Technologie voor een onafhankelijk leven Door: Lisette Kaupmann
Samenvatting De Duitse bevolking wordt gemiddeld steeds ouder en is aan het krimpen. Het aantal (chronische) aandoeningen neemt met de jaren toe. Technologie kan bijdragen aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken die samenhangen met de vergrijzing, zoals eenzaamheid onder ouderen en een stijging van de vraag naar zorg, de zorgkosten en de personeelstekorten. Om deze redenen stimuleert de Duitse overheid actief onderzoek naar en de ontwikkeling van levenskwaliteit Bron: Website AAL Duitsland verbeterende producten en diensten. Dit gebeurt onder andere door deelname aan het Europese 'Ambient Assisted Living (AAL) Joint Programme', maar ook door middel van een nationaal subsidieprogramma waarin het bondsministerie van onderwijs en onderzoek (BMBF) regionale projecten ondersteunt. Binnen dit programma wil de overheid krachten bundelen door bedrijven en onderzoeksinstellingen samen onderzoek te laten doen om oplossingen te vinden. De projecten zijn niet alleen gericht op grote Duitse spelers, ook kleinere, regionaal actieve MKB'ers worden betrokken in de projecten. In 2008 ging de eerste AAL subsidieronde van start. Deze projecten bevinden zich op dit moment in de laatste fase van product- of dienstontwikkeling en zijn vooral gedreven door technologie en aanbod. De latere subsidierondes zijn meer gericht op de vraag hoe de ouder wordende mens een economische rol kan blijven spelen in de maatschappij. Maar ook in deze rondes is er weinig aandacht voor de behoeftevervulling van de gebruiker van het product. Dit biedt mogelijkheden voor Nederlandse spelers. Daarbij liggen vooral kansen in de marketing van AAL-producten en -diensten. Moeten AAL-producten en -diensten wel worden vermarkt met een speciale focus op senioren? Of kunnen ze het leven in het algemeen vergemakkelijken en comfort bieden, ook voor jongere generaties? Dit artikel beantwoordt verschillende aspecten van deze vragen.
Ambient Assisted Living De huidige Duitse definitie van AAL refereert aan intelligente assistentiesystemen voor een gezond en onafhankelijk leven en omvat concepten, producten en diensten die nieuwe technologieën en de sociale omgeving met elkaar verbinden en verbeteren. AAL richt zich op het verhogen van de levenskwaliteit van mensen in alle levensfasen. Doel van het Europese AAL Joint Programme is om de levenskwaliteit van ouderen te verbeteren en de industriële basis in Europa te versterken door het gebruik van ICT.
22-02-2012
Demografische veranderingen en bijbehorende behoeften De Duitse bevolking zal de komende jaren sterk demografisch veranderen door vergrijzing en krimp. Dat voorspellen cijfers van het Duitse Statisches Bundesambt. Op dit moment is 20,7 procent van de bevolking 65 jaar of ouder, in totaal 16,8 miljoen mensen. Volgens de prognose valt in het jaar 2060 33,8 procent van de bevolking in deze leeftijdscategorie. Daarbij zal de bevolkingsomvang krimpen van ongeveer 81 miljoen inwoners in 2011 naar rond de 65 miljoen inwoners in 2060. In vergelijking met de Nederlandse cijfers van het CBS liggen de vergrijzingspercentages in Duitsland een stuk hoger. De Nederlandse bevolking bestaat nu voor ongeveer 15,6 procent uit 65-plussers. Voor het jaar 2060 is de voorspelling dat dit 24,8 procent is. Bovendien is de prognose dat de omvang van de totale Nederlandse bevolking juist iets zal stijgen. Beide prognosecijfers laten zien hoe belangrijk het is om op deze trends in te spelen. Ook zal de vergrijzing leiden tot een toenemende behoefte aan ondersteuning en hulpverlening voor ouderen. Aangezien deze trend gepaard gaat met een snelle groei van het aantal personen met een lichamelijke beperking, wordt zorg en ondersteuning aan ouderen steeds belangrijker, vanuit zowel sociaal als economisch oogpunt.
Het Europese AAL-programma Vanuit de Europese Commissie is in 2008 het AAL JP opgezet. Dit programma stimuleert het Europese bedrijfsleven om te investeren in AAL-oplossingen voor ouderen. In het programma werken 23 Europese landen (waaronder Duitsland en Nederland) en de Europese Commissie samen. Er is 700 miljoen euro beschikbaar, waarvan 50 procent wordt gesubsidieerd door publieke partijen, de AALpartnerlanden en de Europese commissie. Vanuit de EU komt dit neer op een jaarlijks bedrag van 55 miljoen euro en vanuit Nederland draagt het Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport daar jaarlijks 1,9 miljoen aan bij. De overige 50 procent bestaat uit private fiscale ondersteuning. Het programma werkt met jaarlijkse subsidierondes: internationale consortia kunnen projectvoorstellen indienen voor de ontwikkeling van AAL-oplossingen. Kenmerkend voor AAL-projecten is de betrokkenheid van gebruikers(organisaties) en het bedrijfsleven, met name het MKB. Projecten hebben een time-to-market van twee tot drie jaar: producten en diensten komen binnen twee tot drie jaar na afronding van het project op de markt.
Duitse AAL-programma De Duitse regering heeft in het kader van de hightech-strategie naast het Europese programma in 2008 een apart nationaal AAL-programma opgezet. Binnen de programmaprojecten werken Duitse spelers uit verschillende sectoren samen aan producten en diensten. Het programma richt zich op versterking van het regionale aanbod (kleinschalige projecten waarin binnen een regio aan een behoefte wordt voldaan) en daadkrachtige bedrijfsmodellen. In 2008 is gestart met het subsidiëren van achttien onderzoeksprojecten binnen het thema 'Leeftijdsgerichte assistentiesystemen voor een gezond en zelfstandig leven'. De projecten richten zich op de vraag hoe ouderen langer zelfstandig thuis kunnen wonen. De projecten zijn breed ingezet: sommige zijn medisch gericht, andere meer op de sociale kant van ouder worden. Denk bijvoorbeeld aan systemen die vitale
22-02-2012
functies monitoren, een vloer met geïntegreerde sensoren die meet waar iemand zich bevindt en of diegene niet gevallen is, maar ook aan communicatiesystemen voor sociale doeleinden of voor communicatie met zorgverleners. Veel projecten zijn gericht op het ontwikkelen van nieuwe technologie. De projecten vinden verspreid over het hele land plaats. Afbeelding 1 laat een overzicht zien van de verspreiding van de projectpartners in Duitsland. Er is in totaal 45 miljoen euro beschikbaar voor de projecten in deze subsidieronde, die lopen tot en met 2013. De meeste projecten zijn in een vergevorderd stadium. Sinds 2011 loopt er een nieuwe subsidieronde rondom het thema Mobiliteit: Mobiel t/m een hoge leeftijd. Hierin worden veertien projecten gesubsidieerd met in totaal 20 miljoen euro. De projecten lopen tot en met 2015. De volgende subsidieronde zal zich richten op het thema Zorg: Ondersteunende zorg van morgen. Hierin is 15 tot 17 miljoen euro beschikbaar voor twaalf projecten die zullen lopen van 2012 tot en met 2016. De laatste subsidieronde, gericht op het thema 'Werk en 60-plussers' start ook in 2012, met een budget van ongeveer 15 miljoen euro. De focus in de nieuwere generatie AAL-projecten ligt meer op de betrokkenheid van ouderen in de maatschappij en hoe techniek mensen in alle levenssituaties kan ondersteunen. Hierbij zijn de projecten niet alleen gericht op hulpbehoevenden, maar ook op senioren van zestig jaar en ouder. Technologie is ook een belangrijk onderdeel in de nieuwere projecten. Jaarlijks organiseert het BMBF in samenwerking met het VDI (Verein Deutscher Ingenieure e.V.) het Duitse AAL-congres. Dit congres vindt plaats sinds 2008 en heeft elk jaar een ander thema. Januari 2012 stond de vijfde editie op het programma, met als focus 'Technologie voor onafhankelijk leven'. Een groot aantal van de spelers uit het bedrijfsleven en de onderzoekswereld waren aanwezig. Tijdens dit evenement presenteerden spelers uit de eerste subsidieronde de status van hun project.
22-02-2012
Afbeelding 1: Locatie projectpartners uit de eerste Duitse AAL-ronde, Bron: VDI/VDE/IT
Voorbeelden in Duitsland In Duitsland lopen verschillende initiatieven die een relatie hebben met het thema AAL. Hieronder staan twee interessante initiatieven beschreven. Het eerste voorbeeld is een project uit het AAL-programma. Ook buiten het AAL-programma zijn er initiatieven waarin het thema naar voren komt, zoals bij de hogeschool van Mannheim die is gestart met een opleiding voor Geronto-Ingenieur. Dit initiatief wordt beschreven in het tweede voorbeeld.
22-02-2012
Voorbeeld 1: SmartSenior
SmartSenior is een project uit de eerste subsidieronde van het Duitse AALprogramma. Het is één van de grotere projecten met 28 partnerbedrijven uit verschillende sectoren. Doel van het project is dat senioren langer zelfstandig kunnen wonen en leven met de best mogelijke levenskwaliteit. Het BMBF subsidieert het project met 24 miljoen euro, verder komt er 17 miljoen euro uit het bedrijfsleven. Het project is gebaseerd op een geïntegreerd totaalconcept dat zorg, veiligheid, service- en communicatieoplossingen combineert in een standaard gebruikersinterface die ingezet kan worden in de totale omgeving van senioren door integratie in bijvoorbeeld de TV, smartphone of auto. Binnen het project wordt een platform gecreëerd van op maat gemaakte infrastructurele oplossingen, waar meerdere applicaties op kunnen draaien. In het project worden vooral nieuwe technologieën ontwikkeld, getest en voorbereid tot marktintroductie. Het project is gestart in 2009 en heeft een looptijd van drie jaar. In het voorjaar van 2012 gaat een praktijktest van start. Hierbij wordt de TV-interface getest in 35 appartementen in Potsdam als centraal kanaal voor informatie- en communicatieportalen, zoals geïntegreerde dienstverleningen. Het systeem bevat onder andere een assistent voor noodsituaties, veiligheidsoplossingen voor in het huishouden, systemen en portalen voor sociale activiteiten. Daarbij is het systeem gekoppeld aan verschillende sensoren in de woning, bijvoorbeeld op de kozijnen om te detecteren of de ramen dicht of open zijn. Het systeem kent de dagelijkse gewoonten van de bewoner en vergelijkt deze continu met actuele waarden. Wanneer de bewoner het huis verlaat en tegen zijn gewoonte in vergeet het raam te sluiten, krijgt hij een bericht op zijn smartphone. Na deze testfase wordt het project geëvalueerd. De SmartSenior partners kunnen dan hun individuele oplossingen produceren en vermarkten. Het consortium wordt gecoördineerd door de Deutsche Telekom Laboratories (TLabs). Zij zijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de centrale communicatiecomponent voor de SmartSenior applicaties in huis. Bekende partnerbedrijven zijn Siemens, BMW, TU Berlijn en onderzoeksorganisatie Fraunhofer-Gesellschaft. Het interessante van dit project is dat kennis vanuit verschillende sectoren wordt gebruikt bij de productontwikkeling. Er nemen niet alleen technologiepartners deel in het project, maar ook een aantal zorgverleners. Zij hebben andere kennis en weten veel over hoe senioren leven en welke zorg ze nodig hebben. Het project loopt voor in Europa op het gebied van integratie van verschillende diensten in een platform.
22-02-2012
Voorbeeld 2: Opleiding tot Geronto-Ingenieur
De hogeschool Mannheim biedt sinds een jaar een opleiding tot 'Senioren en applicatiegeoriënteerde technologie' aan. Met deze opleiding wil de school inspelen op de vergrijzingstrend. Mensen worden opgeleid tot Geronto-Ingenieur en expert op het gebied van technische systemen en apparaten die specifiek zijn gericht op senioren. Door de demografische veranderingen wordt de ondersteuning van senioren bij het zelfstandig wonen steeds meer een technische vraag. De parttime Geronto-Ingenieur opleiding speelt hier op in door een theoretische basis aan te bieden aan ingenieurs, wetenschappers en informatici met minimaal vijf jaar beroepservaring. Hierdoor worden ook oudere academici aangesproken. De opleiding richt zich op een aantal kwesties: hoe worden technische systemen en apparaten ontworpen, hoe kunnen ze gemakkelijker bediend worden, door welke technologieën wordt het dagelijks leven van senioren ondersteund en hoe worden gerontologische-technische innovaties ontwikkeld, gepland, geëvalueerd en geïmplementeerd?. De tweejarige opleiding is een samenwerkingsverband tussen de hogeschool Mannheim en het VDE (Verband der Elektrotechnik Elektronik Informationstechnik).
Duitse expertisegebieden Technologische innovatie staat hoog op de agenda van de Duitse overheid. Ook mondiaal wil Duitsland haar positie versterken, door middel van de landelijke HighTech-Strategie 2020. Hieronder vallen verschillende onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma's, ook het Duitse AAL-programma. De projecten binnen het AAL-programma zijn om deze reden dan ook vooral technologie-gedreven. Bovendien richten de projecten zich vooral op de ontwikkelingsfase van het product of de dienst. Hoe het product een plaats in de maatschappij moet krijgen, wordt minder meegenomen in de projecten, bijvoorbeeld: welke behoeften vervult het product en waarom zou iemand het willen hebben? Veel producten uit de eerste subsidieronde zijn functioneel ontworpen en er zit meestal geen design-gedachte achter. Maar dit is wel van belang om een product gewild te maken bij de doelgroep. Marketing kan daarbij een belangrijke rol spelen. Producten speciaal voor ouderen hebben over het algemeen een vrij slecht imago. Er zijn ook veel producten op de markt die zeer geschikt zijn voor ouderen, maar door alle generaties gebruikt worden en zelfs een gadget zijn, zoals cruisecontrol of parkeersensoren in de auto. Deze producten hebben een hoog gebruiksgemak en ook bij jongere generaties is het productimago goed.
22-02-2012
Aansluiting bij de Nederlandse topsectoren Waar liggen nog kansen voor Nederland? Het thema AAL heeft raakvlakken met de topsectoren High Tech en Life sciences & Health. Binnen deze sectoren sluit het thema aan bij verschillende roadmaps. Voor High Tech is dit de Roadmap Holland High Tech Healthcare 2012. Hierin willen het Nederlandse bedrijfsleven en kennisinstellingen inspelen op de verouderende populatie en de daarbij opkomende behoeften aan gezondheidszorg. Ze willen de Nederlandse zorgkosten verminderen door de inzet van efficiënte medische apparatuur. Daarbij ligt de focus op de consument/patiënt, technologieën die ontwikkeld worden voor ziekenhuizen, extramurale centra en thuiszorg, zoals preventie, screening, diagnosticeren, behandelen en monitoren van ziekten en het ondersteunen van revalidatie en handicaps. Hierbinnen liggen veel mogelijkheden voor de AAL-sector. Voor Life Sciences & Health sluit AAL aan bij de roadmap Homecare, Zelfmanagement & ICT. Hierin willen het Nederlandse bedrijfsleven en kennisinstellingen mensen zo gezond mogelijk oud laten worden en in geval van ziekte of handicap zo lang mogelijk zelfstandig en actief thuis laten blijven wonen. Ook mobiliteit is hierbij van wezenlijk belang. Dit willen ze doen door het ontwikkelen, evalueren en implementeren van technologie, (gebouwde) infrastructuur en gerelateerde diensten om zelfmanagement van cliënten in zijn (sociale) omgeving te bevorderen en door professionals in de zorg te ondersteunen bij efficiënt en doelmatig werken. Vooral het thema 'Ondersteuning van dagelijkse activiteiten' heeft een link met het thema AAL.
Conclusies Duitsland en Nederland spelen in op de verouderende samenleving De samenleving veroudert en zowel Duitsland als Nederland spelen actief in op deze trend en de bijbehorende toenemende behoefte aan ondersteuning. Duitsland doet dit hoofdzakelijk door middel van het technologie-gedreven AAL-programma. Vanuit de Nederlandse overheid komt het onderwerp naar voren in de topsectoren High Tech en Lifesciences & Health. De focus op geronto-technologie meer richten op gebruiksgemak voor iedereen Op dit moment wordt het thema AAL vooral geassocieerd met de ouderen en hulpbehoevenden in de maatschappij. Dit is niet positief voor het imago van de sector. Mensen worden liever geassocieerd met vitaliteit. Het is van belang om dit slechte imago te verbeteren, ook omdat het percentage ouderen boven de 65 jaar flink zal stijgen. Waarschijnlijk is het huidige AAL-thema niet een thema van de toekomst, maar zoals de Duitse AAL-definitie al aangeeft moet het zich meer richten op het verbeteren van de levenskwaliteit van mensen in alle levensfasen. Ontwerp en marketing zijn key factor voor de verkoop van een product Het productimago wordt voor een groot gedeelte beïnvloed door de marketing achter een product, maar ook het productontwerp draagt bij aan het succes. De toekomstige generatie ouderen is al bekend met de gadget-cultuur. Deze mensen willen graag een product hebben, omdat het er mooi uitziet. Hierop zou de AAL-sector kunnen inspelen. Wanneer mensen een product graag willen hebben, zijn ze ook bereid om er meer voor te betalen.
22-02-2012
Bronnen • • • •
•
Duitse AAL website: http://www.aal-deutschland.de/deutschland Duitse AAL congres: www.aal-kongress.de Europese AAL website: http://www.aal-europe.eu ZonMW website:
http://www.zonmw.nl/nl/programmas/programma/details/ambientassisted-living-aal/algemeen/ Duitse Hightech-strategie 2020 website: http://www.hightechstrategie.de/de/350.php
•
Artikel over project SmartSenior:
•
•
http://www.siemens.com/innovation/apps/pof_microsite/_pof-fall2011/_html_de/projekt-smartsenior.html VDI nieuwsbericht over Geronto opleiding: http://www.vdinachrichten.com/artikel/Geronto-Ingenieure-erleichtern-das-Leben-imAlter/56567/4 Nederlandse stichting Smarthomes: http://www.smart-homes.nl/
•
Spiegel artikel over de verouderende Duitse bevolking:
http://www.spiegel.de/wirtschaft/soziales/0,158,793979,00.html •
Statisches Bundesambt website:
•
http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/ CBS website: http://www.cbs.nl
Websites van de Duitse projecten uit de eerste subsidieronde • AAL@home: http://aal-home.de/ • AlterLeben: www.vswg-alterleben.de • AUTAGEF: www.autagef.de • DCJ: www.dailycarejournal.de • easyCare: www.projekt-easycare.de • GEWOS: www.gewos.org • PAALiativ: http://paaliativ.de/ • SAMDY: http://samdy.org/AAL.php • SELBST: www.selbst-im-alter.de • sens@home: http://www.sensathome.de/ • SensFloor: www.future-shape.de/sensfloor.html • SmartAssist: www.itm.uni-luebeck.de/projects/smartassist • SmartSenior: www.smart-senior.de • TSA: http://www.aal-tsa.de/ • VAMOS: www.vamos-projekt.de • WebDA: http://webda.info/index_de.html • WohnSelbst: www.wohnselbst.de
22-02-2012
