istri-istri bergegas mengikuti. Singkat cerita, mereka telah sampai di hadapan sang raja pendeta. 19. // para garwa angabêkti/ gya putranira gumantya/ samya ngabêkti rama Jeng/ wusnya sami tata lênggah/ pra garwa myang atmaja/ Sri Pandhita ngandika rum/ kalingane sira padha// Para istri menghaturkan bakti diikuti para putra menghaturkan bakti pada ayah mereka. Setelah itu, mereka pun duduk. Para istri dan para putra duduk bersama. Sang raja resi bersabda lembut, “Ada apa gerangan kalian semua menghadapku?”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
394
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 20. // tur sêmbah Sang Prabu Siwi/ Jêng rama atur uninga/ yen ing mangke karsaningong/ ri hamba kalih punika/ sun pinta-pinta samya/ mugi angsalapangestu/ supangat dalêm Jêng rama// Sang Prabu Gandakusuma menyembah dan berkata, “Ayahanda, perkenankan aku melaporkan bahwa aku telah memutuskan bahwa kedua adik hamba ini hamba angkat menjadi raja. Semoga Paduka berkenan memberikan restu dan syafaat 21. // mring putra ri hamba kalih/ katiga hamba priyongga/ mugi linulusna kabeh/ Jêng rama ri pun Suratya/ pun pinta neng nêgara/ (300v)Bandaralim ngreh prajagung/ ngong sinung nama Narendra// kepada para putra, hamba dan kedua adik hamba, semoga kami bertiga senantiasa selamat dan sejahtera. Ayah, Dinda Surati hamba angkat sebagai raja yang berkuasa penuh di Bandaralim dan hamba beri gelar Raja 22. // Suryakumala Nêrpati/ lawan sun paringi tondha/ Jêng rama bintang Liyone/ reningsun pun Senabrota/ sun patah neng Diraja/ hamba sinungi jêjuluk/ Sri Nata lan saha tondha// Suryakumala dan hamba anugerahi bintang Leeuw. Adik hamba, Senabrata, hamba beri kuasa atas Jong Biraji, hamba beri gelar kebesaran dan bintang. 23. // Jendral Kolonel Rat Apni/ saha tondha lidêr bintang/ Wilêmsordhê myang Liyone/ Ekolondhon Senabrota/ punika pêparabnya/ Nata Rêsi ngandika rum/ lahsokur suka pirêna// Gelarnya adalah Jenderal Kolonel Rat Apni dan bintang kebesaran Willemsorde dan Leeuw. Julukannya, Ekolondhon Senabrata”. Sang raja pendeta berkata lembut, “Syukurlah. Aku turut berbahagia. 24. // jumurung sewu sabêngi/ sun rewangi andêdonga/ mring Allah gya luluse(-1)/ panjênênganira samya/ lah ta garwa sun padha/ den bêcik sapungkuringsun/lulusa momong atmaja// Aku mendukung dan kudoakan pada Allah agar kalian selamat dan sejahtera. Wahai para istriku, sepeninggalku, baik-baiklah kalian membimbing para putra”. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
395
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 25. // tuhu Sang Narendra Rêsi/ wus katujon ing wardaya/ tan ana pan ing krêraos/naliyan sangking ciptanya/ wus tan ana kawangwang/ osiking tyas Sang Awiku/ mung nyona ingkang cinipta// Sang raja pendeta telah membulatkan hati. Rasanya telah hening. Ciptanya bersih. Tak ada lagi yang membuatnya cemas. Yang dipikir dan dirasakannya 26. // yêkti yen Sang Maha Yêkti/ wus kabul sakosiking tyas/ pamoring driyawêninge/ nir tyas sirna kang wangiwa(?)/ muni kahananira/ tandya êbang(?) (301r)Maha Wiku/ mêgati katrêsnanira//o// hanyalah Sang Maha Benar. Kini segalanya telah terkabulkan. Rasanya telah menyatu dalam hening. Tak ada lagi sekat pembatas, kembali pada keadaan awal. Sang Mahawiku, memutus rasa cintanya. PUPUH XLI === MÊGATRUH === 1. //o// Nata Rêsi wus bêgang saking palungguh/ kagyat ingkang neng ngarsi (-1)/ pra garwa myang putra mantu/ gupuh samya anungkêmi/ umyang tangise pra sinom// Sang raja pendeta bangkit dari duduknya. Mereka yang berada di hadapannya terperanjat. Para istri, putra-putri, dan menantu bergegas menyembah. Para putri menangis. 2. // wêneh sambat-sambate amêlas ayun/ kalara-lara kang tangis/ pra garwa apan sêdarum/ pra putra lan mantu sami/ rame gêntya turira lon// Mereka merintih-rintih penuh haru, menangis menyayat hati. Para istri, putra-putri, dan menantu riuh-rendah bergantian berkata, 3. // kadya pundi karsa Panduka Sang Prabu/ kawula dereng andugi/ gen [h]amba marwiteng Prabu/ Jêng rama Sang Maha Rêsi/ kadya pundi karsa Katong//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
396
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts “Apa yang menjadi kehendak Paduka, Sang Prabu?”. “Rasanya belum tuntas hamba mengabdikan diri pada Paduka”. “Ayahanda, apa kehendak Paduka?”. 4. // Nata Rêsi wus sirna saking pandulu/ pra garwa myang putra sami/ kagyat ing tyas samya muwus/ tan karuwan kang kaeksi/ gya ana mirmaning Manon// Sang Baginda Resi seketika hilang dari pandangan. Para istri dan putra-putri kian terkejut. Dalam hati mereka membatin mengapa Sang Prabu menjadi sirna tak terlihat. Segera Tuhan menampakkan kasihnya. 5. // mandhi nêbda lir Sang Senapati Prabu/ lah garwa putrasun sami/ mênênga iku sêdarum/ mêngko sun jarwani(-2)/ kagyat garwa putra kang wong// Tiba-tiba terdengarlah suara yang sangat mirip dengan suara Sang Prabu Senapati. “Wahai istri dan putra-putriku, tenanglah kalian semua. Aku akan menjelaskan sesuatu”. Para istri, putra-putri, dan semua orang yang mendengar suara tersebut merasa sangat terkejut. 6. // dennya mirêng suwara nging tan kadulu/ lah padha mênênga sami/ aywa sira padha muwus/ apa ingkang sira pikir/ adunên pikir kang yêktos// Mereka terkejut karena mendengar suara namun tak melihat wujud. “Sudah. Tenanglah kalian semua. Janganlah kalian menangis. Apa yang sebenarnya kalian pikirkan? Timbangtimbanglah dengan pikiran kalian yang jernih. 7. // heh ta têka pasiyanira Yang Agung/ kang tumimba ing awak mami(+1)/ wus tan kurang ing Yang Agung/ sun tinitahkên neng bu(302r)mi/ dene Yang Agung mirma Non// Sesungguhnya, hanya kasih-Nya atasku yang tak pernah kekuranganlah yang menjadikanku ada di bumi. Tuhan Yang Maha Agung dengan kasih-Nya
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
397
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 8. // tinitahkên mêngku rat buwana agung/ pinunjulakên sêsami/ wêkasan mangke wus pangguh/ pinaring Allah sisiwi/ wus padha pinaring Manon// telah menitahkan aku untuk menguasai sebuah negara besar. Kedudukanku dilebihkan dari sesamaku. Kini, telah tiba saatnya bagiku. Allah telah memberikan anak-anak padaku. Anak-anakku telah diberiNya pula 9. // kamulyaning ing dunya tan ana nyundhul/ lah kapriye ta kapikir/ tan kurang sihnya Yang Agung/ tinitahkên ing Yang Widi/ pinunjulkên sagunging wong// kemuliaan di dunia yang tiada tara. Coba pikirkanlah semua itu. Sesungguhnya kasih-Nya tak pernah kurang atas kita. Dititahkan mulia di atas semua orang. 10. // lah ta padha pikira ingsun pitutur/ padha mikira pribadi/ kamulyan alam kêng agung/ ngudiya bêgti ning Widi/ yogya pintêr kaya ingong// Pikirkanlah semua itu olehmu. Renungkan. Renungkan kemuliaan alam yang luas, upayakanlah berbakti pada Tuhan. Pandaipandailah dalam mengabdi pada- Nya layaknya diriku. 11. // wong puniku tinitah marang Yang Agung/ den eling-eling ta sami/ darbe yatnya swuh ing pandum/ upamaning rina lan wêngi(+1)/ kang padha mikir dadya wor// Sesungguhnya, manusia itu semata dititahkan oleh Tuhan Sang Maha Agung. Ingat-ingatlah itu! Waspadalah, jangan putus berbagi kebajikan. Bila kalian terus merenungkan itu siang dan malam, maka kalian akan menyatu. 12. // lah wus padha gya musna kang pamuwus(-1)/ pra garwa putra pan sami/ pan mêksih muwus mangungun/ gya ana karsaning Widi/ aparing wruh kang pangêrtos// Sudahlah. Tenanglah kalian”. Para istri dan putra-putri masih saja terisak dan tertegun. Tiba-tiba, atas kehendak Tuhan, Tuhan pun memberikan pemahaman di hati mereka. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
398
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 13. // swara rum heh umatira Yang Agung(-1)/ aja sira dadi pikir/ musnane garwa ramamu/ kang wus mulya den tangisi/ kabeh iku den rumaos// Suara lembut dan syahdu terdengar, “Wahai para umat Tuhan, janganlah kalian merasa khawatir pada sirnanya suami dan ayah kalian. Janganlah menangisi ia yang telah dimuliakan. Resapilah, 14. // sira iku iya apan wurung tamtu/ oleh sihira Yang Widi/ kang kadi saseda Prabu/ ngibarate Senapati/ rina wêngi(303r)ne pan awor// belum tentu kalian beroleh kasih Tuhan sebagaimana Sang Prabu yang siang dan malamnya telah menyatu. 15. // lara nikmat mêskin mulya wus kacakup/ kasar aluse wis dadi/ wadhag lêmbut wus kapikut/ ing adoh pêrake dadi/ kenekono gon wus manggon// Segala sakit, miskin, mulia, telah dilampauinya. Kasar dan halus telah dikuasainya. Wadag dan tak wadag telah terangkum. Jauh dan dekat akan selalu ada. Di sini dan di sana telah ditempatinya semua. 16. // lah mikira titahing Yang sira iku/ gya musna swara sumêling/ sigra ingkang samya kantun/ pan sami sinunging galih/ engêt mung sokur ing Manon// Resapilah itu semua wahai manusia hamba Tuhan!”. Suara pun sirna. Mereka yang ditinggalkan merasa sejuk hatinya. Mereka ingat dan bersyukur pada Tuhan. 17. // pan samana wus kendêl samya sêdarum/ kalintang sokur ing Widi/ wus padha nêbda jumurung/ mring Allah kang Maha Suci/ Sri Nata ngandika alon// Setelah mereka tenang, hanyalah rasa syukur yang tak terhingga yang mereka rasakan. Pada akhirnya, mereka ikhlas pada kebesaran Allah Yang Maha Suci. Sang raja pun berkata pelan,
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
399
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts 18. // dhuh para ibu-ibu ta sêdarum(-1)/ sampun lintang kang ginalih/ engêta syara karungu/ ing mangke karsamba nênggih/ sumongga kundur ngadhaton// “Duhai para Ibu, janganlah terlalu cemas. Ingatlah pada suara yang baru saja kita dengarkan. Sekarang sebaiknya mari kita kembali ke dalam istana”. 19. // para ibu sadaya samya jumurung(-1)/ gya kundur mring dalêm puri/ wus rawuh jroning kadhatun/ gya tata lênggahnya sami/ Sri Narendra ngandika lon// Para ibu setuju. Mereka pun bersama-sama kembali ke dalam istana. Setibanya di dalam istana, mereka duduk. Sri Baginda berkata pelan 20. // mring kang rayi Narendra kêkalihipun/ lah yayi prayoga mami/ bêcik sira padha mundur/ marang nêgaranya sami/ wus antara kêponang(?) wong// pada kedua adiknya, “Dinda, sebaiknya kalian berdua segera kembali ke negara kalian, karena kalian telah dinanti sekian banyak kawula. 21. // dene Kangjêng ibu sangking prayogyengsun/ rehning wus sami basuki/ pamintaning Yang kêng Agung/ samya mong putra pribadi/ pra ibu manut sê(304v)pakon// Sedangkan, Paduka Ibu, menurut hamba, karena segalanya telah berjalan dengan lancar atas perkenan Tuhan, Paduka harap membimbing putra-putra Paduka masing-masing”. Para ibu setuju. 22. // gya ngandika Narendra paparing dhawuh/ marang Rahadyan Dipati/ kinen paring printah gupuh/ mring wadya ing Bandarngalim/ lan Diraja kang ponang wong// Sri Baginda pun segera memerintahkan Raden Adipati untuk memberi instruksi pada pasukan Bandaralim dan Jong Diraji 23. // sakantune papêjah samya wuh gupuh/ duta Narendra lumaris/ tan kawarna prapta sampun/ Dyan Patih sampun atampi/ srat dhawuh sangking Sang Katong// www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
400
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts yang masih hidup agar dipanggil. Utusan raja pun bergerak melaksanakan titah. Tidak lama kemudian Raden Adipati telah menerima surat perintah dari Sri Baginda. 24. // tur sandika Dyan Patih parentah gupuh/ marang wadya Bandaralim/ lan wadya ing Draji sampun/ sigra kang pra wadya alit/ aglis sumêgteng sumaos// Raden Patih menyatakan kesanggupannya dan memberi instruksi pada pasukan Bandaralim dan Jong Diraji. Mereka yang menerima instruksi pun segera bersiap siaga. 25. // myang Dyan Patih marang wadyanira sampun/ sumêkta tata cumawis/ sudhiyeng karsane Prabu/ wus tata aglar sumawi/ untaping wadya pan kumoh(?)// Raden Patih beserta jajarannya pun telah siap melaksanakan perintah Sang Prabu. Mereka semua menata barisan. 26. // yata wau Narendra myang para ibu/ wus miyosi dalêm puri/ arawuh neng siti luhur/ tata lênggah aneng kursi/ Sang Nata ngandika alon// Saat itu, Sri Baginda dan para ibu telah keluar dari dalam istana. Sesampainya di siti hinggil, mereka pun duduk di kursi yang telah disediakan. Sang raja punberkata, 27. // Kangjêng ibu kakalih kawula nuwun/ ngaturkên ingkang basuki/ ing margamugi lêstantun/ mugi ta wontên nêgari/ sami aweta amomong// “Kanjeng Ibu berdua, hamba menyampaikan selamat jalan, semoga diberi kelancaran dalam perjalanan, dan kelak di negara Paduka semoga Paduka diberi umur panjang sehingga dapat terus membimbing 28. // mring atmaja linulusna ing Yang Agung/ lan sira reningsun sami/ manira jurung pangestu/ ing sira den padha eling/ marang pitulunging Manon// putra-putra Paduka, dan semoga Tuhan Yang Maha Agung senantiasa memberkahi Paduka, Ibu. Dan, kalian, adik-adikku, aku www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
401
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts merestui kalian. Ingatlah selalu pada segala pertolongan yang telah Tuhan berikan atas diri kalian”. 29. // atur sêmbah (305r)gya mami tata sêdarum/ tandya wus budhalan sami/ kang kantun kari mangungun/ kang budhal mangu lumaris/ nênggih wus sumêkteng bocol// Para adik raja pun menyembah dan mohon pamit. Tak lama mereka pun berangkat. Yang ditinggalkan hanya mampu tertegun, yang pergi pun berjalan sambil termangu. Ketika itu, mereka semua telah siaga melakukan keberangkatan. 30. // u[n]tabira wadwadya jalma gumuruh/ tan kaetang(?) kang kapyarsi/ gumrumung suwara barung/ barêng bubar ingkang baris/ aglis lêpas sireng lakon// Pasukan yang berangkat demikian riuh dan banyak tak terhitung. Suara mereka gemuruh bersahutan. Setelah barisan tak tampak lagi, jauhlah sudah mereka dalam perjalanan. 31. // ingkang keri kacaryan ing lampahipun(-1)/ samya engêt jroning galih/ dadya mung kantun panuwun/ sokur ing Yang Maha Suci/ wus putus ingkang rinaos// Yang ditinggalkan hanya bisa takjub pada segala apa yang telah terjadi. Dalam hati mereka mengingat dan yang tinggal hanyalah rasa syukur pada Sang Maha Suci. Rasa mereka telah sempurna. 32. // tan kawarna kang lumampah lang kang kantun/ apan wus samya basuki/ nêgara sakehing lulus/ ing Kakbah myang Bandarngalim/ Jong Diraji kang kêdhaton// Tak lagi diceritakan mereka yang pergi dan mereka yang tinggal. Pada akhirnya, mereka semua selamat. Negara sejahtera. Kakbahbudiman, Bandaralim, dan Jong Diraji 33. // pan wus sami gêmah raharja sêdarum/ tan ana baya kaesthi/ mung harja mulya tinêmu/ sakehing nêgara sami/ tan beda katri kêraton//o//
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
402
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library I Javanese Manuscripts makmur, subur, sejahtera. Tiada lagi bahaya mengancam. Yang ada hanyalah kebahagiaan dan kemuliaan bagi ketiga negara yang sama dan tiada bedanya.
TAMAT =====###=====
www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library
403