150e ANNIVERSAIRE DES RELATIONS DIPLOMATIQUES ENTRE LA RUSSIE ET LA BELGIQUE

150e ANNIVERSAIRE DES RELATIONS DIPLOMATIQUES ENTRE LA RUSSIE ET LA BELGIQUE

150-STE VERJAARDAG VAN DE DIPLOMATIEKE BETREKKINGEN TUSSEN RUSLAND EN BELGIË

SOMMAIRE

INTRODUCTION

5

DE 1830 A LA REVOLUTION

9

La politique internationale Un départ difficile Des relations économiques hors du commun Nos échanges culturels Belgique, terre d'accueil pour les uns

11 13 16 19 21

LE TEMPS DES TROUBLES : GUERRE ET REVOLUTION

23

L'épopée des auto-canons Les expatriés belges aux abois Une diplomatie au plus pressé Belgique, terre d'accueil pour les autres Tintin au pays des Soviets

25 28 30 33 35

L'EPOQUE SOVIETIQUE – 1935 REPRISE DES RELATIONS

37

Guerre froide et détente Chaleur humaine dans l'antarctique La musique langage universel

39 40 42

LIBERATION DU COMMUNISME – L'EUROPE RETROUVEE

45

La Russie dans nos musées Le retour des archives Et encore la musique : un carillon nouveau Une statue belge à Moscou Médecins Sans Frontières – Belgique en Russie Un nouveau cadre de droit international Une ambassade au service du pays Commerce, mon cher souci Investissements belges en Russie Société d'Amitiés belgo-russe Ensemble dans l'espace

47 48 49 51 52 54 55 57 58 59 60

CONCLUSION

62

INHOUDSTAFEL

INLEIDING

7

VAN 1830 TOT DE REVOLUTIE

9

De internationale politiek Een moeilijk begin Bijzondere economische betrekkingen Onze culturele uitwisselingen België, een gastland voor de enen…

11 13 16 19 21

DE TIJD DER TROEBELEN: OORLOG EN REVOLUTIE

23

Het avontuur met de pantserwagens Wanhopige Belgische geëxpatrieerden Snelheidsdiplomatie België, land van ontvangst… voor de anderen Kuifje in het land der Sovjets

25 28 30 33 35

HET SOVJETTIJDPERK – 1935 – HERNEMING VAN DE RELATIES

37

Koude Oorlog en Détente Menselijke warmte op de zuidpool Muziek, een universele taal

39 40 42

BEVRIJDING VAN HET COMMUNISME – EUROPA TERRUGEVONDEN

45

Rusland in onze musea De terugkeer van de archieven En nog muziek: een nieuwe beiaard voor Sint-Petersburg Een Belgisch standbeeld in Moskou Artsen Zonder Grenzen-België in Rusland Een nieuw internationaal kader Een Ambassade ten dienste van het land Handel, mijn dierbare bekommernis Belgische investeringen in Rusland De Belgisch-Russische vriendschapsvereniging Tezamen in de ruimte

47 48 49 51 52 54 55 57 58 59 60

BESLUIT

62

5

INTRODUCTION

Cent cinquante ans se sont écoulés depuis l’arrivée en Russie du premier chef de Légation du Royaume de Belgique à Saint-Petersbourg, alors capitale impériale du Tsar de toutes les Russies. Depuis ce mois de mars 1853, les relations entre nos deux pays se sont inscrites dans l'histoire européenne. Elles ont apporté leur contribution à la richesse et à la beauté de la civilisation européenne. A l'époque, l'activité de nos entrepreneurs, négociants et scientifiques ne cédait en rien à celle de nos musiciens, peintres et écrivains. Cette brochure donne dans tous ces domaines de multiples et superbes exemples. De cela, nous tirons une légitime fierté. Le but de cette brochure, éditée à l’occasion du 150e anniversaire de nos relations officielles, est de rappeler comment la Belgique et la Russie se sont

mutuellement enrichies et comment, à partir d'une géographie partagée, elles ont écrit une page d'histoire commune. La décennie que nous venons de vivre s'est ouverte sur l'abolition des remparts qui nous tenaient éloignés. Spontanément, Belges et Russes ont saisi l'opportunité pour renouer des liens historiques et ont eu la joie de redécouvrir leur identité européenne commune. A l'image de ce que nous avons accompli par le passé, nous souhaitons que notre nouvelle réunion rétablisse l'enrichissement mutuel au bénéfice de nos contemporains. Aux générations à venir, il appartiendra de poursuivre et d'approfondir l'œuvre remise en chantier. Du passé est né le présent de nos relations. C’est de l’un et de l’autre que nous voulons donner aujourd’hui un aperçu, à la manière d'un gage pour l'avenir.

Louis Michel Ministre des Affaires Etrangères du Royaume de Belgique

7

INLEIDING

Honderdvijftig jaar zijn voorbijgegaan sinds de aankomst in Rusland van het eerste legatiehoofd van het Koninkrijk van België in Sint-Petersburg, de toenmalige hoofdstad van het rijk van de Russische Tsaar. Sinds die dag in maart 1853 zijn de relaties tussen onze beide landen een deel van de Europese geschiedenis. Zij hebben hun bijdrage geleverd aan de rijkdom en de schoonheid van de Europese beschaving. Door de tijd heen, heeft de activiteit van onze ondernemers, handelaars en wetenschapslui niet moeten onderdoen voor die van onze muzikanten, schilders en schrijvers. Deze brochure geeft ons in al deze domeinen verscheidene schitterende voorbeelden. Hierover kunnen we met het volste recht fier zijn. Het doel van deze brochure, uitgegeven ter gelegenheid van de 150ste verjaardag van onze officiële betrekkingen, is de momenten naar boven te brengen waarop België en Rusland zich wederzijds

hebben verrijkt, hoe ze, vertrekkend vanuit een gezamenlijke geografische ligging, een gemeenschappelijke pagina van de geschiedenis hebben geschreven. Het voorbije decennium is begonnen met de vernietiging van de muren die ons gescheiden hielden. De Belgen en de Russen hebben spontaan de kans gegrepen om de historische banden terug op te nemen en wij hebben met blijdschap onze gemeenschappelijke Europese identiteit herontdekt. Wanneer wij zien wat wij in het verleden hebben kunnen bereiken, hopen we dat onze nieuwe hereniging deze wederzijdse verrijking weer tot stand doet komen, ten voordele van onze tijdgenoten. Het is de taak van de komende generaties om dit werk, dat opnieuw is opgevat, verder te zetten en te voleindigen. Uit het verleden zijn onze huidige relaties geboren. Zowel van het ene als van het andere willen we hier een overzicht geven, als een onderpand voor de toekomst.

Louis Michel Minister van Buitenlandse Zaken van het Koninkrijk België

9

DE 1830 A LA REVOLUTION

VAN 1830 TOT DE REVOLUTIE

11

La politique internationale

La Belgique devient indépendante en 1830, se séparant ainsi du Royaume des Pays-Bas, constitué par la nouvelle Europe post-napoléonienne. La Russie, puissance majeure de la coalition victorieuse, avait, quinze ans plus tôt, signé à Vienne les traités constitutifs de cet éphémère Royaume des Pays-Bas. La révolution belge lui donne de nouveau son mot à dire dans le sort des neuf provinces méridionales du Royaume éclaté. Et ce mot est positif puisque sa signature se trouve, en 1831 et en 1839, au bas des traités dont sort le tout jeune Royaume de Belgique. Ainsi donc, comme le déclarait en 1853 le Ministre des Affaires Etrangères de Brouckère « ...pour couper court aux suppositions erronées, en même temps qu’aux commentaires de la malveillance... La Russie a reconnu l’indépendance de la Belgique et sa neutralité ; elle les a reconnues et garanties, le jour où elle a ratifié les traités rédigés par la Conférence de Londres... ». Pourquoi, dès lors, fallut-il attendre 1853 pour échanger des ambassadeurs ? Quelques explications méritent d’être retenues, qui trouvent leur origine dans le contexte européen de l’époque et dans les caractéristiques de la révolution belge. En 1830, en effet, l’Europe est secouée par trois révolutions : en France, en Belgique et en Pologne. Cette vague de contestations violentes est mal ressentie par la

De internationale politiek

België wordt onafhankelijk in 1830 en scheidt zich op deze manier af van het Koninkrijk der Nederlanden, opgericht door het nieuwe, post-napoleontische Europa. Rusland, de voornaamste macht van de overwinnende coalitie, heeft vijftien jaar voordien, te Wenen, de constitutionele akkoorden van dit efemere Koninkrijk der Nederlanden getekend. De Belgische revolutie geeft Rusland opnieuw inspraak in de lotsbestemming van de negen zuidelijke provincies van het uiteengespatte Koninkrijk. En de beslissing is positief, aangezien haar handtekening zich bevindt onder de verdragen waaraan, in 1831 en 1839, het jonge Koninkrijk van België ontspruit. Of, zoals Minister van Buitenlandse Zaken de Brouckère in 1853 verklaart: "…om allerlei misvattingen uit de weg te ruimen, evenals kwaadwillige commentaren…Rusland heeft de onafhankelijkheid en de neutraliteit van België erkend; Ze heeft deze erkend en gegarandeerd op de dag waarop ze de akkoorden heeft geratificeerd, die opgesteld waren door de conferentie van Londen…". Waarom moest er dan gewacht worden tot 1853 om ambassadeurs uit te wisselen? De verklaringen hiervoor liggen in de toenmalige Europese context en de kenmerken van de Belgische revolutie. In 1830 wordt Europa geteisterd door drie revoluties: in Frankrijk, in België en in

Léopold de Saxe Cobourg Gotha Général dans l'armée russe en 1813 Deviendra le premier roi des Belges en 1831 Leopold van Saksen Coburg Gotha Generaal van het Russische leger in 1813 Wordt de Eerste Koning van België in 1831

12

Cour de Saint-Petersbourg, qui y voit une atteinte aussi bien à la stabilité politique qu’au principe monarchique en Europe. D’autant que la Pologne fait alors partie de l’Empire russe et qu’existent entre la famille royale des Pays-Bas et la famille impériale russe, des liens de parenté étroits, renforcés par une vision commune du régime politique qui convient à l’Europe. La révolution belge, en détruisant le Royaume des Pays-Bas, tel que voulu par le Congrès de Vienne, est perçue comme un danger pour l’ordre monarchique établi, elle est vue également comme une pénible affaire familiale, enlevant au parent Guillaume, roi des PaysBas, une part importante de son Royaume. Le Tsar réprime sans états d’âme la révolution polonaise mais doit s’accommoder tant bien que mal de la révolution et de l’indépendance belge, s’alignant ainsi sur l’Angleterre et la France. Les relations entre Bruxelles et SaintPetersbourg s’aigrissent encore de l’accueil chaleureux fait en Belgique aux émigrés polonais et surtout de l’intégration dans l’armée belge de nombreux officiers polonais. En service dans l’armée russe jusqu’à l’heure de la révolte, beaucoup y avaient pris une part active. Saint-Petersbourg avait peu apprécié.

Polen. Deze golf van gewelddadige opstanden wordt maar moeilijk verteerd door het Hof van Sint-Petersburg, dat hierin een aanval ziet tegen de politieke stabiliteit en de monarchie. Polen is op dat moment deel van het Russische rijk en de nauwe familiebanden met de Nederlandse koninklijke familie worden versterkt door een gemeenschappelijke zienswijze op het ideale politieke regime voor Europa. De Belgische revolutie, die het Koninkrijk der Nederlanden, zoals het was ontworpen door het Congres van Wenen, vernietigt, wordt beschouwd als een gevaar voor de gevestigde monarchistische orde en een pijnlijke familiale gebeurtenis, die aan Willem, de Koning der Nederlanden, een belangrijk deel van zijn Rijk ontneemt. De Tsaar onderdrukt zonder wroeging de Poolse revolutie, maar moet zich tevreden stellen met de Belgische revolutie en onafhankelijkheid, door op één lijn te blijven met Engeland en Frankrijk. De relaties tussen Brussel en Sint-Petersburg verergeren nog omwille van het warme onthaal van de Poolse emigranten in België en de integratie van een groot aantal Poolse officieren in het Belgische leger. Het ging bovendien om officieren die in dienst waren van het Russische leger tot net voor de opstand en actief de zijde van de revolutionairen hadden gekozen. SintPetersburg kon dit niet appreciëren.

13

Un départ difficile

Les choses, toutefois, allaient graduellement s’arranger. Car si la Cour de Hollande et celle de Saint-Petersbourg étaient parentes, le Roi des Belges, Léopold Ier, oncle de la Reine Victoria, pouvait, lui aussi, se réclamer de liens de famille avec la plupart des familles régnantes. Qui plus est, il avait servi dans l’armée russe contre Napoléon. Cela lui avait donné, outre un certain crédit à Saint-Petersbourg, une connaissance des mentalités et des politiques russes que peu de souverains de son temps possédaient. Mais c’est surtout en faisant la preuve de sa stabilité en 1848, alors qu’une bonne partie de l’Europe entre de nouveau en révolte, que la Belgique, et avec elle son souverain, gagnent la confiance du Tsar. Les choses, dès lors, allaient s’accélérer. En février 1850, un traité de commerce est signé par les deux Etats et le Vicomte de Jonghe est nommé Consul général à Saint-Petersbourg. Fait exceptionnel pour un agent consulaire de l’époque, il est reçu par le Tsar. En 1853, s’établissent, enfin, de véritables relations diplomatiques. Un an auparavant, la mise en disponibilité irrévocable des officiers polonais encore en service dans l’armée belge, avait levé le dernier obstacle à cette normalisation. Le 23 février 1853, la Chambre vote, presque à l’unanimité, l’ouverture d’une Légation à Saint-Petersbourg et augmente le budget des Affaires Etrangères en conséquence. Le 10 mars 1853, enfin, le Roi signe un arrêté nommant le Comte Camille de Briey comme Ministre plénipotentiaire et Envoyé extraordinaire.

Een moeilijk begin

Naarmate de tijd vorderde, werden de plooien echter gladgestreken. Want ondanks het verwantschap tussen de Hoven van de Nederlanden en van SintPetersburg, kon de Koning der Belgen, Leopold I, oom van Koningin Victoria, eveneens bogen op familiebanden met het gros van de koninklijke families. Daarenboven had hij gestreden in het Russische leger tegen Napoleon. Dit verzekerde hem, naast een zeker krediet in Sint-Petersburg, van een kennis van de Russische mentaliteit en politiek, iets waar weinig soevereinen van zijn tijd mee konden pronken. Maar het is vooral de proeve van stabiliteit die hij leverde in 1848, terwijl een groot deel van Europa opnieuw in revoltes was ondergedompeld, die hem het vertrouwen van de Russische Tsaar doet winnen. Vanaf dat moment komen de dingen in een stroomversnelling terecht. In februari 1850 wordt een handelsakkoord ondertekend tussen de twee staten en wordt Burggraaf de Jonghe benoemd tot Consul-Generaal in Sint-Petersburg. Hij wordt ontvangen door de Tsaar, wat zeer uitzonderlijk is voor een consulair agent van die periode. In 1853 komen eindelijk authentieke diplomatieke relaties tot stand. Een jaar eerder werd het laatste obstakel voor een dergelijke normalisering uit de weg geruimd, met het onherroepelijk ter beschikking stellen van de Poolse officieren die nog in dienst waren van het Belgische leger. Op 23 februari 1853 stemt de Kamer bijna unaniem voor de opening van een gezantschap in Sint-Petersburg en verhoogt hierom het budget van Buitenlandse Zaken.

Le Comte Camille de Briey Premier Chef de la Légation de Belgique à Saint-Pétersbourg - 1853 Graaf Camille de Briey Eerste hoofd van de Belgische Legatie in Sint-Petersburg – 1853

14

Le Comte de Briey jouit d’une forte personnalité et d’une longue expérience des affaires. Officier dans l’armée française, puis industriel, actif dans la métallurgie du Sud Luxembourg, il s’était, dès 1830, lancé dans la vie politique belge et devenait lui-même Ministre des Affaires Etrangères, en 1841. C’est donc un homme d’expérience que le Roi désigne pour « ... cette mission qui par la nature des intérêts qui lui sont confiés, est une des plus considérables, c’est une de celles auxquelles l’opinion publique attache le plus d’importance.... » L’accueil que lui fait le Tsar est « des plus gracieux. ». Il compte aussi de nombreux parents ou amis dans le corps diplomatique. L’Ambassadeur d’Autriche Alexandre de Mensdorff-Pouilly est son cousin, l’Ambassadeur de France le Marquis de Castelbajac avait été son supérieur dans l’armée française et l’Ambassadeur de Grande-Bretagne Hamilton Seymour chef de Légation à Bruxelles lorsque Camille de Briey était lui-même Ministre des Affaires Etrangères. Un réseau utile d’amitiés et d’influences qui aideront beaucoup notre premier représentant à Saint-Petersbourg à atténuer l’allergie profonde de la Cour impériale au régime démocratique belge, qui l’aideront également dans les moments difficiles de la guerre de Crimée. A cet égard, Bruxelles se tient sagement en dehors du conflit, et offre même ses bons offices pour mettre un terme aux combats. Pour que les choses soient claires, notre gouvernement fait au Sénat, en mai 1854, une déclaration de neutralité particulièrement bien reçue en Russie.

Op 10 maart 1853 tekent de Koning het besluit waarin Graaf Camille de Briey wordt benoemd tot Gevolmachtigd Minister en Buitengewoon Gezant. Graaf de Briey heeft een sterke persoonlijkheid en een grote commerciële ervaring. Na tien jaar te hebben gediend in het Franse leger, wordt hij industrieel, actief in de Limburgse metallurgie, om zich vanaf 1830 te lanceren in het Belgische politieke leven en in 1841 zelf Minister van Buitenlandse Zaken te worden. Het is dus een man met ervaring die door de Koning is aangesteld voor "…deze zending die omwille van de aan hem toevertrouwde belangen van groot gewicht is, van zulke aard dat de publieke opinie er het grootste belang aan hecht…" Het onthaal door de Tsaar is "uiterst vriendelijk". Daarenboven heeft hij vele familieleden en vrienden in het diplomatieke korps. De Ambassadeur van Oostenrijk, Alexandre de MensdorffPouilly is zijn neef, de Ambassadeur van Frankrijk, Markies de Castelbajac was zijn overste in het Franse leger, terwijl de Ambassadeur van Groot-Brittannië, Hamilton Seymour, Minister was te Brussel op het moment dat Camille de Briey zelf Minister van Buitenlandse Zaken was. Een uitgebreid netwerk van vriendschappen in invloedrijke kringen is van grote hulp voor onze eerste vertegenwoordiger in Sint-Petersburg; ze helpen hem ten eerste om de diepe allergie van het Keizerlijke Hof ten opzichte van het democratische regime in België te verzachten, alsook tijdens de moeilijke momenten van de oorlog in de Krim. Wat dit betreft, houdt Brussel zich wijselijk

15

Entre les familles régnantes, les relations sont à la fois officielles et familiales. Ainsi, le Prince Albert, futur Roi Albert 1er, conduit-il la délégation officielle belge au sacre de Nicolas II en 1896. Il en fait un compte-rendu rétrospectivement saisissant : "le tsar est très petit, un peu fluet, comme écrasé sous son manteau impérial; la tsarine, d'une grande douceur, avec un regard d'une gravité concentrée, presque douloureuse, de grands yeux fixes, sérieux, sans sourire".

buiten het conflict, en biedt het zelf haar diensten aan de oorlogsvoerende partijen aan. Om dit standpunt duidelijk te maken, legt onze regering in de Senaat, in mei 1854, een verklaring af over de neutraliteit van België, iets wat in Rusland zeer positief wordt ontvangen. Tussen de heersende families zijn de relaties tezelfdertijd officieel en familiaal. Zo leidt Prins Albert, de toekomstige Koning Albert I, de officiële Belgische delegatie naar de kroning van Nikolaj II in 1896. Hij geeft er achteraf een treffende beschrijving van: "De tsaar is zeer klein, een beetje tenger, alsof hij gebukt gaat onder zijn keizerlijke mantel; de tsarina is zeer zacht, met een zware, geconcentreerde blik, bijna pijnlijk; grote, vaste ogen, ernstig, zonder een glimlach".

SAR Le Prince Albert futur Roi Albert I à l’époque du sacre de Nicolas II ZKH Prins Albert de toekomstige Koning Albert I tijdens de Kroning van Nicolas II

16

Des relations économiques hors du commun Création politique de la première moitié du 19e siècle, la Belgique possédait avant même d’exister comme Etat indépendant, une industrie et un commerce actifs depuis toujours. Indépendante, elle allait notamment, sous l’impulsion de son premier Roi Léopold I, donner toute sa mesure. Disposant d’un excellent réseau de communication fluvial et d’un port à vocation mondiale, elle développe également une industrie de pointe pour l’époque grâce à sa métallurgie et à son charbon. Des universités dynamiques fournissent au pays les ingénieurs d’excellence qui seront pour une bonne part dans les succès du jeune Etat. L’étroitesse du marché national pousse les Belges à sortir de leurs frontières pour offrir à l’étranger des produits, dont seules quelques rares nations industrielles sont capables. De son côté, la Russie a d’immenses ressources et des besoins qui ne le sont pas moins. Elle dispose ainsi à profusion des matières premières les plus variées, bois, fer, diamant, pétrole, gaz. Reste à les exploiter, les transformer, les transporter. S’y active une classe de commerçants et même de nobles qui veulent, dans la lignée de Pierre le Grand, moderniser leur pays ou tout au moins lui faire rattraper le retard pris sur l’Europe occidentale. S’associer à cet effort ne pouvait qu’intéresser la Belgique. Dès 1850, à la veille d’une normalisation des relations politiques et diplomatiques, les deux pays avaient signé un traité de commerce qui très rapidement, en 1858, est revu pour accorder aux Belges un traitement égal à celui dont bénéficient les commerçants d’autres nations occidentales.

Bijzondere economische betrekkingen Als een politieke creatie van de eerste helft van de negentiende eeuw, beschikte België, nog vooraleer het als onafhankelijke staat bestond, over een basisindustrie en een lange handelstraditie. Na de onafhankelijkheid werd, onder impuls van de eerste Koning Leopold I, op deze aspecten volop de nadruk gelegd. Aangezien België kon bogen op een uitstekend netwerk van waterwegen en een haven van internationale betekenis, ontwikkelt het evenzeer een voor die periode moderne nijverheid, dankzij de metaal- en de steenkoolindustrie. Dynamische universiteiten verschaffen het land uitstekende ingenieurs die voor een groot deel het succes van de jonge staat zullen uitmaken. De kleine binnenlandse markt verplicht de Belgen buiten hun grenzen te handelen, om aan het buitenland producten aan te bieden die maar weinig industrielanden kunnen vervaardigen. Van haar kant brengen de enorme reserves waar Rusland over beschikt minstens evenveel behoeften met zich mee. Het land heeft een overvloed aan de grootste variëteit aan grondstoffen: hout, ijzererts, diamant, petroleum, gas. Ze moeten enkel nog ontgonnen, getransformeerd en getransporteerd worden. Hierover ontfermt zich een klasse van handelslui en zelfs adellijken die, in lijn met het beleid van Peter de Grote, het land willen moderniseren en de achterstand op WestEuropa inhalen. België was natuurlijk zeer geïnteresseerd om deel te nemen aan dit proces. Vanaf 1850, net voor de normalisering van de politieke en diplomatieke relaties, hadden de twee landen een handelsakkoord getekend, dat al zeer snel, in 1858, werd herzien, waardoor de Belgen dezelfde behandeling genoten als andere westerse handelsnaties.

Action des Tramways d'Astrakhan - 1896 Aandeel van de trammaatschappij van Astrakan – 1896

17

L’action et la présence des Belges furent absolument remarquables en volume, en diversité et en continuité. Il est impossible, ici, de donner un aperçu complet de l’industrie belge dans la Russie des Tsars. Certains chiffres toutefois parlent d’eux- mêmes. En 1900, la Belgique a investi en Russie pour 831 millions de francs-or, la France pour 692 et l’Allemagne pour 261. Toutes les branches de l’industrie belge sont concernées et Dieu sait si elles sont nombreuses à l’époque. Les ateliers Cockerill, par exemple, ne construisent pas moins de 190 bateaux à vapeur pour les grands fleuves russes et 17 bateaux pour la flotte marchande et la marine de guerre. Pionnière du chemin de fer sur le continent, la Belgique s’efforce de participer au développement tardif, mais rapide, du réseau ferroviaire russe. Malgré les sceptiques de tous bords, le réseau s’étend notamment vers Nijni-Novgorod avec la participation d'ingénieurs belges. Dans ce domaine, la célèbre «Compagnie Internationale des WagonsLits» ne pouvait rester indifférente. Active non seulement dans le ferroviaire de luxe mais aussi dans la banque et la sidérurgie, la famille liégeoise des Nagelmaeckers a ses entrées en Russie par la présence belge dans la sidérurgie du Donets, mais aussi par « la Société belgo-russe de Matériel de Chemin de Fer du Haut Volga » filiale des « Ateliers de la Dyle et Bacalan ». Cette société belgorusse, installée à Tver, produira rapidement les wagons de luxe dont la Russie a grand besoin et dont l’Internationale des WagonsLits sera elle-même cliente.

De ijver en de aanwezigheid van de Belgen waren absoluut opmerkelijk qua volumes, diversiteit en continuïteit. Het is onmogelijk om hier een volledig overzicht te geven van de Belgische industrie in het Rusland van de Tsaren. Enkele cijfers spreken echter voor zichzelf. In 1900 heeft België in Rusland voor 831 miljoen goudfranken geïnvesteerd, tegenover 692 voor Frankrijk en 261 voor Duitsland. Alle takken van de Belgische industrie zijn hierbij betrokken. De ateliers van Cockerill bijvoorbeeld, bouwen niet minder dan 190 stoomboten voor de grote Russische rivieren en 17 boten voor de handelsvloot en de marine. Als pionier van de spoorwegen op het Europese vasteland, doet België pogingen om deel te nemen aan de late, maar snelle ontwikkeling van het Russische spoorwegnetwerk. Ondanks de sceptici strekt het netwerk zich uit tot in Nizjni-Novgorod, met deelname van Belgische ingenieurs. Op dit gebied kan de rol van de beroemde "Compagnie internationale des Wagons Lits" niet onopgemerkt blijven. Niet enkel actief in het luxespoorwegvervoer maar ook in de banksector en de metaalindustrie, heeft de Luikse familie Naegelmaeckers voet aan wal in Rusland via de Belgische deelname in de ontginning van het Donetz-bekken, maar ook via "la Société belgo-russe de Matériel de Chemin de Fer du Haut Volga", een filiaal van de "Ateliers de la Dyle et Bacalan". Dit BelgischRussische vennootschap, met zetel in Tver, zal in sneltempo de luxewagons produceren waaraan Rusland zo een tekort heeft en waarvan de "Internationale des Wagons Lits" klant zal zijn.

Action de Gaz et Electricité de la ville de Kazan -1896 Aandeel van de Gas- en Electriciteitsmaatschappij van Kazan –1896

18

Georges Nagelmaeckers sera, pour promouvoir ses projets, d’une activité inouïe; lors de l’Exposition universelle de Paris en 1900, il organise avec succès l'exposition d’un « Transsiberian express » factice. En 1903, il fait rouler cinquante-neuf rames de sa compagnie privée sur le Transsiberien et organise, à lui seul, ce qui deviendra une véritable Conférence internationale sur le Transsiberien, à Paris. Ces succès mêmes entraîneront sa perte car la visibilité croissante du Transsiberien allait en faire pour la Russie un symbole dont s’emparera vite le nationalisme où les étrangers n’avaient pas leur place. La révolution de 1917 clôturera l’épopée. Cette aventure individuelle, pour brillante qu’elle soit, ne doit pas faire oublier l’omniprésence industrielle belge dans la Russie des Tsars : électrification de SaintPetersbourg, de Kazan, d’Odessa, tramway de Kiev, de Tachkent, d’Astrakan, mines d’or et de charbon, production d'armement Nagant, etc... La liste des investissements est longue, étonnante pour un pays qui, à l’époque, compte moins de 7 millions d’habitants. Remarquable aussi le nombre de Belges émigrés, fut-ce provisoirement, vers la Russie. Dans le contexte d'une époque aux communications difficiles, la présence physique d’ingénieurs, de techniciens et même d’ouvriers spécialisés est indispensable. Dans la métallurgie, la chimie, le verre ou le textile, la Belgique a développé des techniques de pointe qu’on ne peut transmettre et gérer à l’époque qu’en étant sur place. La Russie comptera en 1913 : 22.500 Belges, une légation, deux consulats généraux et 28 consulats honoraires.

Georges Nagelmaeckers spreidt voor de promotie van zijn projecten een buitengewone ijver te toon, en tijdens de wereldtentoonstelling van Parijs in 1900 organiseert hij met succes een tentoonstelling van een namaak "transsiberische express". In 1903 laat hij 59 treinstellen van zijn privé-bedrijf rijden op de transsiberische en organiseert hij op zijn ééntje een authentieke Internationale Conferentie over de Transsiberische in Parijs. Deze successen zullen in zijn nadeel werken, want de groeiende belangstelling voor de transsiberische maakte er voor Rusland een symbool van waar het nationalisme gretig gebruik van maakt en waar er geen plaats is voor vreemdelingen. De revolutie van 1917 beëindigt het avontuur. Dit individuele verhaal moet, ondanks zijn luister, de Belgische alomtegenwoordigheid in het tsaristische Rusland niet doen vergeten: de elektrificatie van SintPetersburg, van Kazan en Odessa, de trams van Kiev, Tasjkent en Astrakan, goud-en koolmijnen wapen productie Nagaut, etc... De lijst van de investeringen is lang en verwonderlijk voor een land dat op dat ogenblik minder dan 7 miljoen inwoners telt. Opmerkelijk zijn ook de aantallen Belgische emigranten die, zij het tijdelijk, Rusland opzoeken. In de context van deze periode met zijn moeilijke communicatiemogelijkheden, is de fysieke aanwezigheid van ingenieurs, technici en gespecialiseerde arbeiders onontbeerlijk. In de metaalindustrie, de chemische, glas- of texielnijverheid, heeft België technologieën op punt gesteld die enkel door een fysieke aanwezigheid ter plekke kunnen worden overgedragen en beheerd. In 1913 telt Rusland 22.500 Belgen, één gezantschap, twee consulaten-generaal en 28 ereconsuls.

19

Nos échanges culturels

Lorsqu’en 1861, Léon Tolstoï parcourt l’Europe, il fait une halte de plusieurs semaines à Bruxelles, où la vie lui paraît «douce et familiale». Il y est reçu par la famille du Prince DondoukovKorsakov, dont les trois filles ne subjuguent pas l’écrivain toujours célibataire, qui dans sa correspondance conclut mi-dépité, mi-plaisant, qu ’ «il n’y a pas là matière à hyménée ». Ce séjour à Bruxelles restera pour lui mémorable à plusieurs titres. Tout d’abord, parce que c’est en Belgique qu’il apprend la publication du manifeste impérial abolissant le servage en Russie (3 mars 1861), un de ses rêves et objectifs de justice sociale depuis longtemps. C’est à Ixelles, aussi, qu’il rencontre le socialiste- anarchiste français Proudhon avec qui il partage bien des analyses sur la propriété foncière, le crédit et les méfaits du capitalisme. Lors de cette rencontre, Proudhon lui fait lire un essai sur les guerres entre les peuples, un ouvrage philosophique intitulé : « La Guerre et la Paix ». La simplicité du titre frappe l’imagination du jeune écrivain. Il le réutilisera avec le bonheur que l’on sait, pour sa fresque des guerres napoléoniennes. Mais le but essentiel du séjour en Belgique de Léon Tolstoï est l’étude du système d’éducation. Il visite de nombreuses écoles, prend note de tout ce qu’il voit, interroge tout qui veut bien lui

Onze culturele uitwisselingen

Toen Lev Tolstoj in 1861 Europa doorkruiste, maakte hij een halte van verscheidene weken in Brussel, waar het leven hem "rustig en familiaal" voorkwam. Hij werd ginds ontvangen door de familie van de Prins DondoekovKorsakov, wiens drie dochters geen bijzondere indruk maakten op de nog ongehuwde auteur, die in één van zijn brieven besloot dat er geen "trouwmaterie" voorhanden was. Dit verblijf in Brussel was voor hem om enkele redenen gedenkwaardig. Ten eerste omdat hij in België voor het eerst kennis maakte met de publicatie van het keizerlijke manifest dat de slavernij in Rusland afschaft (3 maart 1861), iets wat sinds lange tijd één van zijn dromen en doelstellingen van sociale rechtvaardigheid was. In Elsene ontmoette hij de Franse socialist en anarchist Proudhon, waarmee hij wisselde van mening over het grondbezit, het krediet en de wandaden van het kapitalisme. Tijdens deze ontmoeting liet Proudhon hem een essay lezen over de oorlogen tussen de volkeren, een filosofisch werk, getiteld: "Oorlog en Vrede". De eenvoud van de titel werkte op de fantasie van de jonge schrijver. Met het ons genoegzaam bekende succes maakte hij er gebruik van voor zijn fresco van de napoleontische oorlogen. Maar het essentiële doel van zijn verblijf in België was de studie van het

Statue de Maurice Maeterlinck à Moscou Buste van Maurice Maeterlinck te Moskou

20

répondre sur ce sujet qui le passionne. Il en sort un nouvel article sur l’éducation. Faisant miel de tout, il commence son récit « Polikouchka », sur base d’un fait divers de la campagne russe que lui avait rapporté une des filles du Prince Dondoukov-Korsakov. Signalons encore que c’est à Bruxelles que Léon Tolstoï apprit sa nomination par le gouverneur de Toula au poste de juge de paix pour trancher les contestations entre propriétaires et paysans dans le quatrième arrondissement du district de Krapivna. Il y aura l’occasion d’appliquer certains principes de justice sociale, parfois à la grande fureur des notables de la région. Le moins que l’on puisse dire est que ce séjour fut profitable à Léon Tolstoï. De leur côté, les hommes de lettres belges Charles De Coster et Maurice Maeterlinck, prix Nobel en 1911, connaissent un vif succès en Russie. Autre figure de la littérature Emile Verhaeren y fera une tournée triomphale. Partie de son œuvre sera magnifiquement traduite en Russe par Pasternak lui-même.

onderwijssysteem. Hij bezocht talrijke scholen, noteerde alles wat hij zag en had vele gesprekken over dit onderwerp, dat hem fascineerde. Hij schreef een nieuw artikel over het onderwijs. Overal gebruik van makend, begon hij zijn verhaal "Polikoesjka" met een anekdote uit het Russische plattelandsleven die hem was verteld door één van de dochters van de Prins Dondoekov-Korsakov. Laten we er nogmaals op wijzen dat het in Brussel was, dat Lev Tolstoj het nieuws vernam over zijn benoeming door de gouverneur van Toela als vrederechter om te bemiddelen in de geschillen tussen landeigenaars en pachters in het vierde arrondissement van het Krapivna-district. Daar kreeg hij de kans om enkele principes van sociale rechtvaardigheid toe te passen, tot grote woede van de notabelen van de streek. Het minste dat we kunnen zeggen, is dat dit verblijf in België voor Tolstoj nuttig is geweest. Van hun kant kenden de Belgische literatoren, met voornamelijk Charles De Coster en Maurice Maeterlinck, Nobelprijswinnaar in 1911, een levendig succes in Rusland. Een ander voorbeeld hiervan was Emile Verhaeren. Hij maakte een triomfantelijke tournee door Rusland. Van een deel van zijn oeuvre verscheen een prachtige vertaling van de hand van Pasternak zelf.

21

Belgique, terre d'accueil... pour les uns La lente évolution démocratique de la Russie impériale ne se fait ni sans impatience, ni sans violence. En Russie même, l’évolution est marquée par de nombreux attentats spectaculaires, dont ceux qui frappent le Tsar Alexandre II, en 1878, et le Président du Conseil Stolypine, en 1911. S’ensuit une action déterminée et continue de la police russe qui pousse de nombreux progressistes à s’exiler pour mener, avec plus de liberté, leur action révolutionnaire. Monarchie constitutionnelle, la Belgique semble particulièrement accueillante à ceux que l’on appelle, d’ailleurs assez improprement, les «nihilistes». Plusieurs figures de l’opposition russe défraient ainsi la chronique du Royaume, en y organisant d’importantes réunions qui marqueront l’histoire du mouvement. En 1877, par exemple, le Prince Kropotkine, un des chefs de file de l’anarchisme russe, réunit à Verviers, les plus virulents de ses partisans. Il s’agit pour lui de contrer les sociaux-démocrates à l’imminente réunion de la Première Internationale qui devait se tenir à Gand la même année, et marquerait d’ailleurs sa dissolution. En 1900, le Bureau Socialiste International siège à Bruxelles. Camille Huysmans en sera secrétaire général en 1905, avant sa rupture avec les Bolcheviks un peu plus tard. A Bruxelles toujours, se tiendra, en 1903, le deuxième Congrès du Parti Social Démocrate ouvrier russe. Les positions radicales de Lénine y

België, een gastland voor de enen… De trage democratische evolutie van het tsaristische Rusland gebeurt niet zonder ongeduld en geweld. In Rusland zelf wordt de evolutie getekend door verscheidene spectaculaire aanslagen, waarvan in 1878 Tsaar Alexander II slachtoffer wordt en in 1911 de Raadsvoorzitter Stolypin. Hierop volgen vastberaden en langdurige acties van de Russische politie, die talrijke progressieve activisten naar het buitenland doet vluchten, waar ze met meer vrijheid hun revolutionaire activiteiten kunnen voortzetten. Als grondwettelijke monarchie blijkt België met name zeer gastvrij voor hen die men, overigens ten onrechte, "nihilisten" pleegt te noemen. Russische oppositieleiders halen het nieuws in het Koninkrijk met enkele grote bijeenkomsten, die een belangrijke invloed zullen hebben op de ontwikkeling van de beweging. Zo organiseert bijvoorbeeld Prins Kropotkin, een van de aanvoerders van de Russische anarchistische beweging, in 1877 in Verviers een samenkomst van zijn radicaalste geestesgenoten. Hiermee wil hij opkomen tegen de sociaal-democraten, die in hetzelfde jaar hun Eerste Internationale moesten houden in Gent, en die overigens tot de ontbinding van de partij zou leiden. In 1900 zetelt het Internationale Socialistische Bureau te Brussel. Camille Huysmans is er in 1905 algemeen secretaris van, maar breekt even later met de bolsjevieken. Nog steeds in Brussel wordt in 1903 het tweede Congres van de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij gehouden. De radicale stellingen van

Lettre de Lénine à Camille Huysmans Brief van Lenin aan Camille Huysmans

22

prévaudront mais entraîneront, là encore, une division définitive qui pèsera lourd dans l’Histoire russe du début du siècle en laissant le champ libre au bolchevisme le plus extrême. La présence en Belgique de Marx et d’Engels, qui publient à Bruxelles leur «Manifeste du Parti Communiste», sert d’aimant aux révolutionnaires. Les jeunes russes s’intéressent de près au mouvement social belge, lequel, à son tour, ne sera pas insensible à certaines idées de l’opposition russe. Ce bouillonnement est assez bien toléré par le gouvernement du Royaume, sauf lorsqu’il devient violent. L’affaire de Ganshoren (explosion accidentelle d’une bombe qui tue son porteur) et les attentats de Liège, en 1894, émeuvent, à juste titre, l’opinion publique. Aussi, la «Sûreté Publique» belge, attentive à ces potentiels fauteurs de troubles, collabore-t-elle activement avec la police du Tsar et ses résidents en Belgique. Cependant, les autorités belges respecteront toujours les lois de l’hospitalité au profit de l’étranger «...qui ne se mêle pas de politique belge et ne trouble pas l’ordre public.» On ne peut quitter le sujet sans souligner la part importante de juifs russes et de Polonais que comptait l’émigration «russe» en Belgique avant la révolution. Beaucoup y feront souche, notamment à Anvers, centre diamantaire, et à Liège, centre industriel de pointe.

Lenin halen er de bovenhand, maar brengen tegelijkertijd eveneens een definitieve scheiding met zich mee, die zwaar zal doorwegen op de Russische geschiedenis van het begin van de twintigste eeuw en vrij spel zal geven aan het meest extreme bolsjevisme. De aanwezigheid in België van Marx en Engels, die in Brussel hun "Manifest van de Communistische Partij" publiceren, werkt als een magneet op de revolutionairen. De jonge Russen hebben een grote interesse voor de Belgische sociale beweging, die op haar beurt niet ongevoelig zal blijven voor enkele van de ideeën van de Russische oppositie. Dit proces wordt in zekere mate getolereerd door de Belgische regering, tot het moment dat er geweld wordt gebruikt. De zaak van Ganshoren (de toevallige explosie van een bom die de drager vermoordt) en de aanslagen in Luik in 1894 schokken terecht de publieke opinie. Ook de Belgische "Openbare Veiligheidsdienst" heeft haar wakend oog gericht op deze potentiële onheilstokers en werkt actief samen met de tsaristische politie en haar in België residerende agenten. De Belgische autoriteiten respecteren de wetten van de gastvrijheid voor de buitenlander "…die zich niet mengt in de Belgische politiek en de openbare orde niet verstoort." We kunnen dit onderwerp niet afsluiten zonder het belang te onderlijnen dat de immigratie naar België van Joden van Russische afkomst en van Polen uitmaakte voor de oktoberrevolutie. Velen van hen vestigen zich in het diamantcentrum Antwerpen en in industriestad Luik.

Eerste uitgave te Brussel van het "Manifest van de Communistische Partij" van Karl Marx

23

LE TEMPS DES TROUBLES: GUERRE ET REVOLUTION

DE TIJD DER TROEBELEN: OORLOG EN REVOLUTIE

25

L’épopée des autos-canons

La première guerre mondiale sera une catastrophe en elle-même, sacrifiant une bonne part de la jeunesse de la vieille Europe sur l’autel d’une volonté de puissance, de mort et d’anéantissement. De cette guerre absurde, surgiront deux chimères qui pervertiront l’âme même, en Russie et en Allemagne. En 1914, la Belgique représente un obstacle à la marche des armées allemandes. Les places fortifiées de Liège, de Namur et, dans un second temps, d’Anvers, opposent à l’ennemi une résistance sans faiblesse qui leur vaudront l’estime de leurs alliés et de leurs adversaires. A côté des troupes de forteresses, l’armée en campagne, menée par le Roi Albert 1er, fixe le gros des troupes allemandes sur Anvers pour ensuite se retirer derrière la plaine de l’Yser inondée. Là s’enlisera définitivement l’extrême nord de l’avance ennemie. La conduite de l'armée belge et plus particulièrement de son Roi feront l'admiration du temps. Le grand peintre russe Répine en fera une de ses œuvres. Le Roi lui-même comme son ancêtre Léopold Ier sera décoré de la croix de Saint-Georges et une médaille sera frappée en l'honneur du peuple belge. La guerre de mouvement cesse ainsi pour quatre ans. Les unités de cavalerie et les premières unités blindées se trouvent alors, si l’on peut dire, sans emploi. L’idée de transférer en Russie ces troupes inutilisables dans les plaines inondées prend corps grâce à certains fervents du sport automobile, dont le Prince Baudouin de Ligne et le Baron de Coster, grâce aussi et surtout à l’activité du Major Collon, Attaché militaire à Paris. C’est

Het avontuur met de pantserwagens

De Eerste Wereldoorlog zal op zichzelf een catastrofe worden, die een groot deel van de jeugd van het oude Europa offert op het altaar van dood en vernietiging. Uit deze absurde oorlog ontstaan twee boze geesten die de ziel van Rusland en Duitsland zullen perverteren. In 1914 blijkt België een obstakel te zijn op de weg van het Duitse leger. De forten van Luik, Namen en, even later, Antwerpen, verzetten zich hardnekkig tegen de vijand op een manier die later zal gewaardeerd worden door hun geallieerden en hun tegenstanders. Naast de troepen in de forten stuurt het leger in het veld, onder leiding van Koning SM Le Roi Albert I (peint par Repin) Albert I, het gros van de Duitse troepen naar ZM Koning Albert I (schilderij van Repin) Antwerpen, om zich vervolgens terug te trekken op de onder water staande IJzervlakte. Daar zal de noorderflank van de vijand voorgoed vastlopen. Het moedige gedrag van het Belgische leger en meer bepaald dat van haar Koning zullen enorm gewaardeerd worden door de tijdgenoten. De grote Russische schilder Repin schildert er een werk over. De koning zelf zal, zowel als zijn voorganger Leopold I, gedecoreerd worden met een Sint-Joriskruis en er zal een medaille worden gedrukt ter ere van het Belgische volk. De oorlog staat stil voor vier jaar. Cavalerie-eenheden en de eerste pantservoertuigen bevinden zich, bij manier van spreken, zonder werk. Het idee om deze op onder water staande vlakten onbruikbare troepen naar Rusland over te brengen, is te danken aan enkele fans van de autosport, zoals Prins Boudewijn de Ligne en Baron de Coster, evenals aan de activiteit van Majoor Collon, militair attaché te Parijs. Het is hij die, in 1915, het ACM-korps (Autos Canons Mitrailleurs)

26

lui qui, en 1915, crée le corps des ACM (Autos-Canons Mitrailleurs). Le nouveau corps embarque à Brest le 15 septembre pour Arkhangelsk, d’où il rejoint son premier cantonnement de Peterhof. Sous les ordres du Major Semet, son deuxième chef de Corps, il se battra sur le front russe, particulièrement en Galicie, participant à de multiples combats. Les lourdes voitures blindées reposent sur des châssis divers et atteignent une vitesse de 80 à 90 km à l’heure grâce à leur moteur Minerva (le fin du fin de l’automobile belge de l’époque). De ses canons de marine de 37 mm à tir rapide et de ses mitrailleuses Hotchkins, l’auto-canon belge tirera le meilleur parti. Cité plusieurs fois à l’ordre du jour de l’armée russe, le corps expéditionnaire belge s’illustre particulièrement à Vorobievka, Zborov et Koniouki. Dès 1917 toutefois, l’armée russe, recrue de fatigue et d’épreuves, s’effrite de partout. Le régime tsariste s’effondre pour laisser, après la brève transition démocratique de Kerenski, place à la dictature bolchevique qui signe avec les Empires centraux, la paix de BrestLitovsk. Le corps belge se retire alors du front. De paix toutefois il n’est pas question. La Russie est à feu et à sang, Rouges et Blancs s’affrontent férocement en Finlande, en Sibérie, dans le Kouban et même en Ukraine. Dans le désordre des mutineries et des jacqueries, le corps belge doit son salut à sa discipline et à sa cohésion. Il a aussi beaucoup de chance. Celle-ci se présente de façon inattendue,

creëert. Het nieuwe korps vertrekt op 15 september vanuit Brest richting Archangelsk, vanwaar het zijn eerste standplaats te Peterhof bereikt. Onder het bevel van Majoor Semet, de tweede korpschef, zal het korps strijden op het Russische front, meer bepaald in Galicië, waar het deelneemt aan verscheidene gevechten. De zware pantserwagens rusten op verschillende chassis en halen snelheden van 80 tot 90 kilometer/uur dankzij hun Minerva-motor (het neusje van de zalm van de toenmalige Belgische auto-industrie). Met hun 37 mm snelvurende marinekanonnen en hun Hotchkins-machinegeweren, zijn de Belgische pantserwagens de beste schutters. Talrijke keren geciteerd in de logboeken van het Russische leger, illustreert het Belgische expeditiekorps zijn vakkunde in onder andere Vorobjovka, Zborov en Konjoeki. Vanaf 1917 begint het Russische leger echter, omwille van uitputting en zware beproevingen, langs alle kanten af te brokkelen. Het tsaristische regime stort in elkaar, om na een democratisch intermezzo met Kerenski,

Le Tsar Nicolas II passe en revue les autos-canons belges Tsaar Nikolaj II passeert voorbij de Belgische pantserwagens

27

lorsque le corps des ACM se trouve paralysé dans Kiev où s’affrontent indépendantistes de Petloura et Bolcheviks. Le nouveau maître bolchevique de Kiev prend les Belges en sympathie en souvenir de sa vie d’étudiant joyeux à Liège, et leur procure un train qui les emmène vers l’Est par le Transsibérien. La voie est plus au moins sécurisée par la légion tchèque hostile aux Rouges. Une chance pour les ACM. Après de multiples péripéties, le corps belge atteindra Vladivostok (Thalassa, Thalassa !!) et rejoindra, par le Pacifique et les Etats Unis, le front occidental. Les survivants s’y verront offrir une nouvelle chance de risques et d’exploits lors de l’offensive victorieuse qui mit fin à la grande tuerie. Cette véritable Anabase moderne a fait l’objet d’un journal des frères Thiry dont Marcel deviendra, en Belgique, un écrivain côté. Du premier au dernier jour, il servit aux autos-canons et en sera en quelque sorte le Xénophon.

plaats te maken voor de dictatuur van de bolsjevieken, die met de centrale keizerrijken de vrede van Brest-Litovsk afsluiten. Het Belgische korps trekt zich vervolgens terug van het front. Maar er is nog geen sprake van vrede. Rusland staat in vuur en vlam, Rood en Wit staan tegenover elkaar in Finland, in Siberië, in Koeban en zelfs in Oekraïne. In de wanorde van de muiterijen en de boerenopstanden, moet het Belgische korps zijn redding zoeken in discipline en samenhang. Er komt ook heel wat geluk aan te pas. Deze komt op onverwachte momenten te voorschijn, wanneer het korps zich, verlamd, bevindt in Kiev, waar de onafhankelijkheidsstrijders van Petljoera in een strijd zijn verwikkeld met de bolsjevieken. De nieuwe leider van Kiev, een bolsjeviek, heeft sympathie voor de Belgen, omwille van herinneringen aan zijn aangename studententijd in Luik. Hij zet hen op een trein naar het Oosten, op de transsiberische. Het spoor is min of meer beveiligd door Tsjechische legioenen met Witte sympathieën. Gelukkig voor het korps. Na vele avonturen bereikt het Belgische korps Vladivostok (Thalassa, thalassa!) en vervoegt het, via de Stille Oceaan en de Verenigde Staten, het Westerse front. De overlevenden krijgen er een nieuwe kans om hun leven te riskeren en te schitteren tijdens het overwinningsoffensief dat een einde zal maken aan de grote moordpartij. Deze waarlijke moderne Anabasis is het onderwerp geworden van het dagboek van de gebroeders Thiry, waarvan Marcel een gewaardeerd Belgisch schrijver wordt. Van het begin tot het einde is hij in dienst van het korps, en hij wordt er in zekere zin de Xenophon van.

28

Les expatriés belges aux abois

Si les soldats belges connaissent de graves difficultés, ils ont pour eux leur cohésion et leur jeunesse. Dispersés aux quatre coins de l’Empire, isolés avec leur famille, les expatriés civils sont souvent dans une situation dramatique, sans information crédible, affolés par les rumeurs contradictoires. La Légation (ambassade) et les consulats font ce qu’ils peuvent pour s’extraire du chaos et aider les expatriés à en faire autant. Jules Destrée, nouveau Ministre de Belgique, cherche, dans un premier temps, à rallier la Finlande. Il en est empêché par les combats et pour finir se replie sur la Chine avec son attaché militaire, le général de Rickel. Le capitaine Nicaise, adjoint à la Légation, est chargé d’organiser le voyage des réfugiés belges par Arkhangelsk. Dans le Donets, se sont implantées de nombreuses industries belges, dont un grand nombre de verreries. Les ouvriers verriers se constituent en convoi. Un train de 120 wagons à bestiaux emporte ainsi 2.000 Belges, femmes et enfants compris. Le voyage est un vrai chemin de croix. Il faudra trois semaines pour atteindre Mourmansk. Les réfugiés y sont parqués dans des baraquements, où le froid et la faim favorisent les épidémies. Finalement, le port est libéré des glaces et un convoi part vers la Norvège. D’autres essayeront en vain de quitter la Russie par le Sud, mais les Allemands en Ukraine et le blocus du Bosphore leur ferment la route. D’autres encore, tenteront leur chance par la Caspienne vers l’Iran, certains avec succès.

Wanhopige Belgische geëxpatrieerden

Ook al kennen de Belgische soldaten enorme tegenslagen, zij zijn tezamen en zij zijn jong. Verspreid over de vier hoeken van het keizerrijk, geïsoleerd met hun familie, belanden de burgerlijke geëxpatrieerden dikwijls in een dramatische situatie, hebben zij geen toegang tot geloofwaardige informatie of worden ze in de war gebracht door tegenstrijdige berichten. De legatie (ambassade) en de consulaten doen wat ze kunnen om zich te onttrekken aan de chaos en om de geëxpatrieerden te helpen hetzelfde te doen. Jules Destrée, nieuw Belgisch minister, probeert zich in het begin te begeven naar Finland. Hij wordt belet door de gevechten en besluit Rusland te verlaten via China met zijn militaire attaché, generaal de Rickel. Kapitein Nicaise is belast met het organiseren van de reis van de Belgische vluchtelingen naar Archangelsk. In het Donetz-bekken zijn vele Belgische fabrieken, waaronder glasfabrieken. De glazenmakers vormen een konvooi. Een trein van 120 beestenwagons vervoert zo 2000 Belgen, vrouwen en kinderen incluis. De reis is een echte kruistocht. Ze doen er drie weken over om Moermansk te bereiken. De vluchtelingen worden er ondergebracht in barakken, waar de kou en de honger epidemieën veroorzaken. Uiteindelijk wordt de haven ijsvrij gemaakt en het konvooi vertrekt naar Noorwegen. Anderen zullen tevergeefs Rusland proberen te verlaten via het Zuiden, maar de Duitsers in Oekraïne en de blokkade van de Bosfoor versperren hen de weg. Nog anderen proberen het dan weer via Iran en de Kaspische Zee, enkelen van hen met succes.

29

Comment ne pas rappeler, à l’évocation de ces temps de fer, l’épique aventure, bien des années avant, d’Henri Le Docte, ingénieur agronome, obligé de quitter précipitamment la Russie. Ce qu’il fit avec son épouse Marie Mathilde Gomand, tous deux à cheval de Tcherkassy jusqu’en Belgique. NIL IMPOSSIBILE VOLENTIS.

Hoe kan men hier het verhaal niet bovenhalen van Henri Le Docte, een landbouwingenieur die, heel wat jaren vroeger, verplicht werd Rusland halsoverkop te verlaten. Met zijn vrouw Marie Mathilde Gomand legde hij te paard het traject af, van Tsjerkassy tot in België.

NIL IMPOSSIBILE VOLENTIS.

30

Une diplomatie au plus pressé

Au début de la guerre, la Légation de Saint-Pétersbourg est dirigée par le Comte de Buisseret. La guerre sera pour lui un véritable calvaire tant sur le plan professionnel que sur le plan privé. A la révolution, le ministre plénipotentiaire est un homme usé que le gouvernement décide de remplacer. Jules Destrée, socialiste d’envergure, lui succède. On pense en effet en Belgique, que la notoriété et la nette orientation à gauche du nouveau ministre faciliteront les rapports avec les nouveaux maîtres de la Russie. Il ne s’agit pas que de politique. De fait, les questions les plus pressantes sont la sécurité de nos compatriotes en perdition dans la guerre civile russe et l’avenir de nos nombreuses usines, haut-fourneaux et puits de pétrole que commencent à frapper les nationalisations. Jules Destrée est un politique, il a tôt fait de prendre la mesure de la situation et tente le dialogue avec les autorités et les Soviets. Ceux-ci, cependant, sont encore mal assurés. A l'évidence, les intérêts et soucis belges ne sont pas leur priorité. La situation, en effet, n'est plus celle des compromis sur des questions d'intérêts ou des arrangements humanitaires. Jules Destrée donne une description fidèle de l'apocalypse que connaît la Russie, "... La mort est partout. Non la mort méritée ou prévue, mais la mort arbitraire, la mort du hasard, la mort accident. Une méprise peut vous faire lyncher, une maladresse peut vous faire fusiller. Le plus paisible, le plus innocent, le plus précautionneux, ne peut se vanter d'échapper au risque. Chaque jour, chaque nuit, les soldats et les gardes rouges font

Snelheidsdiplomatie

In het begin van de oorlog werd de legatie in Sint-Petersburg geleid door graaf de Buisseret. De oorlog zal voor hem een ware kalvarietocht worden, zowel op professioneel als op persoonlijk gebied. Op het moment van de revolutie is de minister een opgebruikt persoon en de regering besluit hem te vervangen. Jules Destrée, een socialist van formaat, wordt zijn opvolger. In België wordt immers gedacht dat de beruchtheid en de linkse geaardheid van de nieuwe minister de betrekkingen met de nieuwe meesters van Rusland zullen vergemakkelijken. Het gaat niet enkel om politiek. De meest prangende problemen zijn in feite de veiligheid van onze landgenoten, in moeilijkheden geraakt door de Russische burgeroorlog, en de toekomst van onze talrijke fabrieken, hoogovens en petroleumputten, die stilaan worden getroffen door nationalisaties. Jules Destrée is een politicus, en hij heeft de situatie vroeg ingeschat: hij probeert een dialoog op te starten met de sovjetautoriteiten. Deze zijn echter zelf nog niet goed geïnstalleerd, en de Belgische zorgen zijn voor hen geen prioriteit. Maar de situatie is eigenlijk niet meer één van compromissen over belangenkwesties of humanitaire regelingen. Jules Destrée geeft een waarheidsgetrouwe beschrijving van de Apocalyps waarvan Rusland het slachtoffer wordt: "De dood is overal. Niet de verdiende of voorziene dood, maar de arbitraire dood, de dood van het toeval, per ongeluk. Een afkeurende opmerking kan je gelyncht doen worden, voor een belediging kan je gefusilleerd worden. De meest vreedzame persoon, de meest onschuldige, de meest voorzichtige, zelfs deze ontsnapt niet aan het risico. Elke dag,

Het Belgische hulpcomité voor Rusland van Koningin Elisabeth van België

31

Les premiers wagons d'aide alimentaire belge De eerste wagons met Belgische voedselhulp

usage de leurs armes. Ils tirent les uns sur les autres, sur les maisons, sur les passants, par jeu, par bêtise, par colère, on ne sait pourquoi...". Même des figures socialistes de premier plan comme Henri De Man et surtout Emile Vandevelde, qui connaît personnellement Lénine, n’obtiendront aucun règlement privilégié des questions soulevées par les envoyés du gouvernement belge. Comme dit plus haut, l’AmbassadeLégation se repliera sur Pékin, les intérêts belges seront pour une bonne part laissés en jachère malgré de courageuses initiatives çà et là. Les relations diplomatiques avec les autorités soviétiques sont rompues par les alliés, rupture que la Belgique officialise le 27 août 1918. La reprise des relations se fait lentement, maladroitement. Dès avril 1920, la Belgique signe avec l’URSS un accord où elle s’engage à ne pas s’immiscer dans la politique intérieure russe.

elke nacht, gebruiken de soldaten en de rode wachten hun wapens. Ze schieten op elkaar, op de huizen, op de voorbijgangers, spelenderwijs, uit domheid, uit woede, zonder reden…" Zelfs de meest vooraanstaande figuren van het Belgische socialisme, Henri De Man en Emile Vandevelde, die Lenin persoonlijk kenden, hebben geen enkele gepriviligieerde regeling kunnen bekomen voor de vragen die werden opgeworpen door de gezanten van de Belgische regering. Zoals hierboven reeds gezegd, zal de legatie-ambassade zich terugplooien op Peking, en zullen de belangen van de Belgen grotendeels verwaarloosd worden, ondanks moedige initiatieven hier en daar. De diplomatieke relaties met de sovjetautoriteiten zijn verbroken door de geallieerden, een breuk die door België wordt geofficialiseerd op 27 augustus 1918. Het hernemen van de relaties gebeurt traag en onhandig. Vanaf april 1920 tekent België met de Sovjetunie een akkoord waarin het zich verbindt niet tussen te

32

Sur cette base, la Belgique et la Russie reprennent leurs relations commerciales. Pour les relations diplomatiques, il faudra attendre, et attendre longtemps. Malgré plusieurs tentatives d’approche par Moscou, Bruxelles campe sur ses postions, exige la reconnaissance et la sauvegarde de ses intérêts économiques du passé et des garanties de non-immixtion du mouvement communiste dans la politique intérieure belge. En Belgique, en effet, la prise du pouvoir des communistes à Moscou, ses violences et souffrances inouïes suscitent, comme partout en Europe occidentale, crainte et répulsion.

komen in de interne Russische politiek. Op deze basis hernemen België en Rusland hun commerciële relaties. Voor de diplomatieke relaties zal men echter lang moeten wachten. Ondanks enkele toenaderingspogingen van Moskou, blijft Brussel staan op haar positie, eist de erkenning en de bescherming van haar economische belangen van het verleden en garanties van nietinmenging van de communistische beweging in de Belgische binnenlandse politiek. In België brengt de machtsgreep van de communisten in Moskou, met zijn gewelddadigheden en onnodig lijden, angst en afkeer teweeg.

33

Belgique, terre d'accueil... pour les autres Deux phénomènes suscitent et entretiennent ce début de panique sociale que déclenchent les réalités socialistes soviétiques. Le premier, sans doute, est le nombre de figures russes de premier plan qui fuient le pays ou refusent d’y rentrer. Bruxelles accueille des réfugiés de toutes classes sociales. La noblesse y est représentée au point de créer à Bruxelles, une association pour ses membres en exil, une association toujours active de nos jours. Le plus fameux, le plus efficace des généraux blancs, le général Wrangel, après avoir réussi l’exploit d’évacuer ses troupes de Crimée, se retirera à Bruxelles où il meurt en 1928, empoisonné, dit-on, par la Guépéou. Le sort des réfugiés russes dans une Belgique exsangue de la guerre de 1914 et affaiblie par la crise économique de 1930, n’est, certes, guère enviable. Comparé à ce qui se passe en Russie, il s’agit, toutefois, presque de bonheur. Sécurité physique,

België, land van ontvangst… voor de anderen Twee fenomenen wekken dit begin op van sociale paniek, die het gevolg is van de Sovjetrealiteit. Het eerste is zonder twijfel het grote aantal belangrijke Russische figuren die het land uitvluchten of weigeren terug te keren. Brussel biedt tehuis aan vluchtelingen van alle sociale klassen. De adel is er zodanig vertegenwoordigd dat ze in Brussel een vereniging oprichten voor haar leden in ballingschap, een vereniging die tot op vandaag actief is. De meest befaamde en effectieve witte generaal, Wrangel, trekt zich terug in Brussel, nadat hij erin geslaagd is zijn troepen uit de Krim te evacueren en wordt er in 1928 vergiftigd, naar verluidt door de GPOe. Het lot van de Russische vluchtelingen in een na W.O. I doodgebloed België, verzwakt door de economische crisis van 1930, valt zeker niet te benijden. Maar in vergelijking met wat zich afspeelt in Rusland, is het bijna een gelukkige situatie. Veiligheid en vrijheid zijn in deze

34

liberté sont, en cette époque troublée, denrées rares et précieuses. Des œuvres caritatives de toutes sortes essayent d’aider ces nouveaux arrivants. Leur niveau d’éducation et la proximité culturelle les aident à s’intégrer rapidement. On doit souligner ici, l’œuvre efficace du Cardinal Mercier qui créa des bourses pour les enfants de ces émigrés de Russie. La Reine Elisabeth elle-même, animera des actions d’aide à la Russie de l’entre-deux-guerres, où répressions et famines organisées engendrent une misère sans fond. Aux récits des réfugiés, que certains pourraient soupçonner partiaux et engagés, s’ajoutent les récits des voyageurs occidentaux dans la Russie soviétique. Le plus connu, sans doute, est le récit que fit André Gide de la Russie de Staline. En Belgique, toutefois, c’est l’impact de «Tintin au pays des Soviets» qui sera le plus fort.

troebele tijden zeldzame en kostbare zaken. Liefdadigheidsprojecten van allerlei aard proberen de nieuwkomers te helpen. Hun opleidingsniveau en de culturele gelijkenissen helpen hen zich snel te integreren. Men dient hier aandacht te vestigen op de werken van Kardinaal Mercier, die beurzen voor kinderen van deze gedwongen emigranten creëert. Koningin Elisabeth organiseert tijdens het interbellum hulpacties voor Rusland, waar repressie en georganiseerde hongersnoden een bodemloze miserie veroorzaken. Aan de verhalen van de vluchtelingen, die door enkelen verdacht zouden kunnen worden van subjectiviteit en vooringenomenheid, voegen zich de verhalen toe van Westerse reizigers naar de Sovjetunie. Het meest bekende is zonder twijfel het verhaal dat André Gide deed over het Rusland van Stalin. In België is echter de impact van "Kuifje in het land der Sovjets" het grootst.

35

Tintin au pays des Soviets

Le 20e siècle voit naître, en Europe et aux Etats-Unis, la bande dessinée. Elle connaîtra un fabuleux destin et reste, à l'heure actuelle, un élément majeur de l'écrit moderne. Dans ce genre nouveau, la Belgique se taille la part du lion avec Hergé d'abord, avec bien d'autres, ensuite. Hergé et son héros Tintin auront une énorme influence sur la lecture que ses contemporains feront de certains épisodes de l'actualité internationale. La révolution bolchevique en est le premier et magnifique exemple. Hergé est, dans les années d'après-guerre, toujours très marqué par le scoutisme et le monde catholique du journal où Tintin fait ses premières armes de "reporter international". Sa première mission sera la "Bolchevie". Cette première aventure commence à paraître le 10 janvier 1929. L'inspiration générale est tirée du livre "Moscou sans Voiles" de Joseph Douillet, ancien Consul de Belgique à Rostov-sur-le-Don, membre de la mission Nansen, Fondé de pouvoir pour le SudEst de l'URSS du Haut Commissaire de la Société des Nations. Douillet est bilingue et connaît parfaitement la Russie où il a passé trente-cinq ans, dont neuf ans sous le régime des Soviets. Tintin en "Bolchevie" ne va pas sans rappeler Albert Londres par la véhémence des dénonciations et, il faut le dire, un cynisme ironique. De Douillet, Hergé reprend en dessins la vision infernale d'un monde d'horreur, de famine, de violence et de tromperie. "... La population se taisait devant ces mises en scène grotesques... On se taisait par crainte de perdre sa liberté et souvent sa vie.

Kuifje in het land der Sovjets

De twintigste eeuw ziet de geboorte in Europa en de Verenigde Staten van de strip. Het fenomeen kent een fabelachtig succes en is tot op vandaag een belangrijk element van de hedendaagse schrijfcultuur. In dit nieuwe genre speelt België de hoofdrol, in het begin met Hergé, en in zijn spoor vele anderen. Hergé en zijn held Kuifje zullen een enorme invloed uitoefenen op de interpretatie van hun tijdgenoten van verschillende episodes van de internationale actualiteit. De bolsjevistische revolutie is daar het eerste en mooiste voorbeeld van. In de naoorlogse jaren zijn Hergé en Kuifje nog steeds gekenmerkt door het scoutisme en de katholieke Tintin au pays des Soviets par Hergé –1929 wereld van het dagblad waar Kuifje zijn Kuifje in het land der Sovjets door Hergé –1929 intrede maakt als ‘internationaal reporter’. Zijn eerste missie zal naar het land van de bolsjevieken zijn. Dit eerste avontuur begint te verschijnen op 10 januari 1929. Het voornaamste elementen en de algemene inspiratie zijn gebaseerd op het boek "Moskou zonder Sluiers" van Joseph Douillet, ex-consul van België te Rostov aan de Don, lid van de Nansenmissie, houder van een volmacht voor het Zuid-Oosten van de USSR van de Hoge Commissaris van de Volkerenbond. De heer Douillet is tweetalig en kent perfect Rusland, waar hij 35 jaar verbleef, waarvan 9 onder het Sovjetregime. Kuifje in het land der Sovjets brengt ook Albert Londres in herinnering, door de heftige beschuldigingen en, het moet gezegd worden, de cynische ironie. Geïnspireerd door Douillet, herneemt Hergé in tekeningen de infernale visie van een wereld van terreur, hongersnood, geweld en bedrog.

36

On craignait d'approcher les étrangers, sachant par expérience ce qu'un acte pareil pouvait coûter..." Tintin reprend également à son compte une vision du communisme international qui accomplit "...un véritable travail de termites qui déblayent le chemin à la dictature du sang ..." L'admonestation finale de "Moscou sans Voiles" sous-tend "Tintin au pays des Soviets": "Malheur à ceux qui sousestimeront ou refuseront de comprendre ce danger qui menace notre société et toute la civilisation humaine". Longtemps, Hergé répudiera ce premier album au scénario laborieux, maladroit dans son dessin, simpliste dans sa vision des choses. Ce n'est que dans les années 70, qu'il autorise une réédition de l'original dont, le temps aidant, on s'aperçoit qu'il ne donnait pas une vision si tronquée de la réalité. Quoi qu'il en soit, l'impact de cet album fut considérable. Il a marqué pour longtemps la vision que les esprits se faisaient en Belgique de la révolution bolchevique et du régime des Soviets.

"De bevolking zweeg voor deze groteske scènes…Ze zweeg uit angst haar vrijheid of, dikwijls, haar leven te verliezen. Men was bang om vreemdelingen te benaderen, uit ervaring wetend wat dit zou kunnen kosten…". Kuifje herneemt, evenzeer voor eigen rekening, een visie van het internationale communisme, dat "een werk is van termieten, die de weg ruimen door middel van een bloedige dictatuur…". De finale terechtwijzing van "Moskou zonder Sluiers" onderspant "Kuifje in het land der Sovjets": "Ongelukkig zijn diegenen die dit gevaar voor onze samenleving en de hele menselijke beschaving onderschatten of weigeren te begrijpen". Lange tijd zal Hergé dit eerste album, met zijn moeizame scenario, zijn onhandige tekeningen en simplistische visie, verloochenen. Het is enkel tijdens de jaren zeventig dat hij een herdruk van het origineel toestaat, en het is dankzij de jaren die zijn voorbij gegaan dat duidelijk wordt dat het boek niet zo een verdraaide visie op de realiteit gaf. Wat er ook van zij, de impact van het album was groot. Lange tijd heeft het zijn stempel gedrukt op de Belgische visie van de bolsjewistische revolutie en het Sovjetregime.

37

1940 – 1945 Partisans russes dans les maquis ardennais 1940 – 1945 Russische partizanen in de Ardense bossen

L'EPOQUE SOVIETIQUE 1935 - REPRISE DES RELATIONS

HET SOVJETTIJDPERK – 1935 – HERNEMING VAN DE RELATIES

Après bien des atermoiements, la Belgique et la Russie reprennent leurs relations diplomatiques à l'initiative surtout de Paul Van Zeeland, Premier Ministre et Ministre des Affaires étrangères. La situation, il est vrai, devenait intenable. Les deux pays étaient membres de la Société des Nations et ne pouvaient s'ignorer plus longtemps. Commercialement, la Belgique souffrait d'un important déficit que seule une normalisation de la situation au regard du droit des gens pouvait redresser. L'approche de la guerre, sans doute, n'était pas étrangère à cette remise en ordre. Cette guerre, où les deux pays étaient alliés contre le nazisme, allait permettre à certains prisonniers russes de mener dans les maquis ardennais un combat de partisans aux côtés de la résistance belge. L'Ambassade de Belgique à Moscou fut quant à elle évacuée avec le corps diplomatique vers Samara. Une plaque commémorative a été apposée sur l'immeuble que nous y occupions.

Na veel getalm hernemen België en Rusland hun diplomatieke relaties, op initiatief van voornamelijk Paul Van Zeeland, Eerste Minister en Minister van Buitenlandse Zaken. De situatie werd immers onhoudbaar. De twee landen waren leden van de Volkerenbond en konden niet langer elkaar ignoreren. Op commercieel gebied leed België aan een belangrijk deficit dat enkel rechtgetrokken kon worden door een normalisatie van de situatie ten aanzien van het volkerenrecht. Het naderbij komen van de oorlog heeft hierin zonder twijfel ook zijn rol gespeeld. Deze oorlog, waar twee landen geallieerd waren tegen het nazisme, maakte het mogelijk dat een aantal Russische gevangenen een partizanengevecht voerden in de Ardennen, zij aan zij met de Belgische weerstand. Tezamen met het diplomatieke korps werd de Ambassade van België te Moskou op haar beurt geëvacueerd naar Samara, waar een herdenkingsplaat is aangebracht op het gebouw dat tijdelijk door ons werd gebruikt.

39

Guerre froide et détente

Ce rapprochement dans le danger et dans l'effort allait être stoppé par la guerre froide des années cinquante. Pendant cette période difficile, les relations n'étaient toutefois pas inexistantes. La participation soviétique à l'Exposition universelle de 1958 permit de découvrir les réalités et les évolutions de la Russie. La Reine Elisabeth de Belgique, dans la même année, faisait un voyage remarqué dans différentes républiques soviétiques. L'intérêt sincère qu'elle portait à la vie artistique lui ouvrit bien des portes et bien des cœurs. Les années 70 furent celles d'une détente dont les relations bilatérales profitèrent pleinement. Les visites réciproques des ministres des affaires étrangères se conclurent par divers accords de coopération culturelle, scientifique et technique. Le Roi Baudouin et la Reine Fabiola firent eux-mêmes une visite officielle en juin 1975, marquant ainsi la complète normalisation des relations. Une normalisation qui allait se poursuivre malgré, de temps à autre, quelques poussées de fièvre de la situation internationale, telles que la crise des missiles et l'invasion de l'Afghanistan au début des années 80. Au fil du temps, la communauté russe s'est adaptée, intégrée en Belgique, tout en gardant un vif attachement à sa culture et à sa religion. En témoigne la fort belle église orthodoxe de l'avenue Defré à Uccle, reproduction fidèle d'une église de Russie du XVIe siècle.

Koude Oorlog en Détente

Deze toenadering in tijden van gevaar en dreiging werd gestopt door de koude oorlog van de jaren vijftig. Maar ondanks alles waren er tijdens deze moeilijke periode toch betrekkingen. De Sovjetdeelname aan de Wereldtentoonstelling van 1958 liet toe om de hedendaagse realiteit van Rusland en haar evolutie te ontdekken. Koningin Elisabeth van België maakte in hetzelfde jaar een opgemerkte reis door de verschillende Sovjetrepublieken. Haar authentieke interesse voor het artistieke leven opende haar vele deuren en harten. De jaren zeventig waren de jaren van de détente, waarvan de bilaterale relaties duidelijk profijt genoten. Wederzijdse bezoeken van Ministers van Buitenlandse Zaken werden bekroond met het afsluiten van verscheidene akkoorden inzake culturele, wetenschappelijke en technische samenwerking. Koning Boudewijn en Koningin Fabiola maakten ook een officieel bezoek in juni 1975, wat een volledige normalisering van de relaties betekende. Een normalisering die bleef duren, ondanks enkele koortsaanvallen op internationaal vlak, zoals de rakettencrisis en de invasie van Afghanistan in het begin van de jaren tachtig. Gedurende al deze jaren heeft de Russische gemeenschap in België zich aangepast en geïntegreerd, terwijl ze toch gehecht bleef aan haar cultuur en religie. Hiervan getuigt de heel mooie orthodoxe kerk op de Defré laan in Ukkel, een getrouwe reproductie van een Russische kerk uit de zestiende eeuw.

S.M. La Reine Elisabeth en URSS - 1958 H.M. Koningin Elisabeth in de USSR - 1958

LL.MM Le Roi Baudouin et La Reine Fabiola en Russie Z.M. Koning Boudewijn en H.M. Koningin Fabiola in Rusland

40

Chaleur humaine dans l'antarctique

En 1958, déclarée année géophysique internationale, la Belgique et l'URSS participèrent aux grandes expéditions polaires de l'antarctique. Dans cet environnement pour le moins difficile, l'entraide n'était pas un vain mot. Par un jour de mauvais temps de l'été polaire, le 11 décembre, la station russe Mirny captait un message radio alarmant de la station australienne Mawson. Six jours auparavant, en effet, dans les environs des monts de Cristal, base-dépôt de l'expédition belge, l'avion léger de l'expédition avait eu un pépin et n'était pas rentré. Quatre explorateurs avaient disparu. Le rayon d'action des monomoteurs australiens était insuffisant et les efforts de la station Roi Baudouin pour rejoindre le lieu de l'accident en traîneaux avaient échoué, les sauveteurs avaient dû faire demi-tour. Du côté russe, l'aviateur Pérov et son équipage, sollicités par les Belges, devaient franchir plus de trois mille kilomètres de glace et de silence, avec escales à Mawson et Roi Baudouin. Ils n'hésitèrent cependant pas à répondre à l'appel. Après avoir sillonné pendant trois jours la zone de chute de l'avion belge, Pérov en avait retrouvé les débris et un billet du pilote Antoine de Ligne indiquant que les naufragés étaient au bout de leurs ressources. Le lendemain, 16 décembre, l'avion reprit ses recherches et trois heures plus tard, le Baron de Maere, adjoint au commandant, signalait une tente jaune. Pérov réussit de main de maître un atterrissage parmi les blocs de glace. Les quatre Belges étaient vivants mais à bout de forces ayant marché six heures par jour

Menselijke warmte op de zuidpool

In 1958, het internationale geofysische jaar, namen België en USSR deel aan de grote poolexpedities naar Antarctica. In deze ongure omgeving is wederzijdse hulp geen ijdel woord. Op een dag met slecht weer tijdens de poolzomer, op 11 december, ontving het Russische station Mirny een alarmerende radioboodschap vanuit het Australische Mawson-station. Zes dagen tevoren was, in de buurt van Mount Cristal, het basisdepot van de Belgische expeditie, het kleine vliegtuig van de expeditie defect geworden en niet teruggekeerd. Vier onderzoekers waren verdwenen. De actieradius van de Australische eenmotorige vliegtuigen was onvoldoende en de inspanningen van het station Boudewijn om de plaats van het ongeluk per slee te bereiken waren mislukt: de redders hadden rechtsomkeer moeten maken. Van Russische zijde diende de piloot Perov en zijn bemanning, op verzoek van de Belgen, meer dan drieduizend kilometer ijs en stilte te overbruggen, met tussenstops in Mawson en Boudewijn. Maar ze hadden zonder aarzelen gereageerd op de hulpkreet. Na drie dagen de zone waar het Belgische vliegtuig was neergekomen af te hebben gespeurd, had Perov de wrakstukken van het Belgische vliegtuig gevonden en een briefje van piloot Antoine de Ligne, waarin was geschreven dat de schipbreukelingen zich op het einde van hun krachten bevonden. Op de volgende dag, 16 december, hernam het vliegtuig de zoektocht, en drie uur later zag Baron de Maere, adjudant van de commandant, een gele tent. Met meesterlijke hand slaagde Perov erin tussen de ijsblokken te landen. De vier Belgen waren in leven,

Le Commandant Pérov et le Prince de Ligne – Moscou 2001 Commandant Perov en Prins de Ligne – Moskou 2001

41

depuis leur accident. Une heure et dix minutes plus tard, les membres de l'expédition Roi Baudouin retrouvaient leurs camarades. La Belgique allait très vite décorer les aviateurs soviétiques. Plus récemment en 2001, à Moscou, S.A.R. le Prince Philippe remettait au pilote Pérov, la croix de Commandeur de l'ordre de la Couronne en présence du Prince Antoine de Ligne, le pilote belge rescapé. Cette histoire d'entraide et de courage illustre la persistance de la solidarité humaine au plus fort de la confrontation idéologique.

maar totaal uitgeput, na zes uur per dag gestapt te hebben sinds het ongeluk. Een uur en tien minuten later zagen de leden van de Koning Boudewijn expeditie hun kameraden terug. België decoreerde de sovjetpiloten onmiddellijk na de redding. Meer recent, in 2001, decoreerde ZKH Prins Filip piloot Perov met het kruis van Commandant van de Kroonorde, in aanwezigheid van Prins Antoine de Ligne, de geredde Belgische piloot. Dit verhaal over moed en wederzijdse bijstand illustreert de volharding van de menselijke solidariteit, op het hoogtepunt van de ideologische confrontatie.

42

La musique langage universel

Muziek, een universele taal

S.M. La Reine Elisabeth, musicienne dans l'âme H.M. Koningin Elisabeth, een muzikale ziel

Le Concours Reine Elisabeth, consacré à la musique, est un des événements majeurs de la vie artistique belge. Sa portée internationale est reconnue. Dans le cadre de ce concours, s’affrontent pacifiquement les meilleurs espoirs du piano, du violon et du chant de différentes nations. L’école russe y brillera de façon exceptionnelle, s’assurant, en cinquante ans d’existence du concours, une suprématie incontestée. Qu’on en juge. Un cinquième des finalistes a fait ses classes en Russie, alors que celle-ci n’a jamais présenté qu’un dixième des 2.000 musiciens qui participèrent au concours. L’excellence de la formation, l’ancienneté de la tradition musicale russe ainsi qu’une sélection sévère des candidats expliquent ce succès. Celui-ci est d’autant plus grand que les vicissitudes de la guerre froide empêchèrent la participation russe pendant de nombreuses années. Des noms exceptionnels que l’histoire de la musique retiendra, s’y illustrèrent à la première place :

De Muziekwedstrijd Koningin Elisabeth is één van de hoogtepunten van het kunstleven in België. De internationale weerklank ervan is groot. In het kader van deze wedstrijd nemen de meest veelbelovende pianisten, violisten en zangers van verschillende landen het op vreedzame wijze tegen elkaar op. Gedurende het vijftigjarige bestaan van deze wedstrijd werden de resultaten vaak op schitterende wijze gedomineerd door de Russische school. Een klein overzicht. Eén op de vijf finalisten heeft gestudeerd in Rusland, alhoewel het hier enkel gaat om tien procent van de 2000 muzikanten die ooit aan de wedstrijd hebben deelgenomen. De uitstekende scholing, de Russische muzikale tradities en de strenge selectie van de kandidaten kunnen dit succes verklaren. Dit succes zou nog groter geweest zijn indien de wederwaardigheden van de koude oorlog de Russische deelname niet gedurende talrijke jaren hadden belet. Enkele uitzonderlijke namen, die door de geschiedenis en de muziek niet vergeten

43

Léonid Kogan (violon 1951), Vladimir Ashkenazy (piano 1956), Alexei Michlin (violon 1963), Eugène Moguilevsky (piano en 1964), Hirschhorn (violon 1967), Ekaterina Novitzkaya (piano 1968), Valéry Afanassiev (piano 1972), Mikhail Faerman (piano 1975), Mikhail Bezverkhny (violon 1976) ou encore Vadim Répin (violon 1989). Certaines années furent particulièrement fastes pour la Russie qui emporta les deux premières places en 1951, 1963, 1964, 1968 et 1975. Parmi les lauréats russes, certains s’établirent en Belgique et firent bénéficier leur patrie d’adoption de leurs talents et expériences. Ainsi, en 1991, Eugène Moguilevsky sera nommé professeur au Conservatoire de Bruxelles. Il avait remporté brillamment le premier prix de piano en 1964. Philippe Hirschhorn, premier prix de violon en 1967, prendra la nationalité belge en 1978 et assurera la direction musicale de l’Orchestre de chambre de Wallonie, tout en poursuivant une brillante carrière de soliste international. S’installeront également en Belgique, Ekaterina Novitzkaya, premier prix de piano en 1968 et plus tard le premier prix de piano en 1975, Mikhail Faerman qui deviendra professeur au Conservatoire de Mons. Au-delà de sa vocation essentiellement musicale, le Concours Reine Elisabeth aura maintenu, en des temps difficiles, les échanges culturels entre la Russie et la Belgique. Il aura permis à nos deux pays de mieux s’estimer, de voir aussi à quel point nous partagions la même culture, laquelle transcende les errances politiques et idéologiques.

zullen worden, hebben op de wedstrijd de eerste plaats ingenomen: Leonid Kogan (viool, 1951), Vladimir Ashkenazy (piano, 1956), Alexei Michlin (viool, 1963), Evgeni Mogiljevski (piano, 1964), Philippe Hirschhorn (viool, 1967), Ekaterina Novitskaja (piano, 1968), Valeri Afanasiev (piano, 1972), Michail Faerman (piano, 1975), Michail Bezverchny (viool, 1976) en Vadim Repin (viool, 1989). Enkele jaren waren bijzonder geslaagd voor Rusland, dat de eerste twee plaatsen zou behalen in 1951, 1963, 1964, 1968 en 1975. Onder de Russische laureaten zijn er enkele die zich in België hebben gevestigd en hun adoptieland lieten genieten van hun talent en ervaring. Op deze manier werd in 1991 Evgeni Mogiljevski benoemd tot professor van het Conservatorium te Brussel. In 1964 had hij de eerste prijs piano behaald. Philippe Hirschhorn, eerste prijs viool in 1967, nam de Belgische nationaliteit aan in 1978 en werd muzikaal directeur van het kamerorkest van Wallonië, terwijl hij zijn briljante solocarrière internationaal voortzette. Hetzelfde gold voor Ekaterina Novitskaja, eerste prijs piano in 1968, en even later Mikhail Faerman, eerste prijs piano 1975, die professor in het Conservatorium van Bergen werd. Naast haar hoofdzakelijk muzikale roeping, heeft de Elisabethwedstrijd eveneens geholpen om, in moeilijke tijden, culturele uitwisselingen tussen Rusland en België in stand te houden. Ze heeft onze twee landen de kans gegeven om elkaar beter te begrijpen en raakpunten te vinden in de cultuur, die politieke en ideologische dwalingen overstijgt.

45

LIBERATION DU COMMUNISME – L'EUROPE RETROUVEE

BEVRIJDING VAN HET COMMUNISME – EUROPA TERRUGEVONDEN

Fin des années 80 et début des années 90, l'Europe connaît d'extraordinaires développements. Le communisme, comme idéologie et système économique, est rejeté partout et d'abord à Moscou. Cela donne à la Russie de nouvelles perspectives et modifie du tout au tout sa politique extérieure, notamment avec la Belgique. S'ensuit une évolution extrêmement positive de nos relations bilatérales ponctuées de rencontres officielles au plus haut niveau. La visite d'Etat de sa Majesté le Roi Albert II, en 1998, fera date. Ce rapprochement s'est poursuivi, ces dernières années, par la visite du Premier Ministre belge, Guy Verhofstadt, en décembre 2000 et celles du Président Poutine à Bruxelles en 2001 et en 2002. Membre, dès le début de l'Union Européenne et de l'OTAN, capitale de fait de ces deux organisations, la Belgique et Bruxelles soutiennent le développement dynamique de la collaboration de Moscou avec l'Alliance Atlantique et l’Union Européenne

Op het einde van de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig kent Europa fantastische ontwikkelingen. Het communisme, als ideologie en economisch systeem, wordt overal verworpen, en in de eerste plaats in Moskou. Dit opent voor Rusland nieuwe perspectieven en verandert haar buitenlandse politiek radicaal, ook de relaties met België. Na deze gebeurtenissen volgt een uiterst positieve ontwikkeling van onze bilaterale relaties, wat wordt geïllustreerd door ontmoetingen op het hoogste niveau. Het staatsbezoek van Zijne Majesteit Koning Albert II, in februari 1998, is hier het startpunt van. Deze toenadering wordt tijdens de laatste jaren verder uitgediept door het bezoek van Eerste Minister Verhofstadt, in december 2000, en die van President Poetin aan Brussel, in 2001 en 2002. Van in het prille begin lid van de EU en de NAVO, en de facto hoofdzetel van deze twee organisaties, onderhouden België en Brussel de dynamische ontwikkeling van de Russische samenwerking met de Atlantische Alliantie en de Europese constructie.

47

La Russie dans nos musées

Dans le prolongement de ces retrouvailles officielles, les redécouvertes culturelles pullulent notamment dans les musées. Le dernier exemple en date mérite d'être mentionné. Ainsi, au Musée de l'Armée de Bruxelles, s'est ouverte une salle baptisée "Trésors de la Russie impériale", qui ne cesse de susciter l'intérêt des visiteurs belges et étrangers, russes en premier évidemment. L'histoire en est étonnante. Au sortir de la guerre civile qui opposa Blancs et Rouges jusqu'en 1920, certains régiments blancs évacuèrent la Crimée vers la Serbie et finalement vers la France, emmenant avec eux uniformes et souvenirs divers reflets de la splendeur de certaines unités militaires de l'époque. Dans les années du front populaire en France, avant la seconde guerre mondiale, les survivants, constitués en association, prirent peur et transférèrent leurs souvenirs et reliques en Belgique, le Royaume leur paraissant plus sûr que la République de front populaire. La gestion en fut confiée au Musée de l'Armée. Longtemps, ces objets furent gardés dans les réserves, inaccessibles au grand public. Ce n'est qu'il y a quelques années que la direction et l'association des Amis du Musée lancèrent le projet d'une salle toute neuve, exclusivement consacrée à ces trésors de la Russie impériale. L'Ambassade de Russie en Belgique participa pleinement à ce projet. Le buste de Pierre le Grand, qui se trouve à l'entrée de la salle, a d'ailleurs été offert par le gouvernement de la Fédération de Russie.

Rusland in onze musea

In het verlengde van deze officiële heropname van de relaties, bruisen de culturele betrekkingen eveneens, en dit voornamelijk in onze musea. Het recentste voorbeeld hiervan verdient vermeld te worden. Zo is er in het Brusselse Legermuseum een zaal geopend met de naam "Schatten uit het tsaristische Rusland", die de interesse opwekt van zowel Belgische als buitenlandse, vooral Russische, bezoekers. De geschiedenis van deze collectie is verwonderlijk. Tegen het einde van de burgeroorlog, waarin de Witten en de Roden tegenover elkaar stonden, werden verschillende Witte regimenten geëvacueerd via het Krimschiereiland naar Servië en verder naar Frankrijk, waar ze uniformen en talrijke souvenirs met zich meebrachten, die een goed idee gaven van de schitter en de praal van de verschillende militaire eenheden van die periode. De overlevenden die zich hadden verenigd werden bang tijdens de jaren van het Front populaire in Frankrijk, voor de tweede wereldoorlog. Ze besloten hun bezittingen en relieken over te brengen naar België, een koninkrijk dat hen meer zekerheden leek te bieden dan de republiek van het Front populaire. Het beheer ervan werd toevertrouwd aan het legermuseum. Lange tijd werden deze objecten bewaard in de reserves en waren bijgevolg ontoegankelijk voor het grote publiek. Slechts enkele jaren geleden hebben de directie en de Vereniging van de Vrienden van het Museum het project gelanceerd om een nieuwe zaal te openen, die uitsluitend gewijd is aan de schatten van het keizerlijke Rusland. De Ambassade van Rusland verleende haar volledige steun aan dit project. De buste van Peter de Grote, die zich in het begin van de zaal bevindt, is overigens een geschenk van de Regering van de Russische Federatie.

Le Président Poutine à Bruxelles en 2001 President Poetin in Brussel, 2001

LL.MM. Le Roi Albert et La Reine Paola à Saint-Pétersbourg – 1998 Z.M. Koning Albert II en H.M. Koningin Paola in Sint-Petersburg – 1998

Entrée de la Salle russe du Musée de l'Armée à Bruxelles Inkom in de Russische Zaal van het Brusselse Legermuseum

48

Le retour des archives

Dans le même temps, la Belgique et la Russie mettaient toute leur bonne volonté à négocier le retour des archives belges, butin de l'armée allemande saisi à Berlin en 1945 par l'armée rouge et conservé à Moscou depuis. Ces archives avaient pour la Belgique une valeur historique mais aussi politique. Pour l'essentiel, il s'agissait d'archives militaires relatives notamment aux opérations de l'armée belge pendant la première guerre mondiale, une page d'histoire douloureuse et glorieuse, jusqu'ici mal connue, faute de documents d'époque. Dans ce fonds d'archives se trouvent également certains documents importants de la francmaçonnerie belge, du parti socialiste et de la communauté juive. Les intéressés à la récupération et à la consultation des documents étaient donc nombreux. Du côté russe, on accueillait avec beaucoup d'ouverture et d'expertise les spécialistes belges venus faire l'inventaire des fonds. Parallèlement, l'Ambassade de Belgique à Moscou et les services spécialisés du gouvernement russe négociaient les modalités du retour. Celui-ci a finalement eu lieu au printemps 2002, à la grande satisfaction des chercheurs des deux parties.

De terugkeer van de archieven

België en Rusland gaven allebei blijk van goede wil tijdens de onderhandelingen over de terugkeer van onze archieven, een oorlogsbuit van het Duitse leger die in 1945 door het Rode Leger in beslag was genomen en die sindsdien door Moskou werd bewaard. Deze archieven hebben voor België een historische en politieke waarde. Het gaat grotendeels over militaire archieven die verband houden met operaties van het Belgische leger tijdens de Eerste Wereldoorlog, een pijnlijke en glorievolle pagina uit onze geschiedenis, die door een gebrek aan documenten tot op de dag van vandaag slecht bekend is. In dit archievenfonds bevinden zich ook enkele belangrijke documenten van de Belgische vrijmetselaarsbeweging, de socialistische partij en de joodse gemeenschap. Talrijke kringen waren dus geïnteresseerd in het recupereren en het bestuderen van de documenten. Van Russische zijde werden de Belgische specialisten, die een inventaris van de fondsen kwamen opmaken, met veel openheid en expertise ontvangen. Tegelijkertijd werden door de Ambassade van België te Moskou en de Russische administratie de modaliteiten voor de terugkeer besproken. Deze terugkeer vond eindelijk plaats tijdens de lente van 2002, tot de grote voldoening van de onderzoekers van beide partijen.

49

Et encore la musique : un carillon nouveau Existe en russe, une expression "Malinovyi Zvon", dont les Russes euxmêmes ont souvent oublié le sens premier, à savoir "le son de Malines". L'expression trouve son origine dans l'introduction en Russie, par Pierre le Grand, de carillons semblables à ceux qui l'avaient séduit lors de son fameux séjour dans les Pays-Bas du 17e siècle, soit à l'heure actuelle, la Hollande et la Belgique. Les vicissitudes de l'Histoire ont entraîné la disparition du carillon originel de la cathédrale Saint-Pierre-et-Paul, située au centre de la forteresse éponyme de Saint-Pétersbourg. Cette perte considérable pour une cathédrale, qui abrite les tombes de la famille impériale, a suscité en Belgique un mouvement de sympathie et une volonté de redresser la situation. C'est l'école de carillon de Malines et plus particulièrement son directeur, Jo Haazen, qui devaient concrétiser ce rêve. Collaborant étroitement avec les autorités de la ville de Saint-Pétersbourg, avec la société des

En nog muziek: een nieuwe beiaard voor Sint-Petersburg In Rusland kent men de uitdrukking "Malinovy Zvon", waarvan de Russen zelf al lang de oorsprong, "Klank van Mechelen", zijn vergeten. De uitdrukking gaat terug op de tijd dat Peter de Grote in Rusland beiaarden introduceerde, die leken op degenen die hij had bewonderd tijdens zijn verblijf in de Nederlanden van de zeventiende eeuw, het huidige Nederland en België. De grillen van de Tijd hebben ervoor gezorgd dat de oorspronkelijke beiaard, die zich bevond in de Peter- en Paulkathedraal te Sint-Petersburg, verloren is gegaan. Dit belangrijke verlies voor een kathedraal, gesitueerd in de burcht waarnaar de stad is genaamd en waarin de stoffelijke overschotten van de keizerlijke familie rusten, heeft in België een golf van sympathie opgewekt en de wens om de situatie recht te zetten. Het is de Mechelse beiaardschool en vooral haar directeur, Jo Haazen, die deze droom verwezenlijken. In nauwe samenwerking met de autoriteiten van Sint-Petersburg,

Jo Haazen, Directeur de l'école de Carillon de Malines Jo Haazen, Directeur van de Koninklijke Beiaardschool te Mechelen

50

carillonneurs russes, mais aussi avec de nombreux donateurs belges, dont la Fondation Roi Baudouin, Jo Haazen a redonné à la cathédrale un carillon dont elle peut être fière. Trois cent vingt-cinq mécènes et parrains en Belgique ont fourni le soutien sans lequel rien n'eut été possible. La première cloche fut hissée le 15 juin 2001, en présence de S.A.R. le Prince Philippe, tandis que le baptême et l'inauguration des cinquante et une nouvelles cloches avaient lieu en présence de nombreuses personnalités civiles et religieuses de Belgique et de Russie. Après la cérémonie inaugurale, Jo Haazen et les étudiants russes de l'école de Malines donnèrent un premier concert du nouveau carillon. La mise en place du nouveau carillon de la cathédrale Saint-Pierre-et-Paul a fait l'objet d'une lettre de félicitations et de remerciements du Président Poutine luimême, dont on connaît les attaches avec Saint-Pétersbourg.

met de gemeenschap van Russische beiaardspelers, maar ook met de talrijke Belgische schenkers, waaronder het Koning Boudewijnfonds, heeft Jo Haazen de kathedraal een beiaard geschonken waarover Sint-Petersburg fier kan zijn. Driehonderd vijfentwintig mecenassen, peters en meters in België hebben de steun bezorgd om dit alles mogelijk te maken. De eerste klok werd gehesen op 15 juni 2001, in aanwezigheid van ZKH Prins Filip, en de doop en inauguratie van de 51 klokken vond plaats in aanwezigheid van talrijke burgerlijke en religieuze persoonlijkheden van België en Rusland. Na de inwijdingsceremonie hebben Jo Haazen en zijn studenten van de school in Mechelen een eerste concert gegeven op de beiaard. Het plaatsen van een nieuwe beiaard in de Peter- en Paulkathedraal is het voorwerp geweest van een brief met gelukwensen vanwege President Poetin, waarvan we de banden met Sint-Petersburg genoegzaam kennen.

Une des cloches du nouveau carillon de la cathédrale Saint-Pierre-et-Paul Een van de klokken van de nieuwe beiaard in de Peter- en Paulskathedraal

51

Une statue belge à Moscou

Een Belgisch standbeeld in Moskou

A l'initiative de son dynamique maire Yuri Loujkov, la ville de Moscou a aménagé devant la gare de Kiev, une nouvelle place appelée place d'Europe. Capitale de fait de l'Europe, Bruxelles a voulu participer à cette initiative en offrant à la ville de Moscou une statue d'un de ses artistes les plus éminents Olivier Strebelle. Baptisée "Enlèvement d'Europe", cette statue se trouve maintenant au centre des fontaines de la place. Cette construction tubulaire rappelle à tous un des mythes fondateur de notre continent.

Op initiatief van de dynamische burgemeester van Moskou Joeri Loezjkov, heeft het Moskouse stadsbestuur voor het Kievstation een nieuw plein laten bouwen, het Europaplein genaamd. Als feitelijke hoofdstad van Europa, besloot Brussel deel te nemen aan dit initiatief door aan de stad Moskou een standbeeld te schenken van één van zijn meest vooraanstaande beeldhouwers, Olivier Strebelle. Dit standbeeld staat tussen de fonteinen van het plein en heet "de Ontvoering van Europa". Deze buizenconstructie herinnert ons allen aan één van de mythes van het ontstaan van ons continent.

52

Médecins Sans Frontières Belgique en Russie Dans le cadre de l'aide humanitaire internationale, "Médecins Sans Frontières -Belgique" a développé en Russie plusieurs programmes s'inscrivant aussi bien dans la durée que dans l'urgence. Ainsi depuis 1992, l'organisation apporte-t-elle, à Moscou et à SaintPétersbourg, une aide sociale et médicale d'envergure aux nombreux sans-abris de ces deux villes. A Moscou, plus de 2.000 consultations médicales et 800 consultations sociales par mois ont permis à MSF Belgique de soulager le sort des déshérités. La collaboration entre les autorités sanitaires de la ville et MSF est à cet égard exemplaire. Les vaccinations contre la diphtérie et le tétanos ainsi que d'éventuelles hospitalisations s'en trouvent renforcées et facilitées. Beaucoup plus loin, en Sibérie, dans le district de Kemerovo, MSF Belgique s'est, en 1996, alarmé des ravages de la tuberculose dans les établissements carcéraux. En collaboration étroite avec l'administration pénitentiaire, MSF Belgique a lancé un programme de traitement qui a réduit la fréquence des décès de deux à trois par jour en 1996 et à deux décès par mois en 2000.

Artsen Zonder Grenzen-België in Rusland In het kader van de internationale humanitaire actie, hebben "Artsen Zonder Grenzen-België" in Rusland verscheidene programma’s opgestart die zich zowel in de noodhulp inschrijven als in de hulp op lange duur. Op deze manier zijn door hen, sinds 1992, in Moskou en in Sint-Petersburg sociale en medische hulpcentra opgericht voor de talrijke daklozen van beide steden. In Moskou helpen AZG-België, door middel van 2000 medische en 800 sociale consultaties per maand, het lot van de onderbedeelden te verlichten. De samenwerking tussen de stedelijke sanitaire autoriteiten en AZG is op dit vlak voorbeeldig. De inentingen tegen difterie en tetanus en de eventuele hospitalisaties worden hierdoor bevorderd en vergemakkelijkt. Een stuk verder, in het Siberische Kemerovo-disctrict, werd AZG-België in 1996 gealarmeerd door de snelle verspreiding van tuberculose in de gevangenisinstellingen. In nauwe samenwerking met de penitentiaire administratie heeft AZG-België een behandeling gelanceerd die het sterftecijfer aanzienlijk heeft verminderd (van 2 à 3 per dag in 1996 tot nog 2 per maand in 2000).

53

Depuis 2001, une stratégie plus globale du district de Kemerovo a permis à MSFB d'étendre la lutte contre la tuberculose au bénéfice de la population du district, bien au-delà de l'objectif initial limité aux prisons. Simultanément, le conflit tchétchène ne pouvait laisser MSF Belgique indifférent. L'organisation s'est efforcée d'apporter aux personnes temporairement déplacées, soit en Tchétchénie, soit dans la république voisine d'Ingouchie, une aide médicale et sociale de proximité. Ainsi, MSFB a-t-elle donné 24.653 consultations médicales et 12.655 consultations gynécologiques. Le don fait par le gouvernement belge d'un bus médicalisé en gynécologie et obstétrique a été, dans ce domaine, particulièrement apprécié. On retiendra encore l'aide d'urgence apportée par MSF Belgique, lors des inondations catastrophiques dont eurent à souffrir, en mai 2001, la ville de Lensk et en juin, juillet 2002, la ville de Stavropol. Sur tous les fronts habituels de l'aide d'urgence: médicaments, couvertures, vivres, etc..., MSFB fut présent.

Sinds 2001 is er een meer globale strategie opgezet voor het hele district van Kemerovo, wat heeft toegelaten aan MSF-België om zijn strijd tegen tuberculose ook naar de bevolking te richten, terwijl het initiële plan zich tot de gevangenissen beperkte. Tegelijkertijd kon het Tsjetsjeense conflict MSF-België niet onberoerd laten. De organisatie heeft moeite gedaan om de tijdelijk verplaatste personen, zowel in Tsjetsjenië als in de buurrepubliek Ingoesjetië, van medische en sociale hulp te voorzien. Op deze manier hebben AZG-België reeds 24.653 medische consultaties verstrekt en 12.655 gynaecologische. De schenking door de Belgische regering van een autobus, uitgerust als gynaecologisch en obstetrisch kabinet, werd op dit vlak en zeerste gewaardeerd. We onthouden eveneens de noodhulp die AZG-België heeft gebracht tijdens de katastrofale overstromingen waarvan in mei 2001 de stad Lensk, en in juli 2002 Stavropol, slachtoffer werden. Met alle gebruikelijke hulp, zoals medicijnen, dekens en levensmiddelen, waren AZGBelgië aanwezig.

54

Un nouveau cadre de droit international Au plan politique et diplomatique, la Belgique et la Fédération de Russie ont établi, en une dizaine d'années, d'intenses relations nouvelles. L'une et l'autre ont renégocié d'anciens traités, conventions, accords qui fixent le cadre de leurs relations politiques et économiques. Certes, la tâche est loin d'être achevée, on peut même penser, dans un monde en mutation permanente, qu'il y va d'un processus continu. Il est certain, en tout cas, pour ne prendre qu'un exemple, que l'entrée programmée de la Russie à l'OMC créera un nouveau contexte pour les relations bilatérales et que notamment un accord sur la protection des investissements se négociera à partir d'une base différente. En matière consulaire, la liberté retrouvée en Russie et plus particulièrement la liberté de déplacement ont entraîné une explosion de visas et de dossiers de chancellerie en général. La renégociation d'un accord consulaire n'en est que plus nécessaire et se trouve d'ailleurs en bonne voie. Vers la Russie, également, le nombre de touristes ne cesse d'augmenter comme d'ailleurs celui des délégations officielles et des échanges culturels. Après soixante-dix ans de grande difficulté, les Belges sont nombreux à redécouvrir la superbe culture russe. Ils en parlent à leur retour, encourageant d'autres à faire le voyage, créant ainsi un flux continu de visiteurs, une contribution essentielle à une meilleure connaissance mutuelle.

Een nieuw internationaal kader

Op diplomatiek en internationaal plan, hebben België en de Russische Federatie, op een tiental jaar tijd, nieuwe intense betrekkingen opgestart. Ze hebben met elkaar de oude verdragen, conventies en akkoorden, die het kader van hun politieke en economische betrekkingen vastleggen, opnieuw onderhandeld. Het is zeker dat deze taak nog verre van volbracht is. Men kan zelfs stellen dat er, in een wereld die constant in beweging is, meer sprake is van een voortdurend proces. Zo is het bijvoorbeeld zeker dat de geplande toetreding van Rusland tot de WHO voor onze bilaterale relaties een nieuwe context zal creëren en dat met name een akkoord over de bescherming van de investeringen op een andere basis onderhandeld zal worden. De Russen genieten nu opnieuw van hun burgervrijheden, en meer bepaald van de bewegingsvrijheid, wat op consulair vlak een explosieve groei van visumaanvragen en andere dossiers met zich heeft meegebracht. Een heronderhandeling van het consulaire akkoord dringt zich op en is inmiddels flink opgeschoten. Het aantal toeristen met bestemming Rusland stijgt evenzeer, net zoals de officiële delegaties en de culturele uitwisselingen. Na tachtig jaar gemis, herontdekken nu talrijke Belgen de fantastische Russische cultuur. Ze praten erover na hun terugkeer, moedigen anderen aan de reis te maken en creëren zo een constante stroom van bezoekers. Dit is een essentiële bijdrage tot een betere wederzijdse kennis.

55

Une ambassade au service du pays

A cet égard, l'Ambassade et plus particulièrement la résidence de l'Ambassadeur est une pièce maîtresse de la présence belge à Moscou. Tous s'accordent à trouver l'immeuble à la fois élégant et chaleureux. Il est connu à Moscou sous le nom d'hôtel Gribov du nom de son premier propriétaire, un homme d'affaires prospère du début du 20e siècle. Construit en 1909 sur base du projet de l'architecte Velikovsky, l'immeuble combine le style Louis XV et par endroit le style Art nouveau, très en vogue à l'époque, aussi bien en Belgique avec Horta et Vande Velde, que plus tard à Moscou avec des architectes comme Schekhtel, le champion du "modern styl" russe. L'immeuble connut, à l'époque stalinienne, de multiples avatars. Successivement, école de quartier, école du parti, atelier d'imprimerie de l'Institut géographique militaire, il subit les avaries du temps, sans toutefois que sa structure ou son style en ait été altéré. La guerre finie, la Belgique y installe son Ambassade. En ces temps difficiles, l'immeuble avait les allures d'une "kommunalka" (appartement collectif) belge en Russie. Tout et tous, en effet, étaient installés dans l'hôtel Gribov, Khlebnii pereulok. Absolument tout le personnel était logé dans l'actuelle résidence, comme d'ailleurs tous les services. Cette con-vivialité au sens premier, étymologique du mot, ne devait manquer ni de charme, ni d'aspérités. Au fil des ans, il fallut trouver d'autres locaux pour les bureaux et d'autres logements pour le personnel. A l'heure actuelle, l'hôtel Gribov sert

Een Ambassade ten dienste van het land Op dit vlak zijn de Ambassade, en meer bepaald de residentie van de Ambassadeur een meesterstuk van de Belgische aanwezigheid in Moskou. Iedereen vindt het gebouw tegelijkertijd elegant en aangenaam. In Moskou is het gebouw bekend als het hotel Gribov, genaamd naar zijn eerste eigenaar, een rijke zakenman uit het begin van de twintigste eeuw. Het gebouw werd opgetrokken in 1909 op basis van een ontwerp van de architect Velichovsky, en combineert de Louis XV-stijl met hier en daar elementen van Art Nouveau, een stijl die in die tijd erg in was, zowel in België, met Horta en Van De Velde, als later in Moskou, met architecten zoals Sjtsjektel, de meester van de Russische "Moderne Stijl". Het gebouw onderging verscheidene gedaanteverwisselingen ten tijde van Stalin. Eerst als buurtschool, dan als partijschool. Nog later, als atelier van de drukkerij van het militair geografisch instituut, onderging het de woelige tijden, zonder dat echter de structuur of de stijl van het gebouw werden veranderd. Na de oorlog vestigt België zijn Ambassade in het gebouw. In deze ijzeren tijden had het de allures van een Belgische "kommunalka" (collectief appartement) in Rusland. Iedereen woonde in het hotel Gribov, in de Chlebny pere-oelok. Al het personeel van de Ambassade logeerde in de residentie, waar zich ook de kantoren bevonden. Deze convivialiteit in de oorspronkelijke zin van het woord, moet zowel charme als moeilijke aspecten gekend hebben. In de loop der jaren diende men andere lokalen te vinden voor de kantoren en

L'Ambassadeur et l'Ambassadrice reçoivent

56

La Résidence de l'Ambassadeur de Belgique à Moscou de residentie van de Belgische Ambassadeur te Moskou

de résidence à l'Ambassadeur et abrite les nombreuses manifestations culturelles et officielles de la fonction diplomatique. Pour la communauté belge en Russie, c'est aussi le lieu de rencontres et de retrouvailles lors de la Fête nationale, de la Saint-Nicolas ou de visites de prestige. La Résidence de l'Ambassadeur à Moscou est à la fois la maison communale et la salle des fêtes des Belges en Russie. Elle permet aussi, dans un cadre prestigieux, de mettre en contact les protagonistes belges et russes de notre coopération qu'elle soit économique, commerciale ou gouvernementale.

ander logies voor het personeel. Nu doet het hotel Gribov dienst als residentie van de Ambassadeur, waar talrijke culturele en officiële, diplomatieke manifestaties plaatsvinden. Voor de Belgische gemeenschap te Rusland is dit ook een ontmoetingsplaats tijdens de Nationale Feestdag, het Sinterklaasfeest of hoge bezoeken. De Residentie van de Ambassadeur van België is tegelijkertijd stadhuis en feestzaal van de Belgen in Rusland. Zij laat eveneens toe om in een prestigieus kader de protagonisten van de Belgische en Russische samenwerking op economisch, politiek of cultureel vlak met elkaar in contact te brengen.

57

Commerce mon cher souci

L'Ambassade, bien entendu, n'a pas le monopole des relations entre la Russie et la Belgique. On se doit de souligner ici le dynamisme de la Chambre belge de Commerce pour la Russie et la Biélorussie. L'équipe, mise en place récemment, s'efforce avec succès de promouvoir nos exportations et nos investissements en Russie. Elle apporte à notre communauté d'affaires sa connaissance du pays, des marchés et de la langue. Elle maintient avec les services commerciaux de l'AWEX et d'Export Vlaanderen, un contact suivi. Ces deux services régionaux sont d'ailleurs particulièrement actifs non seulement à Moscou mais aussi en Province. Export Vlaanderen entretient une antenne à Saint-Pétersbourg et à Nijni-Novgorod, tandis qu'AWEX dispose d'un bureau à Tachkent, en Ouzbékistan.

Handel, mijn dierbare bekommernis

De Ambassade heeft vanzelfsprekend niet het monopolie op de betrekkingen tussen Rusland en België. Men dient hier het dynamisme van de Belgische Kamer van Koophandel voor Rusland en WitRusland te benadrukken. Dit team, dat onlangs van start is gegaan, zet zich met succes in voor de promotie van onze export en investeringen in Rusland. Zij stelt onze zakengemeenschap kennis van het land, de markt en de talen ter beschikking. Tezamen met de economische diensten van Export Vlaanderen en AWEX onderhoudt zij de contacten. Deze twee regionale diensten zijn ten andere niet enkel actief te Moskou, maar ook in de provincie. Export Vlaanderen heeft een antenne in Sint-Petersburg en Nizjny-Novgorod, terwijl AWEX een bureau heeft in Tasjkent, in Oezbekistan.

58

Investissements belges en Russie

Renouant avec la tradition, les investissements belges en Russie sont loin d'être négligeables. Glaverbel a ainsi repris, modernisé et dynamisé l'usine de verre de Bor, près de Nijni-Novgorod. Ses produits sont non seulement consommés sur le marché russe mais aussi destinés à l'exportation. Autre poids lourd belge très présent en Russie, Interbrew, dont la politique d'approche régionale du marché s'est révélée particulièrement adaptée aux besoins et à la psychologie russe. La modernisation d'importantes brasseries, comme celle de Klin, située entre Moscou et Saint-Pétersbourg, a rapidement permis de répondre à un marché en pleine expansion. De son côté, l'équipe belge d'Alcatel s'est vue confier le marché russe. Parti de rien avec une équipe minimale, son dynamique directeur Johan Vanderplaetse a maintenant une équipe de plusieurs centaines de personnes qui gère une implantation énergique dans les principales villes russes. La Belgique toutefois, est un pays dont l'économie repose essentiellement sur un tissu serré et efficace de petites et moyennes entreprises. Cette réalité se reflète nécessairement dans la pénétration belge du marché russe. Il est impossible de mentionner ici toutes les petites entreprises actives en Russie, que ce soit dans la pharmacie, l'alimentaire ou la construction. Ces entreprises se sont appropriées certains segments du marché où leur savoir-faire est apprécié. Exemplaire à cet égard, est Résilux, qui fournit en Russie les bouteilles plastiques spécialement pour l'eau minérale.

Belgische investeringen in Rusland

Conform met de tradities, zijn de Belgische investeerders in Rusland verre van afwezig. Zo heeft Glaverbel in Bor, bij Nizjny-Novgorod, een glasfabriek opgekocht, gemoderniseerd en in volle werking gebracht. Haar productie wordt niet enkel verkocht op de Russische markt, maar is ook voor de export bestemd. Een ander Belgisch zwaargewicht met een belangrijke aanwezigheid in Rusland is Interbrew. Zijn regionaliserende marktaanpak blijkt bijzonder aangepast aan de noden en wensen van de Russische psychologie. De modernisering van belangrijke brouwerijen, zoals die van Klin, gesitueerd tussen Moskou en Sint-Petersburg, heeft toegela-ten om snel te reageren op een markt die zich in volle expansie bevindt. Aan het Belgische team van Alcatel werd de Russische markt toevertrouwd. Van nul begonnen met een kleine ploeg, stelt de dynamische directeur Johan Vanderplaetse op dit ogenblik enkele honderden mensen te werk, in de grootste Russische steden. Desalniettemin is België een land waarvan de economie hoofdzakelijk berust op een nauw en efficiënt weefsel van kleine en middelgrote bedrijven. Deze realiteit blijkt uit de Belgische penetratie van de Russische markt. Het is onmogelijk om hier alle kleine bedrijven op te sommen die actief zijn op de Russische markt, of het nu in de farmaceutische, de voedings- of de bouwsector is. Deze bedrijven hebben zich segmenten van de markt eigen gemaakt waar hun knowhow wordt geapprecieerd. Een uitstekend voorbeeld hiervan is Resilux, dat in Rusland petflessen voor mineraalwater vervaardigt.

Nouvelle brasserie d'Interbrew à Klin Nieuwe brouwerij van Interbrew in Klin

Les usines Glaverbel à Bor (Nijnii-Novgorod) – 2001 De fabrieken van Glaverbel te Bor (Nizjny-Novgorod) – 2001

59

Société d'Amitiés belgo-russe

Cette société, ancienne déjà, s'efforce de maintenir des contacts d'amitié et de culture entre la Russie et la Belgique. Elle organise, à l'initiative de son Président, Victor Merejko, cinéaste connu, et de son Vice-Président, Victor Pleshakov, des manifestations culturelles qui permettent aux Belges et Russes de se retrouver sur le plan culturel et... gastronomique.

De Belgisch-Russische vriendschapsvereniging Deze vereniging spant zich al vele jaren in voor het in stand houden van de vriendschappelijke en culturele contacten tussen België en Rusland. Ze organiseert, op initiatief van haar voorzitter, Viktor Merezjko, een bekend Russisch cineast, en haar vice-voorzitter, Viktor Plesjakov, culturele manifestaties die aan de Belgen en de Russen toelaten om elkaar te ontmoeten in een culturele en gastronomische context.

60

Ensemble dans l'espace

L'histoire de la conquête russe de l'espace est glorieuse et connue de tous. Depuis longtemps déjà, la Russie a ouvert ses centres d'entraînement et ses vaisseaux spatiaux aux étrangers. La Belgique se devait de saisir cette occasion de participer à la conquête de l'espace et de bénéficier des possibilités de recherche fondamentale qu'elle offre. En collaboration avec l'Agence Spatiale Européenne, les services fédéraux belges des affaires scientifiques et le commissariat de la Politique scientifique, ont conçu et exécuté le projet d'envoi d'un cosmonaute belge vers la Station Spatiale Internationale, à bord d'un vaisseau russe. Le candidat retenu, le LieutenantColonel De Winne, pilote de chasse et d'essai de la Force Aérienne belge, ingénieur de formation, aura ainsi été le troisième cosmonaute européen à rejoindre la Station Spatiale Internationale avec l'aide de la Russie.

Tezamen in de ruimte

De geschiedenis van de Russische verovering van de ruimte is beroemd en iedereen bekend. Reeds lange tijd heeft Rusland zijn trainingscentra en ruimteschepen toegankelijk gemaakt voor buitenlanders. België diende deze kans te grijpen om deel te nemen aan de verovering van de ruimte en gebruik te maken van de fundamentele onderzoeksmogelijkheden die hieraan zijn verbonden. In samenwerking met het Europese Ruimteagentschap hebben de federale Belgische overheidsdiensten voor wetenschap en het Commissariaat voor Wetenschapsbeleid, een project uitgewerkt en uitgevoerd voor de lancering van een Belgische kosmonaut naar het Internationale Ruimtestation, aan boord van een Russisch ruimteschip. De geselecteerde kandidaat, LuitenantKolonel De Winne, jacht- en testpiloot van de Belgische luchtmacht, ingenieur van vorming, werd de derde Europese kosmonaut die het Internationale Ruimtestation met de hulp van Rusland heeft bereikt.

Le Lieutenant-Colonel Frank De Winne et ses coéquipiers russes du vol spatial Odyssea – Baïkonour 2002 Luitenant-Kolonel Frank De Winne en de Russische leden van de bemanning

61

Un an de formation scientifique et linguistique à la Cité des Etoiles, près de Moscou, ont permis à Frank De Winne de se préparer pleinement à sa mission d'ingénieur de bord du vaisseau Soyouz. A bord même de la SSI, il eut encore la charge de 23 expériences, dont seize d'origine belge, touchant plus particulièrement à la science spatiale et à la physiologie humaine. Encouragé à son départ de Baikonour par le Ministre Picqué et le Commissaire Ylieff, le cosmonaute belge était salué à son retour par S.A.R. le Prince Philippe et l'Ambassadeur de Belgique en Russie, André Mernier, le 10 novembre 2002. Le parfait déroulement de la mission, la cordialité des rapports entre Belges et Russes ont fait la démonstration de notre capacité de travailler ensemble, tant sur le plan scientifique que politique.

Een jaar wetenschappelijke en taalvorming in Sterrenstad, dichtbij Moskou, hebben Frank De Winne toegelaten om zich volledig voor te bereiden op zijn missie als boordingenieur op het Sojoez-ruimteschip. Aan boord van het IRS zelf moest hij daarenboven 23 experimenten uitvoeren, waarvan 16 Belgische, die allen met de ruimtewetenschap en de menselijke fysiologie verband hielden. Aangemoedigd tijdens zijn vertrek vanuit Baikonoer door Minister Picqué en Commissaris Ylieff, werd de kosmonaut bij zijn terugkeer op 10 november 2002 welkom geheten door ZKH Prins Filip en de Ambassadeur van België te Rusland, André Mernier. Het perfecte verloop van de missie en de hartelijkheid die daarenboven de verhoudingen tussen de Belgen en de Russen kenmerkte, toonden aan dat wij zowel op politiek als wetenschappelijk vlak kunnen samenwerken.

Le Lieutenant-Colonel Frank De Winne et ses coéquipiers russes du vol spatial Odyssea – Baïkonour 2002 Luitenant-Kolonel Frank De Winne

CONCLUSION

62

BESLUIT

La Russie et la Belgique sont des états anciens qui ont développé au fil des années des relations politiques, économique et culturelles d'une grande densité. Les bouleversements récents de l'histoire ont accéléré leur développement comme on a essayé de le montrer dans le cadre modeste de cette brochure. Les anniversaires sont l'occasion de faire le bilan du passé, le point de la situation et d'esquisser les perspectives de l'avenir. Pour ma part, je ne doute pas que celui de nos relations bilatérales soit des plus prometteurs.

Rusland en België zijn oude naties, die in de loop van de tijd politieke, economische en culturele relaties van een grote intensiteit hebben ontwikkeld. De recente omwentelingen in de geschiedenis hebben deze ontwikkeling nog versneld, zoals ik heb geprobeerd te tonen in het bescheiden kader van deze brochure. Verjaardagen zijn gepaste momenten om terug te blikken op het verleden, de zaken op een rijtje te zetten en toekomstperspectieven te schetsen. Wat mij betreft, twijfel ik er niet aan dat de toekomst van onze bilaterale relaties uiterst veelbelovend is.

Moscou, le 10 février 2003

Moskou, 10 februari 2003

André Mernier Ambassadeur de Sa Majesté le Roi des Belges en Russie

André Mernier Ambassadeur van Zijne Majesteit de Koning der Belgen te Rusland

naar het Nederlands vertaald door Nicolas Severyns

63

Le personnel de l'Ambassade de Belgique à Moscou Het personeel van de Belgische Ambassade te Moskou – februari 2003

64

Editeur Responsable: A. MERNIER Ambassadeur de Belgique à Moscou

Verantwoordelijke Uitgever: A. MERNIER Ambassadeur van België te Moskou

Traduction en néerlandais: N. SEVERYNS

Vertaling in Nederlands: N. SEVERYNS

Design: INFORES PRINT tel: (095) 775 74 32

Design: INFORES PRINT tel: (095) 775 74 32

Impression: INFORES PRINT tel: (095) 135 04 11

Druk: INFORES PRINT tel: (095) 135 04 11