Verantwoording van twee kosmische verhalen van Jos besproken in cursus Kosmische Educatie - Big History

Verantwoording van twee kosmische verhalen van Jos besproken in cursus Kosmische Educatie - Big History Belangrijk; volgorde van lezen: ? Eerst kosmos_1.pdf ? Daarna kosmos_geboorte.pdf De twee verhalen zijn door Jos Werkhoven als ‘vingerproef’ geschreven in 2014; het is nog slechts een verzameling, er is nog geen opmaak, de reden waarom ik verbied te kopieëren. Wel mag u alles voor uw eigen praktijk gebruiken (lees vooral goed wat ik heb beschreven onder voorbeeld). Het achterliggende idee was (en is dat eigenlijk nog steeds wel) deze en de volgende verhalen in boekvorm uit te geven. De (eventueel) nog te schrijven verhalen: ? Het verhaal van alle bouwstenen. ? Het verhaal van de oplichtende sterren. ? Het verhaal van onze zon en onze aarde (nieuwe bouwstenen zijn ontstaan). ? Het verhaal van het leven op aarde. ? Het verhaal van de mens op aarde. - Het verhaal van de taal en het schrift. - Het verhaal van de wiskunde (rekenen, meetkunde, algebra). - Het verhaal van landbouw en veeteelt. - Het verhaal van beschavingen en culturen. ? Het verhaal van de moderne revolutie. ? Het verhaal van de toekomst. U vindt in de tekst regelmatig vet gedrukte groene woorden. Deze woorden worden in een aparte woordenlijst uitgelegd. U vindt ook vet gedrukte blauwe woorden. Deze woorden kunnen duiden op een activiteit van de leraar. Voorbeeld. De primaire insteek van Jos Werkhoven was: ‘Het bereiken van ieder denkbaar kind vanaf 6 jaar’, ervan uitgaande dat de meeste kinderen op school dit aanbod niet krijgen. Pittig, de gebruikte taal is zeker niet eenvoudig, maar in de (nog te schrijven) inleiding, zou ik adviezen geven voor ouders, opa en/of oma en..... de leraar die het voor zijn klas had aangeschaft. De leraar. Voor de leraar beschouw ik het als ‘één’ voorbeeld van zeer vele mogelijke verhalen met dezelfde ingrediënten welke het volgen van de ontwikkeling van de kosmos ons geeft. Ook Mario Montessori heeft met behulp van de aantekeningen van Maria min of meer soortgelijke verhalen geschreven (en later door andere montessorianen op ander wijze verwerkt). Deze verhalen in het Engels gaan we ook met u delen. Maar....het mooist zou zijn als elke leraar zijn eigen verhaal vertelt met de ingrediënten welke de ontwikkeling van de kosmos ons aanreikt!!! Nu is niet elke leraar een geboren verhalenverteller en dan zouden de verhalen voorgelezen kunnen worden. De verwachting is dat door de vragen van de kinderen dit toch een geanimeerde en zinvolle bezigheid kan worden. De kinderen van de groep kunnen daarna zelfstandig het verhaal met de woordenlijsten regelmatig nalezen. Anne-Marie Poorthuis en Jos Werkhoven

Kosmos.1 pdf

Kosmos stelt zich voor

Dag Sandra, Emma, Lotte, Sanne, Nina, Anouk, ....., ......., ...... En de jongens natuurlijk ook! Dag Bram, Thomas, Tim, Daan, Jesse, Stijn, ....., ....., ..... Wacht even. Zo lukt het nooit. Ik weet natuurlijk niet hoe je heet! Ik begin opnieuw. Dag meisje of jongen.... Nee......, dat klinkt niet aardig. .....eeeehhh...... Dag Nederlander! Jaaa, dat is het!!! Wat zeg je? Je bent geen Nederlander en je woont toch in Nederland? Nou nou, jullie maken het ook ingewikkeld. Er zijn bijna 200 landen op de aarde.... Aarde??? Ja natuurlijk.....aarde. Jippie, ik weet het nu. Ik begin nog één keer. Dan moet het goed zijn. Dag aardbewoner, Wat leuk om kennis te maken met mijzelf. Nee, nee. Niks zeggen. Ik weet al wat je denkt. Jij denkt dat ik het fout zeg. Volgens jou moet ik zeggen: “Wat leuk om kennis met jou te maken.” Mis, helemaal mis. Ik zei het goed. Daarom zeg ik het nog een keer. Wat leuk om kennis te maken met mijzelf. Ik begrijp wel waarom jullie dit niet snappen. Ik ga het uitleggen. Ik zal me aan jullie voorstellen: ik ben Kosmos. De mensen noemen me ook wel eens Heelal of Universum. Sommigen zeggen zelfs wel eens ‘wereld’ tegen mij. Van die naam raak ik altijd in de war. Ik vind Kosmos de mooiste naam. Ik heb hiernaast maar meteen een aantal foto’s van mezelf geplaatst. Dan weten jullie een klein beetje hoe ik er uit zie. Later zal ik nog veel meer over de foto’s en mijzelf vertellen. Nu is het belangrijk dat jij weet wie ik ben.

Jeugdfoto. Op deze foto zie je me helemaal! Ik was toen ongeveer 30.000 jaar oud. (Uitleg bij: grote getallen) Dat is 13.770.000.000 jaar geleden. Het is helaas de enige foto van mijzelf waarop je me helemaal ziet. Meer zijn er niet. De andere foto’s zijn allemaal van een stukje van mijzelf.

Éen van mijn vele gedaanten. Je kunt mij in vele vormen tegenkomen. Kijk maar eens goed naar de volgende foto’s. Dit zijn allemaal sterrenstelsels. Jeugdfoto. Op deze foto zie je maar een héél klein stukje van me. Je ziet allemaal sterrenstelsels. Ik was toen ongeveer 1.800.000 jaar oud. Dat is 12.000.000.000 jaar geleden. Deze foto vind ik een heel leuk stukje van mijzelf. De foto lijkt heel erg op de plaats waar jullie aardbewoners wonen. Je ziet één sterrenstelsel. Ik heb een rode stip gezet op de plaats waar jullie dan zouden wonen. De stip is wel veel te groot getekend. En toch voor jullie moeilijk te zien. Daarom heb ik er ook maar een rode pijl bij gezet. Je ziet namelijk miljarden (!!!) sterren. Jullie zon is daar maar één van

En wat vinden jullie van deze? Dit is wel een heel bijzondere: hier worden nieuwe sterren geboren.

?!?!?!? Ik snap dat je een beetje in de war bent. Maar dit is nog steeds (maar een heel klein) stukje van mijzelf. De mensen noemen dit stukje de ‘Arendnevel’. Ik ga jullie hier later veel meer over vertellen. Zo kan ik je wel miljarden foto’s van mijzelf laten zien. Daarom heb ik hier een collage gemaakt van nog negen foto’s. Zo is het voorlopig wel even genoeg.

Hoewel?!? Ik ben nog lang niet klaar. Ik ben nog veel meer. Ik ben niet alleen maar miljarden sterrenstelsels en miljarden sterren. Dit ben ik ook: planeten! Hier zie je de planeten die om jullie zon heen draaien. Ik heb er weer een collage van gemaakt. De maan heb ik er ook bij geplakt. Kun jij je eigen planeet, de aarde, aanwijzen?

Nu lijkt het of ze allemaal even groot zijn. Dat is absoluut niet zo. Maar daar ga ik je later meer over vertellen. Nu ben ik nog steeds bezig mijzelf aan jou voor te stellen. Ik ben bijna klaar. Ik laat je nog één fotocollage zien van stukjes van mijzelf. Ik denk dat je dan wel weet wie (of wat???) ik precies ben.

En? Weet je nu wie (of wat) ik ben? Eerst zag je me helemaal. Dat was op de jeugdfoto toen ik ongeveer 30.000 jaar oud was. Toen zag je sterrenstelsels en sterren en planeten. En op de laatste fotocollage zag je: - de aarde, - mensen, - dieren, - planten, - bloemen, - dingen, - auto’s, - huizen, - gebouwen, - bergen, - lucht, - water, - en als laatse een tekening van een atoom. Ja!!! Ik ben het allemaal! Ik ben Kosmos. De mensen noemen me ook wel eens Heelal of Universum. Sommigen zeggen zelfs wel eens ‘wereld’ tegen mij. Van die naam raak ik altijd in de war. Ik vind Kosmos de mooiste naam. Ik ben dus alles wat er is. Ik ben dus ook jou! Beter gezegd: jij bent een deel van mij. Begrijp je nu waarom ik in de eerste bladzijden schreef: “Wat leuk om kennis te maken met mijzelf.?” Jij bent gemaakt van dezelfde bouwsteentjes die je overal in mij tegenkomt. Ik ben bijna 14 miljard jaar oud. En jij? Hoe oud ben jij? Zes? Negen? Misschien twaalf? Ha ha! Volgens mij ben jij ook bijna 14 miljard jaar! Maar dat is een lang verhaal. Het is een groots verhaal! Het is een ongelooflijk spannend verhaal!!! Het is ook een waar gebeurd verhaal. Tenminste.... dat denken onze geleerden, onze wetenschappers. Er zijn meer verhalen over hoe het allemaal begon, maar daar is niet zo veel over opgeschreven. Wetenschappers doen dat wel. Wetenschappers hebben duizenden, tienduizenden, wel honderdduizenden boeken geschreven. Wetenschappers onderzoeken steeds maar weer hoe iets is ontstaan, hoe iets in elkaar zit of hoe iets werkt.

Als zij dan een antwoord hebben gevonden, schrijven ze dat op in een boek of in een tijdschrift. Ze laten dan andere wetenschappers controleren of het klopt wat ze hebben gevonden.. Zo is het grote verhaal ontstaan. Dit verhaal is dus eigenlijk geschreven door onze knapste geleerden. Ik ga je dat grote verhaal in stukken vertellen. Nou ja, niet alleen ik. Ik laat het meeste werk doen door ook een deel van mij: Jos Werkhoven. Ik kwam erachter dat hij ook zéér geïnteresseerd was in hoe ik ben geboren en gegroeid. Hij schreef op zijn website: “Ieder mens op aarde heeft het recht het grote verhaal te horen. Ieder mens mag weten wat onze geleerden ook weten. Ieder kind mag weten wat onze geleerden ook weten. Wij moeten op onze scholen dit grote verhaal aan kinderen vertellen. We moeten de kinderen niet plagen met losse stukjes aardrijkskunde, geschiedenis, natuurkunde of biologie. Thuis willen ze ook graag de HELE puzzel neerleggen. Als er een stukje kwijt is, is dat balen. Je kunt nooit van één los stukje genieten. De HELE puzzel, dat is pas mooi! Dan pas zie je en begrijp je hoe alles in elkaar zit!” Ik ben het met Jos eens. Mijn verhaal is zo’n fantastisch verhaal! De beste verhalenverteller had het niet kunnen bedenken. En ik vind het fijn als jij veel over mij, Kosmos, te weten komt. Ik denk dat jij dan alles veel beter zult begrijpen. Je zult meer begrijpen van aardrijkskunde, geschiedenis, natuurkunde of biologie. Ik haal zelfs ook nog sterrenkunde, scheikunde, archeologie, wiskunde en taal erbij! De Nederlandse taal heeft er zelfs een spreekwoord voor: “Alle puzzelstukjes vallen op hun plek!” De eerste puzzelstukjes heb je al van me gekregen. Ik kan me heel goed voorstellen dat je daar nog geen complete puzzel van kan maken. Ik ga Jos nu aan het werk zetten. Hij gaat jullie eerst over mijn geboorte vertellen: Het verhaal van Kosmos, de geboorte van het universum. Maar natuurlijk blijft het daar niet bij. We gaan de puzzel helemaal afmaken. Dan volgen: Het verhaal van alle bouwstenen. Het verhaal van de oplichtende sterren. Het verhaal van onze zon en onze aarde (nieuwe bouwstenen zijn ontstaan). Het verhaal van het leven op aarde. Het verhaal van de mens op aarde. Het verhaal van de taal en het schrift. Het verhaal van de wiskunde (rekenen, meetkunde, algebra). Het verhaal van landbouw en veeteelt. Het verhaal van beschavingen en culturen. Het verhaal van de moderne revolutie. Het verhaal van de toekomst.

OK! Laten we beginnen. Jos! Aan het werk!!! En vlug een beetje!

Woordenlijst gedaanten Het enkelvoud is gedaante (één gedaante). Het meervoud is gedaanten (twee of meer gedaanten). Een gedaante is een vorm die jij kunt zien. Jij hebt de gedaante van een mens. De vorm van een mens is: hoofd, nek, romp, twee armen, twee benen. Jij kunt geen andere gedaante aannemen. Je kunt je wel verkleden als bijvoorbeeld een paard. Je hebt dan de gedaante aangenomen van een paard. Sommige insecten kunnen wel in werkelijkheid van gedaante veranderen. Denk maar eens aan de rups die in een vlinder kan veranderen. De rups is dan van gedaante veranderd. Sterrenstelsels kunnen ook in veel gedaanten voorkomen. Hier zie je een aantal verschillende gedaanten (vormen). nevel Een ander woord voor nevel kan ook mist zijn. Als er mist is, zijn er heel veel kleine waterdruppeltjes in de lucht. Je kunt dan moeilijk door de lucht heen kijken. Er kunnen ook heel kleine stofdeeltjes in de lucht zweven. Ook dan kun je niet goed door de lucht heen kijken. Dit is het geval bij rook. Bij de ‘Arendnevel’ is dat ook het geval. Je kunt nog veel zien, maar ook heel veel niet. Je ziet wel veel ‘wolken’. Die wolken zijn wolken van stof. Over die stof en wat ermee gebeurt, ga ik je later nog veel meer vertellen. collage Als je meerdere foto’s samenvoegt tot één foto, dan noem je dat een collage. De twaalf sterrenstelsels die je hierboven ziet, staan op één foto, maar het is een collage van twaalf foto’s. In de Franse taal is ‘coller’ plakken of samenvoegen. Samenvoegen kan ook plakken betekenen.

grote getallen In het hoofdstuk grote getallen ga ik er nog véél meer over vertellen. Nu doe ik het héél kort. Getallen met drie cijfers noemen we de groep van ‘enen’. Getallen met vier tot zes cijfers krijgt er een groep bij: de groep van ‘duizenden’. (1.000 x 1 = 1.000 = één duizend) Getallen met zeven tot negen cijfers krijgt er weer een groep bij: de groep van ‘miljoenen’. 1.000 x 1.000 = 1.000.000 = één miljoen) Getallen met tien tot twaalf cijfers krijgt er weer een groep bij: de groep van ‘miljarden’. 1.000 x 1.000.000 = 1.000.000.000 = één miljard)

Groep van enen. 1 10 Groep van duizenden. 100 1.000 10.000 Groep van miljoenen.100.000 1.000.000 10.000.000 Groep van miljarden.100.000.000 1.000.000.000 10.000.000.000 100.000.000.000

Als je op een montessorischool zit, weet je goed hoeveel duizend is: de duizend kralen in de kube of de duizend kralen van de duizendketting. Als je € 1000,00 op je spaarrekening hebt staan, weet je vast wel wat je daarvoor allemaal kunt kopen. Één miljoen is duizend duizenden. Daar begin je al een beetje van te duizelen. Dat is héél erg veel. In Nederland wonen nu ongeveer 17 miljoen mensen (17.000.000). Één miljard is duizend miljoenen. Dat is zoveel! Dat is bijna niet meer voor te stellen. Op de aarde wonen nu ruim 7 miljard mensen (7.000.000.000). Er zijn dus miljarden sterren en miljarden sterrenstelsels. Er zijn er zó veel, dat we ze niet eens meer kunnen tellen. ster Een ster is een hemellichaam. Een hemellichaam dat uit zichzelf licht geeft. Een ster geeft zó veel licht, dat je de ster ook nog kunt zien als die héél, héél ver weg staat. Als je ‘s avonds als het donker is naar de hemel kijkt, kun je duizenden sterren zien. In Nederland kun je niet zo goed de sterren zien. Het is nòg lastiger als je in een grote stad woont. Dat komt omdat de mensen de straten en wegen zo goed verlichten. Er is dan zó veel licht, dat je het licht van de sterren minder goed ziet. Om de sterren goed te kunnen zien, moet je eigenlijk in Afrika midden in de woestijn staan. De foto hiernaast is genomen in Chili (Zuid Amerika). Daar is het ook erg donker. Zoals je daar de sterrenhemel ziet, is in Nederland onmogelijk.

sterrenstelsels Een sterrenstelsel is een groep van miljarden sterren bij elkaar. Er zijn miljarden sterrenstelsels. planeet Een planeet is een hemellichaam. Maar....er is een heel groot verschil met een ster. Een ster geeft van zichzelf licht, een planeet niet. Later vertel ik je veel meer over planeten. Ik hoor je al denken: “En de maan dan?” Je hebt gelijk. De maan geeft ook licht! Maar....dat doet de maan niet zelf. Het licht dat jij ziet is het licht van de zon dat op de maan schijnt. Maar let op....de maan is geen planeet. De maan is een ‘maan’. Zo noem je een hemellichaam dat rond een planeet draait. Je kunt soms ook de planeten Venus en Jupiter zijn. Omdat die veel verder weg staan dan onze maan, lijken het wel sterren. Maar ook dat is het licht van de zon dat op de planeten schijnt. Rond onze zon draaien acht planeten: Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus. Jupiter heeft zelfs 63 manen! Saturnus heeft er 62, Uranus 27 en Neptunus 14. zon De zon is een ster. Net zoals de sterren die je ‘s avonds aan de hemel ziet staan. Die lijken kleiner, maar dat komt omdat ze héél ver weg staan. De ster die na de zon het dichtst bij de aarde staat heet Proxima Centauri. Toch staat Proxima Centauri zó ver weg van de aarde: in één mensenleven kunnen we er met de snelste raket niet naar toe reizen. Dat zou, schrik niet, 310 miljard jaar duren (310.000.000.000). En zou oud ben ik (Kosmos) nog niet eens. Ik ben bijna 14 miljard jaar oud. Om precies te zijn: 13.800.000.000 jaar. atoom (lees ook bij ‘materie’) Een atoom is het allerkleinste bouwsteentje. In de kosmos kennen we 118 verschillende bouwstenen (zie volgende bladzijde). Jouw lichaam bestaat ook uit verschillende bouwstenen. Welke bouwstenen zitten er allemaal in je lijf? Als voorbeeld is een kind van vijfendertig kilo genomen. Dit kind is hier opgesplitst in al zijn bouwstenen. Daarnaast staat hoeveel kilogram hij van alles heeft. (De namen van veel bouwstenen zul je nog niet kennen. Ik ga daar veel meer over vertellen in ‘Het verhaal van alle bouwstenen’) Waterstof Zuurstof Koolstof Stikstof

3.4 kg 22.2 kg 6.5 kg 1.2 kg

Calcium Fosfor Natrium Kalium Zwavel Chloride Magnesium IJzer Sporenelementen

0.5 kg 0.2 kg 0.2 kg kleine hoeveelheden kleine hoeveelheden kleine hoeveelheden kleine hoeveelheden kleine hoeveelheden kleine hoeveelheden

Calcium zit in je botten. Natrium en kalium zitten in je zenuwen en spieren. Natrium, kalium, calcium en ijzer vind je in je bloed. Zwavel en stikstof zitten in eiwitten. Eiwitten zorgen ervoor dat er allerlei reacties in ons lichaam kunnen plaatsvinden. Fosfor vind je in je botten en tanden. Zuurstof en koolstof vind je overal in je lichaam. Alles in je lichaam (bijvoorbeeld je skelet, je organen en je haren) is een combinatie van een aantal van deze bouwstenen. Hoeveel je van alle verschillende bouwstenen hebt, hangt bijvoorbeeld af van je leeftijd en je geslacht. Vrouwen hebben meer vet en minder water dan mannen. Kinderen hebben naar verhouding meer water dan oudere mensen. Wetenschappers Wetenschappers is het meervoud. Wetenschapper is het enkelvoud. Wetenschapper komt van het woord wetenschap.

Herkomst foto’s (indien niet van mijzelf): Jeugdfoto achtergrondstraling: NASA / WMAP Science Team http://map.gsfc.nasa.gov/media/121238/ilc_9yr_moll4096.png Jeugdfoto deepspace: NASA, ESA, and J. Lotz, M. Mountain, A. Koekemoer, and the HFF Team (STScI) http://www.space.com/24195-hubble-frontier-fields-photos-aas223.html Sombreronevel (M104): http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2003/28/image/a/ http://www.chromeexperiments.com/detail/100000-stars/ 100,000 Stars is an interactive visualization of the stellar neighborhood created for the Google Chrome web browser. It shows the location of 119,617 nearby stars derived from multiple sources, including the 1989 Hipparcos mission. Zooming in reveals 87 individually identified stars and our solar system. NGC+4414; gelijkend op Melkwegstelsel http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c3/NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg Arendnevel (Eagle Nebula), geboorteplaats van sterren http://www.nasa.gov/multimedia/imagegallery/image_feature_2153.html Collage sterrenstelsels http://imgsrc.hubblesite.org/hu/db/images/hs-1998-18-b-full_jpg.jpg Collage planeten http://photojournal.jpl.nasa.gov/jpeg/PIA03153.jpg Sterrenhemel woordenlijst: http://apod.nasa.gov/apod/ap140127.html foto atoom http://commons.wikimedia.org/w/index.php?search=Silicium&title=Special%3ASearch&fulltext =1 Tabel Mendeljev http://www.ptable.com/?lang=nl

kosmos_geboorte.pdf

Het verhaal van Kosmos, de geboorte van het universum.

Brief aan Kosmos, d.d. 25-02-2014, Kortenhoef Noord-Holland Nederland Europa Aarde Zonnestelsel Melkwegstelsel Virgocluster Kosmos Beste Kosmos, Wow Kosmos! Dank je wel! Dank je wel dat je mij vraagt om jouw verhaal te vertellen. Wat een eer! Ik zal mijn uiterste best doen om alles zo precies mogelijk op te schrijven. Gelukkig hoef ik het niet alleen te doen. Ik krijg de hulp van duizenden en duizenden andere mensen. Mensen die allemaal onderzoek naar jou hebben gedaan. Je moest eens weten hoeveel mensen daar allemaal mee bezig zijn. Of bezig zijn geweest, want zij leven inmiddels niet meer. Maar zij hebben wel al hun werk over jou opgeschreven! Daarom kunnen we er nu nog steeds van leren. Ik zal zo veel als mogelijk is hun namen noemen. Dan kunnen de kinderen, als ze later gaan studeren, hun werk zelf lezen. Het moet voor jou ook een grote eer zijn om te weten dat zó veel mensen onderzoek naar jou doen. De mensen willen jou, Kosmos, beter leren kennen. Want als ze jou kennen, leren ze ook meer over zichzelf. De zon en de aarde met al zijn bewoners (mensen, planten en dieren) zijn tenslotte maar een heel klein deeltje van jou. Maar......ik begin jouw verhaal met een klein verhaaltje van......mijzelf! Het is geen verhaal over wie ik ben. Dat kunnen de kinderen op de achterkant lezen. Nee, het is een verhaaltje over ‘waar’ of ‘een beetje waar’ of ‘niet waar’. Er wordt namelijk heel veel over jou geschreven. Van heel veel dingen over jou kunnen we direct zeggen: “Dat is waar!” Daar ga ik dus zeker over vertellen. Van andere dingen over jou zullen we zeggen: “Mmm..., ik weet het niet zeker, misschien is het een beetje waar.” Daar ga ik ook over vertellen, maar ik zal er bij zeggen dat we het nog niet zeker weten. Soms wordt er echte onzin over jou geschreven. Er zijn mensen die zeggen dat de aarde 4.000 jaar oud is. We weten echt zeker dat dat grote onzin is. De aarde is veel en veel ouder. Dat weet jij ook wel. Dat is dus absoluut niet waar! Over onzin dingen ga ik niet schrijven, dat vind ik zonde van mijn tijd en de kinderen hebben er ook niets aan. Wel Kosmos, dan is het voor mij nu tijd geworden om te beginnen.

Maar....ik wil je nog één keer heel erg bedanken! Ik vind het echt héél bijzonder om dit werk voor jou te mogen doen. Ik wens je het allerbeste toe. En ik weet zeker, dat als de kinderen meer van jou weten, het met jou ook veel beter zal gaan. Dag Kosmos, Een hartelijke groet, Jos Werkhoven

Beste aardbewoner(s), Ik heb aan Kosmos beloofd dat ik een groot verhaal over Kosmos zou vertellen. Dat ga ik ook zeer zeker doen. Maar... ik begin met een verhaaltje van mijzelf. Het is niet omdat ik mijzelf zo belangrijk vind. Het is geen verhaaltje over wie ik ben. Lees dat maar op de achterkant van dit boek. Nee, ik vind het belangrijk dat je dit verhaaltje hoort. Het gaat over iets wat je je leven lang nooit mag vergeten. Het gaat over iets wat voor ieder mens op aarde geldt. Het geldt dus ook voor jou. Het gaat over twee (beter is drie) woorden: feit en mening (theorie). (Je hoeft de woorden nu niet in de woordenlijst op te zoeken. Ik ga je de woorden hieronder meteen uitleggen.) Feit. Een feit is iets wat werkelijk bestaat of iets wat werkelijk is gebeurd. Voorbeeld van iets wat werkelijk bestaat: de stoel waarop je nu zit. Die stoel is er echt! Jij weet dat, je klasgenootjes weten dat, je meester of juf weten dat. Iedereen die dat wil kan controleren of de stoel er echt is. We zeggen: het is bewezen dat jouw stoel er is. Het is een feit! Voorbeeld van iets wat werkelijk is gebeurd: jij bent geboren. Je geboorte was echt! Het is al wel een tijdje geleden, maar het is werkelijk gebeurd. Jij weet dat, je vader en je moeder weten dat, je klasgenootjes weten dat, je meester of juf weten dat. Er zijn natuurlijk nog veel meer mensen die dat ook weten: de dokter in het ziekenhuis (of de vroedvrouw thuis), de drukker van je geboortekaartjes, de fotograaf die op jouw eerste dag foto’s heeft gemaakt.... Zo kan ik nog wel even doorgaan. We zeggen: er is heel veel bewijs dat jij op die dag in dat jaar bent geboren. Het is een feit! Het leuke van een feit is, dat iedereen die dat wil kan controleren of het echt zo is.

Iedereen kan een feit nu controleren. Iedereen kan een feit morgen controleren. Je kunt een feit over twee maanden controleren. De uitkomst zal altijd hetzelfde zijn. Het is een feit! Mening Een mening is een idee hebben over iets. Voorbeeld: Jij zegt: ”Ik vind appeltaart lekker!” Voor jou lijkt het een feit: jij vond appeltaart vorig jaar lekker, je vindt het nu lekker en volgend jaar zul je het ook nog wel lekker vinden. Maar... je weet nog niet zeker of je appeltaart volgend jaar nog wel lekker vindt! Dat denk je, maar zeker weten doe je dat nooit. Er zijn natuurlijk heel veel mensen die appeltaart lekker vinden. Maar er zijn ook mensen die nooit appeltaart zullen eten. Ze vinden appeltaart niet lekker. We kunnen nu dus niet zeggen: “Het is een feit dat appeltaart lekker is.” Het geldt namelijk niet voor iedereen; dan mogen we dit geen feit noemen. Het is een mening. Er zijn nog veel meer woorden die in de buurt komen van het woord mening: idee, opvatting, gevoel, standpunt, denkwijze, oordeel, veronderstelling, theorie .... en nog veel meer.... Over het woord theorie wil ik wat meer vertellen, want dat woord zal in het grote verhaal het meest worden gebruikt. Theorie Een theorie is een idee waarvan de meeste mensen denken dat dat idee klopt. Er zijn veel bewijzen voor dat het klopt, maar er blijven nog vragen over, waar we nog geen antwoord op hebben gevonden Voorbeeld. Niemand kan ons vertellen hoe het leven is ontstaan. Dat weten we nog steeds niet. Er zijn mensen die daar ideeën over hebben, maar die kunnen we niet controleren. Dan blijven het dus meningen. We hebben wel ideeën over hoe het leven zich heeft ontwikkeld. (Je hebt vast wel eens over dinosauriërs gehoord.) Daarover ga ik je in een apart groot verhaal over vertellen, nu doe ik dat heel kort. We hebben namelijk overal op de aarde aanwijzingen (botten van dieren en mensen) gevonden van heel lang geleden. Die aanwijzingen hebben ons een idee gegeven hoe het leven zich heeft ontwikkeld. En er worden nog steeds nieuwe aanwijzingen gevonden. Die nieuwe aanwijzingen vertellen ons, dat ons idee tot nu toe klopt. We weten dus al heel veel, maar....echte zekerheid hebben we nog steeds niet over alles. We kunnen dus niet zeggen: “Onze kennis over de ontwikkeling van het leven is een feit.” We kunnen wel zeggen: “We hebben een theorie over de ontwikkeling van het leven.” Activiteit kind Ø Verdeel een vel schrijfpapier in twee kolommen. Boven de linkerkolom schrijf je ‘feit’ Boven de rechterkolom schrijf je ‘mening of theorie’ Ø In de feitenkolom schrijf je dingen op die volgens jou een feit zijn.

Ø In de mening/theoriekolom schrijf je dingen op die volgens jou een mening of een theorie zijn. Ø Bespreek je werk met zoveel mogelijk anderen. Feiten moeten door iedereen gecontroleerd kunnen worden. Met een mening of theorie hoeft dat niet. Activiteit leraar Afhankelijk van hoeveel de kinderen elkaars werk hebben geëvalueerd: een plenaire presentatie van ieders werk. De hele groep controleert dan ieder feit of iedere mening/theorie. Hopelijk levert dit een aangename discussie op. Ik hoop dat je nu het verschil weet tussen een feit en een theorie. Als je het nog niet helemaal snapt, is het ook niet erg. In het grote verhaal dat ik je ga vertellen, zitten feiten èn theorieën. Je meester/juf of ik zullen je steeds over het verhaal vragen: “Wat denk je. Is dit een feit of een theorie?” Zo, dan gaat het nu echt tijd worden om aan het verhaal van Kosmos te beginnen! Inleiding Jullie hebben al een beetje kennis gemaakt met ‘Kosmos’. Ja, ik schrijf het hier tussen haakjes. Eigenlijk is de eerste zin ook niet juist. Ik zal de zin nu goed opschrijven. Jullie hebben al een beetje kennis gemaakt met de kosmos. Zie je het verschil? Er staat nu ‘de’ voor en kosmos is geschreven met een kleine letter. Ik denk dat jullie het al begrepen hebben. Kosmos (met hoofdletter) is niet een persoon die kan praten. Kosmos spreekt geen Nederlands of Engels of een andere mensentaal. In sprookjes is alles mogelijk, maar ik ga je geen sprookjes vertellen. Ik ga je vertellen wat de mens allemaal weet over de kosmos. Kosmos is geen mens. Kosmos is geen wezen. Kosmos is..........gewoon de kosmos! De kosmos is de naam voor simpelweg alles, maar dan ook werkelijk alles wat de mens kent. De kosmos is dus niet bijvoorbeeld één ‘ding’. Nee, de kosmos is de verzamelnaam van alle dingen die we kennen: jou, je vader, je moeder, je hond of ander huisdier, je planten in je tuin, je huis, je stad, je land, de aarde, de maan, de zon, alle sterren en alle sterrenstelsels. En ook: je nagel, je bloed, de bacteriën, de atomen en verder alles in je lichaam. Nu vertelde ik zojuist dat de kosmos niet kan praten. Maar de kosmos laat wel van zich horen!!! De kosmos spreekt dan wel niet. Op heel veel verschillende manieren laat de kosmos zien dat ie er wel degelijk is. Daarom is het belangrijk de kosmos goed te leren kennen. Ik zal een paar voorbeelden geven, dan begrijp je wat ik bedoel. Voorbeeld 1. Tijdens je vakantie word je heel erg ziek.

Je hebt iets gegeten waar slechte bacteriën in zaten. Voorbeeld 2. In november 2013 werden de Filippijnen getroffen door één van de zwaarste stormen ooit. De Filippijnen liggen in de oceaan. De storm veroorzaakte vloedgolven van wel zes meter hoog. Duizenden mensen kwamen om. Voorbeeld 3. Ongeveer 67 miljoen jaar geleden zijn de dinosauriërs uitgestorven. Men weet nog niet precies waardoor, maar we hebben wel sterke aanwijzingen hoe het is gegaan. We zeggen dus: we hebben een theorie! De meeste geleerden zijn het erover eens dat het is gekomen door een verandering van het klimaat. Die verandering kwam snel en was heftig. De geleerden vermoeden dat de klimaatverandering is veroorzaakt door de inslag van een komeet (meteoriet) òf door een grote uitbarsting van een vulkaan. In beide gevallen zou er zeer veel stof in de lucht zijn gekomen. De stof in de lucht zorgde ervoor dat de zon niet meer op de aarde scheen. Vooral de grotere dieren konden daardoor niet meer overleven. Je hebt nu de voorbeelden gezien. De verschillende delen van de kosmos hebben niet gesproken. De verschillende delen van de kosmos hebben wèl duidelijk laten zien dat ze er zijn. In voorbeeld 1 was dat de piepkleine bacterie. De bacterie maakte je ziek. In voorbeeld 2 was dat de superstorm met de zes meter hoge golven. De storm èn de hoge golven verwoestten de huizen en doodden duizenden mensen. In voorbeeld 3 was het (vermoedelijk) de plotselinge klimaatverandering. De klimaatverandering doodde alle dinosauriërs. We weten nu dat de (delen van) de kosmos zéér sterk zijn. Daarom wil de mens meer en meer van de kosmos weten. We willen niet graag ziek worden. We willen niet dat ons huis verwoest wordt door een storm. We willen niet verdrinken in zes meter hoge golven. En we willen zeker niet uitsterven zoals de dinosauriërs. Activiteit kind Ø Vorm een groepje van 3-5 kinderen Ø Zoek met elkaar naar voorbeelden van de kosmos waarin deze duidelijk van zich laat horen. Let op! De mens is een deel van de kosmos. Maak twee kolommen: - door de mens veroorzaakt - door de kosmos veroorzaakt Een oorlog wordt door mensen veroorzaakt. Een aardbeving wordt door de kosmos veroorzaakt. (Interessant discussiepunt, zeker voor Nederland: de aardebevingen veroorzaakt door de gasboringen in Groningen.) Ø Noteer deze voorbeelden en bespreek deze met de andere groepjes. Activiteit leraar Het doel van deze activiteit is de kinderen een eerste onderzoek te laten doen naar sommige sterke, werkende krachten in de kosmos

De kosmos is een ondeelbare eenheid. Er zijn (sterke) werkende krachten in de kosmos welke door de mens worden veroorzaakt (stedenbouw, oorlog, klimaatverandering etc.). Er zijn (sterke) werkende krachten in de kosmos waar de mens geen enkele invloed op heeft (eb en vloed, aardbevingen, dag en nacht, het weer etc. De resultaten van dit eerste onderzoekje van de kinderen worden in een groepsgesprek met elkaar besproken. Gehoorzaamheid aan de wetten van de natuur (kosmos) is een belangrijk kenmerk van ons werk in de presentatie van de kosmische ideeën aan de kinderen. “Rotsen, water, lucht, vaste stoffen, vloeistoffen, gassen: elk is wat het is vanwege een verschil in temperatuur.” Mario Montessori, 1958, God zonder handen. Inmiddels heb ik je al best veel over de kosmos verteld. Maar nu gaat het grote verhaal echt beginnen: bij het ontstaan (de geboorte van) de kosmos! Het ontstaan (de geboorte van) de kosmos. Voordat jij geboren werd, was jij nog kleiner dan piepklein. Met het blote oog was je nèt te zien. Je was 1/10 millimeter groot....beter gezegd: je was 1/10 millimeter klein! Je zat ook nog warm en donker verscholen in het lichaam van je moeder. Je was een piepklein ei. Je was een eitje! Ik zal het helemaal goed zeggen: je was een eicel. Toen de zaadcel van je vader bij jouw eicel kwam, begon je te groeien. Zoek in YouTube op ‘Cell To Embryo’ (Engelse taal; bekijk het filmpje samen met je juf/meester of ouders om te helpen met de vertaling). Je ziet daar heel goed hoe je in acht weken van een cel groeit tot een embryo.) Op schijf: cell to embryo.mp4 Na acht weken (twee maanden) was je al behoorlijk volgroeid. Je had al armen, benen, hoofd, vingers, tenen, oren, ogen, hart en longen. En toch was je nog maar 2 en een halve centimer ‘klein’. Maar je moest nog zeven maanden verder groeien voor je als baby geboren kon worden. En vanaf die periode weet je, denk ik, erg veel. Er zijn veel foto’s en/of filmpjes van je gemaakt. Je vader en moeder hebben veel over je verteld. En vanaf drie à vier jaar kun je ook dingen van je eigen leven onthouden, herinneren. Maar hoe ging nu de geboorte van de kosmos? Daar zijn geen foto’s van. Daar kwam geen vroedvrouw of ziekenhuis aan te pas. En er zijn ook geen geboortekaartjes rondgestuurd. Eerlijk gezegd: dat weten we nog niet zeker.

We hebben sterke vermoedens. We hebben daar ideeën over. We hebben theorieën. Die theorieën vertellen ons het volgende verhaal. Ook de kosmos is zeer waarschijnlijk ontstaan uit één klein ‘punt’. Ik noem het hier ‘punt’, want wat precies dat punt was en hoe het eruit zag, weten we niet zeker. (Geleerden noemen dit punt ‘singulariteit’.) Geleerden zeggen: “Een oneindig klein punt met een oneindige dichtheid.” Dichtheid In ons verhaal betekent dichtheid dat de hele kosmos was samengeperst in één punt. Je ziet op de foto hiernaast meer dan twintig blokken samengeperst ijzer. Die blokken waren eerst auto’s, maar op de sloop worden de auto’s samengeperst. Op die manier nemen ze minder ruimte in. Nu ga ik je voorstellingsvermogen flink op de proef stellen. Want we gaan nu niet alleen auto’s, maar heel wat meer samenpersen. We pakken het meteen groot aan: we beginnen bij de hele aarde. We nemen de maan, de zon en alle andere planeten er ook bij. En alle sterren van ons sterrenstelsel, de Melkweg. Vooruit, dan maken we het nu helemaal af: we nemen alle sterrenstelsels er ook bij. Ik had dit natuurlijk veel korter kunnen zeggen: alles, maar dan ook alles in de kosmos persen we samen tot één punt. Sommigen zeggen: “Dat punt kan niet groter zijn geweest dan een kleine voetbal.” Of: “Dat punt was niet groter dan één atoom!” Dat is toch onvoorstelbaar!!! Alles, maar dan ook alles samenpersen tot één punt. Dat punt was onvoorstelbaar heet: miljarden graden. Dat punt was onvoorstelbaar zwaar. We weten nog steeds niet waar dat punt vandaan komt. We weten nog steeds niet wat er vóór dat punt was. We denken te weten (theorie!!!) dat dat punt ineens ontplofte.

We noemen dat de ‘Big Bang’ of ‘Oerknal’. (Big Bang is Engels voor ‘grote knal’.) Waarom denken wij te weten dat alles uit één punt komt? Het heelal, de kosmos, dijt nog steeds uit: wordt groter en groter. Dat kunnen we meten. Dat is dus een feit! Het volgende proefje laat dat duidelijk zien. Activiteit leraar/kind Neem een ballon en blaas die gedeeltelijk op. Zet met een viltstift overal stippen op de ballon. Iedere stip stelt een sterrenstelsel voor. Blaas de ballon verder op en kijk wat er gebeurt. Alle stippen komen verder uit elkaar te staan. Alle stippen komen verder van het midden van de ballon te staan. Hetzelfde gebeurt met alle sterrenstelsels. Laat nu alle lucht uit de ballon lopen. Wat je over hebt is een klein hoopje. Alle sterrenstelsels zitten nu dicht op elkaar. Alle sterrenstelsels zitten dicht op het midden van de ballon. In werkelijkheid denken de wetenschappers dat het met onze kosmos ook zo gegaan is. Als sterrenstelsels steeds verder uit elkaar komen te staan, moeten ze ergens vandaan zijn gekomen. Wetenschappers denken dat het zo met onze kosmos is gegaan: dat alles uit één oneindig dicht punt is gekomen; de geboorte van de kosmos. Wel wel. Dat is nog eens een geboorte!!! Jouw geboorte was al heel bijzonder. Maar wat vind je van de geboorte van de kosmos? Het is niet nodig om te vergelijken, hoor. Beide geboorten zijn spectaculair en bijzonder. En...de geboorte van de kosmos is ook een beetje jouw eigen geboorte. Ik zal het uitleggen in het volgende stukje: de groei van de kosmos na de geboorte. Jij bent in een korte tijd spectaculair gegroeid na je geboorte. Dat mag je van de kosmos ook wel zeggen. Wat gebeurde er direct na de geboorte van de kosmos? Er ontstond iets wat we een tegenstelling noemen. De oerknal was een gigantische ontploffing. Bij een ontploffing wordt alles vanuit het midden naar buiten geslingerd (zie tekening). Gelijk met die ongelooflijke ontploffing ontstond zwaartekracht. Zwaartekracht wil alles bij elkaar houden. Als dat geen tegenstelling is! De ontploffing blaast alles uit elkaar. De zwaartekracht wil alles bij elkaar houden. Maar in het begin had de zwaartekracht niets te vertellen. De kracht van het wegslingeren was zó groot, dat we het nu nog

steeds kunnen meten: het heelal dijt nog steeds uit. De zwaartekracht kreeg later zijn kans en deed zeer belangrijk werk. Maar daarover straks meer. We zijn nu nog steeds bij het begin van het ontstaan van de kosmos. Dat begin was ongelooflijk heet. Alles wat werd weggeslingerd vormde samen een grote gloeiend hete brei die groter en groter werd. Die brei wordt ook wel oersoep genoemd. Hoe die oersoep er uitzag, weten we nog steeds niet precies. Wetenschappers doen daar veel onderzoek naar. We weten al wel dat de oersoep uit hele kleine deeltjes bestond, nog kleiner dan een atoom, en licht. Maar de oersoep was nog zo’n dikke ‘soep’ dat het licht er niet uit kon ontsnappen. Het was dus geen heldere ‘soep’ waar je doorheen kon kijken. Vergelijk dat maar met pindakaas en water. Door pindakaas kun je niet heen kijken. Daar kan geen licht doorheen. Door water kan dat wel. Daar kan wel licht doorheen. 300.000 jaar na de oerknal was de oersoep zó ver afgekoeld, dat het heelal doorzichtig werd. Het licht werd voor het eerst zichtbaar. Dat eerste licht kunnen we nu nog steeds meten. We noemen dat licht achtergrondstraling. De foto hiernaast (de jeugdfoto van Kosmos!) is een foto van die achtergrondstraling. Op sommige plekken zit veel licht (geel en rood). Op sommige plekken zit weinig of geen licht (licht- en donkerblauw). Er werd materie gevormd: de eerste atomen ontstonden. En daarmee werden ook al deeltjes van jou geboren: waterstof. Weet je nog dat ik schreef: “De geboorte van de kosmos is ook een beetje jouw eigen geboorte”? Waterstof is het meest voorkomende bouwsteentje van de kosmos. Van alle tien bouwsteentjes, zijn er negen waterstof. (90%) Jij bestaat voor één tiende deel uit waterstof. Jij bent dus voor één tiende deel al 13.799.700.000 jaar oud! (13.800.000.000 - 300.000) Zo! Laat niemand jou nog een ‘jonkie’ noemen! Water is gebouwd met de bouwsteentjes waterstof en zuurstof. En jij bestaat ook nog eens voor drie-kwart uit water. Je bent echt een deel van de kosmos!!! Jouw geboorte duurde ??? uur? (Vraag maar aan je moeder, die weet het vast nog wel.) Gemiddeld duurt een menselijke geboorte 6 tot 8 uur. Maar er zijn ook veel snellere geboortes (2-3 uur) en hele langdurige geboortes (langer dan 24 uur). De geboorte van de kosmos duurde dus ongeveer 300.000 jaar. Tenminste, dat denk ik! (J.W.) Er zullen vast mensen zijn die zeggen: de geboorte (ontstaan) van de kosmos duurde maar een fractie van een seconde, de oerknal. Ik denk: na 300.000 jaar was er de eerste materie (atomen) zoals wij die nu kennen. Toen werd de kosmos pas zichtbaar. De kosmos was te zien; de kosmos was geboren.

1 miljoen jaar na de oerknal tot heden http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2011/juni/De-kosmos-nagespeeld.html op schijf: heelal_vanaf_een_miljoen_tot_heden.mp4 Vorming één sterrenstelsel https://www.youtube.com/watch?v=7pMe64Reito op schijf: NASA space video simulation of big bang theory forming a disk galaxy 13.5 million years old_(720p).mp4

Woordenlijst 1/10 Als je iets in tien gelijke stukken verdeelt, heet ieder stuk één tiende. Je schrijft dat zo: 1/10 of 0,1 Laten we deze taart eens als voorbeeld nemen. (Je kunt ook de breukencirkel pakken die in tienen is verdeeld.) De taart is in tien gelijke stukken verdeeld. Één stuk heet één tiende (1/10 of 0,1) De hele taart is dan tien tienden (10/10 of 1)

tien tienden

10/10 of 1

één tiende 1/10 of 0,1

millimeter Milli is het Franse woord voor één duizendste. Millimeter is dus het één duizendste deel van één meter. Als je één meter in duizend gelijke stukjes verdeelt, heb je duizend millimeter. Één millimeter kun je op je liniaal goed zien. Éen centimeter is tien millimeter. Het rode streepje is precies één millimeter breed. Het groene streepje is precies 1/10 millimeter breed. Vóór dat jij geboren werd, was je dus zo klein als deze stip:

0

1

2

3

4

1 cm = 10 mm

Virgocluster Sterrenstelsels staan vaak in groepjes bij elkaar. Cluster is een ander woord voor groep. Ons Melkwegstelsel (het sterrenstelsel waar onze zon één van de miljarden sterren is) hoort bij de groep die Virgocluster heet. Er zijn ontelbare groepen sterrenstelsels. Bacteriën Het enkelvoud van bacteriën is bacterie. Een bacterie is een piepklein levend wezen. De meeste bacteriën zijn zo'n 1/1000 tot 5/1000 mm) lang. Een bacterie bestaat uit maar één cel. Jouw lichaam heeft miljarden cellen! (Kijk bij eicel.) Een bacterie kan er uitzien als op de tekening.

pilus chromosoom ribosoom plasmide

Flagel

capsule of slijmlaag celwand celmembraan cytoplasma

Er zijn bacteriën die heel nuttig werk in je lichaam doen. Er zijn ook bacteriën waar je ziek van kunt worden. Filippijnen De Filippijnen bestaan uit een groep van 7107 eilanden die samen één land vormen. Die eilanden liggen in de Grote Oceaan. De Filippijnen horen bij het werelddeel Azië. Op de wereldkaart vind je de Filippijnen bij de pijlpunt.

insluiting

Klimaatverandering Niet overal op de aarde is het weer hetzelfde als in Nederland. Er zijn plekken waar het altijd warm tot zeer warm is. Daar is een warm klimaat. Er zijn plekken waar het altijd koud tot zeer koud is. Daar is een koud klimaat. Nederland zit daar precies tussen in. Wij hebben een gematigd klimaat.

koud tot zeer koud {

{ {{

gematigd warm tot zeer warm

gematigd

koud tot zeer koud

{

Het klimaat op aarde is niet altijd hetzelfde geweest. Er zijn perioden geweest dat een groot deel van de aarde bedekt was met ijs. Er zijn perioden geweest dat er helemaal geen ijs op de aarde was. De overgang van de koude naar de warme periode (of andersom) noemen we klimaatverandering. Komeet Een komeet is meestal een klein hemellichaam. Een komeet draait in een elliptische baan (kijk hieronder bij ellips) om een ster. Misschien heeft 67 miljoen jaar geleden een komeet de aarde geraakt. Op de foto zie je komeet Hale-Bopp, gefotografeerd op 29 maart 1997. Meteoriet Als een klein hemellichaam op de aarde terechtkomt, noemen we dat een meteoriet. 15 februari 2013 kwam een meteoriet in Rusland terecht. Zoek op YouTube met de woorden: ‘inslag meteoriet. Dan zie je daar spectaculaire filmpjes van. Op schijf: Meteor Hits Russia 2013 - Best Footage Collection_(720p).mp4 Ellips Ellips is de naam van de vorm die je hieronder ziet. In de tweede tekening heb ik een ster getekend en vier keer een komeet. De komeet volgt de zwarte lijn om de ster. De staart van de komeet staat altijd van de ster af.

Ellips

Feit. Een feit is iets wat werkelijk bestaat of iets wat werkelijk is gebeurd. Voorbeeld van iets wat werkelijk bestaat: de stoel waarop je nu zit. Die stoel is er echt! Jij weet dat, je klasgenootjes weten dat, je meester of juf weten dat. Iedereen die dat wil kan controleren of de stoel er echt is. We zeggen: het is bewezen dat jouw stoel er is. Het is een feit! Voorbeeld van iets wat werkelijk is gebeurd: jij bent geboren. Je geboorte was echt! Het is al wel een tijdje geleden, maar het is werkelijk gebeurd. Jij weet dat, je vader en je moeder weten dat, je klasgenootjes weten dat, je meester of juf weten dat. Er zijn natuurlijk nog veel meer mensen die dat ook weten: de dokter in het ziekenhuis (of de vroedvrouw thuis), de drukker van je geboortekaartjes, de fotograaf die op jouw eerste dag foto’s heeft gemaakt.... Zo kan ik nog wel even doorgaan. We zeggen: er is heel veel bewijs dat jij op die dag in dat jaar bent geboren. Het is een feit! Het leuke van een feit is, dat iedereen die dat wil kan controleren of het echt zo is. Iedereen kan een feit nu controleren. Iedereen kan een feit morgen controleren. Je kunt een feit over twee maanden controleren. Mening Een mening is een idee hebben over iets. Voorbeeld: Jij zegt: ”Ik vind appeltaart lekker!” Alleen voor jou lijkt het een feit: jij vond appeltaart vorig jaar lekker, je vindt het nu lekker en volgend jaar zul je het ook nog wel lekker vinden. Maar... je weet nog niet zeker of je appeltaart volgend jaar wel lekker vindt! Dat denk je, maar zeker weten doe je dat nooit. Er zijn natuurlijk heel veel mensen die appeltaart lekker vinden. Maar er zijn ook mensen die nooit appeltaart zullen eten. Ze vinden appeltaart niet lekker. We kunnen nu dus niet zeggen: “Het is een feit dat appeltaart lekker is.” Het geldt namelijk niet voor iedereen; dan mogen we dit geen feit noemen. Er zijn nog veel meer woorden die in de buurt komen van het woord mening: idee, opvatting, gevoel, standpunt, denkwijze, oordeel, theorie .... en nog veel meer.... Over het woord theorie wil ik wat meer vertellen, want dat woord zal in het grote verhaal het meest worden gebruikt. Theorie Een theorie is een idee waarvan de meeste mensen denken dat dat idee klopt. Er zijn veel bewijzen voor dat het klopt, maar er blijven nog vragen over, waar we nog geen antwoord op hebben gevonden Voorbeeld. Niemand kan ons vertellen hoe het leven is ontstaan. Dat weten we nog steeds niet. Er zijn mensen die daar ideeën over hebben, maar die kunnen we niet controleren. Dan blijven het dus meningen. We hebben wel ideeën over hoe het leven zich heeft ontwikkeld.

Je hebt vast wel eens over dinosauriërs gehoord. Dat ga ik je in een apart groot verhaal over vertellen, nu doe ik dat heel kort. We hebben namelijk overal op de aarde aanwijzingen gevonden van heel lang geleden. Die aanwijzingen hebben ons een idee gegeven hoe het leven zich heeft ontwikkeld. En er worden nog steeds nieuwe aanwijzingen gevonden. Die nieuwe aanwijzingen vertellen ons, dat ons idee tot nu toe klopt. We weten dus al heel veel, maar....echte zekerheid hebben we nog steeds niet over alles. We kunnen dus niet zeggen: “Onze kennis over de ontwikkeling van het leven is een feit.” We kunnen wel zeggen: “We hebben een theorie over de ontwikkeling van het leven.” Vulkaan Een vulkaan is een vuurspuwende berg. Diep in de aarde zit gloeiend heet vloeibaar gesteente. Dat vloeibare gesteente noemen we magma. Soms vindt dat hete gesteente een weg door de aardkorst. Het gesteente koelt dan af en vormt zo een berg. Als ik later meer over het ontstaan van de aarde ga vertellen, vertel ik ook meer over vulkanen. Zoek op YouTube met het woord: vulkaanuitbarsting. Je ziet dan een spectaculair filmpje (foto is uit de fim). Op schijf: vulkaanuitbarsting.mp4 Eicel Ons hele lichaam is gebouwd van miljarden cellen. Een cel is een piepklein deeltje van je lichaam. Met het blote oog is het niet te zien. (Later ga ik je nog veel meer over cellen vertellen!) Alleen vrouwen hebben eicellen. De eicel is wel de grootste cel van het vrouwelijk lichaam. Daardoor is het met het blote oog ook te zien. Maar.... je moet dan wel heel goed kijken, want de eicel is maar ongeveer 1/10 mm groot. Je ziet een plaatje van een eicel. Dat plaatje is sterk vergroot. Als je een eicel onder een microscoop bekijkt, zie je wat je op het plaatje ziet. In het binnenste cirkeltje heb ik een rode stip gezet. Zó groot is een eicel in werkelijkheid! Microscoop Een microscoop is een heel sterk vergrootglas. Een vergrootglas kan iets twee keer zo groot maken, zodat je het beter kunt bekijken. Een microscoop is een instrument waarmee je iets wel 2000 keer kunt vergroten. Dingen die je met het blote oog niet kunt zien, zijn dan onder een miccroscoop goed zichtbaar. Met een elektronenmicroscoop kunnen we kleine dingen tot 100.000 keer vergroten! De foto is met een elektronenmicroscoop gemaakt. Het is een vlo. Het monster ernaast is een.......mier!

Zaadcel Vrouwen hebben een eicel. Mannen hebben een zaadcel. Een zaadcel is veel kleiner dan een eicel (zie foto). Een zaadcel kan binnendringen in de eicel. Dat noemen we ‘bevruchting’. Een zaadcel bevrucht een eicel. (Later vertel ik hier veel meer over.) Embryo Is de naam van het wezentje dat jij was tussen de tijd van de bevruchting en acht weken. Na acht weken was je ongeveer 2 en een halve centimer. Ongeveer zo groot als op de foto (werkelijk formaat). Je had al armen, benen, vingers, tenen, ogen, oren, hart, longen. Je was dus al aardig compleet, maar moest natuurlijk nog verder groeien. Dichtheid In ons verhaal betekent dichtheid dat de hele kosmos was samengeperst in een één punt. Je ziet op de foto hiernaast meer dan twintig blokken samengeperst ijzer. Die blokken waren eerst auto’s, maar op de sloop worden de auto’s samengeperst. Op die manier nemen ze minder ruimte in. Nu ga ik je voorstellingsvermogen flink op de proef stellen. Want we gaan nu niet alleen auto’s, maar heel wat meer samenpersen. We pakken het groot aan: we beginnen bij de hele aarde. We nemen de maan, de zon en alle andere planeten er ook bij. En alle sterren van ons sterrenstelsel, de Melkweg. Vooruit, dan maken we het nu helemaal af: we nemen alle sterrenstelsels er ook bij. Ik had dit natuurlijk veel korter kunnen zeggen: alles, maar dan ook alles in de kosmos persen we samen tot één punt. Tegenstelling Warm - koud Groot - klein Goedkoop - duur Als je deze drie vergelijkingen ziet, snap je direct wat een tegenstelling is. Het tegenovergestelde van warm is koud. Het tegenovergestelde van groot is klein. Het tegenovergestelde van goedkoop is duur. Je kunt de tegenstelling ook omdraaien: Het tegenovergestelde van koud is warm. Het tegenovergestelde van klein is groot. Het tegenovergestelde van duur is goedkoop. Zwaartekracht Met de zwaartekracht heb je zeker al vaker kennis gemaakt: - je bent wel eens gevallen; - je hebt een glas, bord of kopje stuk laten vallen; - je hebt met water gespeeld: dat stroomt altijd naar beneden.

De zwaartekracht zorgt ervoor dat alles wat niet wordt tegengehouden, naar de aarde valt. De aarde ‘trekt’ dus aan alle voorwerpen op de aarde. Je weet waarschijnlijk wel dat de aarde rond is. De zwaartekracht zorgt ervoor dat niets of niemand van de aarde af kan vallen. De zwaartekracht werkt niet alleen op aarde, maar in de hele kosmos. De zwaartekracht zorgt ervoor dat de aarde om de zon blijft draaien, maar daar ga ik je later veel meer over vertellen. Vreemd genoeg kunnen we de zwaartekracht niet meten met een instrument. Wel weten we het volgende: hoe groter een hemellichaam is, des te groter is de zwaartekracht (aantrekkingskracht). De aarde is groter dan de maan. Op de maan is de zwaartekracht veel minder sterk dan op aarde. Activiteit leraar/kind Zoek in YouTube op ‘Astronaut Jumps Up’ (Engels voor astronaut springt). Ø Beschrijf nauwkeurig wat je ziet. Ø Vergelijk het lopen/springen op de maan met het lopen/springen op aarde. Op schijf: astronaut jumps up.mp4 Maar....... de zwaartekracht van de maan is sterk genoeg om op de aarde te zorgen voor eb en vloed. (Je zult in het vervolg van het verhaal nog veel meer horen en voorbeelden krijgen van de kracht van zwaartekracht.) Materie (lees ook bij ‘atoom’) Alles wat wij kennen (jouw broek, je lichaam, water, auto, berg, wolk, de aarde, de zon, de sterren) is gebouwd met.....bouwstenen. Die bouwstenen (atomen) noemen we ook materie. Materiaal komt van het woord materie. Alles is van materiaal gebouwd. Om ‘iets’ te bouwen, worden meestal verschillende materialen gebruikt. Een auto wordt bijvoorbeeld gebouwd met: metaal (staal), plastic, rubber, glas, stof en nog veel meer. Een huis wordt gebouwd met: steen, cement, beton, hout, glas, metaal en nog veel meer. Bij ‘atoom’ kun je lezen uit welke materialen jij gebouwd bent. Heel bijzonder is, dat we materie tegen kunnen komen op drie verschillende manieren: vast, vloeibaar en gas. Vast, vloeibaar en gas Alle materie kunnen we tegenkomen op drie verschillende manieren: vast, vloeibaar en gas. We kunnen dat heel goed zien aan water. Activiteit leraar/kind Je hebt nodig: ijsblokje(s), pannetje, kookplaat/fornuis/campinggasje Ø Verwarm het ijsblokje in het pannetje. Het ijsblokje is water in de vorm: vast. Ø Het bewijs is geleverd: na verloop van tijd is het ijsblokje gesmolten.

Het ijsblokje is gesmolten tot water in de vorm: vloeibaar. Ø Blijf het water verwarmen. Je ziet dat het water steeds minder wordt; boven de pan zie je stoom. Stoom is de overgang van water naar waterdamp. Nog verder boven de pan zie je geen waterdamp meer, maar het is er wel (dat ga je straks zelf bewijzen). Ø Na verloop van tijd is het water helemaal weg uit de pan. Het is weg uit de pan, maar niet weg in werkelijkheid. Het water heeft nu de vorm: gas.

100 100 graden of warmer: water kookt en verdampt 90 80 70 60 50 40 30

We kennen water dus in drie vormen: - vast: ijs - vloeibaar: water - gas: waterdamp

20

We zijn nu van vast, via vloeibaar naar gas gegaan. Andersom kan ook. - Adem tegen een ruit (dat gaat het best als de ruit koud is). Op de ruit ontstaan waterdruppeltjes. Waterdamp condenseert. - Waterdruppeltjes (water) kun je heel sterk afkoelen tot een temperatuur onder nul (in het vriesdeel van de koelkast). Het water wordt dan ijs. Water stolt (bevriest).

-10

10 0

0 graden of kouder: water bevriest

-20 -30 -40 -50

Smelten = van vast naar vloeibaar Verdampen = van vloeibaar naar gas Condenseren = van gas naar vloeibaar Stollen = van vloeibaar naar vast Bijzonder: water hoeft niet per se honderd graden te zijn om te verdampen. Zelfs ijs verdampt als het vriest!!! Het gaat alleen veel sneller als de temperatuur hoog is. Het gaat heel langzaam als de temperatuur laag is. Activiteit Ø Maak op een papier drie kolommen: vast - vloeibaar - gas Ø Schrijf in iedere kolom welke materie jij kent in de juiste kolom. Waterstof Het eerste bouwsteentje (atoom) dat 300.000 jaar na de afkoeling van de oerknal ontstond. Het is ook het meest voorkomende bouwsteentje in de kosmos. Van alle tien bouwsteentjes, zijn er negen waterstof. (90%) Water is gebouwd met de bouwsteentjes waterstof en zuurstof. En jij bestaat voor drie-kwart uit water. Zuurstof

Zuurstof is voor mens en dier het belangrijkste bouwsteentje. Zuurstof zit in de lucht om ons heen. Probeer maar eens niet te ademen. Dat houd je niet lang vol! En doe het ook niet tè lang. Want na een paar minuten beschadigen je hersenen al. Bij verdrinking, je kunt dan niet meer ademen, raak je snel bewusteloos en ben je binnen een uur dood. Zuurstof en waterstof maken samen water. Jij bestaat voor drie-kwart uit water. Mensen en dieren kunnen ook niet lang leven zonder water. Als je lang niet drinkt, krijg je erge dorst. Als je een aantal dagen niet drinkt, droog je uit en sterf je.

Herkomst afbeeldingen (indien niet van Jos Werkhoven) Bacterie http://nl.wikipedia.org/wiki/Bacterie Filippijnen http://nl.wikipedia.org/wiki/Fillipijnen Komeet: Philipp Salzgeber http://salzgeber.at/astro/pics/9703293.html (Toestemming vragen) vulkaan http://www.schoolplaten.com/afbeelding-vulkaanuitbarsting-i9805.htm lSchermafbeelding van: https://www.youtube.com/watch?v=KhabCzvWW8g eicel http://nl.wikipedia.org/wiki/Eicel microscoop www.conrad.nl vlo http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/Scanning_Electron_Micrograph_of_a_Fle a.jpg eicel/zaadcel http://www.pdimages.com/web6.htm embryo (eerste acht weken ontwikkeling) http://www.dokter.nu/wp-content/uploads/2010/10/eerste8weken.jpg embryo auteur: Dr. Vilas Gayakwad http://en.wikipedia.org/wiki/File:Human_Embryo.JPG oerknal http://www.astroblogs.nl/2009/05/03/turen-naar-de-oerknal-met-nist-sensoren/ http://handwerkwereld.files.wordpress.com/2011/09/habotai-r-van-der-hark-oerknal-2beschilderde-zijde.jpg http://www.faqt.nl/uncategorized/wat-gebeurde-voor-de-oerknal/ achtergrondstraling http://map.gsfc.nasa.gov/media/121238/ilc_9yr_moll4096.png