voorbeeldhoofdstuk havo aardrijkskunde

www.samengevat.nl

examenbundels - zelfstanding voorbereiden op het examen - examen voorbereiden op basis van persoonlijk studieadvies - stapsgewijs toewerken naar het examenniveau - oefenen met recente examens havo Duits havo Engels havo Frans havo Nederlands havo biologie havo natuurkunde havo scheikunde havo wiskunde A havo wiskunde B havo aardrijkskunde havo economie havo geschiedenis

voorbeeldhoofdstuk

havo M&O

havo

examenbundel + samengevat = jouw succesformule

aardrijkskunde

samengevat - schematisch overzicht van alle examenstof - beknopte en heldere uitleg - snel en overzichtelijk door te nemen en te herhalen - het perfecte uittreksel havo biologie havo scheikunde havo wiskunde A havo wiskunde B havo aardrijkskunde havo economie havo M&O I S B N 978-11-112-4545-0

omslagZFlap_aardrijkskunde.indd

1

/.$%27)*30%23

havo natuurkunde

22-01-2008

10:50:01

www.samengevat.nl

havo

aardrijkskunde

Drs. H.J.C. Kasbergen

aardrijkskVW.indd 1

22-1-2008 12:31:54

Voorwoord Beste docent, Voor u ligt een deel van de nieuwe Samengevat havo aardrijkskunde. Dit katern bevat een voorbeeldhoofdstuk, waarmee u een goede indruk krijgt van de vernieuwde uitgave. In de zomer van 2008 verschijnt de complete Samengevat. De inhoudsopgave hiervan vindt u ook in dit katern. Uw examenleerlingen kunnen zich met de meest actuele Samengevat voorbereiden op hun examen in 2009! De belangrijkste wijziging in de nieuwe Samengevat is de aanpassing aan het examenprogramma dat vanaf 2007 van kracht is. Daarnaast zijn nog andere verbeteringen doorgevoerd: – Examenbundel en Samengevat zijn nog beter op elkaar afgestemd, doordat de hoofdstukindeling gelijk loopt. – Het lettertype is aangepast om de leesbaarheid te vergroten. – De onderwerpen voor het schoolexamen worden apart aangegeven. – De didactische scheiding tussen de schematische theorie op de linker pagina en de toelichting en voorbeelden op de rechter pagina is duidelijker, mede door gebruik van een steunkleur. – De tabellen zijn van kleur voorzien voor een betere leesbaarheid. Heeft u vragen over Samengevat en/of Examenbundel? Neem dan contact op met Anja Haggeman van Docentenlijn via telefoonnummer 0575-594 994. Ik wens u veel succes met de beoordeling van dit katern. Bent u enthousiast en wilt u de complete Samengevat ontvangen zodra het van de drukpers rolt? Mail dan uw gegevens naar: [email protected] en vermeld welke uitgave van Samengevat u wilt ontvangen.

Judith ten Brummelhuis – Uitgever Examentraining Zutphen, januari 2008

aardrijkskVW.indd 3

22-1-2008 12:31:54

inhoud

(met verwijzing naar het examenprogramma)

voorwoord

hoe werk je met dit boek

1 Wereld (subdomein B2) 2 Aarde (subdomein C2) 3 Ontwikkelingsland Indonesië (subdomein D1) 4 Leefomgeving: overstromingen en wateroverlast door rivieren (subdomein E1a) 5 Leefomgeving: vraagstukken van grote steden (subdomein E1b) 6 Vaardigheden (subdomein A1) trefwoordenregister

aardrijkskVW.indd 5

22-1-2008 12:31:54

begrippen en relaties

1

1

Wereld samenstelling Wereld (domein B) wereld als sociaalgeografisch systeem verandering wereld door de mens waarbij alle gebieden elkaar beïnvloeden voor centraal examen

subdomein Samenhangen en verschillen in de wereld verkenning van de wereld ontdekken van relaties en patronen verandering van de wereld door globalisering beschrijving recente ontwikkeling India en Groot-Brittannië voorbeelden centrum en (semi)periferie voor schoolexamen (niet in Samengevat opgenomen)

subdomein Gebieden op de grens van arm en rijk zoals Amerikaans-Mexicaanse grens subdomein Mondiale processen en lokale effecten bv. gevolg vrijhandel voor landbouw

O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\AARDRIJKSKUNDE\hak4sg1L(def).doc

aardrijkskunde_hfd_01.indd 6

9-1-2008

1/9

22-1-2008 12:29:14

toelichting

1

De twee delen die in dit proefkatern zijn opgenomen vormen samen eindterm 4b. Vanwege de omvang (12 pagina’s) is Verkenning van de wereld (eindterm 4a), weggelaten. Dit deel begint met een vergelijking van landen geconcentreerd op demografische, sociaalculturele en economische factoren, vooral door middel van criteria uit de Bosatlas. Daarbij moet de leerling patronen ontdekken in de spreiding van verschijnselen over de wereld en als het even kan relaties leggen tussen gebieden en verschijnselen. Dat laatste is nodig om wereldbeelden te verklaren. Hieronder is de inhoud van dit deel weergegeven door middel van de verschillende subkoppen van de linkerpagina

VERKENNING VAN DE WERELD vergelijken van landen vorming van wereldbeelden theorie en model hulpmiddel bij verkenning wereld sociaal-culturele vergelijking van landen sociaal-cultureel wereldbeeld demografische vergelijking van landen demografisch wereldbeeld: transitiemodel economische vergelijking van landen economische wereldbeeld (met centrum-periferiemodel) Dit deel bevat tabellen met de in de stofomschrijving genoemde gegevens voor Angola, India, Indonesië, Groot-Brittannië, Nederland en de Verenigde Staten, gebaseerde op de Bosatlas, 53e druk.

O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\AARDRIJKSKUNDE\hak4sg1R(def).doc


9-1-2008

1/9

22-1-2008 12:29:14

begrippen en relaties wereld

2

VERANDERING VAN DE WERELD DOOR GLOBALISERING basistermen globalisering globalisering wereldwijd proces van integratie van landen door lagere kosten van transport en communicatie en een steeds grotere stroom goederen, diensten, investeringen, kennis en mensen mondialisering ander woord voor globalisering; beide termen worden door elkaar gebruikt internationalisering bedrijven en instellingen krijgen steeds meer contacten over de grens; term wordt gebruikt naast globalisering en mondialisering mondiale vervlechting/verweving wereldwijd verstrengeld raken van bedrijven/ economieën door veel onderlinge banden en transacties tijd-ruimtecompressie wereld steeds kleiner door afname van relatieve afstanden (afstanden uitgedrukt in tijd, moeite en kosten) global village wereld is dorp geworden door wereldwijde contacten zoals telecommunicatie en verre reizen geschiedenis globalisering 16e t/m 18e eeuw: na ontdekkingsreizen handelskolonialisme Europese landen halen o.a. specerijen en slaven; omvang relatief beperkt ontstaan exploitatiekolonie leverancier grondstoffen; vaak via plantages/mijnbouw ontstaan vestigingskolonie vestigingsgebied migranten uit 'oude wereld' eind 18e eeuw: opdeling wereld onder koloniale landen door grote behoefte aan grondstoffen/landbouwproducten en afzetgebieden na industriële revolutie imperialisme koloniale moederlanden nemen gebieden in om politieke en economische invloed veilig te stellen koloniën ontsloten door aanleg infrastructuur als havens, spoorwegen vanaf kust na WOII: koloniën politiek onafhankelijk blijven economisch ondergeschikt; neokolonialisme WOII - 1990: koude oorlog wereld verdeeld in invloedsferen VS en Sovjetunie; ontwikkelingshulp middel om bondgenoten te krijgen recent: verdwijnen IJzeren Gordijn en Berlijnse Muur, eind koude oorlog wereldverhoudingen minder duidelijk; grote invloed VS; extra ruimte voor globalisering



9-1-2008

2/9

22-1-2008 12:29:14

toelichting

2

verandering van wereld door globalisering is de belangrijkste oorzaak van het wereldbeeld dat we in vorig deel zagen: centrum - semiperiferie - periferie. Historische ontwikkeling, oorzaken en gevolgen van globalisering staan in dit onderdeel centraal, met name de demografische, economische en sociaal-culturele aspecten. globalisering en mondialisering zijn termen die worden gebruikt om aan te geven dat er steeds meer buitenlandse contacten zijn die de hele wereld omvatten. Dit geldt voor persoonlijke contacten via telefoon, e-mail en reizen, maar vooral voor contacten van bedrijven voor handel, geldtransacties en communicatie met buitenlandse vestigingen en andere bedrijven. De mondiale contacten zijn niet nieuw, maar ze zijn in een stroomversnelling geraakt door de ontwikkelingen in de transport- en communicatiesector, en het gebruik van ICT. Essentieel is ook het wegnemen van barrières aan de grenzen waardoor goederen, diensten en kapitaal steeds makkelijker over de wereld stromen. In mindere mate geldt dit voor de stroom mensen. Voor migratie zijn veel grenzen gesloten of gelden beperkingen. grensoverschrijdende contacten niet nieuw Aanvankelijk was er vooral zelfvoorziening. Gemeenschappen leefden geïsoleerd. Maar er was al gauw uitwisseling via handelskaravanen van bv. kostbare goederen als goud en zout. Dat versnelde door ontdekkingsreizen en handelsvaarten zoals van de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie. De industriële revolutie gaf opnieuw een versnelling. Massaproductie maakte aanvoer van grondstoffen en landbouwproducten op grote schaal nodig. Er ontstond een patroon van specialisatie: industrielanden produceerden goederen als ijzer, staal, schepen en textiel, en ontwikkelingslanden leverden grondstoffen en landbouwproducten. Ook werden afzetmarkten gezocht. Nieuw bij de huidige globalisering is o.a. de grote schaal, de opdeling van de productieketen en digitale uitwisseling. Er treedt een verschuiving op van internationale handel naar een internationaal productieproces, en van uitwisseling van producten naar uitwisseling van data zoals bij geldtransacties en informatie. oude, nieuwe, eerste, tweede en derde wereld zijn termen waarmee de wereld wel wordt ingedeeld. De oude wereld is de wereld die vóór de ontdekkingsreizen bekend was (Europa, delen van Azië en Afrika); de nieuwe wereld werd daarna ontdekt. De term 'derde wereld' komt uit een andere indeling: eerste wereld is daarbij de geïndustrialiseerde westerse wereld, tweede wereld de geïndustrialiseerde communistische landen en derde wereld de ontwikkelingslanden (rest). Deze termen zijn min of meer verouderd, ook al omdat de ontwikkelingslanden nu onderling sterk verschillen en de verhouding tussen landen is veranderd door de val van het communisme, de globalisering en de grote economische groei in een aantal landen. Centrum, semiperiferie en periferie zijn termen die ervoor in de plaats kunnen worden gebruikt.



9-1-2008

2/9

22-1-2008 12:29:14


3

10

groei van wereldwijde stromen stroom verplaatsingen bv. van goederen: wereldhandel; van kapitaal: buitenlandse investeringen; van informatie: communicatie; van mensen: zuid-noordmigratie wereldwijde stromen laten vaak patroon zien door relaties tussen gebieden; wordt wel relatiepatroon genoemd; bv. concentratie handelsverkeer tussen centrumlanden relatiepatroon patroon zichtbaar in contacten en stromen tussen gebieden versnelling wereldwijde stromen door

ontwikkeling transporttechnologie stimuleert o.a. wereldhandel en reizen door betere en grotere vervoersmiddelen als mammoettankers, containerschepen en steeds grotere vliegtuigen ontwikkeling informatietechnologie stimuleert uitwisseling informatie en dataverkeer door wereldwijde communicatie als tv, internet en digitaal dataverkeer theorie over omvang stromen

interactietheorie van Ullman uitwisseling personen, goederen en diensten afhankelijk van complementariteit, tussenliggende mogelijkheden en verplaatsbaarheid interactie uitwisseling, contact, stroom zoals migratie, handel en vervoer complementariteit mate waarin gebieden elkaar aanvullen; stimuleert uitwisseling tussenliggende mogelijkheden met dichterbij gelegen gebieden meer uitwisseling verplaatsbaarheid/transporteerbaarheid loont uitwisseling bv. in kosten of moeite? economische oorzaken van globalisering lagere transportkosten door ontwikkeling transporttechnologie 24 uur wereldwijd dataverkeer door ontwikkeling communicatietechnologie zonder grenzen en beperkingen belangrijk gevolg

ontstaan wereldeconomie wereldwijd economisch systeem; alle landen verbonden door stromen goederen en kapitaal toename vrijhandel en liberalisering wereldmarkt belemmeringen verdwijnen vrijhandel vrije uitwisseling goederen zonder tarieven of beperkende bepalingen liberalisering opheffen van beperkende bepalingen en overheidsbemoeienis; deregulering grote invloed multinationale ondernemingen zie ook rechts multinationale onderneming grote concern met vestigingen in veel landen; profiteert van lokale voordelen; zie ook rechts opsplitsing productieketen vaak ontwerp/verkoop in centrum, productie van onderdelen en assemblage in periferie; opsplitsing mogelijk door bv. robotisering, automatisering; overal kan goede kwaliteit worden geleverd productieketen alle schakels in productieproces, van ontwerp tot verkoop assemblage eindproductie door samenvoegen van onderdelen welvarende consument vraagt goederen en diensten over hele wereld zoals tropische groenten en hardhout, en verre vakanties



9-1-2008

3/9

22-1-2008 12:29:15

toelichting

3

11

interactiemodel van Ullman: voorbeelden Complementariteit is belangrijk om uitwisseling op gang te krijgen. Voor migratie bv. werkgelegenheid tegenover werkloosheid of politieke stabiliteit tegenover burgeroorlog. Tussenliggende mogelijkheden beperken de afstand van stromen. Zo zijn veel Ierse migranten te vinden in Groot-Brittannië, weinig in Duitsland. Waarom producten van ver aanvoeren als dichterbij hetzelfde wordt aangeboden? Verplaatsbaarheid wordt bemoeilijkt door bv. hoge kosten of het ontbreken van goede infrastructuur. tussenliggende hindernissen voor migranten zijn bv. natuurlijke hindernissen, verbod op uitreizen, het ontbreken van de juiste papieren of een streng asielbeleid. Ook strenge bewaking van grenzen tegen illegale migratie is zo’n hindernis. Hiervan profiteren mensensmokkelaars die tegen woekerprijzen helpen grenzen te passeren, vaak onder barre omstandigheden en met veel dodelijke slachtoffers zoals bij de oversteek van Afrika naar Europa, en van Mexico naar de VS. Tussenliggende hindernissen maken ook deel uit van het migratiemodel (onderdeel deel 1). Ze verminderen de verplaatsbaarheid. afstandsverval betekent dat verplaatsingen sterk afnemen als de afstand toeneemt. Dit geldt voor zowel migratie, als voor vervoer, handel en toerisme. Men heeft minder informatie, de contacten zijn moeilijker en de kosten hoger. Men migreert niet over lange afstand, wanneer dichtbij goede alternatieven zijn (tussenliggende mogelijkheden). kapitaalstromen zijn een voorbeeld van internationalisering van de financiële wereld door toepassing van ICT. 24 uur per dag stromen gigantische hoeveelheden kapitaal over de wereld. Vaak in handen van multinationale ondernemingen die daarmee vanuit het centrum de productie wereldwijd reguleren. Ook is er sprake van valutahandel en speculatie. Ook handel in aandelen is wereldwijd. Die kapitaalstromen zijn niet meer controleerbaar voor overheden. multinationale ondernemingen (mno's) wekken stromen goederen en diensten over de hele wereld op. Ze gebruiken de voordelen van de verschillende vestigingen en zoeken de beste voorwaarden zoals lage lonen. Mno's kunnen vaak hoge eisen stellen en lage prijzen bedingen bij leveranciers. Mno's zijn nauwelijks gebonden aan grenzen, want ze kunnen makkelijk tussen landen switchen. Hun omzet is vaak groter dan het bnp van kleinere landen. Ze hebben hun basis meestal in rijke landen bv. het hoofdkantoor. Maar ook onderzoek, ontwerp en verkoop. De productie vindt vaak in de periferie plaats. opdelen productieketen is een strategie waarmee grote concerns kosten drukken. Dit is mogelijk doordat men vaak werkt met kortlopende contracten en snel van leverancier kan veranderen. Het uitbesteden van delen van het productieproces leidt tot: - verschuiving/uitschuiving verplaatsing (deel) productie naar andere gebieden - offshoring verplaatsing van delen van een bedrijf naar andere landen - outsourcing (deel) productie uitbesteden aan andere bedrijven (vaak in andere landen)



9-1-2008

3/9

22-1-2008 12:29:15


4

12

economische gevolgen van globalisering overheersing wereldeconomie door triade economische grootmachten VS, Europa en Japan met groot aandeel handels- en investeringsstromen door global shift sterke positie Zuidoost- en Oost-Azie niet alleen meer Japan wereldsteden spelen steeds grotere rol in wereldeconomie via mondiale netwerken wereldstad knooppunt met grote politieke, economische en culturele invloed dat als mondiaal beslissings- en beheerscentrum fungeert; zie ook rechts ongustige ontwikkeling ruilvoet voor perifere landen grondstoffen en landbouwproducten goedkoper in verhouding tot industriële producten en diensten; recent verbeterd door grote vraag naar grondstoffen ruilvoet verhouding tussen prijzen van export- en importproducten; bepaalt hoeveel men kan aanschaffen uit opbrengst van export concentratie economisch activiteiten in beperkt aantal sterke clusters van productie en toeleveranciers industrie en diensten; zie ook rechts wereld wordt economisch één en verbrokkelt economisch eenwording

ontstaan wereldeconomie wereldwijd systeem productie, handel en investeringen beslissingen economie worden genomen in beperkt aantal wereldsteden met wereldwijde macht ontstaan grote economische blokken met verschillende mate van integratie

blokken naar toenemende mate van integratie

samenwerking bij verkoop producten zoals OPEC vrijhandelsassociatie verwijderen handelsbarrières bv. NAFTA en ASEAN douane-unie ook gemeenschappelijke buitentarieven bv. Mercosur gemeenschappelijke markt ook vrij verkeer goederen, diensten, kapitaal, arbeid economische unie verdergaande economische samenwerking zoals EU monetaire unie óók gemeenschappelijk monetair beleid zoals deel EU

verbrokkeling

globalisering versterkt ongelijkheid en polarisatie voorbeelden

groepen voelen zich economisch buitengesloten zoals Franse boeren versterking ongelijkheid zoals toename inkomensverschillen productie in economische clusters overheerst lokale productie elders versterkt zo ruimtelijke ongelijkheid economische blokken zijn protectionistisch naar buiten bevoordelen eigen markt/bedrijven; bv. EU-landbouwbeleid ten koste van arme landen voorbeelden protectionisme EU landbouwbeleid

invoerheffing maakt goederen van buitenlandse goederen extra duur, zodat ze moeilijk binnen EU verkocht worden exportsubsidie geeft boeren concurrentievoordeel in het buitenland; vaak ten koste van boeren in ontwikkelingslanden dumpen goederen onder kostprijs op markt brengen; zorgt soms voor instorten van de lokale productie



9-1-2008

4/9

22-1-2008 12:29:15

toelichting

4

13

triade is letterlijk: groep van drie bij elkaar horende personen of zaken. In economisch verband wordt bedoeld de VS, Japan en Europa met enkele bijhorende landen. Die hebben onderling intensief contact. Met zijn drieën nemen ze in verhouding tot de bevolkingsomvang een onevenredige groot deel voor hun rekening van bv. wereldhandel en investeringen. Er bestaat een grote kloof met de andere gebieden. Bosatlaskaart 53e druk 214A Handelsverkeer geeft een goed beeld van de triade. (Staat niet in 52e druk.) wereldstad is een stad als wereldwijd beslissings- en beheerscentrum zoals New York, Tokio en Londen. Hoewel het vaak grote steden zijn, ontlenen ze hun betekenis niet zozeer aan het inwoneraantal, maar aan een sterke politieke controle gecombineerd met de aanwezigheid van belangrijke bedrijven en instellingen zoals in research, bankwezen en zakelijke diensten. Het zijn knooppunten van innovatie en creativiteit (creatieve stad). Er wordt wel gezegd dat er door globalisering geen sprake meer is van concurrentie tussen landen, maar van concurrentie tussen wereldsteden. Soms komen, vooral in de semiperiferie, nieuwe wereldsteden op zoals Hongkong, Singapore, Rio de Janeiro en Shanghai. cluster is een gebied met een concentratie van bedrijven die met elkaar zijn verbonden. Dit levert voordelen op zoals goedkope leverantie van onderdelen en diensten, veel vakkundig personeel, kans op innovatie. Een cluster wordt ook wel agglomeratie genoemd en de voordelen agglomeratievoordelen. Clustering versterkt de concurrentiekracht van een gebied. Een bekend voorbeeld is ICT-cluster Silicon Valley in California. protectionisme versus vrijhandel is al discussiepunt sinds de economische crisis in de jaren dertig. Men gaat ervan uit dat die crisis werd veroorzaakt door protectionistische maatregelen. Protectionisme is het bevoordelen of afschermen van de eigen economie. Na WOII streeft men naar liberalisering. Eerst gericht op goederen, later ook op diensten bv. merknamen, modeontwerpen, financieel verkeer en computersoftware. Men onderhandelt in de WTO (Wereldhandels Organisatie ). Zie voor lidstaten WTO Bosatlas 53e druk, 206D. neoliberalisme bepleit een vrijemarkteconomie en minimale invloed van de overheid. Neoliberale landen en instellingen stimuleren globalisering. Voorbeelden zijn de Wereldbank (verstrekt leningen), het IMF (Internationaal Monetair Fonds: regelt monetaire samenwerking) en de WTO. Deze instellingen eisen o.a. vrijhandel als voorwaarde voor steun en samenwerking. De VS en Groot-Brittannië zijn er sterke voorstanders van, maar ook de EU en de G8. De G8 (Group of Eight) wordt gevormd door VS, Canada, Japan, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland, Italië en Rusland; ze komen jaarlijkse bijeen voor overleg over belangrijke wereldzaken. politiek gevolg van globalisering is vooral de verschuiving van macht van staten naar Multinationale bedrijven en internationale instellingen. Belangrijke oorzaken zijn o.a. de omvang van mno's, vaak groter dan kleinere landen, en het wereldwijde dataverkeer dat vrijwel oncontroleerbaar is voor overheden. Door de neoliberale politiek wordt ruimte gelaten aan de krachten van de vrije markt.



9-1-2008

4/9

22-1-2008 12:29:15


5

14

sociaal-culturele oorzaken van globalisering internationale contacten in stroomversnelling door communicatietechnologie en netwerksamenleving (beschreven in deel 1) stroom opvattingen en informatie leidt tot (geografische) diffusie verspreiding van sociaalculturele kenmerken zoals opvattingen en levenswijze voorbeelden

verspreiding islamitisch fundamentalisme door migranten en communicatiemedia vanuit Arabische landen fundamentalisme orthodox/traditioneel ingestelde stroming, sterk vasthoudend aan grondbeginselen; niet beperkt tot islam amerikanisering Amerikaanse producten en cultuurelementen op steeds meer plaatsen overheersend aanwezig zoals Coca Cola, McDonald's en Disney

voorbeeld diffusie vroeger

verspreiding westerse talen en godsdiensten door kolonialisme verspreiding talen en godsdiensten door migratie bv. Engels en protestantisme naar Noord-Amerika, Spaans en rooms-katholicisme naar Latijns Amerika

sociaal-culturele gevolgen van globalisering wereld wordt cultureel gelijkvormiger overal zelfde gebruiken, ideeën, producten voorbeelden

amerikanisering en/of verwestersing door diffusie Engels steeds meer lingua franca voertaal in veel landen menging van culturen door diffusie; soms zelfs ontstaan van nieuwe culturen politieke verbrokkeling wens tot benadrukken regionale/eigen identiteit eigen gezicht, eigen karakter tonen in verzet tegen vervlakking of uit angst voor vervagen eigen cultuur benadrukken regionale identiteit vaak cultureel ingevuld zoals in taal, religie, feestdagen, tradities fundamentalistische stromingen benadrukken eigen orthodoxe opvattingen globalisering leidt tot toenemende polarisatie tussen gebieden en groepen tweedeling door toename van verschillen, soms spanningen

voorbeeld

tegenstelling fast world - slow world moderne wereld tegenover traditionele wereld; zie ook rechts globalisering gaat ten koste van sociaal zwakkeren zoals bij uitbuiting van arbeidskrachten en kinderarbeid



9-1-2008

5/9

22-1-2008 12:29:15

toelichting

5

15

diffusie heeft verschillende betekenissen. De meest geografische is verspreiding over gebieden. Zo lang mensen reizen of migreren worden cultuurelementen verspreid zoals taal en religie. Nieuw is de snelle verspreiding via moderne communicatiemiddelen die een wereldwijd bereik hebben. En het massale karakter. Dit kan leiden tot verdwijnen van de traditionele cultuur, zoals bij verwestersing of amerikanisering. Een andere betekenis van diffusie is vermenging. Vaak neemt men bepaalde cultuurelementen over en geeft die een plaats in de eigen cultuur. Daardoor kan zelfs een nieuwe cultuur ontstaan uit twee of meerdere culturen. islam-fundamentalisme grijpt vaak terug op traditionele geschriften en gebruikt de uitleg daarvan vaak in het verzet tegen de westerse levensstijl. Bijvoorbeeld in de positie van de vrouw of de houding ten opzicht van homoseksualiteit. Door terreuracties krijgt deze stroming veel aandacht. Het islam-fundamentalisme richt zich echter niet alleen tegen het westen. We vinden het bijvoorbeeld ook in Saudi Arabië, de Filipijnen en Indonesië. Soms als reactie op moderne stromingen die mogelijk de traditionele identiteit aantasten. Soms ook uit onvrede over de grote ongelijkheid tussen een kleine groep machthebbers en de massa. lingua franca ook wel voertaal genoemd, wordt gebruikt tussen groepen met verschillende moedertalen. Dat vergemakkelijkt communicatie en bevordert daardoor globalisering, maar is ook een gevolg daarvan. Engels wordt het meest als voertaal gebruikt bv. in de luchtvaart en de financiële wereld. Een lingua franca dient soms als 'neutrale' officiële taal wanneer in een land groepen met verschillende talen op gespannen voet staan. politieke eenwording en verbrokkeling treedt op naast economische en sociaal-culturele. Bijvoorbeeld het verdwijnen van het IJzeren Gordijn. Er was eenwording door het openen van de grenzen met het Oostblok en de uitbreiding van Europese Unie met Midden- en OostEuropese landen. Ook verbrokkeling door het uiteenvallen van de Sovjetunie en Joegoslavië. Echte politieke eenwording, waarbij besluiten supranationaal worden genomen, komt nog weinig voor. In de EU bv. is er veel tegenstand besluiten 'in Brussel' te nemen. fast world - slow world geeft aan dat moderne technologische ontwikkeling slechts een deel van de wereld bereikt, of in verschillend tempo wordt overgenomen. De fast world bestaat uit mensen of gebieden die betrokken zijn bij nieuwe ontwikkelingen, moderne producten en diensten, bij innovatie. Er wordt veel geld aan besteed. Men heeft een snelle leefstijl. Zo'n 15% van de wereldbevolking leeft in de ‘snelle wereld'. De slow world bestaat uit mensen en gebieden die niet betrokken zijn bij de moderne ontwikkelingen. Hun wereld verandert maar langzaam. Men leeft vrij traditioneel en staat nauwelijks open voor vernieuwingen. De tweedeling zorgt ook voor een digitale kloof.



9-1-2008

5/9

22-1-2008 12:29:16


6

16

demografische gevolgen globalisering zuid-noordmigratie

zuid-noordmigratie belangrijkste mondiale migrantenstroom van arm naar rijk m.n. naar West-Europa en de VS; door armoede en werkloosheid, groene druk, oorlogen en schending mensenrechten internationale migratie veel gericht op (voormalig) koloniale moederlanden zoals WestEuropa; taal en cultuur bekend gevolgen zuid-noordmigratie voor zuid o.a.

grote inkomstenbron herkomstgebieden uit geldovermakingen migranten soms grootste bron buitenlandse deviezen verlichting groene druk omdat vooral jongeren vertrekken (selectieve migratie) braindrain door migratie (hoog)geschoolden vertrekgebied verliest kennis/scholing gevolgen zuid-noordmigratie voor noord o.a.

migranten vullen beroepsbevolking aan die door vergrijzing afneemt migranten hebben vaak transnationale identiteit zijn betrokken bij twee landen transnationale identiteit verbondenheid met zowel vestigings- als herkomstland introductie nieuwe cultuurelementen ontstaan multiculturele samenleving regionale migratie

overmatige urbanisatie te grote trek naar steden o.a. door globalisering; zie ook India globalisering ter discussie voorbeelden van bezwaren tegen globalisering

leidt tot grotere economische ongelijkheid tussen landen ten nadele van periferie schaadt door schaalvergroting in landbouw kleine boeren en milieu bekend zijn acties van Franse boerenleider José Bové cultuur wordt eenheidsworst bv. protest tegen McDonaldisering aantasting rechten werkende bevolking vakbonden vaak niet toegestaan; bij looneisen wordt productie verplaatst toename kinderarbeid vaak geen goede controle mogelijk sommige bedrijven produceren bij voorkeur in land met lage milieueisen voorbeelden van actieve groepen

antiglobalisten wijzen globalisering af; bekend van protesten bij internationale conferenties andersglobalisten willen meer menselijke globalisering; aandacht voor o.a. armoede, milieu en mensenrechten niet-gouvernementele organisatie (ngo's) op verschillende terrein werkzaam los van overheid zoals Greenpeace, Rode Kruis en Amnesty International voorbeelden van actieve stimulatoren globalisering

internationale economische organisaties Wereldbank, IMF, WTO; hebben liberalisering als doel internationale politieke organisaties zoals G8 en EU



9-1-2008

6/9

22-1-2008 12:29:16

toelichting

6

17

transnationaliteit houdt in dat migranten of nazaten van migranten zich zowel met het vestigingsland als met het herkomstland verbonden voelen. Door lage reiskosten en moderne communicatiemiddelen kan men makkelijk contact onderhouden. De transnationale identiteit wil absoluut niet zeggen dat men zich niet loyaal opstelt ten opzichte van het vestigingsland of er niet geïntegreerd raakt. Uit onderzoek is gebleken dat transnationaliteit integratie kan bevorderen. De verbondenheid met het herkomstland voelt men bv. sterk bij problemen als natuurrampen. zuid-noordmigratie naar Nederland werd in de periode 1965-1973 bepaald door werving van Marokkaanse en Turkse gastarbeiders. Dit was als tijdelijk bedoeld, maar bleek definitief. Men mocht na een aantal jaren vrouwen en kinderen laten overkomen, gezinsherenigende migratie. De kinderen van de migranten, de tweede generatie, huwen nu vaak met partners uit het herkomstland, gezinsvormende migratie. In de jaren negentig was er een toestroom van asielzoekers. Door een nieuwe strengere vreemdelingenwet is die na 2000 afgenomen. natuurrampen en ecologische rampen veroorzaken vaak regionale migratie. Natuurrampen zoals aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en overstromingen leiden tot tijdelijk migratie, vaak naar buurlanden. Als de situatie veilig is, keert men terug. Bij ecologische rampen kan een gebied onbewoonbaar worden door aantasting van het leefmilieu. Zo leidde overbeweiding en houtkap in steppegebieden tot verwoestijning ten koste van de nomadische veeboeren. 'een andere wereld is mogelijk' is een motto van andersglobalisten. De essentie is niet verzet tegen globalisering, maar streven naar een leefbare, sociale wereld. Met bv. betere voorziening van voedsel, schoon water, betere huisvesting en onderwijs voor iedereen. Sommigen bepleiten belasting over geldtransacties ter bestrijding van armoede, kwijtschelding van schulden en streven naar rechtvaardige in plaats van vrije handel. Radicaler zijn de antiglobalisten. Die wijzen het hele globaliseringproces af en verzetten zich fel tegen internationale politieke en economische instellingen als G8 en IMF.



9-1-2008

6/9

22-1-2008 12:29:16


7

18

INDIA EN GROOT-BRITTANNIË gedeeld koloniaal verleden Groot-Brittannië was belangrijkste koloniaal moederland Britse Rijk wereldmacht koloniën basis Britse ontwikkeling tot centrumland India was Britse kolonie van 1858 tot 1947; bestuurd via inheems elite (indirect rule) als kolonie werd het perifeer land door afroming economie; uitbuiting Indië zelfstandig in 1947 opgesplitst in hindoestaat: India; islamstaat: Pakistan; Bangla Desh later van Pakistan afgesplitst India parlementaire democratie, federatie verbond deelstaten met eigen regering Britse Rijk vormde na dekolonisatie Britse Gemenebest India later uitgetreden het Britse Rijk eind 18e eeuw Bron Human Geography, P.L. Knox, S.A. Marston, New Jersey 2007 (naar Hugill)

economisch ontwikkeling van Groot-Brittannië Groot-Brittannië bakermat industriële revolutie bv. in textiel- en zware industrie, mede door opbrengsten koloniën na WOII

dekolonisatie en opkomst VS en USSR verzwakken macht Groot-Brittannië door internationale arbeidsdeling veel werk verplaatst naar lagelonenlanden als India eerst industrie, recent eenvoudige diensten zoals call centers en bedrijfsadministratie recent deïndustrialisatie verdwijnen (oude) industrie vaak door overplaatsing banen vaak vestiging van mno's krijgen zo toegang tot EU; ook gunstig ondernemersklimaat economische kracht nu

Groot-Brittannië heeft sterke positie in hoogwaardige diensten o.a. banken en zakelijke diensten als verzekeringen Londen invloedrijke wereldstad mondiaal financieel centrum



9-1-2008

7/9

22-1-2008 12:29:21

toelichting

7

19

onderdeel India en Groot-Brittannië is regionale toepassing van de vergelijking van landen en globalisering in voorgaande onderdelen. Voor dit onderdeel dien je dus daarvan kennis te hebben genomen. Zie ook de cijfers van India en Groot-Brittannië in deel 1. koloniën kun je verdelen in exploitatiekoloniën en vestigingskoloniën. - Een exploitatiekolonie wordt gebruikt als leverancier van grondstoffen en landbouwproducten. In de fase van de handelsreizen vestigde men handelsposten langs de kust. Na de industriële revolutie werden gebieden ontsloten door aanleg van spoorlijnen vanaf de kust en verder geëxploiteerd via o.a. mijnbouw en plantages. - Een vestigingskolonie dient als vestigingsplaats voor migranten uit het koloniale moederland. Miljoenen mensen verhuisden uit Groot-Brittannië naar bv. Australië, de VS en Canada. India hoorde daar niet bij. deïndustrialisatie leidt tot verval van oude industriesteden mede als gevolg van verplaatsing van industriële werkgelegenheid naar landen met lage lonen en lagere milieueisen. GrootBrittannië was voorloper in de industrialisatie. Industriesteden als Birmingham, Manchester en Liverpool ontwikkelden zich bv. door de aanwezigheid van steenkool. Door de uitvinding van de stoommachine kwamen o.a. staal- en textielindustrie, machinebouw en scheepsbouw tot bloei. In textielbedrijven werd o.a. Indiase katoen verwerkt. Veel stoffen werden vervolgens naar India geëxporteerd. Nu is de textielindustrie vrijwel geheel verplaatst naar lagelonenlanden waaronder India. Herstructurering moet de vervallen industriesteden er weer bovenop helpen, bv. via de verbetering van infrastructuur of grootschalig verbetering van stadswijken (revitalisering). Men tracht vervangende werkgelegenheid aan te trekken. Voor 'groeisectoren' als zakelijke dienstverlening zijn ze echter niet aantrekkelijk. Die vestigen zich liever in steden als Londen. Londen is een van de grootste wereldsteden (zie eventueel deel 1), vooral door de sterke rol in de financiële wereld. Vrijwel alle grote banken zitten er, evenals veel verzekeringen. De beurs heeft een sterke positie. Steeds meer hoofdkantoren vestigen zich in Londen o.a. van Nederlandse bedrijven. De City is het bekende zakencentrum, de Docklands wordt een tweede. Het is een duidelijk voorbeeld van clustering. staalindustrie is een voorbeeld van nieuwe economische verhoudingen door globalisering en opkomst van semiperiferie landen. ArcelorMittal, 's werelds grootste staalproducent, is in 2006 ontstaan door overname van het Frans-Luxemburgse Arcelor door het Indiase Mittal Steel. De Indiër Mittal bezit meer dan 40% van de aandelen. Het wordt bestuurd vanuit Londen en heeft meer dan 60 vestigen in bijna 30 landen. In 2007 werd het Brits-Nederlandse staalbedrijf Corus, dat zetelt in Londen, overgenomen door het Indiase staalbedrijf Tata Steel na een overnameslag met een Braziliaanse bedrijf. De Nederlandse vestiging van Corus heette vroeger Hoogovens. De Indiase staalproducenten ontlenen hun grote economische kracht o.a. aan de grote thuismarkt.



9-1-2008

7/9

22-1-2008 12:29:22

8


20

economisch ontwikkeling van India India was exploitatiekolonie leverancier grondstoffen en landbouwproducten; door grote bevolking ook belangrijke afzetmarkt na onafhankelijkheid

aanvankelijk ontwikkeling importgeoriënteerde industrie afgeschermd tegen buitenlandse concurrentie; voordeel grote binnenlandse afzetmarkt later ook exportgeoriënteerde industrie zoals auto's, machine, lucht- en ruimtevaart eerst bureaucratische planeconomie, later geliberaliseerd wat leidde tot groei recent sterke groei diensten aanvankelijk uitbestede eenvoudige diensten; steeds hoogwaardiger zoals ontwikkeling eigen ICT-sector India

China

sterk punt

diensten en informatietechnologie verwerkende industrie

organisatie

logge bureaucratie: beslist traag

centraal geleid: snelle beslissingen

buitenlandse investeringen

te weinig

veel

globalisering pakt niet in alle 'lagelonenlanden' hetzelfde uit (naar B. Ars, India, A'dam 2005)

positieve gevolgen

India verandert van leverancier, afzetgebied en lagelonenland naar producent hoogwaardiger goederen en diensten o.a. door geschoolde arbeidskrachten snelle economisch ontwikkeling van perifeer land naar semiperifeer negatieve gevolgen

India kent grote informele sector onder slechte omstandigheden zie ook rechts groeiende tegenstelling tussen gebieden en groepen 60% bevolking in armoede; kloof wordt groter; regionale centrum-periferieverdeling: west tegenover oost fragmentarische modernisering ontwikkeling slechts in delen maatschappij demografische ontwikkeling India en Groot-Brittannië demografische transitie (transitiemodel, deel 1)

India in laatste deel van transitiefase natuurlijke bevolkingsgroei neemt af Groot-Brittannië in posttransitiefase bevolking stabiel zuid-noordmigratie

India emigratieland geschoolden naar westen (braindrain) en laaggeschoolden o.a. naar Midden-Oosten; recent terugkeer geschoolden (braingain) Groot-Brittannië immigratieland vaak uit voormalige koloniën w.o. > 2 mln Indiërs urbanisatiegraad

Groot-Brittannië: hoge urbanisatiegraad (r 90%), sterke suburbanisatie India: lage urbanisatiegraad (r 30%), hoog urbanisatietempo door afstoting platteland nadelen voor India

groei megasteden als Dehli, Mumbia en Kolkatta (zie tabel op volgende blz. links) overmatige urbanisatie stedelijke economie kan zoveel migranten niet opvangen; leidt tot krottenwijken, grote werkloosheid, grote informele sector



9-1-2008

8/9

22-1-2008 12:29:22

toelichting

8

21

Bangalore en Bolywood zijn voorbeelden van successen in India. In Bangalore ontwikkelt zich de Indiase Silicon Valley (belangrijk Amerikaanse cluster van ICT-bedrijven). Daar worden ICTactiviteiten verricht voor de hele wereld. Vooral lage lonen gecombineerd met een hoge scholingsgraad verklaren het succes. Ook sectoren als biotechnologie en farmaceutica scoren hoog. India werkt eraan het kenniscentrum van de wereld te worden. Bollywood (naar analogie van Hollywood) staat voor de Indiase filmindustrie, de grootste ter wereld. O.a. bij Mumbia (Bombay) worden films voor de binnenlandse markt geproduceerd. Slechts mondjesmaat weten die de wereldmarkt te bereiken. Maar daar zit groei in. informele sector bestaat uit werk dat niet is geregistreerd. Het is een verzameling baantjes die nog enig inkomen verschaffen aan werklozen in de steden. Denk bv. aan loopjongens, theeverkopers, voedselkraampjes, autoruiten wassen en vrouwen achter een naaimachine. Het is vaak arbeidsintensief, investeringen zijn gering en het technisch peil is laag. Het is wel voor vrijwel iedereen bereikbaar. De arbeidsomstandigheden zijn vaak erbarmelijk. Er is veel kinderarbeid en men heeft geen recht op sociale en medische voorzieningen. Vaak is men afhankelijk van tussenhandelaren of zelfs buurtbendes of corrupte politieagenten. Het maakt een groot deel van Indiaas economie uit. fragmentarische modernisering houdt in dat in veel perifere landen de modernisering van de maatschappij beperkt blijft tot bepaalde gebieden/sectoren. Een moderne maatschappij bestaat er naast een traditionele. Bv. in grote steden westers aandoende zakenwijken met zakelijke diensten naast krottenwijken met informeel werk. In de landbouw keuterboertjes naast grootschalige plantages. Het versterkt de sociale en ruimtelijke ongelijkheid. stedelijk patroon is een netwerk van steden van verschillende grootte. In veel ontwikkelingslanden is er een onevenwichtig stedelijk patroon door de overheersende rol van één zeer grote stad (primate city) of enkele grote steden. Het kolonialisme heeft hieraan bijgedragen door vanuit één (haven)stad te opereren. Ontwikkelde landen als Groot-Brittannië kennen een vrij evenwichtig stedelijk patroon door ontwikkeling van meer grote en middelgrote steden gevolgd door de fase van suburbanisatie. megasteden zijn gigantisch grote en vaak nog sterk groeiende steden, vooral in ontwikkelingslanden. Door de lage urbanisatiegraad trekken nog velen naar de stad. Door de jonge bevolking is er in die steden ook een hoog geboorteoverschot. Er is vaak overmatige urbanisatie. Een bekend beeld is de overvolle stad met verkeersopstoppingen, lawaai, stank, slechte voorzieningen en veel werklozen. Velen wonen in krottenwijken en werken in de informele sector. De krottenwijken ontstaan op ongeschikte plaatsen als hellingen en moerassige gebieden en zijn vaak ongezond en onveilig. Zie ook de tabel op de volgende linkerpagina.



9-1-2008

8/9

22-1-2008 12:29:23

9


22

top tien megasteden verwacht in 2015 en vergelijking met 2003

rangorde 2003

rangorde 2015

mln inw. 2015

% groei 2003-2015

1

1

Tokyo (Japan)

36,2

+3%

5

2

Mumbai/Bombay (India)

22,6

+30%

6

3

Delhi (India)

20,9

+48%

2

4

Mexico Stad (Mexico)

20,6

+10%

4

5

Sao Paulo (Brazilië)

20,0

+12%

3

6

New York (VS)

19,7

+8%

-

7

Dhaka (Bangladesh)

17,9

+54%

10

8

Jakarta (Indonesië)

17,5

+42%

-

9

Lagos (Nigeria)

17,0

+68%

7

10

Kolkata/Calcutta (India)

16,8

+22%

Vrij naar: De Morgen, 26 maart 2004 (naar cijfers VN)

sociaal-culturele kenmerken India en Groot-Brittannië cultuurgebied

India deel Zuid-Aziatische cultuurgebied maar binnen India grote verschillen door globalisering/liberalisering meer invloed westerse cultuur grote rol tv Groot-Brittannië deel Europese cultuurgebied evenals Nederland religie

India overheersend hindoe, minderheid islamieten en sikhs naast veel andere religies; India kent religieuze conflicten met opstanden en bomaanslagen Groot-Brittannië: christelijke kerken opvallend: Britse Anglicaanse (staats)kerk taal

India: naast Hindi en Engels ongeveer 20 officiële talen en 800 niet-officiële talen analfabetisme groot 25% kinderen nooit naar school Engels wereldtaal en lingua franca voertaal in veel landen; ook belangrijk in India

sociale ongelijkheid

in India o.a. achterstelling van vrouwen, kastelozen en grote inkomensverschillen in Groot-Brittannië o.a. toename inkomensverschillen en achterstelling immigranten regionale ongelijkheid op nationale schaal

India: tweedeling oost-west ontwikkeling vooral in westen zoals Mumbai Groot-Brittannië tweedeling noord-zuid ontwikkeling vooral in zuid zoals Londen voorbeelden regionale ongelijkheid op lokale/regionale schaal

India: enorme verschillen in grote steden moderne zakencentra naast krottenwijken Groot-Brittannië: probleemwijken in steden tegenover suburbs migranten in vervallen stadswijken, rijke middenklasse in voorsteden



9-1-2008

9/9

22-1-2008 12:29:23

toelichting

9

23

kasten zijn groepen/gemeenschappen waartoe men door geboorte behoort, met een bepaald beroep. Men dient binnen die groep te huwen. Sinds de onafhankelijkheid van India zijn ze verboden, maar de invloed is nog groot. Er zijn vier hoofdgroepen. Het hoogste zijn de religieuze leiders de brahmanen. Dan komen achtereenvolgen: - krijgers - ambachts- en kooplieden - ondergeschikten (keuterboeren, pachters, dienaren ed). De vier hoofdgroepen zijn onderverdeeld in honderden subgroepen, jati. Het laagste in aanzien zijn echter de talloze kastelozen, de onaanraakbaren. Zij zijn volledig rechteloos, vaak onderdrukt en uitgebuit. rol Indiase vrouw is traditioneel ondergeschiktheid aan de man. Een weduwe dient bv. haar zoon te gehoorzamen. Vrouwen krijgen vaak geen onderwijs en moeten harder werken. Omdat voor een huwelijk een hoge bruidschat moet worden betaald, zijn dochters niet erg geliefd. Vaak nemen vrouwen de toevlucht tot abortus als ze in verwachting zijn van een dochter. Het komt voor dat vrouwen worden vermoord, omdat ze niet aan de eisen van (schoon)familie voldoen. opkomst rijke middenklasse is kenmerkend voor de modernisering van India. Men meet zich een westerse leefstijl aan met McDonalds, Pizza Hut en de nieuwste Hollywoodfilms. Die ontwikkeling is beperkt tot een klein deel van de bevolking. Zo'n 70% van de bevolking neemt nog nauwelijks deel aan de markteconomie en honderden miljoenen mensen zijn ondervoed. sociale ongelijkheid is het voorkomen van onrechtvaardig grote verschillen tussen sociale groepen bv. in inkomen, scholing en toegang tot de gezondheidszorg. Door de maatschappelijke structuur heeft een deel van de bevolking heeft geen invloed, geen toegang tot de nodig hulpbronnen. India heeft een veel grotere sociale ongelijkheid dan Groot-Brittannië. In beide landen leidt economische groei tot grotere ongelijkheid.



9-1-2008

9/9

22-1-2008 12:29:23

www.samengevat.nl

examenbundels - zelfstanding voorbereiden op het examen - examen voorbereiden op basis van persoonlijk studieadvies - stapsgewijs toewerken naar het examenniveau - oefenen met recente examens havo Duits havo Engels havo Frans havo Nederlands havo biologie havo natuurkunde havo scheikunde havo wiskunde A havo wiskunde B havo aardrijkskunde havo economie havo geschiedenis

voorbeeldhoofdstuk

havo M&O

havo

examenbundel + samengevat = jouw succesformule

aardrijkskunde

samengevat - schematisch overzicht van alle examenstof - beknopte en heldere uitleg - snel en overzichtelijk door te nemen en te herhalen - het perfecte uittreksel havo biologie havo scheikunde havo wiskunde A havo wiskunde B havo aardrijkskunde havo economie havo M&O I S B N 978-11-112-4545-0

omslagZFlap_aardrijkskunde.indd

1

/.$%27)*30%23

havo natuurkunde

22-01-2008

10:50:01

voorbeeldhoofdstuk havo aardrijkskunde

Recommend Documents