41. Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel en zonneboiler ,9 71,8 A

Samenvatting In dit rapport wordt een compleet energieadvies voor uw woning beschreven. Dit advies bestaat uit een beoordeling van de huidige staat van uw woning met een advies hoe u deze kunt verbeteren. Aan dit energieadvies ligt een uitgebreid onderzoek ten grondslag. Uw woning is in opdracht van Comfort+ door adviesbureau Casa Consulta BV geïnspecteerd en alle benodigde gegevens zijn in een geattesteerd computerprogramma ingebracht. Voorts is de energetische prestatie van de huidige situatie geanalyseerd en zijn mogelijke verbetermaatregelen doorgerekend en gerangschikt. De prijzen waarmee is gerekend ten aanzien van de mogelijk toe te passen maatregelen zijn richtprijzen, daadwerkelijke prijzen kunnen hiervan afwijken. Uw woning is een hoekwoning waarvan de vloer, het dak en de gevels niet zijn geïsoleerd. All houten kozijnen in uw woning zijn voorzien van enkelglas. De woning wordt verwarmd middels een CR ketel en het warmwater wordt door een badgeiser verzorgt. Daarnaast is de woning voorzien van natuurlijke ventilatie. Op dit moment heeft

uw woning het energielabel G (EI = 3,57). Hierbij staat een A++ label voor een zeer energiezuinige woning en een G-label voor een zeer onzuinige woning. Om de huidige staat van de woning te verbeteren, kunt u één van onderstaande pakketten met maatregelen uitvoeren. U kunt uw keuze afwegen op basis van investering, terugverdientijd, energielabel, besparing op energiekosten en CO2reductie. Pakket Vloer isolatie Dak isolatie Gevel isolatie Vloer, dak en gevel isolatie Glas vervangen Alles isoleren en glas vervangen CV leidingen isoleren Hr 107 combiketel Hr 107 ketel met zonneboiler Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 combiketel Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel en zonneboiler

Investering [€]

ETVT [jaar]

E.label

23,2 9,3 5,7 8,5 11,9 9,0

Energiebesp aring [%] 3,8 22,0 27,8 53,1 7,5 60,2

1.798 4.138 3.204 9.140 1.794 10.934 75 3.000 4.900 13.934

1,7 8,9 10,0 10,7

2,2 16,8 24,3 64,3

G F F B

15.834

10,9

71,8

A

G F F D G C

2/41

Inhoudsopgave Samenvatting .................................................................................................................................... 2   Inhoudsopgave .................................................................................................................................. 3   1  

Inleiding ................................................................................................................................... 4   1.1   1.2   1.3   1.4   1.5  

2  

Beschrijving van de woning .................................................................................................... 5   2.1   2.2   2.3   2.4  

3  

Het Energie Prestatie Certificaat .................................................................................... 13   Het gemiddelde energiegebruik ...................................................................................... 14   Controle met werkelijk gasverbruik ............................................................................... 16  

Energiebesparingsadvies ........................................................................................................ 17   4.1   4.2   4.3   4.4   4.5  

5  

Algemene gegevens .......................................................................................................... 5   Bouwkundige eigenschappen ........................................................................................... 6   Installatietechnische eigenschappen ................................................................................. 8   Gezondheid / binnenklimaat ........................................................................................... 11  

Energiegebruik huidige situatie ............................................................................................. 13   3.1   3.2   3.3  

4  

Opdracht en doelstelling ................................................................................................... 4   Ambitieniveau .................................................................................................................. 4   Uitgangspunten en randvoorwaarden ............................................................................... 4   Werkwijze......................................................................................................................... 4   Leeswijzer......................................................................................................................... 4  

Energie Prestatie Advies................................................................................................. 17   Overzicht van de pakketten ............................................................................................ 17   Financiële gevolgen ........................................................................................................ 19   Energetische gevolgen .................................................................................................... 23   Aanvullende maatregelen ............................................................................................... 26  

Conclusies en aanbevelingen ................................................................................................. 28  

Bijlage I  

Niet-energetische aandachtspunten ............................................................................ 29  

Bijlage II   Algemene aandachtspunten bij maatregelen .............................................................. 31   Bijlage III  

Aandachtspunten bij bouwkundige maatregelen .................................................... 32  

Bijlage IV  

Aandachtspunten bij installatietechnische maatregelen ......................................... 37  

3/41

1 Inleiding 1.1 Opdracht en doelstelling Van XXXX heeft Comfort+ de opdracht gekregen een EPA maatwerk advies op te stellen. De opdrachtgever kan dit advies gebruiken om een keuze te maken uit de verschillende maatregelen welke te nemen zijn om de woning energie zuiniger te maken.

1.2 Ambitieniveau Comfort+ heeft tot doel haar opdrachtgevers bewust te laten hoeveel energie bespaart kan worden en aan hen inzichtelijk te maken welke energiebesparende maatregelen toegepast kunnen worden en welke gevolgen deze hebben Het ambitieniveau van de toepasbare maatregelen hangt altijd samen met de staat van de woning, de wensen van de opdrachtgever en het beschikbare budget.

1.3 Uitgangspunten en randvoorwaarden Uitgangspunt bij het bepalen van de energiebesparende maatregelen is de zogenaamde Trias Energetica. Dit houdt in dat in eerste instantie gekeken wordt hoe de energie verliezen kunnen worden beperkt. Daarna wordt geprobeerd de benodigde energie zoveel mogelijk te verkrijgen van duurzame energie. Tenslotte wordt getracht de dan nog benodigde fossiele brandstof zo efficiënt mogelijk om te zetten in warmte.

1.4 Werkwijze Om dit rapport op te stellen heeft een EPA-W adviseur namens Casa Consulta BV de huidige situatie van de woning opgenomen en uitgewerkt volgens de geldende normen. De gegevens zijn verwerkt met behulp van gecertificeerde software. Op basis van de huidige woning en de mogelijkheden in de woning zijn een aantal maatregel pakketten samengesteld waarvan de kosten, de besparingen en de terugverdientijden inzichtelijk worden gemaakt in dit rapport, uitgaande van het woongedrag van de huidige bewoner.

1.5 Leeswijzer In dit rapport vindt u een compleet energiebesparingsadvies voor uw woning. Eerst wordt in hoofdstuk 2 de huidige staat van het gebouw beschreven. In dit hoofdstuk vindt u een overzicht van de bouwkundige constructies, de verwarmingsinstallatie en andere gegevens van de woning voor het energieonderzoek. Voorts komt in hoofdstuk 3 de energieprestatie van het woning aanbod. Naast het energielabel dat verplicht is bij verhuur en verkoop van de woning, wordt ook het gas, elektrisch en warmtegebruik van de woning in de huidige situatie in kaart gebracht. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 het energieadvies behandeld. Met behulp van verschillende maatregelpakketten krijgt u inzicht in de mogelijke energiebesparingen, comfortverbeteringen, kosten, baten en terugverdientijden. Tenslotte worden in hoofdstuk 5 de conclusies en aanbevelingen voor energiebesparing gepresenteerd.

4/41

2 Beschrijving van de woning 2.1 Algemene gegevens De onderstaande beschrijving heeft betrekking op de volgende woning: Adresgegevens Straat en nr. PC en plaats Type woning Type dak Eigendom Bouwjaar Inspectie

XXXX XXXX Rijwoning hoek Hellend dak Eigenaar 1970 1 februari 2010

De woning beschikt over de volgende netto gebruiksoppervlaktes: Netto gebruiksoppervlaktes Begane grond 51,0 1e verdieping 51,0 2e verdieping 33,0 Totaal 135,0

m2 m2 m2 m2

Onderstaande gegevens hebben betrekking op het gedrag van de huidige bewoners. Deze waarden hebben geen invloed op de bouwkundige en installatietechnische kwaliteit van de woning, maar hebben wel invloed op het energiegebruik. Bewonersgedrag Aantal bewoners Gemiddelde binnentemperatuur Wamteproductie (verlichting en apparatuur) Ventilatiecorrectiefactor Elektrische kookplaat

-

3,0 12,5

°C

6,0

W/m2

1,00 Nee

-

5/41

2.2 Bouwkundige eigenschappen 2.2.1 Luchtdichtheid van de woning Kierdichting zorgt voor een betere luchtdichtheid van een woning. Hierdoor ontsnapt minder warmte ongewenst uit de woning, met lagere stookkosten als resultaat. In de woning is kierdichting toegepast op: Onderdelen met kierdichting Draaiende delen Ja Kozijnen Nee Meterkast doorvoeren Nee Kruipluik Nee

Nok van het dak Doorvoeren dak/gevel Aansluiting dak/gevel Naden in dakplaten

Nee Nee Nee Nee

Het is aan te bevelen de punten waar de kierdichting niet optimaal is te verbeteren. 2.2.2 Bouwkundige constructies In de woning komen de volgende type constructies voor: Constructie Gevel Kozijn enkel glas Deur Vloer Hellend dak

Type Gevel Raam Deur Vloer Plat/hellend dak

Rc [m2.K/W] 0,36

U [W/m2.K]

ZTA [%]

5,20

80

0,12 0,15 0,22

Hierbij zijn voor het energiecertificaat de volgende beslissingen volgens het ISSO beslisdiagram genomen: Constructie Gevel Kozijn enkel glas Deur Vloer Hellend dak

Beslissingen Geen isolatie Hout of kunststof Deur Geen isolatie Geen isolatie

Spouw Enkel glas

Uitleg: De Rc-waarde is de thermische weerstand van een constructie. Hoe hoger deze waarde, hoe beter de isolerende werking. De U-waarde is de warmtegeleidingcoëfficiënt, deze wordt gebruikt voor ramen of onverwarmde zolders. Hoe hoger deze waarde, hoe slechter de isolerende werking. Voor een constructie moet ofwel de Rc-waarde ofwel de U-waarde bekend zijn. De ZTA-waarde staat voor het percentage zonlicht dat door het raam daadwerkelijk binnentreedt.

6/41

De gevel van uw woning is opgebouwd uit een van baksteen gemetselde buitengevel, een ongeïsoleerde spouw met een breedte van 70mm en een van (beton) blokken gemetselde binnenmuur. De begane grondvloer is een betonvloer met een dikte van 200mm met daarop een cementdekvloer, de vloer is niet voorzien van isolatie. De kozijnen in uw woning zijn van (hard)hout, in de kozijnen is enkelglas geplaatst. De kap van uw woning is een gordingkap met daarover vuren geschaafd-geploegde planken, de kap is niet voorzien van isolatie materiaal. Ter plaatse van de aansluiting met muren en dakdoorvoeren zijn er echter kieren aangetroffen welke voor behoorlijke tocht zorgen. De genoemde typen constructies komen als volgt in de woning voor: Bouwdeel Gevel Vloer Hellend dak Kozijn enkel glas (Zuid) Kozijn enkel glas (Noord) Deur

A [m2] 115,3 51,0 56,7 8,4 8,7 4,2

Constructie Gevel Vloer Hellend dak Kozijn enkel glas Kozijn enkel glas Deur

Grenst aan Buitenlucht Grond of kruipruimte Buitenlucht Buitenlucht Buitenlucht Buitenlucht

Orientatie

Zuid Noord

7/41

2.3 Installatietechnische eigenschappen 2.3.1 Ventilatie De woning is voorzien van natuurlijke ventilatie. Dit houdt in dat onder invloed van wind luchtdruk verschillen binnen en buiten de woning voor ventilatie moeten zorgen. Ter plaatse van het toilet, de keuken en de badkamer zijn er ventilatie openingen aanwezig die via de schoorsteen uitmonden op het dak. Door de wind ontstaat er een natuurlijke trek in de schoorsteen waarna er lucht uit de ruimten wordt afgezogen. Via raamopeningen, kieren en spleten in de woning wordt er verse lucht van buiten aangevoerd. In de huidige situatie voldoet deze vorm van ventilatie, indien de woning echter beter geïsoleerd wordt en alle kieren worden gedicht dan zal er beter geventileerd moeten gaan worden. Het verdient de aanbeveling (ook na het isoleren van de woning) ventilatie roosters of klepramen geopend te hebben, ook als het buiten vochtig weer is zal de relatieve vochtigheid van de buitenlucht lager zijn dan die in huis. Het lijkt energie verspilling om warme binnen lucht naar buiten af te voeren, echter u voert ook het in de woning ontstane vocht af. Het opwarmen van droge lucht gaat bijna twee keer sneller dan het opwarmen van vochtige lucht vandaar de besparing in het energie verbruik. Ventilatie Systeem

Natuurlijk

2.3.2 Ruimteverwarming De verwarmingsinstallatie van de woning bestaat op dit moment uit een conventionele (CR) ketel. Dit is een open verbranding toestel die de voor de verbranding benodigde zuurstof onttrekt uit de ruimte waar deze staat. Extra ventileren is hierbij noodzakelijk, hetgeen weer warmteverlies tot gevolg heeft. Een dergelijke verwarmingsketel werkt echter zeer inefficiënt en het verdient zeer de aanbeveling deze te vervangen voor een zuiniger type ketel welke tevens zijn verbrandingslucht van buiten de woning aanzuigt. Een hoog rendement (HR) ketel gebruikt de condensatiewarmte uit de verbrandingsgassen bij de warmteproductie. Deze ketel maakt dus beter gebruik van de warmte die ontstaat bij de verbranding van aardgas dan de huidige ketel. Om een HR ketel te kunnen plaatsen dienen er wel een aantal bouwkundige aanpassingen plaats te vinden, zo moet er onder andere een (water) afvoer naar de opstelplaats van de ketel worden aangelegd. Verwarming Systeem Toestel(len) Aanvoertemperatuur

Individueel CR-ketel of moederhaard Hoog (boven 55 C)

8/41

2.3.3 Warm tapwater bereiding Het warm tapwater wordt verzorgt door een badgeiser welke eveneens zijn verbrandingzuurstof onttrekt aan de ruimte waar deze is geplaatst. Bij het vervangen van de CV ketel kan gelijk worden gekozen om een combiketel te plaatsen welke naast de ruimteverwarming ook het warm tap water verzorgt. Het voordeel is dat één apparaat twee functies heeft en u in onderhoudskosten en heeft minder ruimte nodig dan met twee afzonderlijke apparaten. Ook kan er worden gekozen om een zonneboiler te plaatsen. De verwarming van het tap water geschied dan middels opwarming van het water door de zon. In uw woning is geen close in boiler aanwezig, gezien de afstand van het tappunt in de keuken naar de opstelplaats van de warm tapwater bereider verdient het de aanbeveling een close in boiler in de keuken te plaatsen. Een close in boiler in de keuken zorgt voor snel warm tapwater in de keuken en voorkomt lange wachttijden en dus water en energieverspilling bij een grote afstand tussen de ketel / geiser en het tappunt in de keuken. Meestal zijn deze electrisch uitgevoerd en hebben zij een voorraad vat tussen de 5 en de 30 liter. Warm tapwater Systeem Hoofdtoestel Keukenboiler Douche Besparende douchekop Vaatwasser Bad

Individueel Badgeiser Nee Ja Nee Ja Ja

9/41

2.3.4 Ruimte voor energie besparende maatregelen Om energiebesparende maatregelen te kunnen treffen dient er wel voldoende ruimte te zijn om de voorzieningen te kunnen aanbrengen. Om eventueel de vloer van de woning te isoleren is wel voldoende hoogte in de kruipruimte noodzakelijk zodat er werkruimte is, de kruipruimte van uw woning is circa 500mm hoog zodat het mogelijk is om de vloer van onderaf te isoleren. Om spouwmuur isolatie aan te brengen is het noodzakelijk dat er een (lucht) spouw aanwezig is. In uw woning is deze circa 60mm hetgeen het mogelijk maakt om de spouw te voorzien van PUR isolatie. Ten aanzien van het isoleren van het dak is er ruimte tussen de gordingen, hier kan isolatie materiaal worden aangebracht waarna het geheel naar wens af te werken is. Ten aanzien van het plaatsen van dubbels glas dienen op een aantal plaatsen de glaslatten te worden aangepast, maar de aanwezige kozijnen kunnen worden gebruikt om Hr++ glas te plaatsen. Ter plaatse van de ramen is het wellicht zinvol compleet nieuwe ramen af te hangen gezien het dikkere (en zwaardere) glaspakket. Om eventueel een ander type cv ketel te plaatsen is ruimte aanwezig, wel zullen er een aantal voorzieningen moeten worden getroffen. Voor het plaatsen van een zonneboiler is een op het zuiden gericht dakvlak noodzakelijk. De voorgevel van uw woning is exact op het zuiden gericht en vanwege het ontbreken van een dakraam of dakkapel aan de voorzijde is er ruimte voor het plaatsen van een zonneboiler. 2.3.5 Natuurlijk vervangingsmoment Het uitvoeren van de diverse maatregelen brengen als vanzelfsprekend kosten met zich mee. Het loont zich derhalve om maatregelen toe te passen bij een zogenaamd natruulijk vervangingsmoment. Zo’n moment kan een verbouwing van de woning zijn maar bijvoorbeeld ook het vervangen van een verrot kozijn. Het is dan zinvol om direct Hr++ glas te plaatsen in plaats van glas met dezelfde isolatie waarde als het bestaande glas. Ook het moment dat de CV ketel vervangen dient te worden is een goed moment om een te kijken of een Hr 107 ketel al dan voorzien kan worden van een zonneboiler. 2.3.6 Onderhouds toestand Ook de staat van onderhoud van de woning speelt een rol bij het maken een keuze in de uit te voeren maatregelen. Indien de woning net voorzien is van een nieuwe verflaag dan brengt het plaatsen van nieuw glas extra kosten met zich mee. Vanzelfsprekend dat wanneer de woning toch voorzien moet worden van een nieuwe verflaag dat dan ook het vervangen van het glas voor Hr++ glas nader bekeken kan worden. Het zelfde geld voor het isoleren van de panelen in gevels of kozijnen, indien de rabatdelen vervangen moeten worden is het raadzaam het regelwerk te voorzien van (betere) isolatie. Tenslotte is het ook zo wanneer een CV ketel meer dan tien jaar oud is en het onderhoud grotere kosten met zich mee gaat brengen het wellicht zinvol is om eens te kijken naar een andere CV ketel.

10/41

2.4 Gezondheid / binnenklimaat 2.4.1 Ventilatie In een woning wordt vocht geproduceerd, bij ademen, transpireren, douchen en koken komt vocht vrij in de vorm van waterdamp dat zich in de lucht bevindt. Indien er in een woning niet geventileerd wordt blijft dit vocht in de woning hetgeen een slecht en ongezond binnenklimaat tot gevolg heeft. In een te vochtige woning kunnen schimmelplekken op wanden en plafonds ontstaan, meestal het eerste zichtbaar in de badkamer. Daarnaast vergt het opwarmen van vochtige lucht veel meer energie dan het opwarmen van droge lucht. Om nu een teveel aan vocht in de woning af te voeren wordt er geventileerd. In uw woning zijn zoals reeds eerder genoemd afvoer voorzieningen getroffen in de keuken, toilet en de badkamer. Tevens zijn er ter plaatse van de kozijnen, gevel en het dak een aantal kieren zodat er op dit moment voldoende aanvoer van verse lucht is. Op het moment dat er wordt overgegaan tot het isoleren van de spouwmuur zullen de kieren rondom de kozijnen komen te vervallen, bij het isoleren van het dak zullen ook daar aanwezige openingen worden gedicht. Om in deze situatie toch voldoende te ventileren dienen er in de kozijnen ventilatieroosters te worden aangebracht. Mocht na het isoleren en het aanbrengen van ventilatie roosters toch te veel vocht in de woning aanwezig blijven dan adviseren wij u een mechanisch ventilatie systeem aan te leggen. Hierbij wordt er vanuit de keuken, het toilet en de badkamer geforceerd lucht afgezogen en via een dakdoorvoer naar buiten gebracht. Vocht en ‘vieze luchtjes’ worden hiermee uit de woning afgevoerd. Het verdient dan de aanbeveling een mechanische ventilator box met gelijkstroom motor toe te passen in plaats van een wisselstroom motor. Deze is in aanschaf wel iets duurder maar deze meerprijs is met circa twee terugverdiend omdat er minder electra wordt verbruikt. Houdt u er wel rekening mee de mechanische ventilatie box elk jaar schoon te (laten) maken en eens in de zeven jaar ook de buizen te (laten) reinigen. Indien het systeem niet goed wordt onderhouden loopt de werking in een paar jaar met 30 tot 50% terug. 2.4.2 Verbetering binnenklimaat Op het moment dat er isolatie wordt aangebracht tegen de onderzijde van de begane grondvloer en in de spouwmuren (met daarbij de aanpassing ten aanzien van de ventilatie) zal ook het binnenklimaat verbeteren. Doordat er een betere kierdichting is zal er minder ‘tocht’gevoel in de woning zijn. Ook het vervangen van het dubbelglas voor Hr++ zal minder koudeval nabij de gevels tot gevolg hebben. Veel mensen ervaren deze koudeval ook als hinderlijke ‘tocht’. Daarnaast wordt eventueel van buitenkomend lawaai gereduceerd omdat met het isoleren de kieren worden gedicht en dubbel glas ten opzichte van enkel glas minder geluid doorlaat.

11/41

2.4.3 Kruipruimte Indien er geïsoleerd gaat worden dient te worden bekeken of de luchtvochtigheid in de kruipruimte niet te hoog is. Indien nodig kan er een afdeklaag op de bodem van de kruipruimte worden aangebracht. Daarnaast is het aan te bevelen om kruipruimte ventilatieroosters te plaatsen indien deze nog niet aanwezig zijn.

12/41

3 Energiegebruik huidige situatie 3.1 Het Energie Prestatie Certificaat In het kader van de Europese regelgeving (EPBD) bent u verplicht om, bij verkoop of verhuur van de woning, een energiecertificaat te overhandigen. Dit energiecertificaat bevat een energielabel en is tien jaar geldig. Deze woning heeft het volgende energielabel: Energiecertificaat Energielabel Energie-index Energiegebruik Verbeteropties

G 3,57 195.112 MJ (1.445,3 MJ/m2) - Vloerisolatie (of verbetering) - Dakisolatie (of verbetering) - Gevelisolatie (of verbetering) - HR beglazing plaatsen - HR-ketel - Combiketel HR - Leidingisolatie bij leidingen voor ruimteverwarming - Zonneboiler

In hoofdstuk 4 worden energie besparings maatregelen verder uitgewerkt, deels aan de hand van de op het EP certificaat genoemde verbeteropties.

13/41

3.2 Het gemiddelde energiegebruik Met behulp van een computerapplicatie is het energiegebruik voor de woning berekend. Hierbij is rekening gehouden met het bewonersgedrag (aantal bewoners, binnentemperaturen, verlichting en ventilatie) van de woning. Omdat het energiegebruik door weerverschillen het ene jaar anders is dan het andere jaar, is uitgegaan van het referentieklimaat TRY De Bilt. Hierdoor wordt het energiegebruik uitgerekend voor een gemiddeld klimaatjaar. Deelpost Verwarming Tapwater Hulpenergie Verlichting Totaal

Gas [m3] 2.416 356 0 0 2.772

Elektr. [kWh] 0 0 305 810 1.115

Warmte [GJ] 0 0 0 0 0

Primair [MJ] 84.977 12.526 2.815 7.477 107.795

CO2 [kg]

5.566

De primaire energie is onafhankelijk van de energiedrager (gas, elektriciteit of warmte), zodat de deelposten met elkaar vergeleken kunnen worden. In onderstaand diagram zijn de deelposten tegen over elkaar gezet (exclusief de bijdrage van fotovoltaïsche zonnecellen PV en microwkk).

Verdeling deelposten

2%

7%

12% verwarming

tapwater hulpenergie verlichting

79%

Het energiegebruik voor ruimteverwarming is afhankelijk van de verwarmingsinstallatie (opwekker, transport en afgifte) en van de warmtevraag van de woning. De warmtevraag van de woning wordt bepaald door positieve en negatieve warmtestromen. Om energie te besparen kunt u met behulp van onderstaand diagram efficiënt maatregelen treffen. 14/41

Warmtestromen voor ruimteverwarming

warmtewinst door serre

zonnewarmte door ramen

interne warmteproductie

ventilatieverlies

transmissieverlies

-70000

-60000

-50000

Warmtestroom Transmissie Ventilatie Interne warmteproductie Zonnewarmte door ramen Warmte door serre(s) Resulterende warmtevraag

-40000

-30000

Warmteverlies [MJ] 63.119 15.483 0 0 0 56.657

-20000

-10000

0

10000

Warmtewinst [MJ] 0 0 14.837 7.133 0 MJ

15/41

20000

3.3 Controle met werkelijk gasverbruik In onderstaand schema wordt het werkelijke gasverbruik van de woning vergeleken met het berekende verbruik. Op deze wijze kan de nauwkeurigheid van de invoergegevens en de berekeningsresultaten worden vastgelegd. Voor het totale gasverbruik heeft uw adviseur een werkelijke gasafrekening van de woning geraadpleegd. Het deelverbruik voor koken is geschat met behulp van de gezinsgrootte. Voorts is het deelverbruik voor tapwater berekend aan de hand van de tapwaterinstallatie en bewonersgedrag. Tenslotte is het resterende gasverbruik van rekening voor ruimteverwarming. Deelposten Koken Tapwater Verwarming Totaal

Werkelijk gasverbruik [m3] 75 357 2.568 3.000

Berekend gasverbruik [m3] 75 357 2.534 2.966

Afwijking [%] 0,0 % 0,0 % -1,3 % -1,1 %

In de EPA methode wordt altijd gerekend met een referentieklimaat, namelijk TRY De Bilt. Om de werkelijke meterstanden van een energierekening te kunnen vergelijken met de resultaten van een EPA berekening, zijn de resultaten van de berekeningen gecorrigeerd met onderstaande klimaatgegevens. Klimaatgegevens Klimaatlocatie Aantal dagen Aantal graaddagen

Beek (L) 366 2.738

16/41

4 Energiebesparingsadvies 4.1 Energie Prestatie Advies Naast het bepalen van het energiecertificaat, heeft uw EPA-adviseur ook een maatwerk advies voor uw woning gemaakt. In dit advies worden pakketten van energiebesparende maatregelen gepresenteerd. Hierbij krijgt u zowel inzicht in de mogelijke energiebesparingen als in de financiële gevolgen van de pakketten voor uw woning.

4.2 Overzicht van de pakketten In onderstaand overzicht vindt u de omschrijving van de door uw adviseur opgestelde pakketten. Een pakket bestaat uit een of meerdere maatregelen, die een energetische verbetering en/of een comfortverbetering voor uw woning opleveren. In de bijlagen vindt u een gedetailleerde omschrijving van de maatregelen. In deze bijlagen vindt u ook de voordelen en eventuele aandachtspunten van maatregelen. Pakket Vloer isolatie Dak isolatie Gevel isolatie Vloer, dak en gevel isolatie

Omschrijving 60mm PUR isolatie 120mm Rocwool isolatie 70mm PUR isolatie Combinatie van 1 t/m 3

Glas vervangen Alles isoleren en glas vervangen

Kozijnen aanpassen en Hr++ glas Combinatie 4 en 5

CV leidingen isoleren Hr 107 combiketel

Zelf aanbrengen van leidingisolatie Vervangen van de CR ketel voor een Hr 107 met warmwatervoorziening Vervangen van de CR ketel voor een Hr 107 met zonneboiler Combinatie van 4, 5 en punt 8

Hr 107 ketel met zonneboiler Alles isoleren, glas vervangen en Hr 107 combiketel

Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel en zonneboiler

Combinatie van 4, 5 en punt 9

Maatregelen - Vloer isolatie - Dak isolatie - Gevel isolatie - Vloer isolatie - Dak isolatie - Gevel isolatie - Enkel glas vervangen voor Hr++ - Vloer isolatie - Dak isolatie - Gevel isolatie - Enkel glas vervangen voor Hr++ - CV leidingen isoleren - Hr 107 ketel plaatsen - Tapwater via combiketel - Hr 107 ketel plaatsen - Zonneboiler - Vloer isolatie - Dak isolatie - Gevel isolatie - Enkel glas vervangen voor Hr++ - Hr 107 ketel plaatsen - Tapwater via combiketel - Vloer isolatie - Dak isolatie - Gevel isolatie - Enkel glas vervangen voor Hr++ - Hr 107 ketel plaatsen - Zonneboiler

17/41

Pakket Vloer isolatie Dak isolatie Gevel isolatie Vloer, dak en gevel isolatie Glas vervangen Alles isoleren en glas vervangen CV leidingen isoleren Hr 107 combiketel Hr 107 ketel met zonneboiler Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 combiketel Alles isoleren, glasvervange, Hr 107 ketel en zonneboiler

Investering [€]

ETVT [jaar]

E.label

23,2 9,3 5,7 8,5 11,9 9,0

Energiebesp aring [%] 3,8 22,0 27,8 53,1 7,5 60,2

1.798 4.138 3.204 9.140 1.794 10.934 75 3.000 4.900 13.934

1,7 8,9 10,0 10,7

2,2 16,8 24,3 64,3

G F F B

15.834

10,9

71,8

A

G F F D G C

Bij het isoleren van de vloer wordt er tegen de onderzijde van de begane grondvloer PUR schuim aangebracht vanuit de kruipruimte. De dikte van de PUR laag zal circa 60mm zijn. Na het isoleren heeft de vloer een Rc waarde van circa 2,5. Het isoleren van de bestaande spouwmuur houdt in dat in een regelmatig patroon gaten worden geboord door de buitengevel tot in de spouw. Hier wordt onder druk PUR isolatiemateriaal ingespoten waarmee de gehele spouw wordt gevuld. Nadat het PUR is aangebracht worden de gaten in de gevel weer gevoegd met zand cement, zoveel mogelijk passend bij de bestaande kleur voegen. Voorafgaand aan de uitvoering dient de spouw nog wel beoordeeld te worden of deze geschikt is voor het vullen met isolatie materiaal, middels een zogenoemde endoscoop wordt in de spouw gekeken of er niet te veel valspecie aanwezig is. Na het isoleren heeft de gevel een Rc waarde van circa 2,0. Het isoleren van het dak houdt in dat er tussen de gordingen isolatiemateriaal (Rockwool) wordt aangebracht met een dikte van circa 120mm. Daarna wordt er een laag dampdichte folie aangebracht en het geheel afgewerkt met een gipsplaat op een regelwerk van vuren hout. Na het isoleren heeft het dak een Rc waarde van circa 3,0. Plaatsen van Hr++ isolatie glas houdt in dat het aanwezige glas wordt verwijderd en de sponningen en of glaslatten zodanig worden aangepast dat er Hr++ glas kan worden geplaatst. De isolatie waarde van Hr++ glas is 1,5 keer hoger dan Hr+ glas en tot 2,5 keer hoger dan gewoon dubbel glas. Tevens worden er een aantal ventilatie roosters geplaatst om de verse aanvoer van lucht te waarborgen. Het plaatsen van een Hr107 ketel houdt in het vervangen van de huidige CV ketel voor een ketel met een hoogrendement van 107%. Al dan niet met een voorziening om te voorzien in het warmtapwater. Het plaatsen van een zonneboiler houdt in het installeren van een zonnepaneel op het dak waarbij het zonlicht het daarin aanwezige water opwarmt. Dit warme water geeft op zijn beurt de warmte weer af aan het tapwater (in een opslagvat).

18/41

4.3 Financiële gevolgen 4.3.1 Eenvoudige terugverdientijd De terugverdientijd is een goede indicator voor de financiële gevolgen van een investering. U ziet namelijk meteen over hoeveel jaar u uw investering terug heeft verdiend. In onderstaand diagram vindt u voor elk pakket de eenvoudige terugverdientijd. Hierbij is geen rekening gehouden met rente op investeringskosten en de toename van energiekosten.

Bruto terugverdientijd per maatregelpakket Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel …

10,91

Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 …

10,72

Hr 107 ketel met zonneboiler

9,99

Hr 107 combiketel

8,87

CV leidingen isoleren

1,71

Alles isoleren en glas vervangen

8,98

Glas vervangen

11,9

Vloer, dak en gevel isolatie

8,51

Gevel isolatie

5,70

Dak isolatie

9,31

Vloer isolatie

23,20 0

5

10

15

20

terugverdientijd [jaar]

19/41

25

4.3.2 Terugverdientijd met rente en stijging energiekosten Naast de eenvoudige terugverdientijd, is voor alle pakketten de netto contante terugverdientijd berekend. Hierbij is wel rekening gehouden met rente op investeringskosten en de toename van energiekosten. Per pakket kunnen hierbij andere uitgangspunten worden gebruikt. U vindt deze terug in de volgende twee paragrafen.

Netto terugverdientijd per maatregelpakket Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel …

9,41

Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 …

9,28

Hr 107 ketel met zonneboiler

8,74

Hr 107 combiketel

7,89

CV leidingen isoleren

1,72

Alles isoleren en glas vervangen

7,98

Glas vervangen

10,12

Vloer, dak en gevel isolatie

7,62

Gevel isolatie

5,34

Dak isolatie

8,23

Vloer isolatie

17,07 0

2

4

6

8

10

12

14

16

terugverdientijd [jaar]

4.3.3 Netto contante waarde Een positieve netto contante waarde betekent dat het interessant is om in een pakket te investeren. Hierbij is rekening gehouden met rente op investeringskosten en de toename van energiekosten. Voorts is de looptijd zestien jaar.

20/41

18

Netto Contante Waarde per maatregelpakket Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel …

15.643,17

Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 … Hr 107 ketel met zonneboiler Hr 107 combiketel CV leidingen isoleren

14.243,64

5.738,45 4.338,91 875,04

Alles isoleren en glas vervangen Glas vervangen

15.461,75 1.475,22

Vloer, dak en gevel isolatie

14.142,31

Gevel isolatie Dak isolatie

8.988,08

5.504,75

Vloer isolatie -117,44 -2000

2000

6000

10000

14000

ncw [euro]

4.3.4 Investeringen Bij de berekening van de terugverdientijden is uitgegaan van de volgende investeringsgegevens: Pakket Vloer isolatie Dak isolatie Gevel isolatie Vloer, dak en gevel isolatie Glas vervangen Alles isoleren en glas vervangen CV leidingen isoleren Hr 107 combiketel Hr 107 ketel met zonneboiler Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 combiketel Alles isoleren, glasvervange, Hr 107 ketel en zonneboiler

Kosten [€] 1.798 4.138 3.204 9.140 2.393 11.532

Subsidie [€] 0 0 0 0 598 598

Investering [€] 1.798 4.138 3.204 9.140 1.794 10.934

Rente [%/jaar] 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0

75 3.000 5.500 14.532

0 0 600 598

75 3.000 4.900 13.934

2,0 2,0 2,0 2,0

17.032

1.198

15.834

2,0

21/41

18000

4.3.5 Energieprijzen Bij de berekening van de terugverdientijden is uitgegaan van een m³ prijs voor gas van € 0,66 en voor stroom van € 0,22 inclusief btw. Daarnaast is gerekend met een stijging van 6% per jaar voor wat betreft de energie. Het verleden heeft ons geleerd dat vanaf de jaren ’70 inderdaad gemiddeld de stijging 6% is geweest. Echter tussen 2000 en 2007 zijn grotere prijsstijgingen geweest. De afgelopen jaren hebben we gezien dat als gevolg van de economische crisis de prijzen voor energie zijn gedaald. Echter nu worden de eerste tekenen zichtbaar dat de prijzen voor energie weer zullen gaan stijgen mede als gevolg van de aantrekkende economie. 4.3.6 Waardestijging Energie besparende maatregelen leveren niet alleen direct geld op als gevolg van minder gasverbruik, ook zal de waarde van de woning toenemen. Bij verkoop van uw woning zullen de getroffen maatregelen de waarde van de woning verhogen. Op dit moment is het onderscheid in prijzen van gelijke woningen (qua plattegrond, bouwjaar, oppervlakte en kwaliteit) waarbij de één wel en de ander niet geïsoleerd nog niet direct merkbaar. Echter in de toekomst wanneer er meer en meer woningen voorzien zijn van een energielabel zal het voor een koper duidelijker worden welke woning lagere woonlasten met zich meebrengt. Bij stijgende energieprijzen zullen kopers bereid zijn meer te bepalen voor een energiezuinige woning. Op dit moment zijn (sommige) banken bereid om een koper meer te lenen voor een energiezuinige woning dan in dezelfde situatie voor een energie onzuinige woning.

22/41

4.4 Energetische gevolgen 4.4.1 Energielabel Voor elk pakket met maatregelen is een nieuw energielabel berekend. In onderstaand diagram vindt u per pakket de nieuwe energie-index.

Energie-index per maatregelpakket Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel … Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 …

1,01 1,16

Hr 107 ketel met zonneboiler (F)

2,75

Hr 107 combiketel (F)

2,90

CV leidingen isoleren (G)

3,48

Alles isoleren en glas vervangen (C)

1,36

Glas vervangen (G)

3,27

Vloer, dak en gevel isolatie (D)

1,66

Gevel isolatie (F)

2,58

Dak isolatie (F)

2,79

Vloer isolatie (G)

3,43

Huidig (G)

3,57 000

001

001

002

002

003

003

004

energie-index [-]

4.4.2 Energiebesparing Onderstaand diagram toont u hoeveel procent elk pakket jaarlijks aan energie bespaard. Hierbij is rekening gehouden met uw werkelijke gebruik van de woning. Uw adviseur heeft namelijk met behulp van uw meterstanden een inschatting gemaakt van de uw werkelijk binnentemperaturen.

23/41

004

Energiebesparing per maatregelpakket Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel …

71,81

Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 … Hr 107 ketel met zonneboiler

64,29

24,31

Hr 107 combiketel

16,79

CV leidingen isoleren

2,17

Alles isoleren en glas vervangen

60,17

Glas vervangen

7,45

Vloer, dak en gevel isolatie

53,07

Gevel isolatie

27,79

Dak isolatie

21,98

Vloer isolatie

3,83 0

10

20

30

40

50

60

70

besparing [%/jaar]

4.4.3 Energiebesparing per energiedrager Tenslotte vindt u in onderstaande tabel een overzicht van de energetische besparingen voor de verschillende energiedragers (gas, elektriciteit en warmtelevering). Pakket Huidig Vloer isolatie Dak isolatie Gevel isolatie Vloer, dak en gevel isolatie Glas vervangen Alles isoleren en glas vervangen CV leidingen isoleren Hr 107 combiketel Hr 107 ketel met zonneboiler Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 combiketel Alles isoleren, glasvervangen Hr 107 ketel en zonneboiler

Pakket Vloer isolatie Dak isolatie

Gasverbruik [m3/jaar] 2.772 2.655 2.099 1.921 1.146 2.544 928

Elek. verbruik [kWh/jaar] 1.115 1.115 1.115 1.115 1.115 1.115 1.115

Warmteverbruik [GJ/jaar] 0 0 0 0 0 0 0

CO2 kg/jaar] 5.566 5.357 4.367 4.050 2.671 5.159 2.283

2.706 2.251 2.021 795

1.115 1.140 1.140 1.140

0 0 0 0

5.448 4.653 4.242 2.061

565

1.140

0

1.651

Gasbesparing [% tov huidig] 4,2 24,3

Elek. verbruik [% tov huidig] 0,0 0,0

Warmteverbruik [% tov huidig] 0,0 0,0

CO2 [% tov huidig] 3,8 21,5

24/41

80

Gevel isolatie Vloer, dak en gevel isolatie Glas vervangen Alles isoleren en glas vervangen CV leidingen isoleren Hr 107 combiketel Hr 107 ketel met zonneboiler Alles isoleren, glasvervangen en Hr 107 combiketel Alles isoleren, glas vervangen, Hr 107 ketel en zonneboiler

30,7 58,7 8,2 66,5

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

27,2 52,0 7,3 59,0

2,4 18,8 27,1 71,3

0,0 -2,3 -2,3 -2,3

0,0 0,0 0,0 0,0

2,1 16,4 23,8 63,0

79,6

-2,3

0,0

70,3

25/41

4.5 Aanvullende maatregelen 4.5.1 Aanpassingen in het bewonersgedrag Buiten de hierboven genoemde aanpassingen aan de woning of de installaties kan er tevens bespaard worden door een aanpassing in het leefgedrag. Zonder investeringen kan er bespaard worden op het gasverbruik door minder lang te douchen of de thermostaat in de woonkamer een graad lager in te stellen dan gebruikelijk. Ook het circa ½ uur voor het naar bed gaan lager (op de nachttemperatuur, circa 15°C) zetten van de thermostaat in de woonkamer levert direct een besparing op. Ook het na zonsondergang sluiten van de gordijnen, of indien aanwezig de rolluiken, bespaart energie. Ook het echt uitzetten van apparaten levert een directe besparing op, veel apparaten als televisies, dvd spelers, geluidsapparatuur en dergelijke gebruiken in de stand by stand nog erg veel energie. Hetzelfde geldt voor het uitdoen van de verlichting als er niemand in de ruimte is. Daarnaast dienen opladers en adapters uit het stopcontact te worden verwijderd als deze niet in gebruik zijn, zij verbruiken toch electra ook al is er geen apparaat aangekoppeld. Een besparing in de keuken kan zijn het koken met de deksels op de pannen, de warmte blijft in de pan en de benodigde temperatuur wordt eerder bereikt. Eventueel overgebleven voedsel dat in de koelkast wordt bewaard kan beter buiten de koelkast afkoelen tot kamer temperatuur en daarna pas in de koelkast worden geplaatst. Ook het regelmatig ontdooien van de vriezer bespaart energie, door ijsvorming gaat de vriezer meer electra verbruiken. Vaak is een vrieskist zuiniger dan een vrieskast, bij het openen van een kist blijft de kou in de vriezer liggen en bij een kast ‘valt’ de kou er als het ware uit bij het openen. Bij het doen van de was is het tegenwoordig mogelijk op lagere temperaturen te wassen als gevolg van aanpassingen aan wasmiddelen. Denk u bij het drogen van de was ook eens aan het buiten hangen van de was (mits het weer dat toelaat), elke keer droogbeur kost circa € 0,55 aan electra. Op het moment dat nieuw apparaten worden aangekocht is het verstandig naar het energie gebruikt te kijken. Wellicht dat de investering in een energiezuiniger apparaat iets hoger ligt maar is deze extra investering in korte tijd terugverdiend door het lagere energie verbruik. Wellicht een overweging dat een koelkast ouder dan 15 jaar beter te vervangen is voor een nieuw exemplaar in verband met het energie gebruik. Kijkt u voor meer tips op www.energielastenverlager.nl.

26/41

4.5.2 Kleine investeringen Naast aanpassingen in het bewoners gedrag is het energiegebruik met behulp van kleine investeringen verder te verlagen. Denk daarbij aan het installeren van een waterbesparende douchekop en het vervangen van gloeilampen voor spaarlampen of LED lampen. Ook het plaatsen van thermosstatische kranen op de radiatoren draagt bij aan het verlagen van het energiegebruik. Op de (onverwarmde) zolder van uw woning bevinden zich een aantal ongeïsoleerde leidingen van de CV installatie, deze verliezen onnodig warmte. Het isoleren van deze leidingen evenals de warmwaterleiding naar de badkamer is eenvoudig en levert direct een besparing op.

27/41

5 Conclusies en aanbevelingen Als uitgangspunt van het beoordelen van de mogelijk toe te passen maatregelen is gekeken naar de Netto terugverdientijd per variant van de mogelijke maatregelen. Het aanbrengen van vloer isolatie als enkelvoudige maatregel heeft in verhouding een erg lange terugverdientijd, het isoleren van de gevel en het dak als enkelvoudige maatregel is veel sneller terug te verdienen, respectievelijk ruim 5 en ruim 8jaar. Echter in de combinatie waarbij zowel vloer, gevel en dak worden geïsoleerd wordt de investering in circa 8 jaar terug verdiend. Wanneer gekeken wordt naar het vervangen van het glas voor Hr++ glas dan zien we dat deze investering met circa 8 tot 10 jaar wordt terug verdiend. Het vervangen van de huidige CR ketel voor een Hr107 ketel met warm tapwater voorziening (al dan niet met zonneboiler) raden wij u ten zeerste aan. Niet alleen omdat de huidige ketel erg inefficiënt werkt maar juist het feit dat deze de verbrandingslucht uit de woning onttrekt is erg negatief voor het binnenklimaat in de woning. Zoals te zien is wordt de gehele aanleg van een nieuwe ketel binnen 8 jaar terugverdiend, indien een zonneboiler wordt gekozen duurt het iets langer. Dat betekend dat u in de resterende levensduur van de nieuwe ketel (totaal circa 15 jaar) nog eens drie tot vijf duizend euro bespaard! Indien u de woning rigoureus gaat verbouwen en ervoor kiest om alle maatregelen tegelijk uit te voeren waarbij er ook een zonneboiler wordt geplaatst is het mogelijk om uw woning, welke nu het meest ongunstige label G heeft, op het niveau van energie label A te brengen! Deze investering is binnen 10 jaar terug te verdienen. Wellicht dat (een combinatie van) maatregelen een langere terugverdientijd hebben dan de tijd die u voornemens bent te blijven wonen in uw woning, bedenk dan wel dat in de resterende tijd het comfort wordt verhoogd. Daarnaast is de kans groot dat de te treffen maatregelen (mits goed uitgevoerd) zullen bijdragen aan een hogere verkoopwaarde van uw woning.

28/41

Werkt, indien aanwezig, de mechanische afzuiging op een goede manier (een afzuigkap als enige voorziening is geen volwaardige afzuiging). Als het ventilatiesysteem slecht werkt, is dit een risicofactor voor de maatregelen die als neveneffect hebben dat de ventilatie afneemt. Daardoor kunnen vochtproblemen ontstaan en door onvoldoende ventilatie zal ook de luchtkwaliteit in de woning afnemen. •

Bijlage I

Niet-energetische aandachtspunten

Binnenklimaat en gezondheid Schimmelplekken op wanden Wees attent op schimmelplekken op de binnenzijde van de buitengevels. Schimmelgroei doet zich vaak voor in hoeken aan de boven- of onderzijde van buitengevels. Als dit optreedt, is de woning wellicht vochttechnisch matig van kwaliteit (koudebruggen, vocht uit kruipruimte of slechte ventilatie- voorzieningen). Ook kan het zijn dat het bewonersgedrag een rol speelt, doordat de ventilatie- openingen zijn afgeplakt of de mechanische afzuiging regelmatig wordt uitgezet. Een andere mogelijkheid is een verhoogde vochtproductie door de aanwezigheid van een keukengeiser zonder rookgasafvoer. Waar de oorzaak van vochtproblemen precies ligt, is niet altijd direct duidelijk. Vaak is dit pas na een fysisch onderzoek goed vast te stellen. Bij het treffen van maatregelen dient men rekening te houden met eventuele vochtproblemen. Dit geldt met name voor de energiebesparende maatregelen die indirect de ventilatie beperken. Hieraan kleven risico’s vooral wanneer er al vochtproblemen aanwezig zijn. Dat zelfde geldt voor isolatiemaatregelen waardoor koudebrugeffecten worden versterkt. Schimmelplekken in de badkamer op binnenwanden en plafond Schimmelplekken in de badkamer op binnenwanden en plafond vormen een probleem apart. De oorzaak ligt vaak in een combinatie van te weinig stoken, gebrekkige ventilatie en een schimmelgevoelige afwerklaag op wanden en plafond. Het aanbrengen van betere ventilatie en verwarming in de ruimte kan de situatie in veel gevallen verbeteren. Vochtproblemen Veel vochtproblemen worden veroorzaakt door de matige werking van het ventilatiesysteem. De volgende punten zijn daarbij van belang: • Zijn er bij natuurlijke ventilatie en mechanische afzuiging voldoende voorzieningen (klepraampjes en ventilatieroosters) in de gevels aanwezig voor de toevoer van buitenlucht. • Levert gebruik van deze voorzieningen naar verwachting tochtklachten op, dan kan niet verwacht worden dat bewoners de toevoerroosters voldoende gebruiken. • Zijn er natuurlijke afvoerkanalen aanwezig en zijn de openingen niet dichtgezet of vervuild.

Ramen met enkel glas Het is mogelijk dat ramen voorzien van enkel glas een onbehaaglijke situatie opleveren door koudeval. De kans op comfortklachten wordt groter naarmate ramen hoger zijn (oude huizen) of het ontbreken van een onder het raam geplaatste radiator (of gereduceerd is door bijvoorbeeld een brede vensterbank). In dat geval is dus nadrukkelijk verbetering te verwachten van isolerende beglazing. Indien er ook sprake van geluidsoverlast van buiten, kan gedacht worden aan geluidsisolerende dubbele beglazing. Koude van de vloer Klachten over koude van de vloer zijn vaak terug te voeren op stroming van koudere lucht over de vloer. Als dit het geval is, heeft vloerisolatie geen effect voor comfortverbetering. Bouwfysisch onderzoek is nodig om de oorzaak en de oplossing voor dergelijke klachten vast te stellen. Open verbrandingstoestel Open verbrandingstoestellen met slechte of soms ontbrekende rookgasafvoer hebben veelal een zeer nadelig effect op de luchtkwaliteit. Het is van groot belang dergelijke toestellen te vervangen door energiezuinige gesloten toestellen. Loden drinkwaterleidingen Loden drinkwaterleidingen zijn schadelijk voor de volksgezondheid. Het water dat door deze leidingen stroomt, kan lood bevatten. Dit is specifiek schadelijk voor de gezondheid van baby’s. Ruimtebeslag Bij installatietechnische aanpassingen dient men rekening te houden met de afmetingen en indeling van de woning. Is er bijvoorbeeld plaats voor een cv-ketel in de woning als er nu lokale verwarming is. Is het mogelijk om kanalen aan te leggen voor mechanische afzuiging als dit gewenst is, of is er wellicht voldoende ruimte voor gebalanceerde ventilatie. Waar kunnen ventilatorunits geplaatst worden en levert dit geen geluidhinder op (met name s’ nachts).

29/41

Onderhoud Houten kozijnen Houten kozijnen vormen een forse onderhoudspost. De staat van de kozijnen is een belangrijk gegeven bij de plaatsing van isolerende beglazing. Immers, de investeringen kunnen sterk afnemen wanneer het aanbrengen van isolatieglas samenvalt met onderhoudsactiviteiten. Oude cv-ketel De levensduur van een ketel ligt veelal tussen de 15 en 20 jaar. Wanneer een ketel ouder is dan 15 jaar is ketelvervanging zinvol. Dit levert niet alleen een energiebesparing op maar mogelijk ook kostenbesparingen in het onderhoud van de ketel. Het bouwjaar is af te lezen op het typeplaatje van de ketel.

30/41

Bijlage II Algemene aandachtspunten bij maatregelen

3.

gesloten verbrandingstoestellen, serres en een betere afstelling van collectieve verwarmingssystemen. Verlagen van de energielasten Het hele scala aan energiebesparende maatregelen komt in beeld als verlaging van de energielasten het doel is.

Het uitvoeren van bouwkundige en/of installatietechnische aanpassingen voor energiebesparende maatregelen heeft veelal ook niet-energetische effecten op een woning. De aard van deze effecten hangt in hoge mate af van de bouwfysische en technische staat van de betreffende woning. Hieronder is een aandachtspuntenlijst opgenomen met mogelijke gevolgen van energiebesparende maatregelen. Individuele woningen en woningcomplexen Energiebesparing is gerelateerd aan verschillende aspecten van een woning zoals: • binnenklimaat (warmte, vocht, ventilatie, installaties, licht, akoestiek en comfort) • ruimte (bijvoorbeeld constructieruimte voor isolatie) • kosten (bijvoorbeeld stookkosten) • onderhoud (onderhoudsvoorzieningen) • esthetica (architectuur) • verhuurbaarheid (bedrijfseconomisch beleid, marktpositie) • wetgeving (welstand, bouw- en woningtoezicht, subsidie). Het is over het algemeen kostenbesparend om energiebesparende maatregelen te laten samenvallen met onderhoudsactiviteiten. Woningcomplexen Het kan in veel gevallen aantrekkelijk zijn energiebesparende maatregelen in één keer voor een heel woningcomplex door te voeren. Wanneer dit niet mogelijk is, is het aan te bevelen om de maatregelen te nemen op het moment dat er nieuwe huurders in een woning komen. Dit in verband met bijvoorbeeld de instemming van de huurder of de koppeling met mutatieonderhoud. Energiebesparende maatregelen en onderhoud hebben een relatie met de verhuurbaarheid van woningen. Aanpassingen aan een woning of complex - in relatie tot de verhuurbaarheid - is hoofdzakelijk gericht op de volgende aspecten: 1. Verbeteren van het uiterlijk van het complex Het uiterlijk van een woning of een complex woningen kan verbeterd worden door kozijn- of puivervanging. Hierbij kunnen isolatieniveaus verbeterd worden en kan aandacht worden geschonken aan kierdichting. Ook de toepassing van buitengevelisolatie of serres kan het aanzicht van een complex aanzienlijk verbeteren. 2. Verbeteren van de technische kwaliteit en comfort van de woning Om de technische kwaliteit en het comfort van de woning te verbeteren kan gedacht worden aan plaatsing van isolerende beglazing, plaatsing van

31/41

•

Bijlage III Aandachtspunten bij bouwkundige maatregelen Isolatie algemeen • Isolerende maatregelen hebben invloed op de warmtestromen in een woning. Deze warmtestromen beïnvloeden op hun beurt het binnenklimaat. De ventilatiestromen en de vochthuishouding maken ook deel uit van het binnenklimaat. Veranderingen in isolatie (en/of kierdichting) staan daarom niet op zichzelf, maar kunnen positieve of negatieve nevenconsequenties hebben. De maatregelen dienen altijd integraal beoordeeld te worden. • In een goed geïsoleerde woning is het wellicht aantrekkelijk om ook het verwarmingstoestel aan te passen aan de ‘nieuwe’ warmtebehoefte. De benodigde capaciteit van het verwarmingstoestel is immers gedaald (bijvoorbeeld stooklijnregeling en thermostaatkranen of een geheel nieuw verwarmingstoestel). Zie ook ISSO kleintje Warmteverlies voor woningen. • Isolatiemaatregelen (vooral die met minerale wol) kunnen soms de akoestische kwaliteit van een constructie/woning verbeteren. • Het is veelal kostenbesparend om het plaatsen van isolatie te laten samenvallen met het plegen van onderhoud, bijvoorbeeld dakbedekking vervangen bij het aanbrengen van dakisolatie of schimmel op koudebruggen elimineren door buitengevelisolatie. Gevelisolatie (buiten) Het aanbrengen van isolatie aan de buitenzijde van de gevel en deze voorzien van een stootvaste afwerklaag (stukwerk, schroten, metselwerk en dergelijke). Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat de gevel aan de binnenzijde minder koud wordt en omdat er minder warmte verloren gaat door kieren en naden. • ‘Warmtelekken’ zoals lateien boven het kozijn of betonvloeren worden ingepakt en geïsoleerd. Hierdoor daalt de kans op condensatie of neemt zelfs af tot nul. Schimmelgroei aan de binnenzijde kan hierdoor verdwijnen. • De geluidswering van de gevel wordt beter. Door het dichten van de kieren en naden komt er minder geluid naar binnen. • De waterdichtheid van de gevel kan verbeteren. • Het uiterlijk van de woning kan verbeteren. Aandachtspunten: • Zorg voor een goede detaillering van de waterafvoer voor hemelwater en van de ramen. Anders kan vervuiling optreden. Laat de aannemer hieraan extra aandacht besteden.

•

De isolatie moet worden doorgetrokken tot tegen de kozijnen. Anders kunnen de kozijnen zich gaan manifesteren als warmtelekken. Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, een klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt.

Gevelisolatie (spouw) Het aanbrengen van isolatie in de ruimte (spouw) tussen de binnenmuur en de buitenmuur. Dit kunnen isolerende korrels, vlokken of schuimen zijn die via boorgaten in het buitenblad van de spouw worden ingespoten. Laat deze maatregel altijd uitvoeren door een gecertificeerd spouwmuur- isolatiebedrijf. Voordelen : • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat de gevel aan de binnenzijde minder koud wordt en omdat er minder warmte verloren gaat door kieren en naden. • De geluidwering van de gevel wordt beter. Door het dichten van de kieren en naden komt er minder geluid naar binnen. Aandachtspunten: • De spouw mag niet te smal en niet te vervuild zijn. Dit kan alleen maar worden vastgesteld door een gespecialiseerd bedrijf. Vraag altijd of het isolatiebedrijf eerst wil controleren of de spouw geschikt is voor spouwmuurisolatie. • De buitengevel moet ‘damp-open’ zijn. Dat bekent dat in de buitengevel geen geglazuurde stenen of (bepaalde) strengpersstenen zijn gebruikt. Laat dit ook controleren door het isolatiebedrijf. • Constructies die door de isolatielaag heen steken kunnen soms een warmtelek vormen. Met als gevolg: condensatie aan de oppervlakte en schimmelvorming. Zorg in die gevallen voor isolatie van de constructie aan de buitenzijde. • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. Gevelisolatie (binnen) Het aanbrengen van isolatie aan de binnenzijde van de gevel. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat de gevel aan de binnenzijde minder koud wordt en omdat er minder warmte verloren gaat door kieren en naden. • De geluidwering van de gevel wordt beter. Door het dichten van de kieren en naden komt er minder geluid naar binnen. Aandachtspunten:

32/41

•

• •

•

Breng tussen de afwerkplaat of het binnen-stucwerk en de isolatie een dampremmende folie aan. Als dit niet of onjuist gebeurt, kan in de gevelconstructie inwendige condensatie ontstaan, met alle (vocht)problemen van dien. Maak de buitengevel waterafstotend of voorzie de spouw van ventilatie. Anders kunnen vochtproblemen ontstaan door vochtdoorslag van buiten. Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. Besef dat door het toepassen van deze maatregel de binnenruimte kleiner wordt.

Dakisolatie binnen (hellend koud-dak) Het aanbrengen van isolatie aan de binnenzijde van het hellende dak. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat het dak aan de binnenzijde minder koud wordt en omdat er minder warmte verloren gaat door kieren en naden. • De geluidwering van het dak wordt beter. Door het dichten van de kieren en naden komt er minder geluid naar binnen. Aandachtspunten: • Breng tussen de afwerkplaat/plafond en de isolatie een dampremmende folie aan. Als dit niet of onjuist gebeurt, kan in de dakconstructie inwendige condensatie ontstaan, met mogelijk (vocht)problemen als gevolg. • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. • Besef wel dat door het toepassen van deze maatregel de binnenruimte kleiner wordt. Buiten isolatie plat/hellend dak (warm-dak) Het aanbrengen van isolatie aan de buitenzijde van de constructie, waarna deze wordt voorzien van dakbedekking (dakpannen of een nieuwe bitumineuze laag). Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat het dak aan de binnenzijde minder koud wordt en omdat er minder warmte verloren gaat door kieren en naden. • ‘Warmtelekken’ zoals dakdoorvoeren en schoorstenen worden ingepakt en geïsoleerd. Hierdoor daalt de kans op condensatie of neemt zelfs af tot nul. • De geluidwering kan beter worden, met name bij een hellend dak. Door het dichten van de kieren en naden komt er minder geluid naar binnen.

ventilatie is. Is in iedere ruimte een klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden immers dicht gemaakt. Platdakisolatie (omgekeerd) Het aanbrengen van waterbestendig isolatiemateriaal op de bestaande dakbedekking. Op het isolatiemateriaal moet een ballastlaag worden aangebracht om tegen opwaaien te beschermen. Deze constructie heet ook wel ‘omgekeerd dak’. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat het dak aan de binnenzijde minder koud wordt. • ‘Warmtelekken’ zoals dakdoorvoeren en schoorstenen kunnen enigszins worden aangepakt. Aandachtspunt: • Let bij het aanbrengen van de dakisolatie op de hoogte tot de dakrand (dakopstanden). Als deze gering wordt, kan lekkage ontstaan doordat regenwater minder goed kan worden afgevoerd. Vraag de dakdekker om advies. Isolatie zoldervloer Het aanbrengen van isolatie in of op de vloer van de zolder. In dit geval hoeft het dak niet te worden geïsoleerd. Voordelen: • Door het toepassen van zoldervloerisolatie gaat het comfort van de woning omhoog. Het plafond van de verdieping onder de zolder wordt minder koud en er gaat minder warmte verloren door kieren en naden. Aandachtspunten: • De binnenruimte kan kleiner worden als de isolatie op de vloer wordt geplaatst in plaats van in de vloer. • Wanneer de zolder later als verwarmde ruimte wordt gebruikt, moet het dak alsnog geïsoleerd worden. • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, een klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden immers dicht gemaakt. Begane grond vloerisolatie (bovenzijde) Het isoleren van de vloer aan de bovenzijde met een harde (drukvaste) isolatieplaat. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog. De kieren van de vloer waardoor nu nog vocht en koude lucht de woning binnenkomen, worden gedicht.

Aandachtspunt: Controleer bij het aanbrengen van dakisolatie aan de buitenzijde of er nog genoeg

33/41

•

Vloerisolatie aan de bovenzijde is goed te combineren met het aanbrengen van vloerverwarming.

Aandachtspunten: • Denk aan de afwerking van de randen van de vloer. Randen kunnen koud worden, waardoor schimmel kan ontstaan. Of dit een reëel gevaar is, hangt af van de aansluiting van de vloer op de gevel en of deze geïsoleerd is. Vraag uw aannemer om advies. • Let op de hoogte van de vloer: verwijder de bovenste laag van de huidige vloer (om het niveau van de vloer gelijk te houden) of maak de deuren korter. Begane grond vloerisolatie (onderzijde) Het isoleren van de vloer aan de onderzijde met isolatieplaten, isolatieschuim of folie met luchtkussens. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog. De kieren van de vloer waardoor nu nog vocht en koude lucht de woning binnenkomen, worden gedicht. • De randen van de vloer worden minder koud. Hierdoor neemt de kans op schimmel af. • Het toepassen van isolatie aan de onderzijde vergt geen ruimte in de woning of aanpassing van deuren en kozijnen. Bodem isolatie Het bedekken van de bodem van de kruipruimte met een isolatielaag. Deze kan bestaan uit een waterbestendige isolatieplaat of natuurlijk materiaal zoals schelpen. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog. Doordat de hoeveelheid vocht in de kruipruimte zal afnemen, komt er minder vocht in de woning via kieren en openingen in de vloer. • Deuren en kozijnen in de woning hoeven niet te worden aangepast. Aandachtspunt: • Let bij het aanbrengen van de bodemisolatie op de afwerking van de randen van de vloer. Randen kunnen koud worden, waardoor schimmel kan ontstaan. Of dit een reëel gevaar is, hangt af van de aansluiting van de vloer op de gevel en of deze geïsoleerd is. Vraag uw aannemer om advies. Isolerende beglazing, deuren en kozijnen Algemeen aandachtspunt bij vernieuwing van beglazing: • Vernieuwing van beglazing kan als aanleiding gebruikt worden om ook ventilatieroosters in het glas aan te brengen

Voorzetraam Op het kozijn monteren van een extra (wegneembaar) raam voor het bestaande (enkele) glas. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat er geen koude lucht of straling meer van het raam afkomt en er nauwelijks nog condensatie optreedt op het glas. Het comfort gaat verder omhoog doordat de ventilatieverliezen door kieren en naden afnemen. Dit is met name het geval bij kozijnvervanging. • De geluidwering wordt beter doordat twee lagen glas beter isoleren dan één en doordat minder geluid van buiten naar binnen komt door kieren en naden. Ook dit is met name het geval bij kozijnvervanging. Aandachtspunten: • De voorzetramen dienen afneembaar te zijn om het kozijn te onderhouden en de ramen schoon te houden. • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden immers dicht gemaakt. Dubbel glas Het vervangen van het bestaande (enkele) glas door dubbel glas. Hierbij kan alleen het glas worden vervangen of het glas inclusief kozijn. Dit is afhankelijk van het feit of uw kozijnen aan vervanging toe zijn. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat er geen koude lucht of straling meer van het raam afkomt en er nauwelijks nog condensatie optreedt op het glas. Het comfort gaat verder omhoog doordat de ventilatieverliezen door kieren en naden afnemen. Dit is met name het geval bij kozijnvervanging. • De geluidwering wordt beter doordat dubbel glas beter isoleert dan enkel glas en doordat minder geluid van buiten naar binnen komt door kieren en naden. Ook dit is met name het geval bij kozijnvervanging. Aandachtspunten: • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. • Controleer de staat en de dikte van de kozijnen. Dit bepaalt of dubbel glas in het bestaande kozijn past. In overleg met de glaszetter kan worden bepaald hoe het glas het beste kan worden aangebracht en wat de gevolgen zijn voor het uiterlijk van de woning. HR-glas

34/41

Het vervangen van het bestaande (enkele) glas door Hoog Rendement (HR)-glas. Hierbij kan alleen het glas worden vervangen of het glas inclusief kozijn. Dit is afhankelijk van het feit of uw kozijnen aan vervanging toe zijn. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat er geen koude lucht of straling meer van het raam afkomt en er nauwelijks nog condensatie optreedt op het glas. Het comfort gaat verder omhoog doordat de ventilatieverliezen door kieren en naden afnemen. Dit is met name het geval bij kozijnvervanging. • De geluidwering wordt beter doordat HR-glas beter isoleert dan enkel glas en doordat minder geluid van buiten naar binnen komt door kieren en naden. Ook dit is met name het geval bij kozijnvervanging. Aandachtspunten: • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. • Controleer de staat en de dikte van de kozijnen. Dit bepaalt of dubbel glas in de bestaande kozijn past. In overleg met de glaszetter kan worden bepaald hoe het glas het beste kan worden aangebracht en wat de gevolgen zijn voor het uiterlijk van de woning. HR+glas Het vervangen van het bestaande (enkele) glas door Hoog Rendement + (HR+)glas. Hierbij kan alleen het glas worden vervangen of het glas inclusief kozijn. Dit is afhankelijk van het feit of uw kozijnen aan vervanging toe zijn. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat er geen koude lucht of straling meer van het raam afkomt en er nauwelijks nog condensatie optreedt op het glas. Het comfort gaat verder omhoog doordat de ventilatieverliezen door kieren en naden afnemen. Dit is met name het geval bij kozijnvervanging. • De geluidwering wordt beter doordat HR+glas beter isoleert dan enkel glas en doordat minder geluid van buiten naar binnen komt door kieren en naden. Ook dit is met name het geval bij kozijnvervanging. Aandachtspunten: • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. • Controleer de staat en de dikte van de kozijnen. Dit bepaalt of HR+glas in de bestaande kozijn past. In overleg met de glaszetter kan worden bepaald hoe het glas het beste kan worden aangebracht en wat de gevolgen zijn voor het uiterlijk van de woning.

HR++glas Het vervangen van het bestaande (enkele) glas door Hoog Rendement ++ (HR++)glas. Ofwel alleen het glas wordt vervangen, of het glas inclusief kozijn. Deze overweging is afhankelijk van het feit of uw kozijnen aan vervanging toe zijn. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat er geen koude lucht of straling meer van het raam afkomt en er nauwelijks nog condensatie optreedt op het glas. Het comfort gaat verder omhoog doordat de ventilatieverliezen door kieren en naden afnemen. Dit is met name het geval bij kozijnvervanging. • De geluidwering wordt beter doordat HR++glas beter isoleert dan enkel glas en doordat minder geluid van buiten naar binnen komt door kieren en naden. Ook dit is met name het geval bij kozijnvervanging. Aandachtspunten: • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. • Controleer de staat en dikte van de kozijnen. Dit bepaalt of HR++glas in het bestaande kozijn past. In overleg met de glaszetter kan worden bepaald hoe het glas het beste kan worden aangebracht en wat de gevolgen zijn voor het uiterlijk van de woning. • Het is mogelijk dat er bij heldere nachten condens aan de buitenzijde op het glas ontstaat. Deze verdampt echter wanneer de zon gaat schijnen of wanneer de ruimte weer wordt verwarmd. Deurisolatie Het vervangen van de bestaande deur door een geïsoleerde deur. Hierbij kan alleen de deur worden vervangen of de deur inclusief kozijn. Dit is afhankelijk van het feit of uw kozijn aan vervanging toe is. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog omdat er minder warmte verloren gaat door kieren en naden. Dit is met name het geval bij kozijnvervanging. • De geluidwering van de deur wordt beter. Door het dichten van de kieren en naden komt er minder geluid naar binnen. Ook dit is met name het geval bij kozijnvervanging. Aandachtspunten: • Controleer of er nog genoeg ventilatie is. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en nâden worden namelijk dicht gemaakt. • Een geïsoleerde deur is vooral zinvol als ook de rest van de woning kierdicht en geïsoleerd is.

35/41

Kierdichting Het dichten van kieren en naden van de woning. Deze komen voor bij de aansluitingen van kozijnen op muren maar ook bij aansluitingen tussen bouwdelen onderling, bijvoorbeeld tussen de gevel en de dakaansluiting. Voordelen: • Het comfort kan omhoog gaan doordat ongecontroleerde ventilatieverliezen door kieren en naden afnemen. • Het comfort kan nog verder omhoog gaan als het kieren en naden betreft die aan de kruipruimte grenzen. Dit voorkomt dat vochtige lucht de woning binnenkomt. • De geluidswering van de woning kan omhoog gaan doordat geluid niet meer zo makkelijk naar binnen kan komen. Aandachtspunt: • Let bij het dichten van kieren op de ventilatie. Is in iedere ruimte een ventilatievoorziening, klepraam of afzuiging aanwezig? De kieren en naden worden namelijk dicht gemaakt. Zo wordt de natuurlijke ventilatie (door de kieren) vervangen door kunstmatige (regelbare) ventilatie. Dit is extra belangrijk als er een vochtige kruipruimte is en de vloer niet dampdicht is

36/41

•

Bijlage IV Aandachtspunten bij installatietechnische maatregelen Mechanische luchtafzuiging Het aanbrengen van roosters of openingen in de gevel (voor de toevoer van ventilatielucht) en een ventilator die via kanalen de lucht uit de badkamer, toilet en keuken afzuigt. Voordelen: • Een hogere luchtkwaliteit in uw woning, wat aangenaam én gezond is. • Afvoer van overtollig vocht, wat de kans op schimmels en huisstofmijt beperkt. • Ventilatie in de zomermaanden ‘s nachts draagt bij aan koeling van de woning. Aandachtspunten: • Het goed inregelen van het systeem om tochtklachten te voorkomen. • Het kierdicht maken van de vloer met de kruipruimte, om te voorkomen dat de mechanische ventilatie vochtige lucht vanuit de kruipruimte in de woning zuigt. • Bij de aanwezigheid van een open toestel of een open haard moet gekeken worden of er voldoende verse lucht aanwezig is voor de verbranding, en of de verbrandingslucht via de daarvoor bedoelde kanalen en roosters de ruimte kan verlaten. • Zorg er bij het schoonmaken van de ventilatoren voor dat de ventilatoren niet ontregeld raken. De ventilatoren moeten altijd goed worden teruggeplaatst. • In een ruimte met een open haard, houtkachel of ander open verbrandingstoestel moet voldoende luchttoevoer gegarandeerd blijven. Er mag geen onderdruk in de woning ontstaan omdat in dat geval de kans bestaat dat een schoorsteenkanaal als luchttoevoerkanaal gaat optreden Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning Het aanbrengen van inblaasvoorzieningen in woonkamer en slaapkamer en het aanbrengen van afzuigvoorzieningen in de badkamer, toilet en keuken. Een ventilator zorgt ervoor dat de toevoerlucht in balans is met de af te zuigen lucht. Deze installatie wordt extra energiezuinig in combinatie met warmteterugwinning uit de ventilatielucht. Een warmtewisselaar onttrekt dan warmte uit de af te voeren lucht en verwarmt hiermee de aan te voeren lucht op. Voordelen: • Een hogere luchtkwaliteit in uw woning, wat aangenaam én gezond is.

• • • •

Afvoer van overtollig vocht, wat de kans op schimmels en huisstofmijt beperkt. Inblazen van verse lucht op een hogere temperatuur. Controle op de luchtstromen, waardoor de kans op tochtklachten afneemt. Ventilatie in de zomermaanden ‘s nachts draagt bij aan koeling van de woning. Combinatie met een warmteterugwin-unit bespaart extra energie.

Aandachtspunten: • De woning moet eerst kierdicht worden gemaakt omdat anders geen balans kan worden gerealiseerd tussen de toevoer en de afvoer van lucht. Bovendien treedt door kieren onnodig energieverlies op. • Bij de aanwezigheid van een open toestel of een open haard moet gekeken worden of er voldoende verse lucht aanwezig is voor verbranding en of de verbrandingslucht via de daarvoor bedoelde kanalen en roosters de ruimte kan verlaten. • Hang de ventilatoren trillingsvrij op om geluidsklachten te voorkomen. Soms zijn geluidsdempers nodig. • De ventilatoren moeten altijd op een minimale stand draaien om een minimale verversing te garanderen. Ze mogen dus nooit worden uitgezet. • Voor gebalanceerde ventilatie moeten nogal wat kanalen worden aangebracht. Overleg met uw installateur. Vraaggestuurde ventilatie Het aanbrengen van roosters in de gevel (om ventilatielucht aan te zuigen) en een ventilator die via kanalen lucht uit de badkamer, toilet en keuken afzuigt. Via sensoren die de luchtkwaliteit meet, worden de roosteropeningen en de capaciteit van de ventilatoren gestuurd. Voordelen: • Een hogere luchtkwaliteit in uw woning, wat aangenaam én gezond is. • Afvoer van overtollig vocht, wat de kans op schimmels en huisstofmijt beperkt. • Ventilatie in de zomermaanden ‘s nachts draagt bij aan koeling van de woning. • Door de regeling op luchtkwaliteit wordt alleen lucht ververst als dat nodig is. Aandachtspunten: • Het goed inregelen van het systeem om tochtklachten te voorkomen. • Het kierdicht maken van de vloer met de kruipruimte, om te voorkomen dat de mechanische ventilatie vochtige lucht vanuit de kruipruimte in de woning zuigt. • Bij de aanwezigheid van een open toestel of een open haard moet gekeken worden of er voldoende verse lucht aanwezig is voor verbranding en of de

37/41

verbrandingslucht via de daarvoor bedoelde kanalen en roosters de ruimte kan verlaten. Gelijkstroomventilator Een energiezuinig alternatief voor de gebruikelijke wisselstroomventilator. Koppeling van gelijkstroomventilatoren aan PV-cellen is goed mogelijk.

Ruimteverwarming Algemeen aandachtspunt: • Als de woning wordt geïsoleerd is een lagere capaciteit voldoende. Dat bespaart geld. Vraag de installateur of deze de capaciteit wil controleren. Verbeterd Rendements (VR)-verwarmingsketel. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog wanneer u van lokale verwarming naar een centraal verwarmingssysteem overgaat. Wel stijgt hierdoor uw energiegebruik. Aandachtspunten: • Het toepassen van een gesloten toestel heeft de voorkeur vanuit het oogpunt van gezondheid. Hierdoor kunnen geen schadelijke rookgassen de woning inkomen. • Hang de ketel zo op dat deze eenvoudig onderhouden kan worden door een onderhoudsmonteur. Hoogrendementsketels, HR 100, HR 104 en HR 107 Er zijn drie typen Hoog Rendements (HR)-verwarmingketels: type 100, type 104 en type 107. Deze laatste is het energiezuinigst. Een HR 100-, HR 104- of HR 107-ketel kunt u herkennen aan de sticker op het toestel. Voordeel: • Het comfort van de woning gaat omhoog wanneer u van lokale verwarming overgaat naar een centraal verwarmingssysteem. Aandachtspunten: • Hang de ketel zo op dat deze eenvoudig onderhouden kan worden door een onderhoudsmonteur. Elektrische warmtepomp voor ruimteverwarming Een verwarmingsinstallatie die gebruik maakt van warmte uit de omgeving (buitenlucht, ventilatielucht uit gebouwen, oppervlaktewater, bodemwater of afvalwarmte van de industrie). De warmtepomp brengt deze warmte, met toevoeging

van slechts een geringe hoeveelheid elektriciteit, op een bruikbaar temperatuurniveau voor ruimte- en tapwaterverwarming. Voordelen: • Het is een hele efficiënte manier om warmte op te wekken. • In combinatie met een systeem voor lage temperatuurverwarming neemt het comfort van de woning aanzienlijk toe. Aandachtspunten: • Een warmtepomp heeft altijd een warmtebron nodig in de vorm van buitenlucht, de bodem of een watervoerende laag in de bodem (aquifer). Deze moet beschikbaar zijn. • Een warmtepomp moet altijd worden gecombineerd met een systeem voor lage temperatuurverwarming dat moet worden aangelegd conform de ISSO 50. • Een warmtepomp moet trillingsvrij worden opgesteld en het liefst in een afgesloten ruimte, om geluidsoverlast te voorkomen. Gebouwgebonden warmtekrachtkoppeling (WKK) Warmtekrachtkoppeling (WKK) is een installatie die zowel warmte als elektriciteit opwekt. De warmte en elektriciteit kunnen in de woning worden gebruikt. Voordelen: • Het comfort van de woning gaat omhoog wanneer u van lokale verwarming overgaat naar een centraal verwarmingssysteem. Aandachtspunten: • Een WKK-installatie vraagt om extra opstelruimte. • Een WKK-installatie wordt veelal collectief toegepast. In dat geval is het nodig om in de woningen warmtewisselaars en individuele meters aan te brengen. • Een WKK-installatie moet trillingsvrij worden opgesteld om geluidsoverlast in de woningen te voorkomen. Warmtelevering door derden Het aansluiten van uw woning op een warmtenet in de wijk. Dit net betrekt vaak restwarmte van een elektriciteitscentrale. Een warmtenet levert ruimte- en tapwaterverwarming. Voordelen: • De verwarmingsketel vervalt. Er komt een zogeheten ‘warmtewisselaar’ voor in de plaats. • Een hoger comfort. • Doorgaans heeft u naar het nieuwe systeem veel minder omkijken. Aandachtspunt:

38/41

•

Let er bij aansluiting op een warmtenet op dat de verwarmingsinstallatie in uw woning moet worden aangepast. Overleg met uw installateur.

Laag temperatuurverwarming Een systeem voor laag temperatuurverwarming (LTS) bestaat uit vloerverwarming, wandverwarming en/of vergrote radiatoren en een CV-ketel die water levert op een relatief lage aanvoertemperatuur (maximaal 55°C of lager). Voordelen: • De lage aanvoertemperatuur bespaart energie. • Met name vloer- en wandverwarming verhogen het comfort in de woning (gelijkmatige verwarming). • In de toekomst zijn op het systeem eenvoudig duurzame of zeer energieefficiënte warmtebronnen aan te sluiten, zoals een warmtepomp of een zonnecollector. Aandachtspunten: • Het systeem heeft een langere opwarmtijd dan een conventioneel systeem. • Voor het aanbrengen van wand- of vloerverwarming moet er een buizenstel op of in de constructie worden geplaatst. Laat u door de installateur goed voorlichten wat de gevolgen daarvan zijn voor uw woning. • Niet iedere woning en installatie is geschikt voor lage temperatuurverwarming. Daarom moet de installatie worden aangebracht door een erkend installateur of erkende aannemer. Individuele bemetering Het per woning plaatsen van warmte-, elektriciteits- en/of gasmeters. Voordeel: • Hiermee wordt het mogelijk om de energierekening voor een collectieve installatie af te rekenen naar het werkelijke gebruik per woning. Op deze manier betaalt u alleen nog voor uw eigen energiegebruik. Het loont dan om zelf energie te besparen. Pompschakeling De pomp in het verwarmingstoestel voorzien van een pompschakeling. Deze draait dan alleen nog wanneer dat nodig is. Zo bespaart u energie. Leidingisolatie Het aanbrengen van isolatie om leidingen die door onverwarmde ruimtes lopen, zoals garages, zolders, kruipruimten e.d. Leidingisolatie levert direct energiebesparing op. Beperkte leidinglengte Het verwarmingstoestel verplaatsen om de afstand met de radiatoren die de grootste warmtevraag hebben, zo kort mogelijk te maken. Dit beperkt het energieverlies uit de leiding.

Stooklijn geregelde keteltemperatuur Het verwarmingstoestel voorzien van een temperatuurregeling. Deze zorgt ervoor dat de ketel water levert van een wat lagere temperatuur als het buiten warmer is en vice versa. Thermostaatkranen op radiatoren Het comfort verbetert ten opzichte van radiatoren zonder thermostaatkranen. De temperatuur in een bepaalde ruimte is door de thermostaatkranen beter beheersbaar geworden. In regelen van verwarmingsinstallaties Een toename van het energiegebruik ten gevolge van het niet inregelen ontstaat door er in bepaalde ruimte klachten zijn over het comfort. Deze klachten worden veelal bestreden door de thermostaat van de ketel hoger te zetten of de CV-pomp in een hogere stand te zetten. Combiketel zonder voorraadvat (doorstroom): VR, HR-100 , HR-104, HR-107 ketel Een doorstroom combiketel verwarmt zowel de ruimten in het huis als het tapwater. Een doorstroom combiketel heeft geen boiler- of voorraadvat. Voordelen: • Ten opzichte van de keukengeiser neemt het tapcomfort toe omdat er veel meer en sneller warmwater beschikbaar is. Een doorstroom combiketel kost doorgaans wel meer energie. • Een doorstroom combiketel is goed te combineren met een zonneboiler wanneer deze is voorzien van het NZ keurmerk voor combiketels. Aandachtspunten: • Stel de capaciteit van het tapwatertoestel af op het comfort dat de bewoners wensen en de aanwezige tappunten. • Kies voor een open of gesloten toestel. Een gesloten toestel (met afvoer) heeft de voorkeur vanuit gezondheidsoogpunt, omdat hiermee geen schadelijke rookgassen meer de woning kunnen inkomen. Combiketel met voorraadvat: VR , HR-100 , HR-104, HR-107 ketel Een combiketel verwarmt zowel de ruimten in het huîs als het tapwater. Het gaat om een toestel met een boiler- of voorraadvat. Voordelen: • Het tapcomfort neemt toe omdat er veel meer en sneller warmwater beschikbaar is, in vergelijking met een keukengeiser. • Een combiketel is goed te combineren met een zonneboiler wanneer deze is voorzien van het NZ keurmerk voor combiketels.

39/41

Aandachtspunten: • Stel de capaciteit van het tapwatertoestel af op het comfort dat de bewoners wensen en de aanwezige tappunten. • Kies voor een open of gesloten toestel. Een gesloten toestel (met afvoer) heeft de voorkeur vanuit gezondheidsoogpunt, omdat hiermee geen schadelijke rookgassen meer de woning kunnen inkomen. Gasboiler Een gasboiler is een taptoestel dat warmwater maakt met behulp van een gasbrander. Warmtepompboiler Een warmtepompboiler gebruikt laagwaardige warmte uit ventilatielucht om warm tapwater te produceren. Voordeel: • Het tapcomfort neemt toe omdat er veel meer en sneller warmwater beschikbaar is, in vergelijking met een keukengeiser. Aandachtspunten: • Stel de capaciteit van het tapwatertoestel af op het comfort dat de bewoners wensen en de aanwezige tappunten. • Zorg voor een centraal afzuigpunt voor ventilatielucht waarop de boiler kan worden aangesloten. • Een warmtepompboiler op ventilatielucht kan niet worden gecombineerd met vraaggestuurde ventilatie of gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Isolatie warmwaterleidingen Het aanbrengen van isolatie om leidingen die door onverwarmde ruimtes lopen, zoals garages, zolders, kruipruimtes e.d. Leidingisolatie levert direct energiebesparing op. Beperkte leidinglengte warmwaterleidingen Het tapwatertoestel verplaatsen om de afstand met de tappunten, met de grootste warmtapwatervraag zo kort mogelijk te maken. Dit beperkt het energieverlies uit de leiding. Waterbesparende douchekop Een waterbesparende douchekop bespaart water en daarmee ook energie, zonder verlies aan comfort. Aandachtspunt: • Niet toepasbaar in (directe) combinatie met een keukengeiser/badgeiser, omdat de tapdrempel te hoog is.

Zonne-energiesystemen Algemeen aandachtspunt: • Onder andere bomen, naastliggende gebouwen en schoorstenen kunnen de zonnestraling op een collector/PV-cel belemmeren. Doordat bomen groeien, kunnen ze een toenemende belemmering vormen voor de zonnestraling. Uiteraard moet de plaats van de collector/PV-cel zo gekozen worden dat zonnestraling op de collector/PV-cel zo gunstig mogelijk is en dat er zo weinig mogelijk schaduw op kan vallen. Daarom wordt aanbevolen om collectoren/PV-cellen in het algemeen zo hoog mogelijk op het dak te plaatsen. Zonneboiler Een zonneboiler zet zonnewarmte om in warmte voor het bereiden van warm tapwater. Er zijn verschillende types op de markt: een standaard systeem, een compact systeem en een CV- zonneboiler. De keuze voor het type zonneboiler is afhankelijk van de reeds aanwezige installatie en het gewenste tapcomfort. Overleg met uw installateur. Voordelen: • U maakt gebruik van de gratis geleverde warmte van de zon. • Het comfort verbetert ten opzichte van een keukengeiser. Aandachtspunten: • Let er bij het toepassen van een zonneboiler op dat een zonneboiler altijd een naverwarmer nodig heeft in de vorm van een combiketel of een ander toestel voor de bereiding van warm tapwater. Of uw toestel hiervoor geschikt is, kunt zien aan het gaskeur NZ op uw toestel. Zonneboilercombi Een zonneboilercombi zet zonnewarmte in voor ruimte- én tapwaterverwarming. De zonneboilercombi wordt altijd gecombineerd met een naverwarmer in de vorm van een combiketel of gasboiler. Voordelen: • u maakt gebruik van de gratis geleverde warmte van de zon. • Het comfort verbetert ten opzichte van een keukengeiser en lokale verwarming. Aandachtspunt: • Als u reeds over een combiketel beschikt, moet u controleren of deze geschikt is voor combinatie met een zonneboilercombi. Dit kunt zien aan het gaskeur NZ op uw toestel PV-cellen (Zonnecellen) PV-cellen wekken elektriciteit op uit zonlicht. Hoe hoog de elektriciteitsproductie per

40/41

vierkante meter is, hangt af van het type zonnecel. De amorfe zonnecellen leveren relatief de minste elektriciteit op, maar zijn ook het goedkoopst. Monokristallijncellen leveren het meeste op, maar zijn ook het duurst. Multikristallijne zonnecellen zitten hier tussenin. Voordeel: • Bij het toepassen van zonnecellen maakt u gebruik van de gratis geleverde elektriciteit van de zon. Aandachtspunten: • Let er bij het toepassen van zonnecellen op dat deze op het dak moeten worden geplaatst en dat ze moeten worden aangesloten op het elektriciteitsnet. Wanneer u de geproduceerde elektriciteit niet direct gebruikt, kunt u deze terugleveren aan het energiebedrijf. Maak hierover afspraken met uw energiebedrijf.

41/41