WARMTEPOMPEN. Inclusief zwembadspecial Het zuinigste gemeentehuis. Renoveren met warmtepompen DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

JAARGANG 2 - NUMMER 3 - MEI 2010

WARMTEPOMPEN DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Wie

renoveert onze huizen met een WP?

Inclusief zwembadspecial Het zuinigste gemeentehuis Renoveren met warmtepompen TIJDSCHRIFT VOOR BESLISSERS BIJ OVERHEID, CORPORATIES, ADVISEURS EN BOUW

'DLNLQODDW ZRQLQJHQ GHOHQ LQHONDDUV HQHUJLH

'DLNLQ$OWKHUPD 0(*$ +HWYHUIULVVHQGH UHQGHPHQWYDQ 'DLNLQ959PHW LQGLYLGXHOH ZDUPWHSRPSHQ

'DLNLQ LQWURGXFHHUW QX KpW ZDUPWHSRPSV\VWHHP YRRU JURRWVFKDOLJH QLHXZERXZ HQ UHQRYDWLHSURMHFWHQ ]RDOV DSSDUWHPHQWHQFRPSOH[HQ µQ 6OLPPH FRPELQDWLH YDQ HHQ 959 EXLWHQGHHO PHW SHU ZRQLQJ HHQ LQGLYLGXHOHZDUPWHSRPS'DDUGRRUNDQHQHUJLHGLHELMKHWNRHOHQDDQ HHQZRQLQJZRUGWRQWWURNNHQQXWWLJZRUGHQDDQJHZHQGYRRUGHHLJHQ ZDUPWDSZDWHUEHUHLGLQJRIYRRUYHUZDUPLQJHQZDUPWDSZDWHUEHUHLGLQJ LQ HHQ iQGHUH ZRQLQJ +HW UHQGHPHQW YDQ DOOH ZRQLQJHQ ELM HONDDU LV KLHUGRRU RQJHNHQG KRRJ (Q GDW LV HHQ FRPIRUWDEHO LGHH ]RZHOYRRUGHLQYHVWHHUGHUDOVYRRUKHWPLOLHX'DLNLQ$OWKHUPD0(*$ NDQ LQ EHVWDDQGH ZRQLQJHQ ZRUGHQ JHSODDWVW ]RQGHU DDQSDVVLQJHQ LQ GH PHWHUNDVW RI DDQ GH LQVWDOODWLH %HOYRRUPHHULQIRUPDWLH RI NLMNRSZZZGDLNLQQORSORVVLQJHQ

'DLNLQPDDNWKHWXVWHHGVFRPIRUWDEHOHU

COLOFON

WARMTEPOMPEN - NUMMER 3

WARMTEPOMPEN

Mail

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Onlangs kreeg ik van een directeur van een grote warmtepompleverancier een mailtje. De tekst was simpel: “Beste Henk, lees dit maar eens door. Genoeg stof tot nadenken...” In de bijlage zat het document “Een partij-overstijgend voorstel voor een Deltaplan nieuwe energie”, dat is opgezet door de duurzame achterban van zeven grote Nederlandse politieke partijen (CDA, PvdA, ChristenUnie, VVD, Groen links, D66 en de SGP). Blijkbaar hadden PVV en SP geen tijd of zin om partij-overstijgend te zijn. Waar gaat het document over? Het is een Deltaplan waarmee Nederland in 2050 duurzaam zal worden. Eensgezind. Samen. Handen op elkaar.

Warmtepompen is hét vakblad over duurzame

Niet dus. Al bij de presentatie brokkelde de partij-overstijgendheid af. De VVD weigerde te komen. CDA’er Van Geel week al meteen uit: kernenergie en CO2opslag moet ook kunnen. “Alle opties blijven open”, aldus de fractievoorzitter. Ik vrees dat de conclusie mag zijn dat dit Deltaplan in de koelkast gaat. In ieder geval tot na de verkiezingen. Na de verkiezingen zal het plan in de vriezer belanden, om in een Buck Rogers-achtig scenario ergens rond de 25ste eeuw weer op te duiken.

Uitgever

De opstellers van het Deltaplan constateren dat de urgentie van het energieprobleem onderschat wordt in Nederland. De conclusie van het Deltaplan is dat het niet aan de techniek ligt. Helaas. Het ligt aan mensen en – vooral – aan geld. Wat een kortzichtigheid. Met niet al te veel moeite kan Nederland zo veel duurzamer. In dit nummer van WP staat een aantal verhalen over hoe we met renoveren van woningen heel simpel snel resultaat kunnen halen. Waarom doen we er dan niets aan? Zijn partijbelangen echt groter dan onze toekomst? Is geld dan toch belangrijker dan leven? Is samenwerking toch te moeilijk voor allerlei egootjes? Ik heb de directeur die mij het mailtje stuurde met ‘stof tot nadenken’ teruggeschreven. “Ik hoop oprecht dat het ons lukt in Nederland om samen te kijken naar oplossingen en dat Europa het overneemt en wellicht de rest van de wereld.”

klimaatoplossingen door specialisten in de warmtetechniek. Jaargang 2, mei 2010, nummer 3 Warmtepompen verschijnt zes maal per jaar. Toezending geschiedt op abonnementbasis en via controlled circulation.

Henk van Beek, FenceWorks BV [email protected] Hoofdredacteur Henk van Beek [email protected] Eindredacteur Christel Meijer [email protected] Redactieraad Willem Hooijkaas, Secretaris Stichting Warmtepompen, Platform Warmtepompen en NVOE Martijn van Leerdam, Kenteq Onno Kleefkens, AgentschapNL Karin Sonneveld, NVKL Vormgeving Grafilith

Ik ben positief van aard, dus hou hoop dat duurzaamheid wordt opgepakt. Ik zie het in de praktijk echter te weinig. Ik daag u, lieve lezer, uit om mij te overtuigen dat het in Nederland echt gaat lukken om oplossingen te vinden. Mail me, bel me. Of klamp me aan tijdens het SHF-congres op donderdag 10 juni in Arnhem. Daar hebben de meeste warmtepompleveranciers wél de krachten gebundeld. Zij laten zien dat het kan: samen, eensgezind en handen op elkaar.

Druk Drukkerij 3L Postadres redactie Postbus 82, 2460 AB Ter Aar Telefoon 06-28417073 E-mail [email protected] Advertentie-exploitatie Archer Media [email protected] Postbus 2696 3800 GE Amersfoort Telefoon: 033-453 94 50 Fax: 033-457 23 13 www.archermedia.nl Aan dit nummer werkten mee Pieter van Alphen, Loet van Bergen, John van der Boor, Robbert Hoeffnagel, Rob van Mil, Richard Mooi, Hans Vandam, Onno Kleefkens, Denise van Ooijen

Henk van Beek Hoofdredacteur Warmtepompen MEI 2010 | WARMTEPOMPEN 3

LG CLIMATE SOLUTIONS MODERN TECHNOLOGY WITH MARKET LEADING PERFORMANCES

DUURZAME TOTAALOPLOSSING VOOR OPTIMAAL WOONCOMFORT Verwarming, koeling en warm water: Therma V biedt dé totaaloplossing voor zowel nieuwbouw als renovatie. Ten opzichte van traditionele systemen realiseert de warmtepomp een besparing van ongeveer 30% en een rendement dat vier maal zo hoog ligt. Bovendien zorgt de Therma V voor een aanzienlijke reductie van de CO2-emissie door energie uit buitenlucht en zonlicht te gebruiken. Kijk voor meer informatie op www.lg-airco.nl of bel met 010-2581121.

INHOUD

WARMTEPOMPEN - NUMMER 3

9|

Een besparing van 19 procent

Nederland telt ruim zeven miljoen woningen. Bijna een derde daarvan is in beheer bij woningbouwcorporaties. Daarvan heeft het grootste gedeelte een traditionele oplossing voor verwarmen en warmtapwater. Dat kan en moet beter. Renoveren met een warmtepomp biedt kansen.

Verder in dit nummer:

15 “Pionieren is leuk, maar gevaarlijk” 12 Warmtepomp beïnvloedt huurprijs 18 Warmtepomp maakt nieuwbouw groener

22 | Het zuinigste gemeentehuis

26 Samenspel van onderdelen

In de gemeente Bronckhorst staat het duurzaamste en meest energiezuinige gemeentehuis van Nederland. Voor uitvoerend architect Dorte Kristensen van atelier PRO is het duidelijk: het mag dan hip zijn om duurzaamheid te omarmen, slechts af en toe komt ze een opdrachtgever tegen die het ook echt meent en zich extra wil inspannen. “Duurzaamheid moeten we met z’n allen willen.”

Rubrieken:


ZWEMBADSPECIAL Zwembadnieuws Ontzorging op afstand Energiezuinig rond de wereld

29 | Zwembadspecial In deze editie van Vakblad Warmtepompen extra aandacht voor de toepassing van warmtepompen bij zwembaden. Op een Overijssels vakantiepark verwarmt een warmtepomp een subtropisch zwembad en in Hoofddorp wordt zelfs een heel thermencomplex energiezuinig draaiend gehouden. Lees in onze zwembadspecial hoe ook dagrecreatie steeds duurzamer wordt.

3 3 6 38 41 42 43 46

Redactioneel Colofon Nieuws Branche Bulletin Agentschap NL Vraag en antwoord Productnieuws Een rondje...

MEI 2010 | WARMTEPOMPEN 5

EPC waarschijnlijk op 1 januari 2011 naar 0,6 Het ministerie van VROM zet alles in gang om de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) op 1 januari 2011 naar 0,6 te laten dalen. Enkele jaren geleden werd een verdere aanscherping van de EPC voor nieuwbouwwoningen naar 0,4 in 2015 met een tussenstap van 0,6 in 2011 al aangekondigd.

Tot nu toe was het onzeker of 1 januari haalbaar zou zijn, zeker door de recente kabinetscrisis. VROM-woordvoerster Nynke van der Zee laat weten dat de EPC-aanscherping onderdeel is van het nieuwe Bouwbesluit dat volgens plan op 1 januari 2011 in werking moet treden. Daarvoor zijn er nog wel enkele bestuurlijke stappen nodig. Het uitgewerkte plan moet nog naar de Raad van State gestuurd worden en moet daarna nog langs de Tweede Kamer. Tot nu toe heeft de Kamer het Bouwbesluit niet op de lijst van controversiele onderwerpen gezet.

Woningcorporaties boycotten 100.000-woningenplan Een flinke tegenvaller voor het ambitieuze 100.000-woningenplan van de drie noordelijke provincies. Dit plan, dat als doel heeft om in Friesland, Groningen en Drenthe 100.000 particuliere woningen en huurwoningen energiezuiniger te maken, loopt flinke vertraging op nu de gezamenlijke woningcorporaties uit het overleg zijn gestapt. Uiterlijk in 2015 moeten volgens de plannen circa 85.000 bestaande huizen een dubbele labelsprong hebben gemaakt en moeten nog eens 15.000 nieuwbouwhuizen met een EPC van 0,5 zijn gebouwd. Het plan gaat op 1 juli van dit jaar in, wanneer de drie noordelijke provincies van het ministerie van VROM wettelijk toestemming krijgen om de EPC te verlagen naar 0,5. Voor de rest van Nederland staat deze op 0,8. De drie provincies willen per 1 juli de woningcorporaties verplichten om extra energiezuinig te bouwen. De corporaties zien dat niet zitten. Volgens de sociale woningverhuurders zijn de meerkosten voor nieuwbouw

6 WARMTEPOMPEN | MEI 2010

veel te hoog. Elles Dost van de Drentse woningverhuurder Woonservice vertelde voor TV Drenthe dat de meerkosten per woning zo’n 12.000 euro bedragen. Vanaf januari 2011, als de EPC landelijk naar 0,6 daalt, komen de meerkosten op zo’n 6.500 euro. Tot 2015 betekent dit voor de woningcorporaties een extra kostenpost van 15 miljoen euro. De woningverhuurders steken het geld liever in de bestaande woningvoorraad. Volgens Dost is dan een geïnvesteerde euro twintig keer rendabeler. De drie Noordelijke provincies bestrijden de hoge meerkosten voor nieuwe woningen en laten de plannen opnieuw doorrekenen.

NIEUWS

Besparingsverzekering voor particuliere huizenbezitters Het doel om jaarlijks 200.000 huizen energiezuiniger te maken wordt niet gehaald. Dat meldde directeur Chris Bruijnes van Meer met Minder onlangs op een bijeenkomst. Meer Met Minder wil tot 2020 circa 2,4 miljoen bestaande woningen en andere gebouwen tot dertig procent energiezuiniger laten maken. Dat betekent jaarlijks een energierenovatie van ongeveer 200.000 huizen en gebouwen. Zeker is dat dat aantal in elk geval niet wordt gehaald. Eén van de grootste oorzaken hiervan is dat de gebouwei-

genaren niet onder de indruk zijn van een energiebesparing van gemiddeld dertig procent. Dat getal noemt de Rijksoverheid ook in spotjes van Postbus 51. Bruijnes pleit niet voor een directe verplichting, maar noemt de mogelijkheid om een goed financieel arrangement aan te bieden. Dat bestaat volgens hem uit een samenhangend pakket van fiscale maatregelen en subsidies. Ook zouden huiseigenaren door een soort besparingsverzekering de garantie moeten krijgen dat de besparing op papier zich ook daadwerkelijk vertaalt in keiharde euro’s. Ook een meerderheid van de Nederlanders wijst het verplicht energiezuinig maken van wo-

ningen niet bij voorbaat af, zo bleek uit de Bouwkennis Renovatie Monitor van 2010.

Regulering bodemcollectoren door crisis- en herstelwet Nu ook de Eerste Kamer de crisis- en herstelwet heeft goedgekeurd, kan het ministerie verder met het ontwikkelen van regelgeving voor gesloten bodemwisselaars. Deze zogenaamde verticale bodemwarmtewisselaars worden veelal voor warmtepompen in nieuwbouwwoningen gebruikt. Tot nu toe golden hiervoor alleen in beschermde waterwingebieden wettelijke richtlijnen. De crisis- en herstelwet bevat een aanpassing van de wet Bodembescherming die het ministerie van VROM de mogelijkheid biedt om via een Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) geboorde bodemcollectoren te reguleren. Deze AMvB moet in de loop van dit jaar het levenslicht zien. Zeker is dat er voor gesloten bodemcollectoren een meldingsplicht komt en dat ook de diepte een rol gaat spelen. Het ministerie van VROM verwacht dat op zijn vroegst in de eerste helft van 2011 de AMvB van kracht wordt.


Deventer massaal aan zonnepanelen In Deventer bestaan concrete plannen om 74 gemeentelijke gebouwen massaal van zonnepanelen te voorzien. Het gaat om scholen, buurt- en sportgebouwen. Volgens de plannen van de gemeente Deventer hebben de PVpanelen een vermogen van circa 0,9 MW, goed voor de stroomvoorziening van 1.000 woningen. De aanschafkosten worden terugverdiend door de productie van zonnestroom en subsidie van het Rijk. De plannen zijn al in een vergevorderd stadium. Burgemeester en wethouders hebben besloten aan de Raad een krediet van vier miljoen euro te vragen. Dit bedrag is nodig voor de aanschaf, de installatie en het onderhoud van de zonnepanelen. De gemeente biedt op haar beurt een groot aantal scholen en verschillende buurt- en sportverenigingen aan om PV-installaties op hun daken te plaatsen. Zij ontvangen de rijkssubsidie en de opbrengsten van de opgewekte zonnestroom en betalen de installatie af aan de gemeente met jaarlijks een vast bedrag. Het ambitieuze plan is onderdeel van de Visie Duurzaam Deventer, waarin staat dat gemeentelijke gebouwen duurzamer moeten

worden. Dat wil de gemeente bereiken door op energie te besparen en die (deels) zelf op te wekken. Zonne-energie is naast wind en biomassa één van de meest kansrijke opties voor het duurzaam opwekken van energie, vindt het Deventer stadsbestuur. Naast de

vier miljoen euro die de gemeente zelf in de aanschaf steekt, heeft het Rijk een subsidie verleend voor zonnepanelen op 74 gebouwen. De gemeente had voor 91 gebouwen subsidie aangevraagd.

Daikin organiseert opnieuw Warmtepomp Informatie Dagen Vanwege de overweldigende belangstelling in 2009 organiseert Daikin dit jaar opnieuw de Warmtepomp Informatie Dagen. Tijdens deze dagen, waarvan de eerste plaatsvindt op 27 mei, worden de deelnemers uitgebreid geïnformeerd over de huidige stand van zaken op het gebied van warmtepompsystemen voor residentiële toepassingen en over de kansen in deze groeimarkt. Hierbij worden de verschillende warmtepompsystemen uitvoerig besproken én vergeleken, zowel met elkaar als met conventionele systemen. Ook wordt ingegaan op zaken die het succes van warmtepompen kunnen beïnvloeden, zoals overheidssubsidies en het Ecolabel. Daarnaast zal Daikin inzicht geven in hoe zij kan ondersteunen bij het gehele realisatietraject, van


ontwerp tot verkoop en van inbedrijfstelling tot service. De Warmtepomp Informatie Dagen zijn bedoeld voor iedereen die zakelijk geïnteresseerd is in energiebesparing en reductie van de CO2-uitstoot. Deelname is gratis. Voor meer informatie en aanmelden kunt u kijken op www.daikinwidagen.nl.

THEMA

Renoveren met warmtepompen

Een besparing van 19 procent

[AUTEUR] HANS VANDAM

Nederland telt ruim zeven miljoen woningen. Bijna een derde daarvan is in beheer bij woningbouwcorporaties. Daarvan heeft het grootste gedeelte een traditionele oplossing voor verwarmen en warmtapwater. Dat kan en moet beter. Renoveren met een warmtepomp biedt kansen. Toen in 2007 aan Bouwend Nederland-voorman Elco Brinkman werd gevraagd hoe binnen het grote areaal aan oude woningen toch duurzame maatregelen konden worden genomen, repte hij over ‘laaghangend fruit’. Dit betekende vooral isoleren. Het was een tijd waarin de EPC nog op 1,0 stond en het energielabel minder belangrijk was voor de duurzame prestaties van een woning dan nu. Vandaag de dag komt een woningbouwcorporatie er niet meer met ‘laaghangend fruit’.

Om twee energielabelstappen te maken of een EPC van 0,6 te halen, is een warmtepomp al bijna onontbeerlijk. De bestaande woningbouw is één van de sectoren die een forse bijdrage kunnen leveren aan de realisatie van de landelijke doelstellingen voor 2020 op het gebied van duurzame energie. Dit houdt twintig procent energiebesparing in (twee procent per jaar) en een CO2-reductie van 30 procent ten opzichte van 1990. Hoewel warmtepompen in

de bestaande bouw tot nu toe een bijrol hebben vervuld, wordt de hybride lucht/waterwarmtepomp gezien als één van de opties die kunnen bijdragen aan een efficiëntere warmteproductie in woningen. Peter Wagener is voorzitter van de Smart Hybrid Foundation (SHF), een in 2009 opgerichte non-profitorganisatie ter bevordering van toepassing van (hybride) lucht/water-warmtepompen in de bestaande woningbouw. Deelnemers zijn twaalf fabrikanten en importeurs van zowel lucht/water-warmtepompen als hybride warmtepompen. Wagener: “Als de hybride lucht/water-warmtepomp de dominante rol van de hr-ketel overneemt, kan in 2020 0,7 tot 1,3 Mton CO2 per jaar worden bespaard. Dit laat de potentieelstudie zien die is geschreven door onder andere Ecofys, TNO en ECN. Huishoudens zullen naar verwachting in 2020 circa 9,7 miljard m3 gas voor verwarming verbruiken en in 2030 ongeveer 10 miljard m3.


‘De warmtepomp is ‘proven technology’ en biedt naast comfort het hoogste CO2-reductiepotentieel’ Door toepassing van de lucht/water-warmtepomp kan vier tot zeven procent CO2-emissie in 2020 worden bespaard. In 2030 ligt de besparing tussen negen en negentien procent.” De potentieelstudie is terug te vinden op de website van de SHF (www.shf-online.nl/publicaties).

Sheer Hoe halen we in Nederland onze duurzame doelstellingen? Volgens Jaap Aukema, directeur bij Stiebel Eltron, is de grootste en snelste slag te maken bij woningbouwcorporaties. “Bij een woningbouwcorporatie neemt de directie samen met de technisch manager de beslissing. De directie moet financieel voordeel hebben bij dergelijke diepte-investeringen. Dit moet ingebed worden in bijvoorbeeld de huurpunten. Er is een werkgroep opgericht waarin verschillende belangengroepen zijn vertegenwoordigd. Het doel: verduurzaming van bestaande bouw. Het platform verduurzaming bestaande bouw doet al veel goed werk onder Chris Bruijnes. Daarnaast kan misschien een aantal goede voorbeelden van onze buurlanden op de kaart worden gezet.” Een voorbeeld voor Nederland is volgens Aukema de Duitse groene politicus Hermann Sheer, door sommigen ‘de Al Gore van Europa’ genoemd. Sheer is erin geslaagd om een andere duurzame techniek naar voren te schuiven: PV-cellen. Zijn zogenoemde Einspeisverordnung heeft de aanschaf van PV-cellen enorm gestimuleerd, waardoor veel Duitse huizen inmiddels van deze techniek


zijn voorzien. Aukema: “Iets dergelijks kan ook in Nederland. Ik zou me kunnen voorstellen dat een werkgroep aangestuurd wordt door iemand als Camiel Eurlings. Iemand die impasses weet te doorbreken.” Voor het overheidsbeleid geldt: “Het is vooral belangrijk voor woningbouwcorporaties dat ze kunnen vertrouwen op een consistent beleid over de gehele looptijd van een project. De beoogde subsidie die wordt beloofd als een project start moet ook, zeker als een project een lange looptijd heeft, daadwerkelijk binnengehaald kunnen worden. Daarnaast moet de woningbouwcorporatie niet worden bestraft met hoge tarieven voor zware aansluitingen. De woningbouwverenigingen moeten financieel geprikkeld worden en hierin kan de overheid een rol spelen.”

Proven technology Aukema is ervan overtuigd dat de warmtepomp gaat doorbreken. Niet alleen in de renovatiemarkt. Aukema: “Alle typen warmtepompen gaan een rol spelen in alle markten. Dit proces versnelt elke dag en is onomkeerbaar. De warmtepomp is ‘proven technology’ en biedt naast comfort het hoogste CO2-reductiepotentieel.” De verhouding in de kostprijs per kWatt tussen de verschillende energiedragers gas en elektriciteit zal veranderen. Daarvoor zijn vier redenen. Ten eerste zal onze mix van gas veranderen. Het is namelijk duidelijk dat er steeds minder gas uit Groningen zal komen. Daarnaast is de warmtepomp ideaal om te ‘peak-shaven’ op ons overbelaste elek-

triciteitsnet. Bij peak-shaven verplaats je de piekvraag naar energie naar momenten van dalvraag. Als voorbeeld geldt het ‘s nachts aanzetten van de wasmachine, wanneer de energievraag over het algemeen lager is. Warmtepompen kunnen tijdens de ‘spits’ op afstand uitgeschakeld worden. Dit lijkt ideaal voor de samenwerking met het toekomstige elektrische rijden. Ten derde ligt de kWh-prijs voor een gebruiker van een warmtepomp in Nederland twee maal hoger dan in het buitenland. Dit is waarschijnlijk op termijn niet meer vol te houden. Ten slotte geldt op dit moment voor zwaardere aansluitingen een hoger tarief. Dit zou teruggedraaid moeten worden.

Subsidie Toon van Engelen, directeur bij NIBE, ziet in de informatievoorziening rondom warmtepompen een aantal verbeteringen. “Zowel brancheorganisaties als fabrikanten dienen hierin het voortouw te nemen door het aanbieden van voorlichtingen en trainingen. NIBE doet dit al jaren en ziet in toenemende mate belangstelling voor de trainingen. Tegenwoordig worden er wekelijks trainingen aan installateurs gegeven, soms ook in combinatie met bronboorders en leveranciers van afgiftesystemen. Steeds vaker wordt dit ook op initiatief van de groothandel gedaan. Nog altijd is er een groep installateurs, die niet bekend is met de techniek van warmtepompen. Door het geven van trainingen proberen wij deze groep ook te stimuleren om warmtepompen toe te passen.” Ook de overheid moet een rol spelen. Van Engelen vindt dat het overheidsbeleid met betrekking tot subsidies voor warmtepompen voor verbetering vatbaar is. Van Engelen: “Sommige duurzame producten kennen een onverklaarbaar hoge subsidie. Een evenwichtigere verdeling hierin is gewenst. Ik wijs

THEMA

CONGRES hierbij op de HRE cv-ketel. Bovendien is het onduidelijk waarom de lucht/water-warmtepomp een te beperkte subsidiebijdrage kent. Juist de komende jaren zal naar verwachting dit product in de gebouwde omgeving sterk kunnen bijdragen aan het beperken van CO2-uitstoot. De motivering om meer warmtepompen toe te passen in Nederland komt met de huidige regeling niet sterk over in de markt.”

Lagere lasten Desondanks ziet de NIBE-directeur een grote rol weggelegd voor warmtepompen in de renovatiemarkt. Vooral voor lucht/water-warmtepompen ziet hij kansen. “Dit product is uitstekend geschikt voor bestaande woningen, omdat hierbij geen bronboringen nodig zijn. Daarnaast is de lucht/water-warmtepomp uitstekend toe te passen in combinatie met andere aanwezige producten, bijvoorbeeld een cv-ketel. Ook combinaties met bestaande afgiftesystemen zijn vaak eenvoudig te realiseren. Er kan dan ook aan de vraag naar koeling worden voldaan. Tevens is het door toepassing van een lucht/water-warmtepomp gemakkelijk om een beter energielabel voor woningen te realiseren.” Steeds vaker worden combinaties op het gebied van duurzame energie toegepast. Zo zijn er bijvoorbeeld fabrikanten die zelf een totaaloplossing aanbieden, of leveranciers die hun krachten hiervoor bundelen (bronboorder, leverancier warmtepompen en leverancier afgiftesysteem). Systemen worden hierdoor beter op elkaar afgestemd. Ook kun je denken aan combinaties van producten, zoals de warmtepomp met zonlichtenergie, balansventilatie met warmteterugwinning en andere ventilatieproducten. Kritisch is Van Engelen over de woningbouwcorporaties. “Woningcorporaties zouden actiever kunnen zijn. De taak van onder andere corporaties is om hun klanten te voorzien van duurzame energietechnieken. Zeker gezien de doelstellingen met betrekking tot CO2reductie die er voor de komende jaren zijn. Woningcorporaties kunnen voor hun klanten lagere woonlasten realiseren, een hoger comfort en flinke CO2-besparing,” zegt Van Engelen.

Renovatiemarkt Bij LG houdt business manager Roel Drenth zich bezig met deze materie. Volgens hem is het grote knelpunt de overheid. “De over-

De SHF houdt op 10 juni onder de naam ‘Hybride warmtepompen en energielabels’ een congres over verduurzaming van de bestaande woningbouw in de praktijk. De SHF organiseert deze dag specifiek voor woningbouwverenigingen, verenigingen van eigenaren, installatiebedrijven en adviesbureaus. Op dit congres zullen sprekers van onder andere Energietransitie, GasTerra, TNO, SHF, maar ook ervaringsdeskundigen (woningbouwverenigingen, installateurs en gebruikers) uitgebreid antwoord geven op vragen over (hybride) lucht/water-warmtepompen. De volgende vragen komen aan bod: • Hoe komen we van energiebesparingsbeleid naar labelsprongen in de praktijk?

heid zou de bekendheid en toepasbaarheid van dit soort systemen moeten publiceren en stimuleren. Ervaringen in landen om ons heen laten zien dat financiële stimulatie de toepassing van (lucht/water-)warmtepompen positief beïnvloedt. Bij vermindering of afschaffing van subsidiemogelijkheden is direct te zien dat deze systemen minder worden toegepast.” Juist in de renovatiemarkt denkt hij dat lucht/ water-warmtepompen een grote rol zullen spelen. “Als de toepassing van lucht/waterwarmtepompen in het algemeen is geaccepteerd, zal ook toepassing in de renovatiemarkt plaats gaan vinden. In het renovatieproces zal rekening gehouden gaan worden met de plaatsing en toepassing van deze systemen.” De techniek zal zeker nog veranderen. Met name in de uitvoeringsvormen van buitendelen en integratie van hydraulische componenten zal ontwikkeling te verwachten zijn. Ook op het gebied van verhoging van de wateruittrede-temperaturen en toepassing

•

Hoe steekt de techniek van (hybride) lucht/water-warmtepompen in elkaar en hoe veelzijdig is die techniek in de dagelijkse praktijk? • Waar moet men op letten bij de keuze van het type lucht/water-warmtepomp en het installeren ervan? • Welke energetische prestaties en welk comfort, zowel verwarmen als koelen, is te verwachten? Specifiek zal aandacht worden besteed aan de in de markt volop levende vragen over het realiseren van kosteneffectieve energielabelsprongen in de bestaande woningbouw. Meer informatie: www.shf-online.nl/congres

‘Woningcorporaties kunnen voor hun klanten lagere woonlasten realiseren, een hoger comfort en flinke CO2-besparing’ van andere koudemiddelen zal de techniek niet stilstaan. En in het verder implementeren van de technieken spelen woningbouwcorporaties een rol, vindt Drenth. “Woningbouwcorporaties beheren en bezitten het grootste deel van de bestaande woningen in Nederland. Als ergens initiatieven genomen zouden moeten worden, dan is het daar. Uiteraard is dit mede afhankelijk van de kansen die ze krijgen door


Nieuw woningwaarderingstelsel per 1 juli 2010

Warmtepomp beïnvloedt

[AUTEUR] RICHARD MOOI

De huur van corporatiewoningen wordt vanaf deze zomer voor het eerst mede bepaald door de aanwezigheid van een warmtepomp in de woning. In het nieuwe woningwaarderingstelsel gaat het energielabel een belangrijke rol spelen. Ook de warmtepomp krijgt invloed op de huurprijs. Het is een veelbesproken onderwerp bij woningcorporaties. Al een paar jaar wordt reikhalzend uitgekeken naar het nieuwe woningwaarderingstelsel (WWS). Daarmee krijgen woningcorporaties voor het eerst veel meer handvatten aangereikt om duurzame en efficiënte energietechnieken in de huurprijs door te berekenen. Het woningwaarderingstelsel vormt de basis waarop de wettelijk maximale huurprijs voor sociale huurwoningen wordt bepaald. Het huidige stelsel schoot volgens de sociale woningverhuurders op verschil-


lende punten tekort. Er is in het huidige WWS maar een beperkt aantal energiezuinige maatregelen opgenomen. Alleen de hr-ketel en thermostaatkranen dragen op installatiegebied bij aan extra punten, dus een hogere maandhuur. Een woningverhuurder die een zonneboiler of pv-panelen plaatst, of in nieuwbouwprojecten met warmtepompen of gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning aan de slag gaat, krijgt daarvoor geen extra punten in het WWS, terwijl bewoners wel op een (veel) lagere energierekening

kunnen rekenen. Het loonde daarom voor corporaties niet om extra te investeren in het energiezuiniger maken van een huurwoning.

Energieprestatie Vanaf komende zomer komt hier verandering in. Het nieuwe WWS, dat op 1 juli in werking treedt, krijgt een nieuwe rubriek: energieprestatie. Deze vervangt de oude onderdelen verwarming en isolatie. Bovendien wordt de invloed van de rubriek energieprestatie belangrijker in de opbouw van de huurprijs. Zijn in het huidige WWS met de onderdelen isolatie en verwarming maximaal 28 punten te behalen, voor energieprestatie wordt de maximale puntenscore 44 punten. Dat laatste geldt alleen voor huizen met het energielabel A++ en daarvan zijn er nog weinig. De punten zijn direct gekoppeld aan het energielabel. Voor het huidige energielabel A krijgt een

THEMA

WAT GAAT ER VERANDEREN? Op 1 juli 2010 treedt het nieuwe woningwaarderingstelsel in werking. De punten voor de verwarmingsmethode en de warmteïsolatie komen daarmee te vervallen en in plaats daarvan komt er een waardering op basis van het energielabel. De volgende punten zullen worden toegekend: Energieprestatie gelijk aan: Label A++ Label A+ Label A Label B Label C Label D Label E Label F Label G

Eengezinswoning 44 40 36 32 22 14 8 4 0

Meergezinswoning* 40 36 32 28 15 11 5 1 0

* voor de energieprestatie wordt de duplexwoning gewaardeerd als meergezinswoning

huurprijs rijtjeshuis 36 punten, terwijl een energielabel G resulteert in 0 punten. Voor het nieuwe WWS geldt een overgangstermijn van anderhalf jaar. Ook aan woningen zonder energielabel is gedacht. Dit heeft alleen betrekking op zittende huurders, want bij mutatie is het immers verplicht om een energielabel op te laten stellen. Als het huurcontract na 1 januari 2008 is afgesloten en er was geen energielabel, dan is het bouwjaar van de woning het uitgangspunt. Woningen van voor 1976 krijgen automatisch een G-label, ook als er in het verleden een hr-ketel is geplaatst en de woning van dubbelglas is voorzien. Woningcorporaties die alsnog deze investeringen gewaardeerd willen zien, zullen voor die betreffende woning een energielabel moeten laten opstellen. Voor huurders die al vóór 2008 in het

huis woonden, wordt de huurprijs pas vanaf 1 januari 2012 aangepast aan de nieuwe puntenwaardering. Eén van de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkeling van het nieuwe stelsel, is de Woonbond. De bond heeft bedongen dat de totale huurinkomsten van woningcorporaties gelijk blijven en verwacht dat woningen met de ongunstige F- en G-labels een lagere huur zullen krijgen. “Er zal een verschuiving optreden. Woningen met een slechte energieprestatie zullen minder punten krijgen en woningen met een goede energieprestatie krijgen er meer,” vat de Woonbond in het eigen blad ‘Woonbondig’ samen. De Tweede Kamer moet nog wel akkoord gaan met de plannen.

- voor de bestaande woningen aan de voordeur rammelen.

Gevolgen Wat de gevolgen van het nieuwe stelstel zijn voor de warmtepomp, is afwachten. Op de concrete vraag “Gaan woningcorporaties nu veel vaker warmtepompen plaatsen?”, kon onder meer koepelorganisatie Aedes geen antwoord geven. Tot nu toe is het aantal woningcorporaties dat warmtepompen installeert erg beperkt. Meestal is de bottleneck de relatief hoge prijs van het toestel en de noodzaak van een bodembron. Of de rentabiliteit met het nieuwe WWS veel beter wordt, lijkt twijfelachtig zolang de prijs van een hr-ketel rond de zeshonderd euro schommelt. Feit is wel dat een warmtepomp op het energielabel een flinke invloed kan hebben, veel meer dan een hr-ketel. Zeker nu ook de aanpak van de bestaande woningvoorraad steeds actueler wordt, en luchtgekoelde warmtepompen – al dan niet in combinatie met een hr-ketel

WEBLINKS De website www.energiebesparingsverkenner.nl laat in enkele stappen de energiebesparingsmogelijkheden van een woning zien en berekent snel het financiële voordeel dat kan worden behaald. Een overzicht van de veranderingen in het nieuwe woningwaarderingstelsel staan vermeld op www.vrom.nl/pagina.html?id=47275.


Adviseurs

in Energiezuinige Technieken WWW.AMIC.NL Tel. 075-6700825

Adviseurs

in beheer en onderhoud van installaties Hendrick Rietschoofplein 2 - 1506 GV Zaandam - WWW.CLIMA-EM.NL - Tel. 075-8200220

THEMA

Studiedag warmtepompen: snel versus langzaam

“Pionieren is leuk, maar gevaarlijk”

[AUTEUR] HENK VAN BEEK

Wat is de beste warmtepomp voor een woningbouwcorporatie? Hoewel er geen one-size-fits-all is, ontspon zich tijdens de eerste Warmtepomp Studiedag een discussie over grondgebonden warmtepompen versus lucht/water-warmtepompen. Conclusie: snel resultaat bij een lucht/water-warmtepomp, beter resultaat (maar langere implementatie) bij een grondgebonden pomp. Elke woningbouwcorporatie kent het: verketelen. Ieder jaar moet een groot aantal cvketels worden vervangen. En waarom dan niet door een warmtepomp? Die gedachte hanteert Peter van Waarde, commercieel directeur bij Daalderop. Hij verbastert zelfs het woord verketelen naar vercombinairen, naar hun warmtepompproduct CombinAir. “Veel woningbouwcorporaties hebben te maken met de eis dat het energielabel van hun woningen twee stappen omhoog moet. Onze claim is dat dat gemakkelijk kan, door een hybride lucht/water-warmtepomp te plaatsen.” Hij doelt op het systeem van Daalderop,

waarbij de warmtepomp gecombineerd wordt met een bestaande cv-ketel, zodat ze samen een apparaat vormen. Als de warmtepomp niet meer genoeg rendeert, neemt de cv-ketel tijdelijk het werk over. In de praktijk gebeurt dat bijstoken van de cv slechts vijftien procent per jaar.

D-label Daalderop heeft hun hybride warmtepomp vergeleken met een HR-ketel in een bestaande woning. Uitgangspunt was een eengezinswoning met een gasverbruik van 2.300 m3. Er was geen ventilatie, wel nachtverlaging

en een beperkte ruimte om een installatie te plaatsen. Daarnaast stond de ketel direct naast de slaapkamer en was er vanaf de ketel een open trap naar beneden. Er moest dus goed naar het aantal decibel worden gekeken. De woning uit 1973 had als waarde op het energielabel een D. Van Waarde: “Mensen verklaarden me voor gek dat ik met deze woning een succesvol warmtepomptraject probeerde af te leggen. Het was best een klus, maar het is toch gelukt. Uiteindelijk is met de plaatsing van een CombinAir de CO2-emissie met 16,6 procent gedaald. De lastenverlichting voor de bewoner is 27 procent, wat staat voor 385 euro per jaar.” Hiermee wil Van Waarde aantonen dat energielabelverbeteringen kunnen worden behaald met hybride warmtepompsystemen. “Uiteindelijk, mede dankzij landelijke en lokale subsidies, hoeft een warmtepomp ook niet te veel te kosten. Wij hebben berekend dat het vervangen van een HR-ketel door een CombinAir ongeveer 500 euro meer kost. In ruil daarvoor krijgt de woningbouwcorpo-


‘Een bewoner interesseert zich niet voor de techniek, maar wil wel weten of de vloerbedekking mag blijven’ ratie een energielabelverbetering met twee klassen, lagere huurlasten voor de huurders en een hogere waarde van de woning.”

bepalen van het percentage zelf doen versus uitbesteden, een energiebedrijf starten of outsourcen zullen een verantwoorde implementatie van duurzaamheid mogelijk maken.

Verbruiker centraal “Het gaat niet om techniek”, stelt Roy Vuulink, eigenaar/directeur van Share Energy en specialist op het gebied van implementeren van duurzame oplossingen. Hij was in het verleden bij Nuon verantwoordelijk voor een groot aantal warmtepompprojecten in realisatie en exploitatie en ondersteunde onder andere de Rotterdamse corporatie Woonbron bij een aantal projecten. “Ik denk juist dat een woningbouwcorporatie de verbruiker centraal moet stellen. Zorg dus voor een hoog klimaatcomfort, veiligheid en voldoende keuzevrijheid in het afgiftesysteem en de vloerafwerking. Een bewoner interesseert zich niet voor de techniek, maar wil wel weten of de vloerbedekking mag blijven. Bied daarnaast vooruitzichten op een verlaagde energielast en/of geef een bescherming van de energieprijsontwikkeling.” Hoe ga je bij zo’n klantgerichte aanpak te werk? Vuulink heeft een stappenplan ontwikkeld, waarbij een klein multidisciplinair projectteam met voldoende intern draagvlak wenselijk is. Maak met dat team bouwkundige en installatietechnische keuzes, gebaseerd op wensen en de beoogde huurdersbelangen. Verwoord deze stappen in een PvE. Deze drie stappen moet elke woningbouwcorporatie volgen die een duurzame aanpak ambieert. De vervolgstappen waaronder het vervaardigen van een gedegen exploitatiecalculatie, het beoordelen of de huidige organisatie een traject als dit zelf kan of niet, het


Pionieren Wat zijn volgens Vuulink de ingrediënten voor succes? “In de eerste plaats wil ik zeggen: hou het simpel. Hou daarbij rekening met het feit dat meer duurzaam niet altijd beter is. Gebruik aanwezige bewezen ervaringen, concepten en technieken. Pionieren is heel leuk, maar ook gevaarlijk. Ook geldt: werk met beperkte varianten. Dit is om schaalbaar te kunnen blijven. Deze beperking houdt overigens niet in dat je niet moet openstaan voor verbeteringen.” Daarnaast is het volgens Vuulink cruciaal dat een woningbouwcorporatie een project financieel beschouwt over een periode van dertig jaar. Exploitatie- en kosten-batenanalyses moeten worden gemaakt over het vol-

ledige traject. “En hou alsjeblieft rekening met weinig ervaring, slechte kwaliteit en afwijkende belangen bij adviserende en uitvoerende partijen. Zorg dus dat er ook in huis genoeg kennis is.”

Integraal Het grote verschil tussen Van Waarde en Vuulink zit hem in de aanpak. Waar Vuulink vooral wijst op de integrale benadering (“Een warmtepomp is slechts een onderdeel van het geheel”), houdt Van Waarde vast aan snel en simpel. Vuulink hanteert een pragmatische aanpak, gebaseerd op concrete bewoners/ exploitatie-ervaring, die leert dat het cruciaal is ook de organisatorische zaken perfect voor elkaar te hebben. Dat is voor veel woningbouwcorporaties een hele correcte aanpak. Tijdens de Warmtepomp Studiedag bleek echter ook dat woningbouwcorporaties geen behoefte hebben aan lange procedures met projectteams. Zij voelen meer voor verketelen met een warmtepomp. De oplossing? Waarschijnlijk een mix van de twee meningen: niet over één dag ijs gaan maar daarnaast: just do it.

STUDIEDAG WARMTEPOMPEN Tijdens de eerste Studiedag Warmtepompen, georganiseerd door het Vakblad Warmtepompen, heeft een groep vertegenwoordigers van woningbouwcorporaties een gemengd programma doorlopen. In samenwerking met Daalderop was voor de bezoekers zowel een praktijk- als een theoriedeel samengesteld. Men ging op bezoek bij twee woningen waarin warmtepompen zijn geplaatst. Het betrof een nieuwbouwhuis en een renovatiewoning. Twee sprekers bekeken de toepassing van warmtepompen van een praktische kant. De

eerste spreker, Rona Vreenegoor, is van de TU Einhoven en onderzoekt de rendabiliteit van duurzame aanpassingen binnen de renovatiemarkt. De tweede spreker, Roy Vuulink, is gespecialiseerd in duurzame concepten voor woningbouwcorporaties en kent als adviseur bij Woonbron alle uitdagingen die je als woningbouwcorporatie tegenkomt bij een duurzaam proces. In oktober volgt een tweede Studiedag Warmtepompen.

LANDELIJK CONGRES Donderdag 10 juni 2010 Hybride warmtepompen en energielabels “Verduurzaming van de bestaande woningbouw in de praktijk” Wij nodigen u graag uit voor hét congres over verduurzaming van de bestaande woningbouw in de praktijk, dat op 10 juni a.s. wordt gehouden. De Smart Hybrid Foundation, de branche vereniging voor lucht/water (hybride) warmtepompen waaraan 12 vooraanstaande fabrikanten/leveranciers deelnemen, organiseert deze dag specifiek voor woningbouwverenigingen, verenigingen van eigenaren, installatiebedrijven en adviesbureau’s. Op dit belangrijke congres gaan sprekers van o.a. Energietransitie, GasTerra, TNO, SHF, maar ook ervaringsdeskundigen (zowel woningbouwvereniging, installateur, als gebruiker) op deze dag uitgebreid antwoord geven op vragen over lucht/water (hybride) warmtepompen. De volgende vragen komen aan bod: -

Hoe komen we van energiebesparingsbeleid naar labelsprongen in de praktijk? Lucht/water (Hybride) warmtepompen, hoe steekt de techniek in elkaar en hoe veelzijdig is die techniek nu in de dagelijkse praktijk? Waar moet u bij de keuze van het type lucht/water warmtepomp en de installatie ervan op letten? Welke energetische prestaties en welk comfort, zowel voor verwarmen als koelen, mogen we verwachten?

Ervaringsdeskundigen uit de collectieve woningbouwcorporaties, installatiebranche en gebruikers/bewoners delen hun praktijk ervaringen. 10 juni is de dag waarop beslissers bij woningbouwcorporaties, verenigingen van eigenaren, installatiebedrijven en adviesbureaus compleet geïnformeerd zullen worden, hoe lucht/water (hybride) warmtepompen het instrument zijn om invulling te geven aan doelstellingen t.a.v. energiebesparing, CO2 emissiereductie en gebruik van hernieuwbare energie. Specifiek zal aandacht worden besteed aan de in de markt volop levende vragen over het realiseren van kosteneffectieve sprongen in het energielabel in de bestaande woningbouw.

Noteer 10 juni alvast in uw agenda, en meldt u aan via www.shf-online.nl/congres, of via bijgaande antwoordkaart. *

e

mpen en tepo en m r er gi wa

els ab el

Deze dag staat qua programma borg voor de nodige nieuwe ideeën op het gebied van hernieuwbare energie en de praktische toepassing ervan. En ook de inspirerende locatie in Burgers Zoo in Arnhem draagt hiertoe bij.

Hy br id

Op 10 juni zal tevens voor de bezoekers van het congres door de Smart Hybrid Foundation een compleet technologieplein worden ingericht, waar men uitgebreid geïnformeerd wordt over de mogelijkheden en oplossingen voor zijn/haar eigen specifieke situatie. Tijdens de lunch en het “walking dinner” is er uitgebreid gelegenheid uw kennis en inzicht te verbreden bij de leveranciers en ervaringsdeskundigen op dit technologieplein.

Graag tot ziens op 10 juni a.s.

Voorzitter * Aan deze dag is een eigen bijdrage verbonden van € 95,- exclusief BTW per persoon. U kunt zich registreren op de website, waarna u een schriftelijke bevestiging ontvangt. Na online aanmelding, wordt uw bijdrage aan deze dag vooraf in rekening gebracht.

www.shf-online.nl/congres

10

Peter Wagener

em

Smart Hybrid Foundation Ju

ni

20

10 B

urgers’

-A Zo o

rn

h

Projectontwikkelaars introduceren energiezuinige woningen

[AUTEUR] RICHARD MOOI

Warmtepomp maakt nieuwbouw groener Marsaki, Kambier & Raab Energiezuinige woningconcepten, geïntroduceerd door Karcher - Energiezuinige grote en kleinere projectontwikkelaars, duiken steeds vaker starterswoning op. Waarin verschillen deze concepten van elkaar en hoe Niet alleen de grote projectontwikkelaars komen met kant-en-klare energiezuinige wowordt de warmtepomp toegepast? Projectontwikkelaars zien het belang van energiezuinig bouwen. Eén voor één lanceren ze hun eigen energiezuinige, kant-enklare nieuwbouwconcept. In veel van deze


woningen is een rol weggelegd voor de warmtepomp. Vakblad Warmtepompen zet een aantal concepten op een rij.

ningconcepten, ook op kleine schaal wordt er driftig gewerkt aan zulke systemen. Opvallend is het samenwerkingsverband tussen de Zeeuwse projectontwikkelaar Marsaki, bouwbedrijf Kambier en bouwmaterialengroothandel Raab Karcher. Zij kwamen eind vorig

THEMA “Het is maar hoe je het bekijkt. De dertig geplande woningen zijn allemaal verkocht voor nog geen 140.000 euro vrij op naam, inclusief grond.” De warmtepomp is in het starterswoningconcept, dat Kambier nu zelf gaat verkopen, niet tot standaard verheven. “Dat wordt per project bekeken.”

BAM Woningbouw – W&R Groenwoning en W&R Passiefhuis

jaar met de ‘energiezuinige starterswoning’ met een EPC van 0,55, waarin een hoofdrol is weggelegd voor de warmtepomp. De lage EPC betekende vrijwel automatisch de stap naar de warmtepomp, volgens Paul Smeets van toeleverancier Raab Karcher, die met name het betonnen cascogedeelte uitdacht. “Het moest goedkoop en energiezuinig met een EPN-waarde van 0,55. Dat dwong de installateur richting een duurzame energieopwekker. Dat is de warmtepomp geworden.” Deze winter is de bouw van in totaal dertig van deze woningen op vier verschillende plaatsen op het Zeeuwse schiereiland Walcheren van start gegaan. Bouwbedrijf Kambier gaat het bouwconcept nu ook elders aan de man brengen. “De meerkosten vallen best mee, zelfs met toepassing van een warmtepomp,” vertelt de projectleider van Kambier.

BAM Woningbouw heeft binnen de modulaire bouwformule W&R twee energiezuinige woningvarianten ontwikkeld. Het gaat om de W&R Groenwoning en het Passiefhuis. Bij het Passiefhuis, waarvan er momenteel 103 in Almere worden gebouwd, wordt de warmtevraag fors verminderd door Rc-waardes van het isolatiemateriaal tot 10, het viervoudige van de Bouwbesluit-eis (Rc > 2,5). “Bij de Groenwoning is de eerste stap van de Trias Energetica minder ver doorgevoerd,” vertelt directeur Willem Otter. “Maar de totale woonlasten zijn voor bewoners van een Groenwoning wel beduidend lager. Dat komt voornamelijk door de minder hoge investering.” Het energiebesparende pakket van de Groenwoning is 14.000 euro duurder, terwijl de kosten van een Passiefhuis ongeveer 22.000 euro bedragen. Toch hangt er aan beide woningtypes dezelfde EPC van ongeveer 0,3. In de Groenwoning staat een ‘slim buffervat’ van 600 liter centraal, waarop 10 vierkante meter zonnecollectoren zijn aangesloten. Vanuit dit vat wordt de woning zo veel mogelijk verwarmd en van warmtapwater voorzien. Pas als het vat leeg is, springt de warmteopwekker aan. In het Groenwoning-concept is dat nu nog een HR-ketel, maar BAM zoekt naarstig naar een kleine warmtepomp met een maximaal vermogen van 2 kW. “De gangbare warmtepompen zijn te duur en hebben te veel vermogen,” legt Otter uit. “Het warmtepompje mag niet meer dan zo’n duizend euro kosten. Momenteel blijkt een gasaansluiting met cv-ketel nog tot de laagste woonlasten in een Groenwoning te leiden. We hopen dit jaar al de gasloze W&R Groenwoning te lanceren.” Of daarin een bodem- of luchtwarmtepomp wordt geplaatst, is nog niet bepaald. Met een warmtepomp daalt de EPC van 0,34 naar ongeveer 0,27. Vooralsnog zet BAM vooral in op de Groenwoning vanwege de gunstige woonlasten. “Dat wil niet zeggen dat daarmee Passiefhuizen geen toekomst meer hebben,” voegt Otter toe. “Beide concepten hebben een andere

Vakblad Warmtepompen besteedde in de vorige editie aandacht aan de Climate Ready-woning, de PCS Hybridewoning en de warmtepompwoning van AM Vastgoed. Deze keer het vervolg van het overzicht, met uiteraard speciale aandacht voor de rol van de warmtepomp.

filosofie, waardoor via verschillende wegen tot duurzame oplossingen wordt gekomen.” Een Passiefhuis is door de lagere energievraag bij sterk stijgende energieprijzen op termijn wel gunstiger, maar Otter betwijfelt of een extreem lage energievraag in de toekomst een pré is. “Zeker als je een opwekkingsysteem hebt waarmee je zelf gratis energie kan opwekken. We zijn over vijf of zeven jaar in staat om de warmte van de zon in de zomer op te vangen en te bufferen voor de winter. Dan heb je een gratis opwekkingsysteem in de woning. Ook wordt al geëxperimenteerd met energieopslag in zoutkristallen.”

Algemene stroming Passiefhuis Zo langzamerhand begint een van oorsprong Duits bouwconcept in Nederland terrein te winnen. Het gaat om het passiefhuis, waar ‘passief’ betrekking heeft op de zeer geringe rol van een warmtebron. Dat wordt bereikt door de woning extreem te isoleren. Dikke lagen minerale wol, of dunnere alternatieven, drielaags beglazing en een uitmuntende kierdichtheid. Het energieverbruik bedraagt voor nieuwbouw maximaal 15 kWh per vierkante meter, oftewel 1,5 m3 aardgas. Een tamelijk royale eengezinswoning van 120 m2 heeft voldoende aan 180 m3 aardgas per jaar voor ruimteverwarming. Rekening houdend met interne warmtebronnen kan dat nog veel lager uitvallen. In België adverteren bouwaannemers met de leus ‘verwarmen voor minder dan een tientje per maand’. De jaarlijkse beurs over het passiefhuis in Brussel trekt vele duizenden particulieren, waarmee België na de Duitstalige landen en Scandinavië ook relatief veel passiefhuizen telt. In Nederland begint de stroming langzaam maar zeker aan populariteit te winnen, voornamelijk bij woningcorporaties. Een passiefhuis heeft een meerprijs van tussen de 10 en 25 procent. Hoewel voor de passiefbouwmethodiek strenge bouwregels gelden, is de keuze voor de verwarmingsinstallatie vrij. Doordat gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning wel een standaardonderdeel is,


THEMA blijkt het mogelijk om met naverwarming van ventilatielucht de woning compleet op te warmen. Omdat een traditionele HR-ketel of warmtepomp voor het passiefhuis veel te veel vermogen geeft, ligt een compacter (en goedkoper) toestel voor de hand. In Duitstalige landen is dat meestal een all-in-one-apparaat, waarin naast de warmteopwekker ook de ventilatieunit en het zonneopslagsysteem zijn geïntegreerd. Soms met een heel klein warmtepompje. In Nederland speelt Brink Climate Systems in op de komst van het passiefhuis met een tamelijk compact en gasgestookt all-in-oneapparaat. Ook sommige warmtepompleveranciers komen in Nederland met aangepaste toestellen, maar soms hebben die nog de afmetingen van een forse inloopkast. Zo’n omvangrijk toestel zal in de krappe Nederlandse woningen niet echt geliefd zijn. Het is daarom zaak om kleinere systemen te ontwikkelen, waarvan de afmetingen met name worden bepaald door de warmwateropslag en de warmteterugwin-unit. De compressor kan erg klein zijn, want die hoeft nauwelijks meer dan 2 kW aan warmte op te wekken. Het Deense Cenvex toonde op de jaarlijkse passiefhuisbeurs in België zo’n compacte passiefhuisinstallatie met warmtepomp. Voorzitter Chris Zijdeveld van de Stichting Warmtepompen verwacht dat de warmtepomp in het passiefhuis een hoofdrol gaat spelen en niet de in Nederlande gehypte HRE-ketel, die naast warmte ook elektriciteit opwekt. “Een warmtepomp is een superieur product voor het passiefhuis omdat het gemakkelijker een geringer vermogen kan leveren dan een HR-ketel,” vertelt Zijdeveld. “Laat staan een HRE-ketel, die zal in een passiefhuis nooit aangaan.” Er is niet per definitie een verticale bodemwisselaar nodig. Een lucht/water-warmtepomp kan in beeld komen, maar ook alternatieve bronsystemen. Zijdeveld: “Wij denken heel vaak aan lussen of open bronnen, maar er zijn ook korven die gemakkelijk in te graven zijn. Ook bestaat er een soort tuinhoek die als bron fungeert en daarmee een tussenvorm van zonnecollector en slangencollector is. Dit zou bij zulke lage vermogens een goede oplossing kunnen zijn.”

Coöperatieve Vereniging Q – Q-woning (cradle-tocradle) De Q-woning is nog een relatief onbekend verschijnsel in Nederland, hoewel er inmid-


‘Over vijf of zeven jaar bufferen we in de zomer zonnewarmte voor de winter’ dels enkele tientallen van zijn gebouwd. De coöperatie achter Q-wonen gaat uit van het cradle-to-cradle-principe. “Negentig procent van de bouwstoffen is hernieuwbaar,” zegt architect Edwin Smith, één van de leden van de Coöperatieve Vereniging Q. Het grootste project met 35 Q-woningen staat in het Noord-Hollandse Waarland. Smith: “Er waren vergevorderde plannen om in Emmeloord 6 blokken van 2 Q-huizen te bouwen. De bouwvergunning was al verleend. Totdat de gemeente onlangs de plannen voor de totale nieuwbouwwijk introk vanwege desinteresse van de koper. Het gebied wordt nu herverkaveld, met het accent op goedkopere woningen. De Q-huizen krijgen weer een plaatsje in de wijk, maar het is niet bekend wanneer de bouw start. Het tempo van herontwikkeling ligt in Nederland laag, omdat Jan en alleman een reactie mag geven op de herverkaveling.” Onderdeel van het Q-wonen is het gebruik

van fossiele brandstoffen zoveel mogelijk te beperken. Een warmtepomp past daarin. Bij de 35 al gebouwde woningen in Waarland is gekozen voor een collectief opgestelde warmtepomp die zijn warmte onttrekt uit het asfalt van een wegdek, het road energy-systeem. Voor de 12 woningen in Emmeloord kwam na onderzoek een individuele warmtepomp met bodemwisselaars als meest gunstig uit de bus rollen. Als warmte-afgiftesysteem is ook hier gekozen voor laagtemperatuurverwarming. Smith: “Op de beganegrond is dat vloerverwarming, maar op de verdieping is dat wandverwarming omdat daar een houten vloer ligt. Daar kun je dan een dure dekvloer overheen leggen, maar die is nu niet nodig. Vooral in ruimtes waar je met weinig kleding bivakkeert leert de ervaring dat straling vanuit de wand comfortabeler is dan straling uit de vloer.”

MAKING MODERN LIVING POSSIBLE

A million moments, many products, one solution. Danfoss speelt op ieder moment in ieders leven een rol van betekenis. Wij zorgen niet alleen voor behaaglijkheid, maar ook voor een beter klimaat. Danfoss biedt een reeks energiebesparende oplossingen en garandeert een grote klanttevredenheid door goede service, perfecte productkwaliteit, betrouwbaarheid en innovativiteit. Zo zijn onze warmtepompen nu te combineren met onze nieuwe vloerverwarmingsystemen en met het draadloze zoneregelsysteem CF2. Kortom; er zijn miljoenen momenten waarop duizenden verschillende producten het comfort van het woon- en werkklimaat veraangenamen, er is echter maar één organisatie waar u al deze producten en oplossingen kunt vinden: DANFOSS. Meer weten over de totaaloplossingen van Danfoss, kijk op www.danfossverwarming.nl

In de gemeente Bronckhorst staat het duurzaamste en meest energiezuinige gemeentehuis van Nederland. Voor uitvoerend architect Dorte Kristensen van atelier PRO is het duidelijk: het mag dan hip zijn om duurzaamheid te omarmen, slechts af en toe komt ze een opdrachtgever tegen die het ook echt meent en zich extra wil inspannen. “Duurzaamheid moeten we met z’n allen willen.”

“Duurzaamheid is een morele en maatschappelijke

[AUTEUR] ROBBERT HOEFFNAGEL, (FOTOGRAFIE) ARJEN SCHMITZ, JOERI VAN BEEK

Het zuinigste ge In de Achterhoek zijn vijf kleine gemeenten samengevoegd en omgedoopt tot één gemeente met de naam Bronckhorst. Voor deze bijna 40.000 inwoners tellende gemeente ontwierp atelier PRO een gemeentehuis dat het zuinigste gemeentehuis van Nederland wordt genoemd. Volgens de ontwerpers moet het pand “de nieuwe bestuurlijke eenheid overtuigend en elegant symboliseren.” Op een enk nabij het dorp Hengelo zijn twee licht naar buiten geknikte kantoorvleugels naast elkaar gelegd. De vleugels zijn ongelijk van hoogte en van de hoogste loopt het dak flauw hellend op. In het midden van de vleugels zijn aan de binnenzijden openingen aangebracht: een hoge voor de raadszaal en een lage voor de publieksbalies. Vanaf de Rondweg zien voorbijgangers het grote raam van de raadszaal. Omgekeerd vergaderen raadsle-


den met zicht op het kerktorentje van Hengelo. Op deze manier is er in het hart van het gemeentehuis doorzicht naar de vier windstreken, waar eerbiedwaardige boomgroepen en monumentale boerderijen liggen. Tegelijk biedt de middengang met kopshouten eiken vloer beschutting onder een voor lichtinval losgehouden dakvlak, tussen hoog opgaande zijmuren van geelwitte baksteen.

Durven Architect-directeur Dorte Kristensen van atelier PRO was minimaal net zo verbaasd als blij toen ze de opdracht kreeg om het gemeentehuis van Bronckhorst te ontwerpen. “Wij willen wat duurzaamheid betreft altijd het onderste uit de kan. Maar de opdrachtgever moet het wel willen. Als je dan toch je eigen duurzaamheidsdroom naleeft, ben je een

soort Don Quichot. Het is nu hip om duurzaam te zijn. Alleen kom je maar heel af en toe iemand tegen die het echt meent. Ik vind dat als je serieus met duurzaamheid aan de slag gaat, je dan intelligent met de exploitatie- en bouwbudgetten moet omgaan. Vaak stopt het daar, hoor. Mensen durven niet meer, of hogerop in de organisatie valt de beslissing maar niet. Heel jammer.” Des te groter was de verrassing toen ze begreep dat de gemeente Bronckhorst het echt wilde. Hoe? Ze merkte het vooral aan de gretigheid van de opdrachtgever in de vraagstelling. “De opdrachtgever durft!”, vertelde Kristensen aan haar collega’s. “Eindelijk mochten we echt.” Het gemeentehuis gebruikt slechts 36 procent van de maximaal toelaatbare energie voor kantoorgebouwen volgens het bouwbesluit

PROJECT

e plicht”

meentehuis van 2008. Dit vertaalt zich naar een EPQ van 0,36. De wettelijke eisen zijn sindsdien aangescherpt, maar dan nog ligt de EPQ op circa 0,50. MoBius Consult, HE adviseurs, Cauberg Huygen en atelier PRO hebben volgens de principes van Passief Bouwen het energiegebruik ver teruggedrongen. De aanpak is een-

ventilatie CO2-gestuurd is. Een gezond binnenklimaat is daarmee gegarandeerd. “Na de eerste brainstormsessie was het duidelijk: we wilden Passief Bouwen met boerenverstand”, vertelt Kristensen. “Ik zal een voorbeeld geven. We wilden gebruik maken van daglicht. Dit kan ervoor zorgen dat de

‘Het is nu hip om duurzaam te zijn, maar je komt maar heel af en toe iemand tegen die het echt meent’ voudig: extreem goed isoleren in combinatie met extra veel aandacht voor de kierdichting en niet meer ventileren dan nodig. De beperking van de ventilatie staat niet op gespannen voet met het binnenklimaat, doordat de

binnentemperatuur hoog wordt. Een scherm zou dit kunnen tegengaan, maar daarmee haal je ook het uitzicht weg. Zonwering kan ook een perfecte schil zijn voor een gebouw. Dus kwamen we op luiken. De luiken die we

hebben gebruikt zijn een soort kwinkslag in de strengheid van het gebouw. Uiteindelijk zijn de luiken een thema voor het gebouw en een leidraad voor de gevel geworden.”

Muf De 280 opvallende luiken rondom het gebouw gaan warmteverlies via het glasoppervlak tegen en houden andersom in de zomer zoninstraling en dus opwarming tegen als ze gesloten zijn. Ze staan daarnaast als ze open staan dwars op de gevel, zodat directe zoninstraling verminderd wordt. De luiken zijn 90 centimeter bij 2.20 meter en zijn gemaakt van vezelversterkt composiet met in de kern isolatieschuim. Ze zijn gesloten als er niemand in de ruimte is. De luiken worden aangedreven via een motor die in de gevelspouw is weggewerkt. Het rub-


PROJECT

GREENCALC Het ontwerp van het gemeentehuis in Bronckhorst is tijdens de ontwerpfase getoetst met behulp van GreenCalc, een calculatie- en communicatiemodel dat milieubelasting van gebouwen meetbaar en vergelijkbaar maakt. Op basis van die uitkomsten zijn materiaal- en ontwerpkeuzes aangepast om een optimaal resultaat te bereiken. EPQ-waarde: 0,36 Rc-waarde: 6,5 GreenCalc-score: score 235, label A+ PIR-isolatie: 160 mm Glas: 3 laags Luiken Bodemopslag: WKO Warmteterugwinning op ventilatielucht Aanwezigheidsschakeling ventilatie Daglichtgestuurde verlichting Zonnecellen Hemelwaterafvoeropvang bij wadi’s

beren profiel van de luiken sluit tegen het zetwerk met een koudebrugonderbreking. In de berekeningen is er niet van uitgegaan dat de luiken luchtdicht afsluiten. In de praktijk lijkt dit wel het geval te zijn, waardoor de prestaties met betrekking tot warmteverliesbeperking nog kunnen verbeteren. Kristensen: “Zodra er iemand binnenkomt, gaan de luiken open. De verlichting, voorzien van daglichtsturing, gaat aan en de ventilatie wordt geactiveerd. Per vertrek wordt de concentratie CO2 gemeten. Via volumeregelaars wordt bij toenemende CO2-concentratie meer ventilatielucht toegevoerd en afgezogen. Op die manier wordt de ventilatie daadwerkelijk aangepast aan de behoefte. Daarbij gaat de ventilatie nooit verder terug dan tot een derde van het wettelijke minimum. Zo wordt voorkomen dat er muffe ruimtes ontstaan. ”De luiken zijn niet alleen onderdeel van de duurzame architectuur, het zijn ook kunstwerken. Kunstenaar Jaap Drupsteen laserde landschapsfoto’s en overdrukken uit archiefstukken op de luiken.

Prikkel Er is drielaags isolatieglas toegepast en in de spouw van de dichte gevel bevindt zich een zestien centimeter dik pakket PIR-isolatie. De gevel en het dak hebben door de isolatiediktes een zeer hoge Rc-waarde van 6,5 m2 K/W. Er is niet alleen veel aandacht uitgegaan naar isolatie, ook de klimaatinstallatie speelt een


‘We wilden Passief Bouwen met boerenverstand’

belangrijke rol. Ventilatoren en pompen zijn voorzien van een toerenregeling en de luchtbehandelinginstallatie is uitgevoerd met een hoogrendement aan warmteterugwinning. Er wordt in het gemeentehuis gebruik gemaakt van ondergrondse opslag van warmte en koude. In de winter wordt met een warmtepomp het water uit de warmtebron opgewarmd en naar de verwarmingsbatterij in de luchtbehandelingkast gebracht. De ruimteverwarming wordt verzorgd door naverwarmers in de toevoerlucht. Voor koeling wordt water uit de koudebron betrokken. De ruimtekoeling vindt plaats via de vloer en met toevoerlucht. Waarom is gekozen voor een warmtepomp?

Kristensen: “Waarom een warmtepomp? Voor mij is dat geen specifiek duurzame maatregel meer. Een warmtepomp doe je gewoon. Ik vind dat duurzaamheid een maatschappelijke en morele verplichting is voor iedereen. Je moet duurzaamheid ook collectief willen. De overheid zou hier ook een rol moeten spelen, zij doet genoeg. Elk jaar vernieuwt Nederland 1 procent van de gebouwde omgeving. Het zou dus honderd jaar duren voordat we het hele areaal hebben vervangen. En dan moeten de honderdjarige huizen weer worden aangepast. Een duurzaam gemeentehuis als dat van Bronckhorst is leuk, maar er moet meer gebeuren. Misschien via lichte dwang, maar er moet ook een prikkel aanwezig zijn.”

TECHNISCHE GEGEVENS VENTRONIK Korte omschrijving

Bruto oppervlakte Opdracht Ontwerpperiode Bouwperiode Architecten Bouwdirectie Hoofdaannemer Totale bouwkosten

Nieuwbouw van Gemeentehuis Bronckhorst Het ontwerp is bijzonder omdat het consequent toepassen van Passief Bouwen-technieken in de utiliteitsbouw in Nederland, voor zover bekend, niet eerder is voorgekomen. 7.573 m2 2007 2007-2008 september 2008 – december 2009 Dorte Kristensen, Christina Kaiser, Tamara van Spronsen (interieur), Eline Keus (landschap) atelier PRO – Ernstjan Cornelis, Ronald Peters BAM Utiliteitsbouw Arnhem € 14.000.000,-

!!"#$%&'() !")($!&*$$+ 4 !"!,('!21-!23

#!,-!.!,!"

/!.)&!)0$/-'"1',)

!

"#

%$&'(%)*+,,+)% -)./01+)

!

(=

%$'4.)-A3/.% )4%,)-2+0)% -% 2)-?)<+87B66 )% . )4 )7 664%B CD@7)1)<%

>4)-?+) 73,1)4@ 2)-<6?+4?%

!"#$"%"&"'()*++#,-).,"')/").0%)',1((2)3++#&04$5)6"#6+'1"')/,'0'17,8/9,#:,#+%0"5).80;"'."')96<$"%"&5()=++#)/++#,-)$0"5%)8)'0"%) 6,,#)""')&89>%?/+%"#)/+#-%":,-:2)@"."#")/,'0'17,8/9,#:,#+%0")05)6"#:&09>%).")"'"#10"&+7"&5)6+')>"%)/,'0'17"5%+'.)%")6"#7"%"#"'() *+%)6"&"')"9>%"#)'0"%)/"%"'A)."),:&,550'1)&01%)70''"')>+'.7"#"0$B)C")C++&."#,:)D,-70'E0#)05)""')>F7#0.")&89>%?/+%"#88#."#5):#,I%"#"')6+')""') &+1"#")"'"#10"#"$"'0'1()C85G);8&&"')/")1++')J6"#
233-%*))-%+453-*61+)%7+87%39%:::;.66<.)-39;4<

Engineering bepaalt rendement warmtepompsyste

Samenspel van onde

[AUTEUR] ROB VAN MIL

Steeds vaker kiezen opdrachtgevers een installatie met een warmtepomp voor hun nieuwe woning of gebouw. Duurzame energie, energiebesparend, toekomstgericht, comfortverhogend. Deze kwalificaties overtuigen hen ervan dat zij met de warmtepomp de beste keuze maken. Toch blijkt in de praktijk dat deze keuze geregeld tot teleurstelling leidt. Pieter van Alphen weet waar de schoen wringt en hoe men teleurstellingen kan voorkomen. “Kies niet voor een warmtepomp maar voor een warmtepompsysteem.” Wie voor een warmtepomp kiest, kiest eigenlijk voor een warmtepompsysteem. In tegenstelling tot bij een cv-ketel, die je simpel gezegd ophangt en aan de radiatoren koppelt, is het functioneren van een warmtepomp sterk afhankelijk van nog twee installaties. Een warmtepompsysteem bestaat uit drie onderdelen: de bron, de warmtepomp en het LTV-afgiftesysteem. Het is mogelijk dat deze alle drie van hoge kwaliteit zijn, maar dat het totale systeem dan nog niet functioneert. “Allesbepalend is de engineering van het totale systeem”, zegt Pieter van Alphen, directeur van Techneco, één van de marktleiders in de Nederlandse markt voor warmtepompen. “Wij zien in de praktijk nog te vaak dat bijvoorbeeld de bron niet de energie levert die de warmtepomp in de woning of het gebouw nodig heeft. Ook zien we vaak genoeg vloerverwarming die gewoon niet geschikt is voor koeling. En dat betekent niet dat de gekozen producten of het fabrikaat verkeerd zijn. Vooral de engineering, het op elkaar afstemmen van de drie systemen, is dan niet of met onvoldoende kennis uitgevoerd.”


Kritische onderdelen Om de engineering van het warmtepompsysteem beter te begrijpen, is het belangrijk om de drie onderdelen stuk voor stuk onder de loep te nemen. Niet om de technische werking exact te doorgronden, maar wel om te weten waar veel voorkomende, kritische punten van de desbetreffende onderdelen in het systeem zitten. Volgens Van Alphen is de dimensionering van de bron één van de belangrijkste aandachtspunten. De meeste warmtepompen in de nieuwbouw worden aangesloten op een bodembron. Naast het feit dat er verschillende bodembronnen zijn, is er altijd een moment waarop men de dimensionering moet bepalen. “In dit proces moet men met twee uitgangspunten rekening houden: de gemiddelde energieonttrekking en de piekbelasting. Voorop staat dat de installatie op elk moment van de dag en in elk jaargetijde voldoende energie met een goede kwaliteit aan de bron moet kunnen onttrekken. En de energieonttrekking wordt bepaald door het aantal uren dat je moet verwarmen maal de capaciteit van de warm-

tepomp. Veel partijen denken onterecht dat je capaciteit of vermogen uit de grond haalt. Zodra ze zien dat in de woning een 4 kW warmtepomp wordt geplaatst, gaan ze ervan uit dat er dan een 3 kW bron moet worden aangelegd. Maar dat is niet juist. De kennis is op dit punt bij veel bedrijven helaas onvoldoende aanwezig.”

Zorgvuldig berekenen Eén van de cruciale onderdelen bij het berekenen van de bodemwarmtewisselaar is de gemiddelde, minimale brontemperatuur aan het einde van het vijfentwintigste stookseizoen. Die brontemperatuur moet zodanig zijn dat de warmtepomp ook dan nog met een goed rendement voldoende warmte voor verwarming en tapwater kan opwekken. Die berekeningen zijn te maken met een goed softwarepakket, zoals Earth Energy Designer (EED). Als deze berekeningen niet worden gemaakt, kan men ook geen garantie geven voor een lange levensduur van de bron. Essentiële gegevens voor een goede berekening zijn onder meer het te verwachten

THEMA

eem

erdelen aantal vollast- en koellasturen van de warmtepomp, de warmtegeleidingcoëfficiënt van de bodem en de vermogens. De grootste impact heeft de minimaal toegestane piektemperatuur op de verticale bodemwarmtewisselaar. Er zijn in Nederland goede bodemkaarten beschikbaar, maar men zal zich hier wel in moeten verdiepen. “Met moderne hulpmiddelen, zoals EED, kan iedereen de randvoorwaarden voor een goede bron berekenen en bepalen. Alleen moeten daarbij wel de juiste uitgangswaarden gehanteerd worden. En die worden nog lang niet door iedereen op een correcte wijze boven water gehaald. De regel ‘crap in = crap out’ is ook bij de berekening van de verticale bodemwarmtewisselaars met EED helaas nog te vaak van toepassing”, zegt Van Alphen. Een robuuste bron zorgt ervoor dat de temperatuur van het brijn (de vloeistof in de bodemwisselaar) altijd, in elk jaargetijde en ook na 25 jaar bedrijfsvoering, boven het vriespunt ligt. Zodra de temperatuur onder het vriespunt zakt, bevriest de aarde. Voor de veiligheid kiezen de meeste leveranciers ervoor om glycol aan de bron toe te voegen, zodat het water in geen geval zal bevriezen.

Hulpenergie Van Alphen erkent dat de hulpenergie bij een bronsysteem een belangrijk aandachtspunt is. “Bij kleine bronsystemen kun je naar mijn idee het beste de verschillende lussen via een Tiggelmansysteem op de warmtepomp aansluiten. Gebruik je namelijk verdelers, dan introduceer je extra weerstand in het systeem en dan kan een zwaardere pomp nodig zijn om het brijn te circuleren. Bij grote systemen ontkom je soms niet aan het gebruik van verdelers, maar probeer dit tot een paar clusters te beperken. Bij individuele woningen, waar meestal twee of drie bodemcollectoren nodig zijn, is de bron probleemloos zonder verdelers op de warmtepomp aan te sluiten. Uiteraard moet de bron voor ingebruikname goed wor-

den doorgespoeld en ontlucht, zodat er later geen verstoppingen kunnen optreden.” Ook de keuze van de bronleidingen zelf heeft invloed op het energieverbruik. Allereerst zal men moeten berekenen hoe diep de bronnen moeten gaan en welke diameter noodzakelijk is. “In het algemeen is de stelregel dat hoe dieper de bron en hoe groter de diameter van de bodemlussen, hoe kostbaarder de boring. Ook als er goede berekeningen worden gemaakt, kun je kiezen voor een bepaalde bodemlus met een kleine diameter. Realiseer je dan wel dat je bij lange, diepe lussen met een dunne leiding meer hulpenergie nodig hebt. Het is energetisch natuurlijk niet handig om een zuinige warmtepompinstallatie te installeren terwijl je bijvoorbeeld ook een 300 Watt pomp nodig hebt om het brijn rond te pompen. Als je dat in het systeemrendement meeneemt, dan kun je beter andere oplossingen zoeken.”

Zuinige toestellen Volgens Pieter van Alphen zijn er voldoende partijen die wel degelijk kunnen uitrekenen welke bron zij moeten aanbieden als het

zijn, zijn er nog forse verschillen mogelijk. Kritisch onderdeel van een warmtepomp is tapwaterproductie. In ons land geldt een wettelijke tapwatertemperatuur van 55°C bij het tappunt. En juist bij het halen van die limiet zie je de verschillen in rendement optreden. Als het gaat om gemiddelden dan kunnen de meeste leveranciers redelijke tot goede cijfers overleggen. Maar het gaat er ook om of je bij de pieken, de maximaal te behalen temperatuur op de compressor, ook nog een goed rendement levert.” Behalve het jaarrendement spelen ook de benodigde hulpenergie voor de pompen en het elektrische element in de warmtepomp een heel belangrijke rol. “Er zijn zelfs warmtepompen waar de circulatiepompen altijd aan staan, ook als er geen warmtevraag is. En het maakt echt verschil of een 80 Watt circulatiepomp jaarlijks 4.000 uur of 1.000 uur aanstaat. In onze warmtepomp bevinden zich drie circulatiepompen: één voor de bron, één voor het afgiftesysteem en één voor tapwater. Deze draaien alleen als er warmtevraag is. Bovendien zullen we in het najaar A-labelpompen gaan leveren; die kom je nog bij

'De regel ‘crap in = crap out’ is bij berekeningen helaas nog te vaak van toepassing' gevraagde vermogen van een woning of gebouw bekend is. “Als warmtepompleverancier vind ik dat wij de verantwoordelijkheid hebben om de juiste partijen te selecteren, zodat wij als ervaringsdeskundigen erop kunnen toezien dat we tevreden klanten krijgen.” Na de bron is de warmtepomp zelf natuurlijk een cruciaal onderdeel. Van Alphen: “Je hoort mensen vaak zeggen dat er geen slechte warmtepompen meer zijn. Maar dat wil ik graag nuanceren. Zelfs als de warmtepompen volgens EN-normen gemeten en gekeurd

relatief weinig leveranciers tegen”, aldus Van Alphen. “Een warmtepompsysteem voor een rijtjeshuis mag, afhankelijk van de grootte van de woning en het bewonersgedrag, jaarlijks ergens tussen de 2.500 en 6.000 kWh elektriciteit verbruiken. Zeker niet meer.”

Zorgvuldig De derde, onmisbare schakel in een warmtepompsysteem is het afgiftesysteem. In veel gevallen kiest de opdrachtgever voor vloerverwarming waarmee ook kan worden


!"#$%&"'()*+, -#"' ./01/()2, 3()45, " , !) !-

!"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# &'# &'# &'# &'# &'# () # ) " % !##* !))* !+,* &-%* .&&* !##* !!%* !"+* &!!* )))* !##* !!,* !%%* &)+* )-%* !##* !&%* !,#* &+)* "#%*

3/0".(67( /01234315673819:1231;909;6831<93=53;<3>65??>12931@<1=6015>32301901231A3>59B6831 7@23;C6>;53C9::3866>1;665D3A3021A@@>123173>3=3090D1901E6>5F1E03>DG1H3:9D03>I

!"#$%&"'()*+, -#"' ./01/()2, 3()45, " , !) !-

+##$"## &'# () +,* %&* ++* +"*

!###$"## !&##$-## !.##$%## !"##$%"# &'# &'# &'# &'# () () () () +,* ,.* !##* !##* %+* +)* +,* !##* ++* ,.* ,.* !##* ,#* ,"* ,"* !##*

3/0".(87 /0123431567381C@>251F3516605681A@886:5?>301A@@>1A3>C6>;301301=@38301D3A6>933>2I1 H@@>16023>31D3D3A30:1901531A@3>301=601F351>3:?8566515@51)#*186D3>1?95A68830I1

!"#$%&"'()*+, -#"' ./01/()2, 3()45, " , !) !-

!"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !"##$%"# !'. !'!'+ &'# &'& &'. &'() () () () () () () !&&* !!!* !#-* !##* ,.* +,* +,* !!!* !#-* !##* !##* +,* +)* %+* !!,* !!)* !#-* !##* ,.* ++* ++* !&%* !!)* !##* !##* ,"* ,#* +"*

3/0".(97 /0123431567381C@>251231D3C@D301D3;92238231D3839290D:B@3JJ9B9K051A6012317@23;1A601433>1D@321066>1 :83BF51D3A6>933>2I !"##$%"# 867261L111M N1L1M1

!"##1A@886:5?>301A3>C6>;90D1301%"#1A@886:5?>301<6::93A31=@3890D D3C@D301D3;92238231C6>;53D3839290D:B@3JJ9K051A6012317@23; ;909;6831<93=53;<3>65??>1901231A3>59B68317@23;C6>;53C9::3866>

gekoeld. Van Alphen: “Wat je dan vaak ziet, is dat er een aparte pomp op de verdeler van het afgiftesysteem wordt gezet. Naar mijn idee een onzinnige maatregel, omdat we – in tegenstelling tot bij een cv-ketel – de temperatuur niet hoeven terug te regelen. Bij een warmtepompsysteem geldt de kunst van het weglaten. Tegelijk is het wél essentieel om de installatie bij ingebruikname uiterst zorgvuldig in te regelen. In elke individuele woning moet je het afgiftesysteem per ruimte kunnen inregelen. En dat betekent geen extra temperatuurregeling op de verdeler, want als dat nodig is, is de engineering niet goed.” Een goede oplossing is bijvoorbeeld werken met een buffervat of, zoals Techneco, met een speciale regelunit die de GIW-box wordt genoemd. Deze zit tussen de warmtepomp en de verdelers van de vloerverwarming. Vanuit de GIW-box vindt de aansturing voor verwarmen en koelen plaats en het is mogelijk om via de verwarmingsthermostaat ook de koeling te regelen. Zodra er via de thermostaat een warmtevraag binnenkomt worden de verschillende zones van de vloerverwarming één voor één opengezet. In de regeling van de warmtepomp kan men instellen bij welke temperatuur de warmtepomp van verwarmen naar koelen moet overgaan, waarna de


GIW-box dit via het afgiftesysteem in de vloer verzorgt. Op die manier wordt de vloerverwarming zowel vanuit de warmtepomp als vanuit de verschillende leefruimten geregeld. Dit biedt de bewoners een optimaal comfort bij een zo laag mogelijk energieverbruik.

Effectiever koelen “Koelen met een vloersysteem en een warmtepomp vergt ook nog wel wat engineering,” zegt Van Alphen. “De meeste vloerverwarmingsystemen worden berekend met een

gemiddelde temperatuur waarmee het systeem koelt 23°C bedraagt. Als de leefruimte in de zomer een kamertemperatuur heeft van bijvoorbeeld 25°C dan heb je dus met water van gemiddeld 23°C relatief weinig koelcapaciteit. Kies je echter een afgiftesysteem met een Delta-T van 5 graden en je voert water van 18°C aan dat met 23°C retour komt, dan is de gemiddelde temperatuur waarmee je koelt 20,5°C. Kortom, de koelcapaciteit neemt met 2,5°C toe. Dat betekent dat het koelvermogen twee keer zo groot is. In een woning is dit echt heel veel.” Volgens Van Alphen heeft dit wel gevolgen voor de dimensionering van het afgiftesysteem. Verwarmen met een temperatuurtraject met een Delta-T van 5 graden vereist immers een hogere stroomsnelheid en daardoor een hoger verbruik van hulpenergie. “Om dat te voorkomen zal de ontwerper het afgiftesysteem anders moeten dimensioneren. Veel adviseurs en installateurs zitten nog vast aan groepen van 120 of 150 meter leidinglengte. Maar nu zijn kortere groepen nodig. Ook de leidingdiameter zal men opnieuw moeten overwegen. Bij een Delta-T van 5 graden is een leiding van 16x2 mm mogelijk niet goed genoeg en zal misschien 17x2, 18x2 of zelfs 20x2 mm nodig zijn. Qua hardware wordt een afgiftesysteem daardoor wellicht vijf tot tien procent duurder, maar de eindgebruiker krijgt wel een systeem dat qua koeling maar weinig hulpenergie kost en ook echt iets doet.” Kortom, wat geldt voor de bron en voor de warmtepomp geldt ook voor het afgiftesysteem: de intelligentie zit in de details van de engineering. Een warmtepompsysteem is een zorgvuldig op elkaar afgestemd en

'Bij een warmtepompsysteem geldt de kunst van het weglaten' Delta-T van 10 graden. Het is een systeem met een temperatuurtraject van 35-25°C of 40-30°C. Als je deze Delta-T aanhoudt bij koeling, dan leidt dit in veel situaties tot marginale koelprestaties. De aanvoertemperatuur voor vloerkoeling is over het algemeen minimaal 18°C. Ga je kouder water toevoeren, dan krijg je condensproblemen. Bij een Delta-T van 10 graden krijg je, theoretisch gesproken, water van 28°C retour. Dit betekent dat de

ingeregeld geheel van drie essentiële onderdelen. Dit samenspel bepaalt niet alleen het rendement maar ook de levensduur van het systeem. “Wij durven met een gerust hart vijf jaar volledige garantie te geven, omdat wij een totaalsysteem verkopen waarbij we de engineering van alle onderdelen voor onze rekening nemen. Naar ons idee is dit de enige wijze waarop we van onze klanten ook tevreden en enthousiaste eindgebruikers maken.”


ZWEMBADSPECIAL Zwembadnieuws Ontzorging op afstand Energiezuinig rond de wereld

Adviseer het verwarmingssysteem voor nu ... én tot ver in de toekomst.

Coolmark op de VSK beurs 2010: Hal 11 standnummer B038 De ECO[revo]LUTIE van Mitsubishi Heavy Industries beleeft een hoogtepunt met het Hydrolution warmtepompsysteem. Met dit alles-in-een lucht/water warmtepompsysteem wordt een economisch voordelig, maar vooral ecologisch verantwoord alternatief geboden voor de conventionele cv-ketel. Het Hydrolution systeem zorgt voor warm tapwater en verwarmt of koelt met gemak het gehele woonoppervlak, of het buiten nu min of plus 20 ºC is. De pomp kan worden gecombineerd met bestaande vloerverwarming, radiatoren en convectoren. Met een COP-waarde van 4,44 is het Hydrolution systeem de zuinigste lucht/water warmtepomp voor u verkrijgbaar. Bij nieuwbouwwoningen zorgt het voor een lagere EPC-waarde en bij bestaande woningbouw kan het zorgen voor aanmerkelijke energiebesparing en een sterk gereduceerde CO2-uitstoot, waardoor de woning voor een hoger energielabel in aanmerking komt. Radiator of Fancoil Binnendeel HM27OV

Vloerverwarming/ koeling

Koudemiddelleiding Waterleiding (t.b.v. klimaatregeling) Waterleiding (t.b.v. tapwater)

Tapwater

Buitendeel FDCW100VNX

Koudemiddelleiding Waterleiding (t.b.v. klimaatregeling) Waterleiding (t.b.v. tapwater)

Hydrolution_warmtepompsysteem

Coolmark B.V. is de importeur van Nederland voor Mitsubishi Heavy Industries ltd. airconditioning systemen. Voor meer informatie: www.coolmark.nl of bel 0180 751 360.

ZWEMBADSPECIAL

Thermencomplex realiseert duurzame dagrecreatie

[AUTEUR] HANS VANDAM

Energiezuinig rond de wereld In het tweede kwartaal van 2010 wordt het startsein gegeven voor de bouw van Thermen Holiday Hoofddorp. Het complex krijgt als thema ‘Wellness around the World’ en maakt onderdeel uit van Thermen Holiday, het familiebedrijf van Tonny Gajadin en zijn zus Sherita Narain. Eind 2003 openden zij hun eerste wellnesscenter in Schiedam en in 2008 is daar een tweede vestiging in het Drentse Zuidwolde bijgekomen.

Thermen Holiday Hoofddorp moet het Mekka worden voor wellnessliefhebbers uit heel Europa. Het thermenlandschap zal de bezoekers de mogelijkheid bieden een ontdekkingsreis rond de wereld te maken en rituelen en gezondheidsgebruiken te leren kennen uit verschillende werelddelen en culturen. Zo wordt er bijvoorbeeld een Fins landschap aangelegd met meren, IJslandse lavalandschappen, een sneeuwgrot en een Finse bergbeek. Liefhebbers van de warmte kunnen terecht in de


woestijn en het Amazonegebied met onder andere een watersauna, een grotsauna en een tuin met sawahvelden. Het wellnesscomplex in Hoofddorp beslaat een oppervlakte van 50.000 m2. Het bebouwde deel zal circa 10.000 m2 groot worden en de besloten tuinen ongeveer 20.000 m2. Ook komt er een parkeervoorziening van 20.000 m2. Met de bouw is circa 25 miljoen euro gemoeid, waarvan ongeveer 35 procent is gereserveerd voor alle technische installaties.

dige maatregelen, onder andere met betrekking tot de gebouwschil, heeft samen met het duurzame installatieconcept geleid tot een EPC die ruim 10 procent lager ligt dan de eisen volgens het vigerend bouwbesluit. Na de aanbesteding kunnen nog aanpassingen aan de installaties worden doorgevoerd, zoals bijvoorbeeld een zonnecollector in een alternatief voor te stellen Energiedak.

Disciplines Gebouwschil Voor het ontwerp van het gebouw tekende 24H-architecture uit Rotterdam, terwijl AMIC Installation Consultancy verantwoordelijk is voor het ontwerp van de elektrotechnische en werktuigbouwkundige installatie. “We werden benaderd door Tonny Gajadin,” vertelt directeur Aad Melgerd van AMIC. “Voor hem hebben we vier jaar geleden een energiebesparingsproject uitgevoerd voor Thermen Holiday Schiedam. Het complex had een heel hoge energierekening en aan de hand van een energiescan hebben we een aantal voorstellen voor het aanpassen en verbeteren van de installatie gedaan. Daarmee kon circa 30 procent energie bespaard worden.” Op grond van de goede resultaten die in Schiedam werden behaald, werd AMIC gevraagd ook voor het project Thermen Holiday Hoofddorp een offerte uit te brengen. Melgerd: “We hebben uiteindelijk de opdracht gekregen. De afgelopen drie jaar hebben we samen met Maartje Lammers van 24H-architecture en Tonny Gajadin aan het ontwerp gewerkt om tot een zo duurzaam mogelijk complex te komen. Het ontwerp is momenteel uitgewerkt in bestek en tekeningen.” Voor het gebouw met de sauna’s is een EPC-berekening opgesteld door S&W uit Vlissingen. Een aantal bouwkun-


“Voor de installatietechniek zijn twee van de vijf bedrijven die zich hadden ingeschreven nog in de race,” vertelt Melgerd. “Voorwaarde voor inschrijving was dat de kandidaten over zowel werktuigbouwkundige als elektrotechnische disciplines beschikken. Bij de selectie is vooral gekeken naar de prijs en ervaring. Beide bedrijven worden nog in de gelegenheid gesteld om de aanbieding verder uit te breiden met de werktuigbouwkundige en elektrotechnische installaties voor het parkeerterrein en de tuinen, zoals verlichting, water, riolering, geluidsinstallaties, beveiliging en gasaansluitingen voor de buitensauna’s.”

Cascade Op het terrein van het complex komt een energiehuis te staan, waarin de complete opwekkingsinstallatie ondergebracht wordt. De warmte met hoge temperatuur wordt voor circa 40 procent opgewekt door middel van afvalwarmte uit een WKK-installatie (Warmte Kracht Koppeling). Met deze installatie wordt ook een deel van de elektrische energie opgewekt. De WKK is tevens de noodstroom-aggregaat. De hoge-temperatuurverwarming wordt gebruikt voor de verwarming van het warmtapwater in de buffervaten voor de douches

en keukens. Het restant van de hoge-temperatuurverwarming wordt geleverd door gasgestookte hr-verwarmingsketels in cascade. Naarmate de vraag hoger wordt, worden er meer ketels ingeschakeld. De lage-temperatuurverwarming wordt deels duurzaam opgewekt door toepassing van lucht/water-warmtepompen, die gebruik maken van de warmte van de afblaaslucht uit de zwembadruimte. De twee warmtepompen in cascade-opstelling worden ingezet voor de verwarming van de ruimten door middel van ventilatie, vloerslangen en inductie-units. Daarnaast zorgen ze voor verwarming van het zwembadwater.

Ontvochtiging In koeling wordt voorzien door middel van een water/water-compressiekoelmachine, waarbij de condensorwarmte wordt gebruikt voor het lage-temperatuurverwarmingsysteem. Dit vindt plaats in het gebouw, zodat lange transportleidingen worden vermeden. Momenteel vindt er onderzoek plaats naar de toepassing van kuuroordwater. Een bron die is aangebracht ten behoeve van kuuroordwater wordt dan tevens gebruikt voor de opwekking van hoge-temperatuurkoeling. In de winterperiode wordt het bronwater gebruikt voor warmtetoevoer naar een warmtepomp voor lage-temperatuurverwarming. Voor de ventilatie van het zwembadgedeelte heeft AMIC een total packaged unit geselecteerd van Menerga. “Met de verwachte bezoekersaantallen van 1.500 bezoekers per dag, moet er goed geventileerd worden,” vindt Melgerd. “Vandaar dat de ventilatie voor de ruimte met sauna’s en zwembaden wordt uitgevoerd met warmtepompen en warmteterugwinning met kruisstroomwisselaars. De warmte die wordt verkregen door ontvochtiging wordt door middel van een

ZWEMBADSPECIAL

LEGIONELLAPREVENTIE warmtepomp ingezet voor de verwarming van bad- en suppletiewater. Voor de ventilatie van de ruimten met klimaatinstallatie wordt warmteterugwinning toegepast met vochtterugwinning door middel van hygroscopische pakketten in de luchtbehandelingkasten met minimaal 80 procent temperatuurrendement.”

Ammoniak Het ontwerp van de installatietechniek zoals nu op papier staat, zal in hoofdlijnen ook zo gebouwd worden. Dat neemt niet weg dat er tijdens de eindfase van de bouw van het energiehuis nog zaken veranderd kunnen worden. Melgerd: “Warmtepompen worden steeds beter en behalen hogere rendementen. We denken er zelfs aan om ammoniakwarmtepompen toe te passen, die vooral aan populariteit winnen voor middelmatige en grote capaciteiten en een hoge temperatuurrange hebben. Freonwarmtepompen kunnen maar een beperkte opwaardering in temperatuur geven, vanwege het sterk dalende energetisch rendement bij hogere temperaturen. De meeste warmtepompen leveren water van maximaal 50 tot 60°C. Een ammoniakwarmtepomp kan een veel hogere temperatuur leveren, zelfs tot 90°C, en is zeer geschikt voor toepassing in dit complex, waar hogere temperaturen worden gevraagd. Bovendien heeft ammoniak gunstige thermodynamische eigenschappen en het is klimaatneutraal en ozonvriendelijk. Het zal van de prijs afhangen of deze warmtepompen interessant zijn. Het energiehuis staat op een separate plek op het terrein, dus toepassing van een ammoniakwarmtepomp hoeft geen belemmering te zijn voor wat betreft veiligheid. We onderzoeken nog welke subsidiemogelijkheden er zijn, zoals de EIA en subsidiepotjes bij de provincie Noord-Holland en Energy Valley.”

Concessies Bij het ontwerpen van het gebouw en de installatie is uitgegaan van een zo duurzaam en CO2-neutraal mogelijk gebouw. “Daar zijn we niet helemaal ingeslaagd,” vertelt Melgerd. “Door de toepassing van de WKK wordt warmte en elektriciteit opgewekt met fossiele brandstof (aardgas) en daarmee wordt een aanzienlijke CO2-reductie gerealiseerd ten opzichte van conventionele opwekking (elektriciteitscentrale en ketels). Soms zijn fossiele brandstoffen gewoon nodig. Zo zijn alle kachels in de sauna’s buiten gasgestookt van-

In sauna’s en zwembaden zijn de omstandigheden voor het ontstaan van legionella perfect: er is meer dan voldoende warmte en vaak zijn er mengwatersystemen. In het verleden heeft dit tot enkele grote uitbraken van legionella in sauna’s en zwembaden geleid. Legionellapreventie bij Thermen Holiday Hoofddorp is een viertrapsraket. De eerste trap is ultrafiltratie van al het binnenkomende water bij de watermeter. Deze poortwachter filtert het water en verwijdert hieruit alle bacteriën en de meeste virussen, zonder de verdere samenstelling van het water (mineralen, pH-waarde) te wijzigen en zonder chemicaliën of ionen toe te voegen aan het water. Het ultrafilter wordt gecombineerd met UV-desinfectie voor redundantie: een dubbele kering direct na de watermeter. Voor installaties in de gewone utiliteit of zorg is deze combinatie voldoende.

wege het rendement in vergelijking met elektrische kachels. Uiteraard hebben we wel naar de mogelijkheden gekeken voor toepassing van houtgestookte kachels (pellets), maar dat bleek geen optie. Duurzaamheid is een prima uitgangspunt, maar je moet dit ook afzetten tegen de economische haalbaarheid en exploitatie. Wat betreft duurzaamheid hebben we bij dit complex een aantal concessies moeten doen. Uiteraard hebben we geprobeerd het project zo CO2-neutraal mogelijk uit te voeren. De CO2-uitstoot van de warmteopwekking (WKK en ketels) kan gecompenseerd worden door bijvoorbeeld PV-cellen of windturbines te plaatsen. Voor de opwekking door middel van PV-cellen is circa 100.000 m2 PV nodig. Deze oppervlakte is niet beschikbaar. Voor de opwekking door middel van wind is een turbine van 5 MW nodig. Momenteel bestaat er één turbine die dit vermogen kan leveren. Deze is 120 meter hoog en heeft een rotorblad met een diameter van 125 meter. Het bestemmingsplan, het budget en de milieueisen (geluid en veiligheid) laten de toe-

Het complex in Hoofddorp gaat verder met een tweede trap: pasteurisatie bij warmtapwaterbereiding. Na het ultrafilter wordt het water voor douchegebruik thermisch gedesinfecteerd, ook het koudwater. Het koudwater wordt na de pasteurisatie teruggekoeld zodat het weer koud is. Hiervoor wordt de aanvoer van water naar de pasteurisatie gebruikt zodat er geen energie verloren gaat. De derde trap vormt de aanleg van het leidingnet. Hierbij wordt zo veel mogelijk de leidinglengte naar de tappunten beperkt. Verder wordt het leidingnet aangebracht via koele zones en wordt het goed geïsoleerd. De vierde trap is zorgen voor een tappunt aan het eind van alle leidingen dat vrijwel voortdurend wordt gebruikt. Hiermee wordt stagnatie volledig voorkomen. Dit is vooral met het oog op de hoge ruimtetemperaturen van het grootste belang. Meer informatie: www.clima-em.nl

‘Duurzaamheid is een prima uitgangspunt, mits afgezet tegen economische haalbaarheid en exploitatie’ passing van windturbines van deze omvang niet toe. Daarnaast zal de terugverdientijd van beide systemen ver boven de 15 jaar liggen.” Thermen Holiday Hoofddorp zal met de toepassing van duurzame installatiecomponenten een verlaging van de EPC met tien procent realiseren. Het thermencomplex biedt bezoekers daarmee de mogelijkheid tot duurzame dagrecreatie. Melgerd: “Een goede stap op weg naar een CO2-neutrale omgeving.”



Wilt u het vakblad Warmtepompen gratis ontvangen? Neem dan contact op en ontvang Warmtepompen zes keer per jaar GRATIS. Warmtepompen is het tijdschrift dat beslissers van JAARGANG

de overheid, woningbouwcorporaties, vastgoedbedrijven en projectontwikkelaars in contact brengt

MER 1 -

1 - NUM

FEBRUARI

2009

N E P M EPO

T M R A W EN

SSING

O ATOPL KLIMA ZAME DUUR

met fabrikanten, architecten, bestekschrijvers, advies- en ingenieursbureaus.

Het tijdschrift biedt oplossingen, wetgeving en nieuws op het gebied van warmtepompen en duurzame bouw. De lezer krijgt een goed inzicht in de mogelijkheden van duurzame energieoplossingen.

9 W 200 P N S GRE L CON E A I C E N ZAK SP A V D TAN PEN, S M O LOO P TE VEREN O WARM N E R ZAAM DUUR RS EN

Het vakblad werkt nauw samen met brancheorganisaties en de overheid om een volledig en betrouwbaar beeld te creëren bij de lezers op het gebied van gezond en leefbaar bouwen.

ISEU S, ADV RATIE ORPO C , ID RHE N OVE BINNE SERS IS L S E RB T VOO CHRIF TIJDS .indd cover5

1

WORD GRATIS LID CONTACT REDACTIE-ADRES: WARMTEPOMPEN POSTBUS 82 2460 AB TER AAR E-MAIL: [email protected] TELEFOON: 06-28417073 ADVERTENTIES: HENK VAN BEEK TELEFOON: 06-28417073

ZWEMBADSPECIAL

Subtropisch themazwembad duurzaam verwarmd

Ontzorging op afstand

[AUTEUR] DENISE VAN OOIJEN

Vakantiepark Het Stoetenslagh is een gezinscamping in Overijssel met een mooi wit zandstrand. Omdat Nederland helaas niet altijd de beste weersomstandigheden kent, heeft de camping sinds 2009 naast het strand ook een indoor subtropisch themazwembad. Dagelijks biedt het zwembad van Het Stoetenslagh ruimte aan 200 tot 250 recreanten, wat in de zomermaanden op kan lopen tot 400. De totstandkoming van dit zwembad had heel wat voeten in de aarde, maar is op een snelle en innovatieve wijze uitgevoerd. Bij aanvang van de bouw van dit zwembad in 2008 ging het vakantiepark aan de slag met de vraag: hoe bereiken we een zo zuinig en milieuvriendelijk mogelijke oplossing voor het verwarmen van het zwembad, waarbij de temperatuur op afstand te regelen is? Deze vraag werd uitgezet bij Backers Installatiebedrijven te Ommen en bij de afdeling Technisch Project Advies (TPA) van Vaillant. Drie kernwoorden waaraan gehoor gegeven moest worden bij de bouw waren duurzaamheid, milieuvriendelijkheid en energiezuinigheid.

Inventarisatie Deze partijen hebben zich vroegtijdig aangesloten bij de voorbereiding van dit project, zodat alle partijen op voorhand hun eisen konden stellen en op deze manier de optimale oplossing opgezet kon worden. Na de inventarisatie van de bouweisen konden de partijen aan de slag. Uniek aan het totaalplan is dat ze voor de verwarming van het zwembad een warmtepomp wilden installeren waarvoor geen grondboringen nodig waren. De toevoer voor deze warmtepomp moest plaatsvinden via een vernuftige, ondergrond-

se installatie. Door te kiezen voor een warmtepomp werd voldaan aan de eisen milieuvriendelijk en energiezuinig. Milieuvriendelijk omdat een warmtepomp gebruik maakt van aardwarmte of van de warmte van oppervlaktewater en zuinig omdat tot 75 procent van de noodzakelijke energie uit een natuurlijke warmtebron wordt gehaald. Voor dit project is gekozen voor een GeoTHERM-oplossing van Vaillant, de VWS 460/2. Bij Stoetenslagh kan er gebruik gemaakt worden van een grote plas met een oppervlak van 52.000 vierkante meter die grenst aan de camping. Een ander voordeel van het vakantieparkproject was dat er ook geen grondboringen nodig waren, omdat de toevoer voor de warmtepomp middels een ondergrondse installatie onder de vijver plaatsvindt.

Terugverdientijd Gerrit Backers, algemeen directeur van Backers Installatiebedrijven en Zwembaden B.V.: “De geïnstalleerde warmtepomp werkt uitstekend en is daarnaast rendabel en duurzaam. We hebben berekend dat we voor iedere ge-


HOE WERKT DE

GEOTHERM? De werking van een Vaillant GeoTHERM berust op het natuurkundige verschijnsel, dat als een gas gecomprimeerd wordt tot een hogere druk, ook de temperatuur van het gas stijgt.

‘De gasten mogen niets van een eventuele storing merken’ investeerde euro vijf euro kunnen verdienen. In dit geval is het zelfs 6,50 euro vanwege de hogere buitenwatertemperatuur. Hier draait een pomp van 46 kW die in de praktijk 55 kW levert. Dit komt onder andere doordat er geen aardgas meer nodig is voor de verwarming van het water en doordat er geen aanleg van een gasleiding en rookgasafvoer nodig is.”

Onderhoud Het verwarmen van een geheel zwembad door middel van een warmtepomp was door Vaillant nooit eerder uitgevoerd. De Technisch Project Adviseurs hebben gezorgd voor een kwalitatief hoogwaardige verwarmingsinstallatie waar de mensen van Backers zo min mogelijk onderhoudswerk aan hebben. Vaillant heeft het ‘ontzorgen’ van de klant hoog in het vaandel staan. Om die reden hebben zij ook het comfortGARANT-plan in het leven geroepen: een onderhoudsplan waardoor veel zaken door Vaillant op afstand geregeld

kunnen worden. “De warmtepomp is op afstand te bedienen en bij te stellen,” vertelt Gerrit Backers. “Normaal moet een technisch controleur tweemaal per dag naar de plaats van bestemming om een controle van de chloor- en pH-waardes uit te voeren. Dit is niet meer nodig, wat natuurlijk een hoop tijd en geld scheelt. Er zijn ook twee Vaillant hr-ketels geplaatst. Het is natuurlijk altijd mogelijk dat er een storing plaatsvindt. In dat geval mogen de gasten daar uiteraard niks van merken. Mocht dit gebeuren, dan wordt er automatisch overgeschakeld naar deze twee hr-ketels die de verwarming op dat moment volledig op kunnen vangen. “

Educatief Binnen acht maanden is er op het Vakantiepark Stoetenslagh een verwarmd subtropisch piratenzwembad gerealiseerd. De verwarming verloopt via een warmtepomp die de

PROJECTGEGEVENS Project: Locatie: Oplevering: Doelstelling: Warmtepomp: Vermogen: Warmtebron: Milieuvriendelijk: Uniek:

Vakantiepark Stoetenslagh, tropisch zwembad Rheezerveen, Overijssel 2009 Duurzame en milieuvriendelijke verwarming van het zwembad

Vaillant GeoTHERM, VWS 460/2 45,9 KW Oppervlaktewater 0 % emissie van schadelijke stoffen Werkende warmtepomp zonder grondboringen


Het gasvormige koudemiddel wordt door de compressor samengedrukt en gaat daarbij over op een hogere druk en temperatuur. Deze warmte wordt in een volgende stap overgedragen aan het verwarmingscircuit. Daardoor koelt het koudemiddel in de condensor af en wordt het vloeibaar. Door het expanderen in het expansieventiel daalt de druk van het koudemiddel, met als gevolg dat de temperatuur van het koudemiddel daalt. De temperatuur van het koudemiddel is nu lager dan de temperatuur van de bron. De bron gaat nu warmte afgeven aan het koudemiddel in de verdamper, waardoor het koudemiddel begint te koken en overgaat van een vloeibare naar een gasvormige toestand.

warmte onttrekt aan het oppervlaktewater van de nabij gelegen plas. Zonder enige grondboringen is de warmtepomp effectief. Gasten van de camping kunnen ongestoord genieten van hun vakantie en daarnaast heeft het bad zelfs een educatieve rol gekregen: er wordt gedurende het hele jaar ook zwemles gegeven in het bad, waardoor het ook in de winter veel in gebruik is.

Den Haag wil over twee jaar CO2- neutraal zwembad

Warmte en koeling uit drinkwater

‘CO2-neutrale exploitatie’ wordt het kenmerk van zwembadcomplex Het Hofbad, volgens Cobouw. De gemeente Den Haag laat het bouwen in de wijk Ypenburg. Extra isolatie tot een Rc-waarde van 5 op de gevel van het complex moet het zwembad met minder warmte op temperatuur houden. “Het zwembad krijgt een energiedak”, zegt projectleider Theo Klok. Namens DWA uit Bodegraven adviseert hij over de installaties van Het Hofbad. Over een acht meter brede strook worden modules van holle elementen onder de dakbedekking aangebracht. In de elementen wordt tapwater voorverwarmd. Om een legionellabesmetting voor te blijven wordt het tapwater naverwarmd tot ruim 70 graden Celsius. “Dat gebeurt in een warmtewisselaar die is aangesloten op de stadsverwarming”, verklaart Klok. Het complex krijgt geen eigen ketels. Vanwege de keuze voor een energiedak konden op het dak geen zonnecellen worden geplaatst, omdat deze een deel van de zonnewarmte zouden blokkeren die voor de collectoren nodig is. “Zonnecellen en -collectoren zijn wel te combineren, maar in de praktijk wordt die constructie tot nog toe niet heel vaak toegepast”, aldus Klok. Restwarmte wordt met een warmtepomp uit het spoelwater van het zwembad gehaald. Met de teruggewonnen warmte wordt het badwater op temperatuur gehouden. Een warmtepomp haalt ook restwarmte uit de ventilatielucht. Deze lucht wordt vanuit het plafond in de overdekte badruimte geblazen. Verbruikte lucht wordt laag afgezogen. De oplevering moet over ruim twee jaar plaatsvinden.

BAM Techniek bv heeft van de gemeente Veenendaal een ‘designand-build’opdracht gekregen voor het realiseren van energiewinning uit drinkwater. Het systeem, Warmte/Koude uit Drinkwater (WKD) genoemd, wordt ingericht om warmte en koude te leveren aan het nieuwe schoolgebouw van CSV/ROC A12 en het zwembad De Vallei. Met dit energieproject realiseert de gemeente Veenendaal een belangrijke bijdrage aan het verlagen van de CO2-uitstoot. Alleen al voor het zwembad bedraagt de CO2-reductie jaarlijks circa 160 ton. Bij WKD wordt -met inachtneming van de hoge kwaliteitseisen die zijn verbonden aan de productie van drinkwater- warmte/koude onttrokken aan het door Vitens opgepompte ruwe drinkwater. Na uitwisseling van de energie wordt de warmte/koude via een distributienet geleverd aan de warmtepompen van de school

en het zwembad. Het zwembad gebruikt nu nog aardgas voor warmteopwekking. Na de aanleg van het WKD-systeem kan het verbruik van aardgas met ongeveer vijftig procent gereduceerd worden. Daar staat tegenover dat de te installeren warmtepomp uiteraard elektriciteit verbruikt, maar per saldo verdient het systeem zich terug. De terugverdientijd bedraagt, afhankelijk van de gas- en elektriciteitsprijs, zo’n tien jaar.

Energie woonmaatschappij naar zwembad De woonmaatschappij Dinkelborgh is in de markt om energie te leveren aan het zwembad Dorper Esch, meldt Dagblad Tubantia. De bouwvereniging produceert in eigen beheer duurzame en milieuvriendelijke energie in de kelder van het wooncomplex St. Lucia. De gemeente Dinkelland en Dinkelborgh hebben al een principe-overeenkomst gesloten over de levering. Volgens directeur Rien Lammertink is er als de deal doorgaat sprake van een win-win-situatie.

De gemeente levert een concrete bijdrage aan de vermindering van de CO2-uitstoot en Dinkelborgh bereikt het volume dat nodig is om de centrale in St. Lucia rendabel te kunnen laten draaien. Er wordt dan zoveel energie aan derden geleverd dat de woonmaatschappij de investering in de installatie kan terugverdienen. Bij de energieopwekking in de kelder van St. Lucia wordt gebruik gemaakt van geraffineerd frituurvet.


Herinstructie NEN 3140 niet of te laat ingezet Circa 36 procent van de technici volgt te laat of helemaal geen herinstructie om hun kennis rondom NEN 3140 op te frissen. Dit blijkt uit onderzoek van ROVC, partner voor trainingen, opleidingen en advies & implementatie voor de Nederlandse industrie. De herinstructietermijn voor NEN 3140 is normaal gesteld op twee tot drie jaar. De NEN 3140-norm zorgt ervoor dat werknemers veilig werken aan elektrische installaties of apparatuur. Wanneer er te lang gewacht wordt met het volgen van een herinstructie kan er onachtzaamheid ontstaan en is de kans op ongelukken groter. Het percentage technici dat helemaal geen herinstructie volgt, ligt op 21 procent. Vijftien procent doet dit wel, maar pas na vier jaar of langer. Slechts 54 procent van de respondenten geeft aan iedere twee tot drie jaar een herinstructie te volgen. Daarnaast breidt elf procent ieder jaar zijn kennis uit op dit gebied. "Personeel dat werkzaamheden aan elektrische installaties uitvoert, moet uit veiligheidsoogpunt voldoen aan bepaalde vakbekwaamheidseisen, zoals dat is vastgelegd in het ARBO-besluit", vertelt Nico van Leeuwen, hoofd trainingen en opleidingen van ROVC. "Er zijn verschillende

Congres ‘Verduurzaming van de bestaande woningbouw in de praktijk’ De Smart Hybrid Foundation houdt op 10 juni in Burgers Zoo te Arnhem een congres over verduurzaming van de bestaande woningbouw in de praktijk. De SHF organiseert deze dag specifiek voor woningbouwverenigingen, verenigingen van eigenaren, installatiebedrijven en adviesbureaus.

niveaus van verantwoordelijkheden, waar we bij de herinstructie ook rekening mee houden. Zo zijn er specifieke opleidingen te volgen voor voldoende onderricht persoon, vakbekwaam persoon, gecertificeerd vakbekwaam persoon en installatie- of werkverantwoordelijke. Het belang van het volgen van deze opleidingen is erg groot. Wij adviseren organisaties dan ook om de certificering van hun personeel goed te monitoren en waar nodig op te frissen. Dit kan gevaarlijke en vervelende situaties voorkomen." In 2010 wordt de NEN 3140-norm aangepast en moeten organisaties nieuwe richtlijnen aanhouden wanneer het gaat om het veilig werken aan elektrische installaties. De huidige cursussen van ROVC zijn al aangepast aan deze normen en leren cursisten dus op een verantwoorde manier in de praktijk om te gaan met elektrische installaties.

Op dit congres zullen sprekers van onder meer Energietransitie, GasTerra, TNO, SHF, maar ook ervaringsdeskundigen (woningbouwvereniging, installateur en gebruiker) uitgebreid antwoord geven op vragen over hybride lucht/ water-warmtepompen. Aan bod komt onder andere: – Hoe komen we van energiebesparingsbeleid naar labelsprongen in de praktijk? – Hoe steekt de techniek van (hybride) lucht/water-warmtepompen in elkaar en hoe veelzijdig is die techniek in de dagelijkse praktijk? – Waar moet men op letten bij de keuze van het type lucht/water-warmtepomp en het installeren ervan? – Welke energetische prestaties en welk comfort, zowel verwarmen als koelen, is te verwachten? Aanmelding voor het congres is mogelijk via www.shf-online.nl/congres.

Nieuw rapport

'Vervangen R22' beschikbaar De uitfasering van HCFK-koudemiddelen (R22) is per 1 januari 2010 de laatste fase ingegaan. Het bijvullen van installaties met nieuw geproduceerde HCFK-koudemiddelen is vanaf deze datum verboden. De wetgeving (ozonverordening) is herzien en er zijn de nodige technische en maatschappelijke ontwikkelingen op het gebied van het gebruik van synthetische en natuurlijke koudemiddelen.


Dit is voor de NVKL (projectgroep TVM) aanleiding geweest om in samenwerking met NEKOVRI en Agentschap NL het initiatief te nemen om het reeds in 2004 uitgebrachte rapport "Vervangen R22 kans voor natuurlijke koudemiddelen" te laten herzien. Sparkling Projects heeft deze herziening gerealiseerd. Het rapport verschaft ondernemers inzicht in de vraag wat met de bestaande R22 koe-

ling te doen: tot op de laatste dag in bedrijf houden, een gefaseerde ombouw, of alles volledig vervangen. Het betreft hoge investeringen en levert de ondernemer geen extra omzet op. NEKOVRI en NVKL hebben laten onderzoeken wat de kosten zijn van de verschillende opties en wat de gevolgen zijn voor exploitatie. Het rapport is beschikbaar gesteld aan alle NVKL-leden.

BRANCHE BULLETIN

NVOE-themabijeenkomst

succesvol Woensdag 28 april heeft Jan Kamminga, voorzitter FMECWM, in Ede een voor Nederland uniek trainingscentrum voor Natuurlijke Koudemiddelen officieel geopend. Nederland is in Europa één van de koplopers op het gebied van de reguliere koudetechniek, maar staat nu ook vooraan in de ontwikkeling van het gebruik van natuurlijke, milieuvriendelijke koudemiddelen. Het trainingscentrum is uniek omdat het de eerste en enige plek is waar het verplichte ammoniakcertificaat kan worden gehaald.

De NVOE-themabijeenkomst op 22 april in Houten was een succes. Vijf inleiders gaven vanuit verschillende invalshoeken hun visie en deelden met de ruim 90 aanwezigen hun ervaringen. Onder leiding van dagvoorzitter Pieter Hameetman, directeur van AM Duurzaam BV, vond aansluitend een interessante discussie plaats.

Kamminga opent trainingscentrum koudetechniek Het gebruik van natuurlijke koudemiddelen in de koeltechniek en klimaatbeheersing is in opkomst, omdat synthetische koudemiddelen bij lekkage schadelijk kunnen zijn voor het milieu. Natuurlijke koudemiddelen, zoals ammoniak, CO2 en koolwaterstoffen als propaan of butaan, schaden het milieu niet en leveren vaak betere energieprestaties. Voor de mens zijn deze middelen ech-

ter wel gevaarlijker. De NVKL heeft een trainingscentrum opgericht om installateurs, maar ook hulpdiensten zoals brandweer, politie en GGD te onderwijzen in het veilig werken met natuurlijke koudemiddelen. Na een met goed resultaat gevolgde training wordt het door de overheid verplichte certificaat voor het werken met ammoniak uitgereikt.

Milieu ondergeschikt aan portemonnee bij aanschaf cv-ketel Ondanks het feit dat duurzaamheid en groen wonen steeds meer leeft bij consumenten, blijft de portemonnee belangrijker dan de energiezuinigheid bij de aanschaf van een cv-ketel. Uit een onderzoek van Vaillant blijkt dat zestig procent van de consumenten aangeeft dat aanschaf- en installatiekosten een belangrijke rol spelen, slechts veertig procent noemt de energiezuinigheid van de ketel. Andere belangrijke aspecten waar op gelet wordt bij de aanschaf van een ketel zijn bijvoorbeeld energieverbruikskosten en betrouwbaarheid. Punten die voor consumenten van ondergeschikt belang zijn, zijn onder andere grootte, geluid, luxe en design. "Geld blijft een belangrijk aandachtspunt wanneer we het hebben over verwarmingsketels," zegt Paul de Bruin, marketing directeur van Vaillant. "Deze markt bestaat voor 80 procent uit vervangingsvraag. Consu-

menten schaffen pas een nieuwe ketel aan wanneer de oude stuk is. Dit gebeurt vaak onverwacht en een dergelijke grote uitgave komt niet altijd gelegen. Echter, consumenten kunnen door voor de juiste oplossing te kiezen, snel heel veel terugverdienen. Het is daarom belangrijk dat zij goed worden geinformeerd over de mogelijkheden. Vaillant helpt de installateur hierbij door onder andere te zorgen voor informatiemateriaal en opleidingen voor de installateur."

Het thema, financiering van (grootschalige) toepassing van WKO, sloeg aan bij het publiek. Marnette Vroegop, projectleider vastgoed Woningcorporatie Woonwaard NoordKennemerland, sprak over de visie en rol van (eind)gebruiker/woningcorporatie. Richard de Vos van AMIC Installation Consultancy behandelde de rol van de installatieadviseur, terwijl Anouk Blüm van ASN-Bank Duurzame Financieringen de kant van de financierder aanstipte. Mari Oerlemans, bedrijfsleider Hydreco schotelde een voorbeeldsituatie van een leverancier van WKO-systemen voor. Wim van Maanen, DEVO (Duurzaam Energiebedrijf Veenendaal Oost) sloot af met de visie en de rol van de gemeente. De presentaties zijn te downloaden via http://nvoe.nl/Page/sp5808/ml1/Index. html#presentaties220410.


passie voor duurzame energie

Turnkey oplossingen voor utiliteit- en woningbouw Het succes van de warmtepomp hangt af van de juiste koppeling tussen de bron, het afgiftesysteem, de warmtepomp en de regeltechniek.

www.remon.com

WIJ VERZORGEN DAARVOOR: !

Bodemonderzoek en -berekeningen

!

Vergunning- en subsidieaanvragen

Remon Aardwarmte

!

Installatiewerkzaamheden

Voorsprong door techniek

!

Gebouwsimulatie

t boringen voor WKO-systemen t levering inclusief besturing en pompen t gesloten bronsystemen tot 300 meter diep (diepere bron = hoger rendement: tot 12 kW per lus / VBWW - verticale bodemwarmtewisselaar!) t grote en kleine boormachines, geschikt voor elk terrein t indien gewenst eerst geologische analyse t boorgat volledig opgevuld d.m.v. cementeren t méér dan 30 jaar ervaring t EGB-erkend boorbedrijf

!

3D Tekenwerk

!

Coördinatie tussen installatiedisciplines

Bel vandaag nog. We staan u graag te woord!

De Marowijne 47 - Zwaag - Telefoon (0229) 291 500

Marum 0594 64 80 80

www.schoutentechniek.nl

| Dalfsen 0529 43 50 40

| Ospel 077 466 00 45

ACTUEEL NIEUWS OVER DE INSTALLATIEWERELD het ener jaar

het gebied van installaties, duurzaamheid en energie? Ga dan naar www.technalia.nl, al vijf jaar de toonaangevende nieuwssite voor alles wat met installaties te maken heeft.

Overzichtelijk Laa

Laat u informeren

Het nieuws is duidelijk en overzichtelijk

Elke dag eigen nieuws -

gerangschikt op de thema's Elektro&ICT,

Nieuwsbrief Vacatures -

Sanitair, Klimaat en Energie.

Meer weten? www.technalia.nl WP01_Abo2.indd Sec1:19

04-02-2009 09:39:21

Opinie Archief -

AGENTSCHAP NL

Nieuwe Regeling groenprojecten 2010

De Rijksoverheid en gemeenten komen binnenkort met drie verschillende wegen om bewoners van bestaande woningen aan te sporen tot het nemen van energiebesparende maatregelen. Het is het gevolg van het klimaatconvenant tussen het Rijk en de gemeenten.

Bewoners aangespoord Op 30 maart 2010 is de nieuwe Regeling groenprojecten in werking getreden. De gewijzigde regeling biedt nieuwe projecten een kans op groene financiering. Deze projecten lopen uiteen van behoud van natuur, bos en landschap, tot duurzame aquacultuur, duurzame energieopwekking, duurzame binnenvaart, ruimtelijke herstructurering van bijvoorbeeld bedrijventerreinen en duurzame utiliteit- en woningbouw. Daarmee is de regeling aangepast aan de laatste ontwikkelingen op het gebied van milieutechnologie en de huidige speerpunten van milieubeleid. De systematiek is onveranderd gebleven, zoals de vereiste samenwerking tussen beleggers, banken en projectbeheerders. De Regeling groenprojecten is in het leven geroepen om projecten te stimuleren die een positief effect op het milieu hebben. De overheid doet dit onder meer door de financiering van ‘groenprojecten’ aantrekkelijk te maken. Doordat de overheid een belastingvoordeel geeft aan ‘groene’ spaarders en beleggers kan de bank een lening met een lager rentetarief verstrekken voor een groenproject.

tot energiebesparing bestaande bouw “Maar er moet nog veel gebeuren,” zegt René Schellekens van Agentschap NL, voorheen SenterNovem. “Vooral wat betreft energiebesparing in de bestaande bouw.” Zijn zogenaamde themateam Gebouwde Omgeving komt het komende jaar met extra maatregelen. Deze worden deels gepresenteerd door een echte themateam-ambassadeur, wethouder Jeroen Nobel van de gemeente Haarlemmermeer. Agentschap NL werkt aan drie maatregelen die gemeenten kunnen inzetten om huiseigenaren in actie te krijgen. Daarmee wordt voorkomen dat elke gemeente opnieuw het wiel moet uitvinden. Eén van de methodieken is een draaiboek dat ontwikkeld is samen met Meer Met Minder. Dat biedt onder meer een stappenplan, inclusief al het benodigde materiaal, zoals brieven, posters en mailings. Daar is zelfs al ervaring mee opgedaan, meldt het themateam. Zo koos de gemeente Hardenberg voor een persoonlijke benadering:

alle deuren langs om aandacht te vragen voor energiebesparing. Deze aanpak bleek uiterst succesvol, want in sommige wijken is zelfs 60 procent van de woningen verduurzaamd. De gemeente Tilburg richtte een ‘Klimaatschap’ op, een samenwerking tussen de gemeente, marktpartijen en maatschappelijke organisaties. De partijen werken samen om onder andere energiebesparing in de wijken te realiseren. De gemeente heeft daarbij de rol van initiator en regisseur. De wethouder van Haarlemmermeer wil bovendien dat gemeenten extra eisen kunnen stellen. Nobel: “Op basis van het eigen beleid moeten ze afspraken met bouwers kunnen maken die verder gaan dan het wettelijk minimum, zonder dat de rechter hen terugfluit. Ook zou op rijksniveau meer gedaan kunnen worden aan het vergroenen van de belasting. Verlaag bijvoorbeeld bij verhuizingen de overdrachtsbelasting voor mensen die hun nieuwe of bestaande woning naar een hoger energielabel brengen.”

IEA bereidt Roadmap 2050 voor De IAE, het internationale energieagentschap, maakt in opdracht van de G8 een roadmap voor “Energy Efficient and Low Carbon Buildings: Heating and Cooling”. Deze roadmap bevat onder andere scenario’s waarin warmtepompen voor verwarming en koeling een grote rol spelen.

De overheden en beleidsmakers willen deze roadmap gebruiken om beslissingen te kunnen maken om efficiënter te werken en CO2-emissies naar beneden te krijgen. Na de publicaties zal een aantal workshops plaatshebben.


AGENTSCHAP NL

Warmte uit rookgas maakt biocentrale Tongelreep compleet

Nationaal Zwemcentrum De Tongelreep in Eindhoven voorziet sinds midden 2008 via een bioenergiecentrale in de eigen energiebehoefte. De vrijgekomen warmte wordt gebruikt om het zwemwater te verwarmen. De installatie draait op lokaal aanwezige brandstof: bio-olie

uit slachtafval, afkomstig van een bedrijf op enkele kilometers afstand. De centrale is een initiatief van de gemeente Eindhoven zelf en is mede mogelijk gemaakt door een DEN-subsidie. Na wat opstartproblemen is de installatie in oktober 2009 uitgebreid met een Òrganic Rankine Cycle’. Dit gebeurde mede met subsidies uit de Unieke Kansen Regeling (UKR) van het programma Energie Onderzoek Subsidie (EOS) van Agentschap NL. In het thermodynamisch proces in een OCR drijven warme uitlaatgassen een turbine en generator aan, waarbij elektriciteit wordt geproduceerd.

Doorbraak voor energieneutrale gebouwen Op voordracht van een onafhankelijke adviescommissie zijn zes scholen en vier kantoren geselecteerd die het beste voldoen aan de criteria van de tender UKP NESK: ze onderscheiden zich door energiezuinigheid, duurzaamheid en organisatorische innovaties. Meer dan de helft van

de geselecteerde projecten is zelfs geheel energieneutraal. De winnende projecten ontvangen, afhankelijk van de mate van energiebesparing, een subsidie van maximaal € 500.000,- . VROM/ WWI heeft in totaal 5 miljoen euro beschikbaar gesteld voor deze praktijkprojecten. Met deze tender wil VROM de sector stimuleren in de omslag naar energieneutraal bouwen, zoals afgesproken in het Lente-akkoord. De tender is tot stand gekomen door een samenwerking tussen Agentschap NL, het ministerie van VROM/WWI en Platform EnergieTransitie Gebouwde Omgeving. Omdat één hoog gerangschikt project plotseling is weggevallen, is er nog budget voor een elfde project.


Vraag en Antwoord

Dieter Jansen Manager Marketing & Business Development

In deze rubriek gaat Dieter Jansen in op vragen rondom de exploitatie en kostenverdeling in warmtepompprojecten. Vanuit ista Nederland, wereldwijd marktleider op het gebied van het meten en afrekenen van individueel energie- en waterverbuik in gebouwen met een collectieve energievoorziening, kent hij de energiemarkt en hij benadert warmtepompprojecten vanuit dit perspectief. In mijn project is een warmtepompinstallatie opgeleverd! En nu? Veel aandacht gaat vaak uit naar de techniek rondom de installatie van een warmtepomp. En terecht. Wat onderschat wordt is dat ná de installatie allerlei zaken moeten zijn geregeld voor de exploitatie. Het individuele verbruik moet worden vastgesteld en afgerekend. Daarvoor moet een tarief worden bepaald. Onderdeel daarbij is het terugverdienen van de investering. Verder moet de financiele afwikkeling van voorschotbetalingen en eindfacturering worden geregeld en kunnen afspraken worden gemaakt over onderhoud en aansprakelijkheid betreffende de energieprestatie. Het is verstandig om dergelijke zaken al helemaal aan het begin van een traject te regelen, zodat je later niet voor verrassingen komt te staan. Ben ik als eigenaar energieleverancier? Ja. Zodra je levert aan kleinverbruikers ben je leverancier van warmte. Het is belangrijk om te bepalen wie de eigenaar wordt

van de installatie en bij wie de risico’s liggen van de exploitatie. Daarnaast bepaalt de technische inrichting van de installatie of er sprake is van een collectief systeem dat valt onder de Warmtewet. De eigenaar van een collectieve warmtepompinstallatie wordt gezien als energieleverancier van warmte en van koude. De energieprestatie voldoet niet aan mijn verwachting. Wat dan? Het is belangrijk de risico’s duidelijk te alloceren. Dit kan door de exploitatie in een aparte BV te plaatsen, door financiële en technische risico’s te beleggen in eigendomsstructuren en samenwerkingsovereenkomsten, door met service- en onderhoudscontracten de beheerder en de bewoner te ontzorgen en door energieprestatie-afspraken te maken. Door goed te meten en te monitoren wordt het mogelijk om prestatie-afspraken te controleren. Wilt u reageren of heeft u meer vragen? Stuurt u dan een bericht aan [email protected]

PRODUCTNIEUWS

Duurzame en efficiënte installatie Vaillant geoTHERM Vaillant biedt installateurs vanaf april de Boorservice. Deze dienst ondersteunt installateurs bij het installeren van warmtepompen. Afhankelijk van het type warmtepomp en de gesteldheid van de bodem, worden één of meerdere gaten in de grond geboord om bronleidingen of bodemcollectoren te plaatsen. Om de installateur te ontzorgen, laat Vaillant deze grondboringen door professionele bronboorders uitvoeren. De bronboorbedrijven die met Vaillant deze dienst aanbieden, geven 25 jaar garantie op levering van voldoende bodemenergie. Wanneer de installateur van deze dienst gebruik maakt, wordt direct de garantieperiode op de Vaillant geoTHERM uitgebreid van twee naar vijf jaar.

IBM en Johnson Controls werken samen aan intelligente gebouwen IBM en Johnson Controls lanceerden onlangs gezamenlijk de Smart Building Solution, waarmee niet alleen de operationele efficiëntie in gebouwen toeneemt, maar ook de energie- en waterconsumptie aanzienlijk daalt. Met deze oplossing willen beide bedrijven een antwoord bieden op de groeiende druk die klanten ervaren om de energieprestaties en het asset management in hun vestigingen te verbeteren. De Smart Building Solution combineert de IBM Tivoli Software met de bouwtechnologische oplossingen van Johnson Controls en zorgt in verschillende domeinen voor betere prestaties. Dat gebeurt onder meer door systeemintegratie, energiemanagement, uitgebreide bedrijfsrapportage en ruimteoptimalisering. Door infrastructuur, bouwen bedrijfssystemen te integreren, zorgt de Smart Builiding Solution voor een optimale

Vernieuwde Fonterra Reno combineert wooncomfort met energie-efficiëntie Viega heeft het Fonterra Reno-systeem voor oppervlakteverwarming verder geoptimaliseerd. Het is nu onder meer mogelijk om dankzij een slijtvaste gietmassa de systeemelementen direct te plaatsen. De minimale opbouwhoogte die hierdoor wordt bereikt, is met name interessant voor renovatieprojecten.

De systeemplaten lenen zich voor montage door één persoon en bieden nu nog meer houvast voor de PB-leiding. Onder andere door na het plaatsen van de leidingen gebruik te maken van een speciale gietmassa, wordt een zodanig stabiele ondergrond verkregen dat opbouwplaten overbodig zijn geworden. De gietmassa heeft uitstekende vloei-eigenschappen, waardoor het nastrijken tot het verleden behoort. Desondanks

wordt met de gietmassa een vlakheidstolerantie bereikt die voldoet aan de in Nederland geldende norm. Bovendien kent deze vlakke vloeropbouw een zeer korte droogtijd, zeker voor renovatieprojecten waar de opbouwhoogte beperkt moet blijven. Al na twee tot vier uur is de vloer begaanbaar; na 24 uur kunnen zelfs al tegels worden gelegd. In combinatie met parket of laminaat wordt een droogtijd van drie dagen aanbevolen.

energie- en milieuprestatie. Belangrijkste componenten in de Smart Building Solution zijn onder meer IBM Tivoli Monitoring voor Energiemanagement, IBM Business Services Manager, IBM Maximo Asset Management, Johnson Controls’ Metasys Building Management Solution, Metasys Sustainability Manager en het Johnson Controls Energy and Emissions Management System.

Nieuwe

zonneboilercontroller HRsolar HRsolar, producent van zonneboilers, introduceert een nieuwe controller die esthetiek en energiebesparing combineert. De energie-efficiënte controller regelt het toerental van de pomp aan de hand van het temperatuurverschil tussen de collector en het water in het voorraadvat. Het toerental zal variëren tussen 30 en 100 procent, om zo veel mogelijk opgewekte warmte te transporteren naar het voorraadvat en om tegelijkertijd het energieverbruik van de pomp laag te houden. Wanneer de pomp draait met een toerental van 30 procent neemt de pomp een elektrisch vermogen op van slechts 10 W. Deze energiebesparende besturing maakt dat de pomp en controller vergelijkbaar zijn met een klasse A-pomp. Het vernieuwde uiterlijk zorgt voor een strakke uitstraling.


PRODUCTNIEUWS

Priva en CIAT

monitoren warmtepompen Priva en CIAT Nederland hebben hun kennis en expertise op het gebied van gebouwbeheersystemen en warmte-uitwisseling gekoppeld. De samenwerking tussen Priva en CIAT heeft geleid tot een oplossing waarmee parameters uit warmtepompen en koelmachines voorzien van CIAT-microprocessors automatisch worden uitgelezen en beheerd. Deze automatiseringslag vereenvoudigt onderhoud van warmtepompen en koelmachines en maakt beheer op afstand mogelijk. Dankzij een koppelingsmethode kunnen parameters tussen de CIAT-warmtepompen, koelmachines en het Privagebouwbeheersysteem vanaf heden eenvoudig en efficiënt over Modbus uitgewisseld worden. Waar voorheen de servicemonteur alle meetgegevens handmatig diende te noteren, vindt dit tegenwoordig volledig geautomatiseerd plaats. Via een draadloze verbinding kan de Service Interface met de warmtepompen binnen een gebouw communiceren. De gegevens worden automatisch opgeslagen en zijn op ieder gewenst moment uit te lezen door

de servicemonteur. De nieuwe oplossing maakt het voor servicemonteurs mogelijk de CIAT-oplossingen op afstand te beheren en te controleren. Dankzij een ingebouwd GSM-modem kan de servicemonteur op ieder gewenst moment inbellen en data opvragen.

Kusters Technische Handelsonderneming komt met KFRS-9 Kusters Technische Handelsonderneming te Venlo, importeur van Gree Air Conditioning, introduceert een nieuwe lucht/water-warmtepomp, de KFRS-9. Dit is een door lucht gevoede warmtepomp van 9 kW, geschikt voor radiatoren en vloerverwarming. De uitlaattemperatuur van 55-60°C maakt het tevens mogelijk om warmwater te leveren. De Gree KFRS-9 bestaat uit een buitendeel, een externe hydrobox (warmtewisselaar en pomp), een elektromontage-unit en een LCD-paneel. Het apparaat is zeer geschikt om grote thermische opslagtanks (boilers) snel te verwarmen, of om een huis te voorzien van verwarming en/of van warmwater. Het toestel bezit een extra grote warmtewisselaar om grote volumestromen van warmwater over te brengen naar een boiler. De pomp garandeert een hoge efficiëntie en een constante hoge capaciteit tot -15°C. De aankoop wordt gesubsidieerd door de overheid. Het apparaat is schoon, eenvoudig te installeren en er is relatief weinig onderhoud.


Nieuw totaalcomfortsysteem allSTOR Modular System Storage Vaillant brengt een nieuw duurzaam product op de markt: de allSTOR Modular System Storage (MSS). De allSTOR MSS bestaat uit een range van 300 tot 2.000 liter gelaagde buffervaten, waar alle warmtebronnen op aangesloten kunnen worden. Door deze mogelijkheden wordt er een innovatief, totaalcomfortsysteem op CV en tapwater gerealiseerd. De nieuwe allSTOR MSS heeft vijftien aansluitmogelijkheden, waarvan een viertal temperatuursensoren. Bronnen die hierop aangesloten kunnen worden zijn onder andere HR-ketels, warmtepompen, HRe- en pelletketels. Daarnaast kunnen er verschillende solarmodules, zoals VPM 20S en VPM 60S en (warm)tapwatermodules zoals VPM 20/25W en VPM 30/35W op aangesloten worden. Ook is de MSS geschikt voor afgiftesystemen met verschillende temperatuurniveaus. Door de brede range aan opslagcapaciteit is het product geschikt voor toepassingen in zowel nieuwbouw als renovatie in woningbouw en utiliteit.

Duurzame installatie van warmtepomp en zonne-energie Redenko heeft een bestaande woning voorzien van een duurzame installatie voor verwarming, koeling en warmtapwater, in samenwerking met de Twentse Energie Groep. Door deze installatie wordt een optimaal comfort geleverd tegen minimale stookkosten. Het hart van de installatie wordt gevormd door het ZEN SDB Combivoorraadvat van 800 liter. In de SDB Combi wordt warm systeemwater opgeslagen. De SDB Combi wordt primair opgewarmd door de zon, met behulp van een collector van 8,4 m2 op het dak van de woning. Op het moment dat de zon onvoldoende warmte kan leveren neemt een warmtepomp die rol over. Als

warmtepomp is een B/W ZEN Pluswarmtepomp met een vermogen van 12 kW toegepast. Het tapwater wordt gescheiden door middel van een warmtewisselaar. De tapwaterunit kan door middel van een eenvoudige koppeling direct aan de SDB Combi worden bevestigd. Aan de SDB Combi worden naast de tapwaterunit een HT en een LT CV-unit gekoppeld.

NIBE™ F1245 PC | WATER/WATER WARMTEPOMP

De NIBE F1245 PC is een combi water/water warmtepomp met geïntegreerde passieve koeling. Dankzij de ingebouwde RVS boiler van 180 liter levert deze warmtepomp niet alleen verwarming en passieve koeling, maar ook warmtapwater voor woningen en gebouwen. Voordelen NIBE™ F1245 PC - Geïntegreerde passieve koeling - Bijzonder hoog rendement: COP van > 5 haalbaar - Kostenbesparend door laag energieverbruik - Verlaging CO2 -uitstoot - Uitneembare compressor module - Helder display - Programmeerbaar (3 perioden per dag) - Extreem laag geluidsniveau - Positieve invloed op EPC en energielabel - Goed bereikbare componenten - Afstandsbediening via GSM - USB-aansluiting voor overdracht van informatie - Geïntegreerde boiler (RVS) met hoogwaardig isolatiemateriaal voor minimaal warmteverlies

NIEUW www.nibenl.nl

NIBE Energietechniek B.V. Steenpad 11 4797 SG Willemstad (NB) Postbus 2 4797 ZG Willemstad (NB) Telefoon: +31(0)168 477 722 Fax: +31(0)168 476 998 E-mail: [email protected] Internet: www.nibenl.nl

EEN RONDJE...

De meeste professionals kennen de warmtepomp en de voor- en nadelen ervan. Maar leeft deze duurzame oplossing ook bij burgers? Een rondgang leert dat het merendeel van de ondervraagden geen idee heeft wat een warmtepomp is en kan doen. En wie er wel (een beetje) mee bekend is, investeert nog niet.

Warmtepompen: te onbekend en te duur “Het is een kipen-eiverhaal” Kitty Hemmer, Wierden, woont in een koopwoning “Wij zijn aangesloten op stadswarmte en daar zijn we eigenlijk heel tevreden over. Het nadeel is wel dat het duur is. We hebben erover nagedacht om een warmtepomp aan te sluiten, die voor de verwarming kan zorgen. Ons huis is in principe zeer geschikt voor een warmtepomp. We hebben een plat dak waarop de installatie kan staan. Wat ons het meeste tegenhoudt is de aanschafprijs. Het kost nogal wat om een warmtepomp te kopen en te laten installeren. En dan kom je meteen bij een kip-en-ei-verhaal: of we investeren er nu in en halen daarmee onze maandelijkse kosten naar beneden, of we houden het bij het oude en betalen elke maand eigenlijk iets te veel. En dan blijkt dat de stap om te investeren toch iets te groot is. Nu nemen we dus geen warmtepomp. Misschien later, als we het geld er voor hebben.”

“Zolang de huur niet hoger wordt” Hans Bulthuis, Bergen, woont in een huurwoning “Ik heb eigenlijk nooit over een warmtepomp nagedacht. Ik ken het systeem niet en het maakt me ook eigenlijk niet echt uit. Onze woning is door de woningbouwvereniging onlangs geisoleerd en ik denk dat dat al genoeg scheelt op de stookkosten. Natuurlijk vind ik duurzaamheid en het milieu belangrijk. Aan de andere kant zie ik noch mijzelf, noch de woningbouwvereniging deze extra investering maken. Ik zit er niet speciaal op te wachten en ik geloof niet dat de verhuurder het belangrijk vindt. Als zo’n systeem er zou komen, ben ik er niet op tegen. Zolang het de huurprijs maar niet opdrijft.”

“Een warme-truiendag is niet afdoende” Peter Bourgonje, Leiden, woont in een huurwoning “Wij wonen in een doorsnee doorzonhuis in een jaren-zeventigwijk. We merken dat onze energiekosten snel stijgen. Met twee opgroeiende kinderen staat de ketel continu te branden voor douche, afwas of verwarming. Ik schrik toch telkens weer van de rekening. We moeten nu al twee jaar achter elkaar bijbetalen. Mijn vrouw en ik hebben het er onlangs over gehad of we deze kosten naar beneden konden brengen. Een warmetruiendag is duidelijk niet afdoende voor ons gezin. We hebben een vriend die in de installatiebranche zit gevraagd om naar ons huis te kijken. Hij kwam, behalve met allerlei isolatietechnische zaken, opeens met het idee om een warmtepomp aan te zetten. Met dat idee zijn we naar de woningbouwcorporatie gegaan, maar eigenlijk kregen we daar nul op rekest. Dat was wel teleurstellend. Als huurder ben je blijkbaar afhankelijk van de welwillendheid van de corporaties.”


variabele waterhoeveelheid

30RB

De nieuwe AquaSnap,

efficiënter dan ooit Toonaangevend kan altijd nóg toonaangevender. Dat bewijst Carrier met de vernieuwde AquaSnap serie. De luchtgekoelde waterkoelmachines en warmtepompen zijn nu ook verkrijgbaar tot 160 kW en gebruiksvriendelijker dan ooit. Innovatieve componenten zijn toegevoegd die een hoger rendement garanderen zoals het elektronische expansieventiel, een toerengeregelde vloeistofpomp en uiteraard de toepassing van het Puron® R410A koudemiddel. Het vernieuwde bedieningspaneel maakt de AquaSnap ‘easy to install’ en dat past in onze visie om het leven gemakkelijker en comfortabeler te maken. Oók dat van onze installateurs. Daarbij is het kwalitatieve assortiment zó opgebouwd dat u altijd de juiste oplossing voor handen heeft. Dus, voor élke klimaatoplossing: turn to the experts. Carrier Airconditioning. T (071) 341 71 11, www.carrier.nl/30RB

turn to the experts

A COOL BRAND

1954 s Nieuwsgierig waarom wij cool zijn? www.acoolbrand.nl

WARMTEPOMPEN. Inclusief zwembadspecial Het zuinigste gemeentehuis. Renoveren met warmtepompen DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Recommend Documents