;. 'l''
'' =k -fL\.":
'\
*
w.-'
;,r4
l
Het interieur van de Oude Kerk
De Hervormde Gemeente heeft plannen in voorbereiding voor de restauratie en gedeeltelijke vernieuwing van het interieur van de Oude Kerk. Een goede afweging tussen enerzijds de gebruikswaarde en anderzijds de esthetische en cultuurhistorische waarde van het gebouw is hierbij van belang. Voor een kerk die als zodanig functioneert, is de gebruikswaarde uiteraard een belangrijk uitgangspunt; over de consequenties hiervan voor een herinrichting kunnen alleen de gebruikers, i.c. de Hervormde Gemeente, oordelen. De Oude Kerk is echter ook een fraai en waardevol monument binnen de Bennekomse gemeenschap. Het is de taak van de Historische Vereniging Oud-Bennekom aandacht te vragen voor cultuurhistorische waarden die mogelijk in het geding zijn bij een herinrichting. In een brief aan het College van B&W heeft de vereniging haar visie kenbaar gemaakt.
In deze brief toont de vereniging begrip
tueel nog aanwezige graven en mogelijke
voor het aanpassen van het interieur aan gewijzigde inzichten in het gebruik van de kerk. Het belangrijkste advies is van de vereniging is: bezint eer gij begint. "Om tot een verantwoord plan te komen, stellen wij u voor een vervolg-onderzoek naar de bouwgeschiedenis van de kerk te laten instellen door een daartoe gekwalificeerd bureau voor bouwhistorisch onderzoek. Dit onderzoek kan veel narigheid en extra kosten voorkomen als tijdens de werkzaamheden onverwachte zaken aan het licht komen en de plannen op stel en sprong aangepast moeten worden. De kost gaat hier zonder twijfel voor de baat uit." Indien de herinrichting zou impliceren dat ook de vloer van de kerk wordt geopend, is een zorgvuldige archeologische begeleiding van de werkzaamheden en het reserveren van voldoende tijd voor archeologisch onderzoek van groot belang. Zo zal de gemeentelijke archeoloog zeker onderzoek willen doen naar even-
stoffelijke resten.
In dit kader vindt u in deze Kostersteen een bijdrage van Michiel van der Leeuw,
opvolger van Ben Luesink als archivaris der Hervormde gemeente. Van der Leeuw bespreekt een tot nu toe alleen in kleine kring bekend handschrift uit 1701 waarin een aantal zerken in de Oude Kerk zijn beschreven. Bovendien maakt hij een vergelijking met wat reeds bekend is uit andere artikelen. Dat er in de Oude Kerk vele eeuwen achtereen begraven is, staat vast. De notulen van de Bennekomse Buurtspraak in 1654 vertellen al dat daar ook administratie van werd bijgehouden, maar kennelijk niet altijd zo nauwgezet: "í...) is gearresteert dat een ider sijn groeff in de kerck binnen een tijt van een maent na dato deses sullen moeten met sffisante blijck ende goet bescheijt bewijzen. Bij faudt van aenbrengen zullen de groeven aen de kerck vervallen siin".
Bennekoms In de Kostersteen publiceren wij gaarne belangrijkste monumenten. De redactie is ook andere bijdragen die betrekking hebdan ook verheugd over het initiatief van ben op de geschiedenis van de Oude Michiel van der Leeuw om de beschikba- Kerk. De Oude Kerk is één van
re en bekende informatie over mogelijke
grafzerken opnieuw
te
ordenen en
te
Redactie
bespreken.
Rhemensh
schrift wor
nekomse I
hierbij
da
zichtbare
wordt, zo vroeg sta stoeptegel.
In totaal
l
objecten.
Grafzerken in de Oude kerk te Bennekom
woord "ot delijk is u ling tot bv ten in de k eens word
bord of Oude kerken worden vaak gekenmerkt door de aanwezigheid van allerlei grafstenen op de vloer, ter herinnering aan de welgestelden die het zich konden veroorloven zich in de kerk te laten begraven. Helaas is daarvan in de Oude Kerk te Bennekom bitter weinig van overgebleven. Op dit moment is in de oude kerk slechts één (niet complete) zerk zichtbaar. Deze ligt bij de toegangsdeur tot de kerk in de zuidelijke zijbeuk De zerk wordt toegewezen aan het graf van Arendt toe Boecop van Harselo en zijn vrouw Gerberich van Lennep. In de dertiger jaren, voordat de verwarming en de verhoogde houten vloer werden aangebracht, beschreef J. Belonje nog drie zerken'. Aangezien Belonje de kerk tamelijk nauwkeurig heeft geïnspecteerd (hij vond ook het kapiteel met het jaartal 1542), is het waarschijnlijk dat er onder de houten vloer geen andere zerken meer tevoorschijn zullen komen. Het gaat hierbij om de zerken Arent toe Boecop van Harselo , Zeger toe Boecop van Harselo en een zerk met een gedeeld wapen van de families van Salland en toe Boecop. De zerken waren moeilijk leesbaar voor Belonje, omdat ze gedeeltelijk schuil gingen onder de kerkbanken. Hopelijk zal de herinrichting van de Oude Kerk een nauwkeuriger
Gelukkig was Belonje niet de enige die de zerken met aandacht bekeken heeft. van
Treslong Prins al langs geweest, die zijn bevindingen in l9l7 publiceerde.2 Hij heeft echter minder ontdekt dan Belonje,
mogelijk omdat hij niet de gelegenheid had al te uitgebreid onder de banken te snuffelen. Maar ook hij was niet de eer2
informatie Beltjes, di Sloot en B blijkbaar
pleegd her
den,
maar
conclusie king van c te geven o
bord
gaat
handschril
beschrever
niet gehee
Object
blik op de zerken mogelijk maken.
Voor hem was Mr. P.C. Bloys
e
ste. In het Gelders Archief te Arnhem bevindt zich. in het familie-archief Van Rhemen, een gebonden handschrift getiteld "Boeck van Quartieren en wapenen so gevonden sijn in kercken, closteren, sarcken, borden, glasen, cussens etc. door A.B. vrijher van Spaen, her van Ringelenbergh 16.. in 4o en gecopiert en vermeerdert door Stev. van Rhemen to
Zerk Aret
Utenhove
Van Balv Van Rout ZerkZeg' Zerk Wijr
Zerk Aret
Rhemenshuysen 1701".3 In dit handschrift worden ook gegevens uit de Bennekomse kerk vermeld. Merkwaardig is hierbij dat de enige momenteel nog zichtbare zerk daar niet in vermeld wordt, zodat die misschien al in een vroeg stadium is "gedegradeerd" tot
Allereerst nog een algemene opmerking. De samensteller van het handschrift was vooral geïnteresseerd in heraldiek, zodat eventuele zerken met alleen een naam niet door hem beschreven zijn. Als Belonje dezelfde politiek heeft gevolgd, kunnen er misschien nog aardige veÍïassingen onder de kerkvloer vandaan komen. Bloys van Treslong Prins vermeldt in andere plaatsen wel zerken met alleen een naam, maar hij heeft in Bennekom niet alles kunnen zien. In het handschrift worden de aangetroffen wapens vermeld, die gezamenlijk de kwartierstaat van de betrokkenen vormen, dwz 2 ouders, 4 grootouders, 8 overgrootouders enz. Het lijkt er op dat het aantal kwartieren ook iets probeert te zeggen over de status van de overledene (althans in de ogen van degenen die de steen bestelden). De volgorde van de kwartieren is niet altijd even logisch in onze ogen, maar ik probeer de kwartieren zo goed mogelijk te restaureren. Om het geheel een beetje overzichtelijk te houden begin ik met een kort overzicht van de verschillende objecten, waarbij aangegeven wordt in welke bronnen ze vermeld worden.
stoeptegel.
In totaal vermeldt het handschrift zeven objecten. Ik gebruik met nadruk het woord "objecten", omdat niet altijd duidelijk is waar het om gaat. In tegenstelling tot bv. de beschrijving van de objecten in de kerk van Hattem, waar nog wel eens wordt vermeld of het om een rouw-
bord of een zerk gaat, ontbreekt deze informatie voor het Bennekomse. Mr. Beltjes, die voor zijn artikel over Timan Sloot en Boekelo in "Een Veluws Dotp"o
blijkbaar ook
dit
handschrift geraad-
pleegd heeft, spreekt over twee rouwbor-
den, maar onduidelijk
is hoe hij
deze
conclusie getrokken heeft. Bij de bespreking van de objecten zal ik proberen aan te geven of het om een zerk of een rouw-
bord gaat. De objecten worden in het handschrift niet altijd even nauwkeurig beschreven, zodat sommige gegevens niet geheel volledig zijn.
Object
Handschrift
Bloys
Belonje
Zerk ArenÍ toe Boecop (nog zichtbaar) Utenhove-zerk Van Balveren-zerk Van Rouenoort-zerk ZerkZeger toe Boecop Zerk Wijnand van Salland Zerk Arent toe Boecop Rouenoort-bord
x x X
x x
x x
x x X
1. De "Utenhove-zerk" Deze ongetwijfeld grote zerk (want hij bevat maar liefst zestien kwartieren) zal waarschijnlijk in het oude koor gelegen hebben. Er wordt later geen melding meer van gemaakt, en hij zal vermoedelijk met de sloop van het koor in het midden van de negentiende eeuw definitief verdwenen zijn. De volgende kwartieren worden vermeld:
stelde: mogelijk was het een eerbetoon aan een - dan waarschijnlijk rijke - erftante, ofwel de steen was oorspronkelijk bestemd voor haar zuster. die echter in Arnhem begraven is. De eerste mogelijkheid lijkt mij het waarschijnlijkst."
Utenhoven Varens
Schonberg
2. De "Van Balveren-zerk" Ook dit was een grote zerk die verloren is gegaan, en die dus waarschijnlijk ook in het koor gelegen heeft. De kwartieren
Miltitz
zijn:
Gruiter
Sleinitz
(onbekend)
Schonberg
Balveren
Palant Alpen Krummel Brempt
Quaedt v Lantscroon
Wees
Merode
Steenhuis
Palant Krummel
Honselaar Varick
Hackfort Brienen Lendt
(onbekend) (onbekend) (onbekend)
(onbekend) Cock v Delwinen ten Waeter
met in het midden de wapens
NagelUtenhoven en het opschrift: Ob. 19 may
Ingennieulant Braeckel
eigenlijk doet. Er is totaal niets Bennekoms aan. De vier families linksboven komen uit Gent. de vier rechtsboven maar liefst uit Saksen, en de overigen uit het Rijnland. Toch is het wel verklaarbaar. Het is de grafsteen van Anna Magdalena van Utenhove, gehuwd met Joost van Nagell, heer van Waldenbroeck' en overleden op 19 mei 1693. Op zich zegÍ dat nog niets, maar het feit dat haar zuster Adriana Sophia gehuwd was Lubbert
4
(maar geen
We
kunne:
kennen var
genote van ca7662 ov
Mr. Beltje rouwbord,
lijker dat h ken van e schijnlijk was, zoals mijn meni ze
4. De zerk
met in het midden het Van Balverenwapen en het opschrift: ob. 1B-10-1661. Het betreft hier de grafsteen van Christoffel van Balveren de jonge, zoon van Christoffel van Balveren de oude en Wilhelmina Ingen Nulandt, heer van Nergena. overleden op I 8- l0- lóó17.
Deze zerk banken - I te melden
voor de tot zo goed n
lonje. Het kwartieren Boecop Arnhem Lennep
Benting
Het opsch
3. De "Rouenoort-zerk"
Dit was een zerk met 8 kwartieren,
na-
melijk:
van Eck, heer van Nergena, levert einde-
lijk een Bennekomse connectie op. Ik vermoed dan ook dat Anna Magdalena vrij jong weduwe is geworden en bij haar zuster is ingetrokken. Er kunnen twee redenen zijn waarom de familie Van Eck voor deze tanÍe zo'n grote grafsteen be-
Sloet-Roue
gesleten
1693
Meteen rijst de vraag wat zo'n zerkhier
Op deze z
Rouenoort Gygink Hoeckelum Oldenbarnevelt
Broeckhusen
Ulft Hekeren Cloeck
sterf die et Boecop to< a" 16.. de joffer Aley
Dit opschr wat Belon
wat
mind
Bloys van naam van
Op deze zerk stond een alliantiewapen Sloet-Rouenoort en het opschrift: obijt
dit zal op een verschrijving zijnerzijds berusten.
(maar geen datum).
We kunnen hier makkelijk de zerk herkennen van Aleid van Rouwenoort, echtgenote van Timan Sloot van Boekelo, die ca 1662 overleeds.
Mr. Beltjes beschrijft dit object als een rouwbord, maar het lijkt mij waarschijnlijker dat het een zerk betrof. Het ontbreken van een sterfdatum betekent waarschijnlijk dat deze niet goed leesbaar was, zoals Beltjes ook stelt, maar naaÍ mijn mening duidt dit eerder op een afgesleten zerk dan op een rouwbord.
4. De zerk vanZeger toe Boecop.
Deze zerk ligt nog verborgen onder de banken - Bloys van Treslong Prins weet te melden datdeze zerk onder de banken voor de toenmalige preekstoel ligt - en is zo goed mogelijk beschreven door Belonje. Het handschrift geeft de volgende kwartieren:
Bloys van Treslong Prins en Belonje geven merkwaardig genoeg de kwartieren wat anders weer, en wel als volgt: Boecop Lennep
Brempt Heerdt
de standaardopstelling voor kwartieren (als die al bestaat) en de bij Belonje vermeldde genealogische gegevens zouje het volgende verwachten: Volgens
Boecop Lennep
Brempt
Arnhem Bentinck
Broeckhuysen Heeckeren
?
Mogelijk hebben beiden alleen een deel van de zerkgezien: de tijd zal het leren.
5. De zerk van Wijnand van Salland
Ook deze zerk ligt nog te wachten op herontdekking. Ook hier weet Bloys van
Boecop
Arnhem
Brempt Broeckhusenv Barlham
Lennep
(onbekend)
Benting
Hekeren
Het handschrift vermeldt:
Het opschrifÍ luidt:"a" 1604 den 31 juli sterf die edele erenfeste joncker Seger to Boecop toe Harselo a" 16.. den .... sterf edele en erentrijcke joffer Aleyt van Brempt sijn huisvrou" Dit opschrift komt nagenoeg overeen met wat Belonje aantrof, zlj het dat die het
wat minder volledig kon
Treslong Prins te melden dat de zerk voor de toenmalige preekstoel ligt.
ontcijferen.
Bloys van Treslong Prins geeft de voornaam van de vrouw als Charlotta. maar
Salland
Boecop
Gent Ossenbroeck Stepraet
Arnhem Lennep
Bentinck
A 16.. den sterf die Edelen
Erentfesten
Wijnant v. Sallant
A
1612 den 16 sept sterf die Edele
Ehrentrycke Anna toe Boecop v Harseloe siin huisvrou
Ook deze zerk hebben Bloys
Een tekst vermelden ze niet, zodaI" bei-
Wijnand van Salland, zoon van Cornelis van Salland en Dirrica van Gendt en kleinzoon van Wijnand van Salland en Lubberta van Ossenbroek, was getrouwd met Anna toe Boecop, dochter van Johan toe Boecop van Harselo en Elisabeth van Arnhem en kleindochter van Arend toe Boecop van Harselo en Gerbrich van
den ook hier waarschijnlijk alleen een
Lennep.
van Treslong Prins en Belonje beschreven, en wel als volst:
Sallandt Gendt
Boecop
Arnhem
deel van de zerk hebben sezien.
6. De zer
Het hanr volgt: Boecop Lennep
Delen (als Barl
Ao 1600 ío Boeco Belonje weer, en Boecop Lerutep DeLen
H)'rt De
auteu
verschill
pen link
geen on( den. van
Barl...". Het hanc
delijk le
zou het r de bok g Bloys v
zerk nie vermoed
7.Het" Het laatr
treft na: bord, or Grafzerk voor Arend Toe Boecoop toe Harsseloo en zijn vrouw Gerberich van Lennep, naar een tekening van A.J.Th. Kok; Belonie p.44 6
vermeldt als volgt
Arent toe BoecoP Het handschrift beschriift deze zerk 6. De zerk van
als
volst: Boecop Lennep
Arnhem Benting
Delen (als Barl...)
Bemntel
Apeldorn
Rouenorl Mom
Hoeckelum Hekeren
Goossen van Rouenoort en Margrieta van Hoeckelum
Het betreft hier de overgrootouders van de onder 3 genoemde Aleid van Rouwenoort.
Ao 1600 den 2l mart ste( joncker Arent ío Boecop to Harseloe
Belonje geeft de tekst vrijwel hetzelfde weer, en de kwartieren als volgt:
Lennep
Arnhem Bentinck
Delen H1'rt
Appeldoorn
Boecoqt
Bemmel
De auteur van het handschrift en Belonje verschillen dus van mening over het wa-
pen linksonder. Belonje meldt al dat er geen onderschrifien onder wapens stonden. vandaar dat het handschrifï zegt "als Barl...". d.w.z. gelijkend op Barl(ham'/). Het handschrift was op dit punt niet duidelijk leesbaar. Volgens het handschrift zou het om een wapen met een klimmende bok gaan. Bloys van Treslong Prins noemt deze zerk niet: door de banken zal die hem vermoedelijk ontgaan zijn.
Tenslotte is er nog sprake van drie zerken die drie naast elkaar gelegen graven bedekken''. Het gaat hier om de graven die in 1799 door de weduwe van Gerit Willem van Balveren zijn overgenomen
van R.J.C. Torck van
Roosendaal.
Laatstgenoemde was de toenmalige bezitter iran Harselor0. De latere bezitters van dit kasteel woonden niet in Bennekom. en zullen daar waarschijnlijk ook niet begraven zijn. zodat het hier vermoedelijk gaat om de drie zerken van de
familie Toe BoecoP, die Belonje
Naast deze min of meer bekende zerken hebben we uit oude handschriftgenealogieën ook nog weet van personen die in Bennekom begraven zijn. voor wie, gezien hun aanzien, zeker een of andere steen aanwezig zal zijn geweesÍ' Zo worden vermeld:
-
Johan Carel van Eck, heer van Ner-
gena, overleden 23 november
en besraven te
. IJet
"Rouenoort-bord" Het laatste object uit het handschrift betreft naar mijn mening wel een rouwbord. omdat het maar vier kwartieren
7
vermeldt en een beperkt opschrift, en wel als volst:
be-
schreef.
l7l9
Bennekom met
8
kwafiióren.rr
-
Anna van den Honert, echtgenote van Jan Carel van Eck, heer van Nergena (zoon van de voorgaande), overleden op 27 januari 1140.
Ook andere leden van het geslacht van Eck zullen in Bennekom zijn begraven, evenals leden van bijvoorbeeld de geslachten Van Lawick en Van Balveren, waar verder iedere infbrmatie over ontbreekt.
En als uitsmijter haal ik nog het bekende verhaal aan dat bij de aanleg van de verwarming nog een koperen plaat is gezien die het graf van de heren van Nergena
Conclusie Ik concludeer dat de vloer van de Oude
Kerk nog een schat aan historische
Joannt
en
genealogische informatie bevat, mogelijk
nog meer dan hierboven aangeduid. Ik spreek dan ook de hoop uit dat bij de herinrichting van de Oude Kerk de dan aangetroffen graÍ,stenen zodanig bewaard zullen worden dat ze eer doen aan degenen wier graven ze bedekten.
zou bedekken.
Michiel van cler Leeuw*
Afgelopen
'de doocl'. schrij
ve rs
van de
dic
intussen.
c
In dit stul staan bij z
Levenslor .krannes I
tg7-: gcb Noten
'À
l
' J. Belonje, Het huis Harsseloo en zijn bezitters, in: Biidrctgen en metletlelingen Verenigirtg "Gelre " XXXIX (1936), p.43-77 - Mr. P.C. Bloys van Treslong Prins. Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in de kerken van Gelderland, in: De Wapenhemut 1917, p.220 'Familiearchief Van Rhemen. inv. nr. ll. Hct jllrtal lTdl roept wat \ragen op. Van Spaen schijnt pas in 1705 met verzamelen te zijn begonnen. Mogelijk hebben ze beiden geput uit een ouder handschrift. Zie ook A.J. Mensema, De genealogische collectie Van Rhemen in het Gelders Archief, in De Nederlandsche Leeuw 2002 k. 215. * Mr. P.J.W. Beltjes, Jonker Timan Sloot en de zijnen en het goed Boekelo te Bennekom, t_n "Een Veluws Dorp", p. 174. 'Waarschijnlijk Wallenbriick, ten oosten van Osnabrtick en ten noorden van Bielefeld 6 Mogelijk vraagt de lezer zich af waarom deze zerk zoveel aandacht van mij krijgt. Ik heb mij er extra in verdiept omdat ik behoor tot de afstammelingen van het echtpaar Van Eck-Van Utenhove t Meer over de familie Van Balveren is te vinden in Drs. L.A.C.A.M. van Rijckevorsel, Zeventiende-eeuwse Van Balverens, in Liber Amicorum jhr. mr. C.C. vanValkenburg, Den Haag 1985 n Meer over Timan Sloot en zijn familie in het onder noot 4 vermelde artikel 'C.A. Heitink, Begraven in Bennekom,in'. De Kostersteen 34 (oktober 1990) p.7 'u id., p.8-lo " Indien archeologisch onderzoek bij de herinrichting nog stoffelijke resten aan het licht brengt, is Johan Carel gemakkelijk te herkennen: hij mist namelijk de linkerarm, die hem in de slag bij Ramillies (1706) is afgeschoten.
iii-ll
!r,lr1,
zi.jir
(iilllC
t)r-tr-lcrc .'l,i'
.\llt jc i \ 1
t]-it1;. l./lt
li.iks sci'.i:
leeil. nr,g Ioos gcn latcr naar' naar ,A,rni ziekeli.jk r Eerst r.l oo
r
ter bij
cc
wcrcl hij
a
kostschocr
sum. Late mantische
Na zijn
k
sterdam v
student de
de HBS k recht en r Scheltema
hij de sct
met wie hi In 1898 tr
Sophia G scheiden
I
Joannes Reddingius (1873-1944), dichter Afgelopen maart wercl . zoals clk jaar. de boekenweek gehouden. Dit keer met als thema 'de dood'. Als uitvloeisel hiervan werden op tal van plaatsen in het land graven van schrijvers en dichters bezocht. Zelf bezocht ik op de Bennekomse begraaÍplaats het graf van de dichter Joannes Reddingius (1873-1944). Het is er niet druk geweest, al weet ik intussen. dat ik niet de enige bezoeker was. In dit stLrkje wil ik heel kort het leven van Redclingius schetsen om vervolgens stil te staan bij zijn laatste levensperiode, die hij in Bennekom doorbracht. I-evensloop Joilnnes Redtlingius u,crd op l9 .f uni 1873 gehoren in het Peeldorp Deurne, 1{';,irr ;.:.ijn r,aciel' WihmnclLrs Gerarclus l'{cri r-irrd pre ciikant wls. Hij had óein (li,lLlcrrc lti\irl'" rlr: ietcr bcfocntrlc sopraan .{:rlt.jr' 1\i:llricu ;rr- ;l{cririingiLrc ( lSbEti-til ). "t/.:..7:: .:iricl i.rctli .lr-ranne s lliiu\\'c1 lirk', gci.i-'!rd.,.iiiar iri! ;n iuii iS7-5 orcrleed. nr,g ntaar -1..1 .jaal truri. Hct t'ader-
loos -gcivorr-icn _gczin vcrtrok ccn
iaar
ixter n:.iar Flcirnoncl cn verhuisde in 1879
naar Arnhcnr.
Aan-tezie
n
zi.jn rnoeder
ziekeli.jk was. wi.rs Joannes veel r"rit hr"ris. Eerst rvoonde hrj enke le jar-cn in Deven-
ter bij een lcraar in huis.
Ven,ol-eens
werd hij als dertienjarige -eeplaatst op de kostschool 'lnstitutrt Gooiland' te Bussunr. Later zou hij er cle roman Een Romantische Jon-9en (l9lI) clver schrijven. Na zijn kostschooltijd ging hi.j in Arnsterdam wonen. vanwaar hij als spoorstudent de HBS te Zaandam bezocht. Na de HBS kwam hij in het boekenvak terecht en werkte o.m. bij de boekhandel Scheltema en Holkema. In die tijd leerde hij de schrijver Herman Gorter kennen met wie hij de Griekse klassieken las. In 1898 trouwde hij te Amsterdam met Sophia Geertruida van Harlingen (gescheiden l9l3), met wie hij drie
Fig. l.
Jocrnne.s Retltlingius
kinderen kreeg. Niet lang daarna vestigde hij zich met zijn gezin te Hilversum. Hier bestierde hij zijn eigen boekhandel "Het Boekhuis". In latere jaren stichtte hij een
concertbureau van waaruit hlj onder meer concerten van ziin zuster voorbe-
reidde (die overigens ook getoonzette
gebruikt als lanceerplaats voor
teksten van hem zong).
daarom ontruimd.
In
Hilversum kreeg ook zijn literaire
carrière verder gestalte. Dichtbundels als
Beeld en SpeI (1903) en Johanneskind (1907) verschenen in die tijd. Er zouden er nog een flink aantal volgen. Ook verschenen gedichten van hem in tal van bladen als De Gids, De Nieuwe Gids, Elsevier en De Groene Amsterdammer. Veel van zijn gedichten waren geinspireerd op de natuur, die hij in zijn woonomgeving (toen nog) zo fraai aantrof. Later kregen zijn gedichten een meer geestelijke, mystieke inslag. Dat Reddingius deel uitmaakte van literair Nederland moge onder meer blijken uit het feit dat zich ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag een feestcomité formeerde bestaande uit Willem Kloos, Hélène Swarth, Antoon Coolen, Lode-
wijk van Deyssel en J.G. Spaan. In 1934 trok Reddingius zich luit het zakenleven terug en verhuisde hij met zijn tweede echtgenote Fanny Elisabeth Rachel Caroline Salomonson, met wie hij in 1923 getrouwd was, naar Den Haag, waaï ze vlak bij het Haagsche Bosch gingen wonen aan de Ger. Reynstraat. Naar Bennekom Joannes Reddingius was een productief schrijver, maar toen de Oorlog in mei 1940 uitbrak, raakte z'n dichtader verstopt. Dat veranderde evenwel toen het echtpaar Reddingius in mei 1943 nood-
gedwongen naar Bennekom verhuisde. Noodgedwongen, omdat het deel van Den Haag waar hij woonde geëvacueerd
werd; het gebied van het Haagsche Bosch waar hij vlak bij woonde werd
en
Ze kwamen te wonen in het huis Nassaulaan 34 (voor mij een verrassing: sinds ik in Bennekom woon, kijk ik op dat huis uit!). Hier kwam hij weer tot dichten en ontstond (het grootste deel van) zijn dichtbundel Uit de Diepte. Ge-
De Hoogt de ziel, ee die over't op-wieker
I
schreven tusschen St. Michaëlis 1942 en St. Jan 1944 die pas na de Oorlog. ih 1946, verscheen. In een voorwoord licht zijn weduwe toe hoe dat kwam en wat zijn drijfveren in die tijd waren:
Mijn man heeft de laatste jaren niets kunnen uitgeven omdat hij geen lid van de cultuurkamer was. Maar ook zonder deze belemmering zou zijn laatste werk niet hebben kunnen verschijnen, want al deze sonnetten zijn aanklacht tegen het door hem zoozeer gehate nationaalsocialisme en maning, uit de juist daaraan tegenovergestelde krachten te leven. Enkele dagen vóór zijn dood, toen ik hem vroeg, of het voortdurend kanongebulder [van de Slag om Arnhem, BL] niet al te hinderlijk voor hem was, heefÍ hij mij toegefluisterd: " Dit alles gaat voorbij Geloof in het Eeuwige, Geloof in de menschen, Geloof in de Liefde van Christus, daarop moet het régime berusten en een nieuwe wereld worden opgebouwd." Hij snakte ernaar, anderen de troost en de steun te geven, die hij zelf uit geestelijke bronnen mocht putten. AI zijn bundels vanaf Regenboog getuigen, zooals ook uit de titels spreekt, van Tijn worsteling om. boven het donkere aarde-leed en de duisternissen van het menschenhart uit. op te stijgen tot het Eeuwig Licht, tot de
Hoogten vanwaar voelde:
10
Vl's
hij zich geroepen
I
In een op ding door
ton
Cool
dichterscl
laatste jar
Na de tt
vrienden waartoe I
hij
een
l"O€Iïl hOCt
dichtte o stem die Speelman noemde,
geluid te Die zuive had hij o waren vo schelijkhe
warmte vriendsch
waarom
,
innige piè Hij overlr
bangen ei October, lands, en
hij het
ka
geallieert
In
1942
vriendenbundel H,
Dr.
Wink,
verzen, di
De Hoogten roepen de ziel, een vogel, die over't water op-wieken wil.
In een op het voorwoord volgende inleiding door zijn geboorteplaatsgenoot Anton Coolen 'plaatst' deze Reddingius' dichterschap en gaat ook hij in op zijn laatste jaren:
Na de tachtigers, waaronder hij
vele
vrienden had, tusschen zijn tijdgenooten, waartoe Leopold en Boutens behooren, is
hij
een bescheiden dichteffiguur, die roem nochfaam zocht, die voor zich heen
dichtte omdat hij gehoor gaf aan die stem die stil in hem zong, zich den Speelman voelde, zooals hij zich gaarne noemde, en naar wiens stil en zuiver geluid te luisteren zeker nog zin heeft. Die zuiverheid, die hij als dichter heeft, had hij ook als mensch. Kunst en leven waren voor hem in eenklank. Die menschelijkheid, zijn fijne geest en de warmte van zijn hart maakten zijn vriendschap tot een waardevol bezit, waarom men hem niet anders dan met innige piëteit gedenken kan. Hij overleed, voor den aanvang van den bangen en laatsten oorlogswinter, op 14 October, in Bennekom, in het oosten des Iands, en in zijn laatste levensdagen heejl hij het kanongebulder van het naderend geallieerd bevrijdingsle ger nog gehoord.
In 1942 was van hem in een beperkte vrienden-uitgave nog verschenen de bundel Heugenissen aan IdyIIe, een door Dr. Winkler Prins bezorgde uitgave van verzen, die op diens landgoed ldylle wa-
ren ontstaan en die over verschillende vroegere bundels verspreid zijn. Een reeks nieuwe natuurliederen lag in 1940 ter uitgave klaar. Het Tijn echter niet deze liederen, waarmee de dichter afscheid nam. Zijn afscheid is de bundel, die thans voor ons ligt. Na dien toon van ingekeerdheid, waartoe in de latere gedichten de zangerigheid der vroegere verzen zich meer en meer gemodificeerd had, zweeg de bejaarde dichter gedurende den eersten tijd der Duitsche bezetting. Hij zweeg echter niet omdat hij terzijde stond van de vreeselijke gebeurtenissen, hij zweeg slechts onder hun eersten schok, want zij grepen ook hem aan in het diepst der gedeerde ziel; en bij het huilen der wolven door de wereld schreef hij toen zijn De Profundis, het gebed, waarin hij uit de diepte roept: Christus, geschonden wordt uw heilige Wet van Liefde en Mededoogen, die de we-
reld niet aangenornen heeft, daar blajl een wolf, een spoor van bloed is zichtbaar in de sneeuw.
Christus, door dwang te scheiden is zoo droef,
daar wordt geleden in de cel,
in't
kamp
en op de velden van vernietiging waar woedt de strijd van allen tegen
allen.
Reddingius geloofde sterk in de terugkeer van de vrijheid. Het lijkt dan ook passend hier te besluiten met het laatste gedicht uit zijn 'Bennekomse' bundel:
1l
en tJ'oertoon klinkt van lie.ftle, die is le-
Verslal
ven, vti.j ademen muz.iek, ons oog wordÍ helLle
r.
HeÍ is o.f'een btt:uin uit lrcoglen klinkt: V o I k' re n ontw' ttctkï, d e Í i ru n rt i e e r: n kÍ ! v,
Joannes ReddingiLrs overleed
í
op l4 ok-
tober 1944 te Bennekorrr. Hij werd
op
dezelfde clag nog be-gravetr op de Bcnnekomse begraafplaats; in het eerste vak
rechts bij de linker ingang viln het 'nieuwe' gedeelte (viik [r nr. -li-.12). Op zijn grafsteen clc clichtre-eels:
i r,rir-i
iit
iil:,--
stiilc
iriaat.."
,,
:lt'L'tt r,'tirt .i, ttttttt(.t Reddirt,qiu t itp le Bettrte kr'nt.se -1.
{l
rLtÍ
r
lt(c riluibldut.s.
De Vríjlrcítl k()tttt, (l( lut'ltl t'rt d' oL'tttttln :,íjn voÍ ,,,urr ltuur. w'íj udetrtert luttrr gee .sl, over de bargen konrt :.i.j lol ltet dul, neenl vrortirtg in ltet v'el.atu dul w'ij :,i.jrt. Huor stent hee.li klunk vun.jaugd, w'ttrtt :i.j is niewv' en toch :oo nuchtig, dat het lutrÍ huor hort rí,
hore rnu:.iek en weet :.ich Vri.iheid's kintl, in ltuur tttlem lee.fï en strí.jclen u:iL.
tlcLí
Luister
maken die
steen no 8.
Wat is onr we het jt kastanjes,
kruid
ston
langs de bt
In Horst r-l fie en vlaz
heer. Niet
liiln r lienrle!r ilr(ictic!! l:L'grlrt tttaaitcictt iate; zi.jn iJood ir;i i!r ii-ralli cÍ ltelr)cll Zijn .,,'eduwe rertt-lric latct': "lk heb .iart Fiq.
en
ruim 30.0[ vrijwilliger
!)tttit't, nit'!.t .t;i11'1,1tt't titil! /r' (r'l''r' ri.jklundi,g írtt tir,' ,:ii,tti it ',.t'i!
íir: begl'aibnis
Vroeg ginl acht uur v
-rijn dood geen enkelc bcKcnrlhcir.l gesc'ren. omdat ik wist dat hij zi.itr naanr. zoolang dc bczctting rlr-ttrde. in gcct-t krant wilde -eenoenrd hcbbcn".
ligers ronc chines en
ook
breke deze op ei1
Zoisere kuiper
en
straties ge,
Tijdens
de
in de aspe
en de vlasl zaadje tol
Bt'rÍ lever
schouweli
Na de vo we naar ( Bronnen Krantenberichten in diverse dossiels bij het Centraal Bureau voor Genealogie. "Joannes Reddingius (Deurne 1873 Bennekom 1944)' door P.H. Ritter Jr. in J aarboek M aats hupp ij N e tle rkutcl s e Letterkunde I 947 - I 919. Joannes Reddingius ( 1946). tL it tle
Verslar 5
juni
I
c:
De v,'intl der RuíntÍe ructkt het vuur van't bloed en de Geclachle onístaal, tlie is aLs licht
t2
Diepte.
Op
Dond avond-exc kelum. Dr voorinschr
Verslag van de excursie naar Horst op 14 Mei 2003 Vroeg ging de wekker deze dag want om acht uur vertrok de bus vanaf het Kijken Luistermuseum om de excursie te maken die is beschreven in de Kostersteen no 84 van april 2003. Wat is ons land mooi! Onderweg zagen we het jonge groen, bloeiende brem, kastanjes, en rhodondendrons; het fluitekruid stond uitbundig als kantversiering
land onder water gezet, laat men de begroeiing verdrinken en probeert men aldus het proces van veenvorming weer op gang te brengen.
De zeer humoristische gids vertelde al dan niet ter zake doende anekdotes en wees ons op de bijzonderheden van de Peel.
straties geven.
Hierna volgde een bezoek aan de Lambertuskerk; een deel van het gezelschap bezocht de koperslagerij. De kerk is na de oorlog herbouwd. Binnen zijn rond het schip kapelnissen waarin middeleeuwse beelden zijn geplaatst. Ook daar hadden wij enthousiaste rondleiders die ons vertelden over het redden van de beelden tijdens de oorlog, en de restauratie van deze beelden; sommige hadden wel acht lagen verf. Ook het doopvont moest van de puin-auto gered worden. De tijd drong. We werden uit de kerk gehaald om op tijd terug te zijn in Ben-
Tijdens de rondleiding kregen we inzicht in de aspergeteelt, de champignonkweek en de vlasproductie. Het hele proces, van
Hoogkamer namens het bestuur de reiscommissie voor deze voortreÍïèlijke dag.
langs de bermen.
In Horst werden we ontvangen met koffie en vlaai. Het museum krijgt per jaar ruim 30.000 bezoekers en werkt met 150 vrijwilligers. Ze doen alles in eigen beheer. Niet alleen verzorgen deze vrijwilligers rondleidingen en knappen zij machines en andere voorwerpen op, maar ook breken zij oude gebouwen af om deze op eigen terein weer op te bouwen. Zo is er een schuur waarin de smid. de kuiper en de bmkker regelmatig demon-
zaadje tot consumptieproduct, is aanschouwelijk gemaakt. Na de voortreff'elijke lunch vertrokken we naar de Peel. Hier worden stukken
nekom. Onderweg bedankte
Els Mantel
-
mevr.
van Staaveren
Verslag van de aYondexcursie naar Kasteel Hoekelum op 5
juni 2003
Op Donderdag 5 juni j.l. vond
een
avond-excursie plaats naar kasteel Hoe-
kelum. De belangstelling was groot. Bij voorinschrijving hadden zich meer dan
80 personen opgegeven.
In het kasteel werd de groep ontvangen met koffie en thee, een gastvrij gebaar van Hoekelum. De groep werd in tweeën
l3
gesplitst, zodat men om de beurt kennis kon maken met het interieur en de omgeving van het kasteel. Geholpen door het uitstekende weer werd een prachtige wandeling gemaakt om het kasteel, door de bossen en langs de sprengen op het landgoed, onder de plezierige leiding van een gids van het Gelders Landschap. Het
was leuk om eens vanuit 'bosbeheerskant' te kijken naar de begroeiing en te ruiken aan de vogelkers. De 'binnengroep' werd nog eens hartelijk welkom geheten door de heer K. Bodlaender, bestuurslid van de Stichting
Vrienden van Hoekelum. In zijn inleiding verlelde hij over de geschiedenis van het kasteel. Tijdens de rondleiding kreeg men in kleinere groepen uitleg
-
over schilderijen, bewoners etc. De groepen doorkruisten het gebouw van kelder tot bovenverdieping onder leiding van de heren Bodlaender en Gijsbertsen. Het was een leuke en leerzame avondmet dank aan de rondleiders en aan de heer van Ee voor de gastvrije onlvangst
naar het h
in het kasteel.
Buitenl
Deze cursu de Veluwe van deze c
in
Gelderla
in de aard de ingreper
e
wezige
cu
waarden ir de motieve
ling van
d
beschikbar,
Marijke de Vos
uit twee a
Veluwe: 6 dingen dor een excursi
Najaarsexcursie Op donderdag 25 september 2003 zal de najaarsexcursie plaats vinden. Er zal een bezoek gebracht worden aan banketbakkerij Mekking in de Dorpsstraat. De avond begint om 19.30 uur met een ontvangst met koffie. De heer Mekking zal één en ander vertellen over de ruim 100-jarige banketbakkerij. Tevens zal hij ons verlellen wat het inhoudt om hofleverancier te worden en te zljn. Tot slot volgt een rondleiding. De avond duurt ongeveer een uur. De kosten zijn 2,50 euro.
Opgave geschiedt door middel van een
opgavetbrmulier, los bijgevoegd in deze Kostersteen, dat kan worden ingeleverd bij mw. M.S. de Vos, Dikkenbergweg 8, 6121 AC te Bennekom tot uiterlijk woensdag 17 september. Er kan een beperkt aantal mensen deelnemen aan deze excursie. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst. Als u (na opgave) verhinderd bent, dient u dit zo spoedig mogelijk door te geven op telefbonnummer
4t33t1. Marijke de Vos
met de dee 50 euro. (ir of www.ge
Meded, Nieuwe Het bestuu rische Vere
De heer J.( Mevrouw I De heer en De heer en De heer en De heer L.l
Cursussen Mutaties
Het Gelders
Oudheidkundig Contact heeft onlangs een brochure uitgebracht met informatie over cursussen, publicaties en activiteiten in het komende naiaar. 14
Wij willen uw aandacht vestigen op twee cursussen die in deze brochure worden vermeld.
v,
G.M. Hoop
- Buitenkansen. Deze cursus wordt per regio aangeboden; de Veluwe is een van deze regio's. Doel van deze cursus is om u te leren kijken naar het historisch gegroeide landschap in Gelderland. Er wordt inzicht geboden in de aard en structuur van het landschap, de ingrepen van de mens daarin, de aanwezige cultuurhistorische- en natuurwaarden in hun onderlinge samenhang, de motieven achter behoud en ontwikkeling van deze waarden en de daarvoor beschikbare middelen. De cursus bestaat uit twee avondbijeenkomsten (voor de Veluwe: 6 en 13 november) met inleidingen door deskundigen, gevolgd door een excursie (op een Zaterdag, in overleg met de deelnemers). De kosten bedragen 50 euro. (inschrijven: tel. 0575 - 5l 1826 of www. gelderserÍgoed.n I )
- Internet en Historisch onderzoek. Deze cursus wordt aangeboden door de Volksuniversiteit Arnhem (tel.: 0264422363). Tijdens de cursus heeft u de beschikking over een computer met internetaansluiting en doet u ervaring op met surfen naar historische informatie op het intemet. U maakt kennis met zoekmogelijkheden, digitale encyclopedieën, krantenarchieven, e-tijdschriften, geschiedenisportalen en hulpprogramma's. De cursus vindt plaats op l8 november. De kosten bedragen 13,50 euro. Voorts zljn er cursussen op het terein van genealogie en voor het lezen van oud schrift. Redactie
Mededelingen van het bestuur Nieuwe leden Het bestuur heet de volgende personen van hafte welkom als nieuwe leden van de Histori sche
Vereniging Oud-Bennekom
:
De heer J.G. Beekhuizen Mevrouw E. van der Belt-van der Waal De heer en mevrouw Th.H.M. Hettinga De heer en mevrouw T. Hijwegen De heer en mevrouw W.H. Kuiper De heer L.L.M.F. Nelissen
Mevrouw A. Perdok-Wieringa Mevrouw H.M. Rienks De heer en mevrouw H. Rozenboom De heer A. van der Valk De heer H.J. van der Valk
Mutaties verzoeken wij u schriftelijk door te geven aan de ledenadministratie, mevrouw G.M. Hoogkamer-Weijman, Emmalaan 33, 6721ET Bennekom.
l5
Contributie
Bestuur r
Op de Algemene ledenvergadering van 5 maart 2003 is de contributie voor 2004 vastgeA.J. Lever,
steld op 13 euro.
T.J. Hoeks
Agenda van de Historische Vereniging Oud-Bennekom Woensdag
27
Augustus: Vlegeldag. Evenals in voorgaande jaren zal de Historische Vereniging Oud-
Bennekom vertegenwoordigd zljn met een standplaats in de nabijheid van het Kijk- en Luistermuseum. Zaterdag 13 september Open Monumentendag. In het kader van het Jaar van de Boerderij heeft de Hist.Ver. Oud-Bennekom een interessante fietstocht luitgezeÍ langs boerderijen en andere gebouwen met agrarische betekenis. Enkele panden zijn opengesteld voor het publiek, in een aantal gevallen is het erf vrij toe-
gankelijk. De fietstocht start bij het Kijk- en Luistermuseum alwaar de nodige informatie verkrijgbaar is. Nadere mededelingen volgen o.m. in Ede Stad.
Donderdag 25 september: Najaarsexcursie, bezoek aan bakkerij Mekking. Zieblz. 14 van deze Kostersteen.
Dinsdag 4 november 20.00 uur: Najaarsbijeenkomst. De heer P. van Beek, archivaris van de gemeente Ede zal een inleiding verzorgen over het thema: Boerderijen. Deze bijeenkomst vindt plaats in het Zalencentrum de Brink.
W.Hol
sec
W.C.L.van
A. Dirksen
Mevr. G.V
Mevr. M.S
Ledenadr Mevr. G.lV
Conserva A. Dirksen
Beheer fo H. Gijsben
De volgende Kostersteen Het vierde nummer van dit jaar wordt een bijzonder nummer. Deze Kostersteen zal onderdeel zijn van een gezamenlijke publicatie van de historische verenigingen van Ede, Lunteren en Bennekom alsmede het gemeentearchief Ede. Deze uitgave van ca. 60 pagina's staat in het teken van het Jaar van de Boerderij. Het boekje bevat enkele artikelen over de ontwikkeling van landbouw, boerderijen en boerenerven in onze contreien, en daarnaast een groot aantal foto's en beschrijvingen van boerderijen in Bennekom, Ede en Lunteren. De leden van de verenigingen krijgen dit boekje gratis toegestuurd. Extra exemplaren zijn verkrijgbaar voor een prijs van vermoedelijk ca. 5 euro.
Redactie
A.T.J. Noc
C.A. Heitir
H.J. van dt P. Smit,
ac
Mevr.E. A
16
Bestuur van de Historische Vereniging Oud-Bennekom
2,
A.J. Lever. voorzitter
Prinsenlaan
T.J. Hoekstra. vice voorzitter
Van Hoffenlaan
W.Hol
l61j l)
6721 EC Bennekom
44,
6121 EX Bennekom
Pr.Bernardlaan19,
6721 DN Bennekom
W.C.L.van Kalleveen. penningm.
DikkenbergwegT2,
6721
A. Dirksen,
Commandeursweg 136, 6721 ZP Bennekom
Mevr. G.M. Hoogkamer-Weijman,
Emmalaan
Mevr. M.S. de Vos,
Dikkenbergweg
secretaris (tel.: 0318-4
33,
MB Bennekom
612I WP Bennekom
8,
6721 AC Bennekom
Ledenadministratie Mevr. G.M. Hoogkamer-Weijman,
Emmalaan 33,
6721WP Bennekom
Conservator Collectie Oud-Bennekom A. Dirksen,
Commandeursweg 136, 6721 ZP Bennekom
Beheer foto- en diacollectie H. Gijsbertsen,
Gasthuisbouwins 9A.
6721XH Bennekom
A.T.J. Nooij, eindredacteur;
Hullenberglaan 4,
6721 AM Bennekom
C.A. Heitink,
Brinkerpad 29,
6721WJ Bennekom
H.J. van den Oever,
Edeseweg 117,
672I JT Bennekom
P. Smit, acquisitie;
Heelsumseweg32,
6721 GT Bennekom
Mevr.E. Alberts-Aalbers,
Robert Kochlaan 8
Redactie Kostersteen
,
6721BE Bennekom
T7
