Dames Vlaanderen Een excentriek fotografenduo
DOCENTENHANDLEIDING
StedelijkMuseumAlkmaar.nl .nl
Toelichting Voor u liggen de antwoorden bij een vragenblad voor de onderbouw havo/vwo en voor vmbo-t bij de tijdelijke presentatie van Stedelijk Museum Alkmaar over de dames Vlaanderen.
Opzet tentoonstelling De tentoonstelling laat je kennis maken met de excentrieke dames Vlaanderen en analoge fotografietechniek. Daarnaast kun je zelf op de foto! In de presentatie leer je de dames kennen, hun fotostudio voor en achter de schermen en het ambacht van fotograferen met glasnegatieven.
Vragen De presentatie in onderverdeeld in een aantal onderwerpen, die staan altijd op de wanden en corresponderen met de titels boven de desbetreffende vragen. Er wordt in de vragen in gegaan op de dames, hun manier van fotograferen en de techniek van glasnegatieven.
Slotvragen Het opdrachtenboekje eindigt met een slotvraag. In deze docentenhandleiding staan achterin nog een aantal extra stellingen, die u in de klas kunt inzetten. Voor een debat, discussie, nagesprek, schrijfopdracht, etc. Zie pagina 10. Tevens bevat deze docentenhandleiding extra informatie over het afdrukken van een foto m.b.v. een glasnegatief en een verwerkingsopdracht voor het maken van een camera obscura.
DE ANTWOORDEN 1. Introductiefilm Vraag 1 In de introductiefilm vertellen de dames Vlaanderen hoe ze werkten in hun fotostudio en over hun hoeden. Hoe waren de rollen verdeelt tussen de dames? Tonny deed:
Sophie deed:
De ‘baas’
De ‘assistent’
Maakte de foto’s
Het huishouden
Retoucheren
Ondersteunde in de fotostudio/atelier
Runde de fotostudio/atelier Zocht de hoeden uit
2. Kennismaking Tonny wilde graag bij de revue, dit is een theatervorm waarbij in hoog tempo een groot aantal afwisselende scènes wordt getoond die door een zeer losse verhaallijn zijn verbonden. Veel zang en dans, fantasievolle kostuums en opzienbarende decors zijn onmisbare onderdelen van dit genre. Ook gebruikten de dames naar eigen zeggen als eerste make-up, wat erg ongebruikelijk was voor die tijd.
Vraag 2 In één van de lades vind je enkele prijzen van iets anders waar de dames graag aan mee deden. Wat was dat?
Schoonheidswedstrijden. Vraag 3 De fotostudio Vlaanderen was een familietraditie die meer dan 100 jaar duurde. Vul de juiste woorden en jaartallen in:
Grootvader Pieter Vlaanderen opent in 1867 zijn fotoatelier, het heet ‘De Rembrandt’. Samen met Teuntje Molenberg krijgt hij een zoon in 1871, hij heet Leonard . Als Pieter Vlaanderen overlijd zet zijn vrouw samen met Camille Steensel van der Aa de zaak voort. In 1902 opent Leonard
zijn eigen fotoatelier. Tonny wordt geboren in 1901 en Sophie in 1905, ze helpen al op jonge leeftijd mee in de fotostudio. Nog voordat hun vader stierf in 1941 namen de zussen de zaak over in 1939 Na meer dan 100 jaar sloot de fotostudio in 1972 zijn deuren. Vraag 4 De dames Vlaanderen leefden in een huis waar alle meubels nog de sfeer van de jaren 30 ademden. Zelf droegen ze deftige kleding die ook doet denken aan vroeger. Kun jij een plek noemen die ook niet lijkt veranderen? Alsof de tijd er stil is blijven staan? (Denk aan een plek uit je eigen leven of bijvoorbeeld uit een tv-serie.)
Eigen invulling van de leerling, eventueel vraag aan vast te koppelen of de leerling zich hierdoor een goed beeld kan vormen van die tijd door die plek en waarom. In de tijd van de dames Vlaanderen waren er nog geen digitale camera’s. Om een mooie foto van jezelf of familie te maken ging je dus naar de fotograaf. Dit werd vaak gezien als een uitje voor een speciale gelegenheid. Op de wanden zie je foto’s die de dames Vlaanderen hebben gemaakt.
Vraag 5 Kijk naar de foto’s op de wanden en bedenk 3 speciale gelegenheden waarvoor deze mensen naar de fotostudio van de dames zouden zijn gegaan.
Trouwdag, verloving, jubileum, verjaardagscadeau, jaarlijks ritueel.
3. In de studio De apparatuur die de dames gebruikten was al verouderd toen ze de zaak overnamen. De camera’s waren zelfs nog van hun vader en waarschijnlijk ook van hun grootvader geweest! Ze bleven die apparatuur gebruiken en het werd hun specialisme waarvoor mensen graag naar de fotostudio kwamen.
Vraag 6 Ben je zelf wel eens bij een fotograaf geweest? Hoe ging dat in zijn werk?
Eigen invulling leerling
Tonny was erg streng tijdens het maken van een foto. Omdat het ontwikkelen van een foto nogal een lang proces is, werden er vaak maar 1 of 2 foto’s gemaakt en dus moest het in één keer goed. Iedereen moest goed zichtbaar zijn en het frame had zo zijn beperkingen. Zorgvuldig werd de houding en blik geregisseerd tot Tonny, geholpen door haar zus, tevreden was en de foto gemaakt kon worden. Zij was de vakvrouw die wist hoe het moest!
Code:
Je mag nu zelf een foto maken met de camera die ‘in de studio’ staat. Zorg dat degene die je op de foto zet goed poseert! Schijf in het kader hiernaast de code die verschijnt in het scherm.
Deze code wordt nog 3 keer gebruikt. In de doka bij de vergroter en het ontwikkelbad. En bij het retoucheren om hem met een e-mailadres te versturen.
Vraag 7 a) Kijk naar onderstaande foto. Wie is de belangrijkste persoon op deze foto en hoe zie je dat?
Dit is de belangrijkste persoon, ze zit in het midden van de foto en de rest van de personen zijn om haar heen gepositioneerd. b) Kijk ook naar de groepsportretten aan de muur. Kun je daar makkelijk de belangrijkste personen herkennen?
Ik kan niet makkelijk / wel makkelijk de belangrijkste personen op de foto’s herkennen, omdat de mensen die op de foto staan altijd om de belangrijkste
personen (ouders, grootouders) heen zijn gegroepeerd. c) Welke dingen vallen nog meer op als je naar al deze groepsportretten kijkt?
Grote gezinnen, haardracht (linten, uit het gezicht, enz), kleding (netjes, jurken, kousen, pakken), serieuze blikken In de vitrine liggen de originele camera’s en lenzen die de dames gebruikten. Je kunt zien dat de camera zwart is van binnen. Aan de ene kant zit de lens, waarmee je scherp stelt. Aan de andere kant zit de glasplaat met een lichtgevoelige emulsie.
Die lichtgevoelige emulsie reageert met licht, dus lichte onderwerpen worden donker en donkere onderwerpen worden licht. Als de glasplaat is ontwikkelt wordt het negatief van het onderwerp zichtbaar. Zo’n negatief is altijd doorzichtig, want als je er licht doorheen laat schijnen op een lichtgevoelig papier krijg je een positief en zie je het onderwerp wat voor je cameralens zag.
4. De Doka Vraag 8 Doka is een afkorting voor ‘Donkere Kamer’. Waarvoor werd een doka gebruikt?
Om (glas)negatieven te ontwikkelen en foto’s af te drukken.
Vraag 9 a) In een doka wordt geen gewoon licht gebruikt, de lampen hebben een speciale kleur. Welke kleur lampen worden er gebruikt in een doka?
Rood en Geel (alleen voor contactafdrukken) b) Waarom kan alleen deze kleur lampen gebruikt worden in een doka?
Deze kleuren reageren niet met de lichtgevoelige emulsie die op de (glas)negatieven en het lichtgevoelige fotopapier zitten. Deze reageren wel met wit en blauw (dus ook groen, combinatie van geel en blauw) licht.
Vraag 10 Noem nog 4 dingen die je in een doka kunt vinden en wat je ermee kunt doen: 1 Chemicaliën/vloeistoffen (voor ontwikkelen van (glas)negatieven en foto’s) 2 Weegschalen en trechters (voor het prepareren van de chemicaliën) 3Vergroter (om het negatief positief op het fotopapier te krijgen) 4Droogrekjes (voor het drogen van de glasnegatieven) 5 Spoelmachine (voor het spoelen van de foto’s, alle chemicaliën moeten eraf) 6Contactkast (voor het maken van contactafdrukken) 7 Glazen en emaillen schalen (om de glasnegatieven en foto’s in te ontwikkelen
en te fixeren 8 Fotopapier en glasnegatieven 9 Instrumenten voor het ‘tegenhouden’ en ‘doordrukken’ bij het afdrukken met
de vergroter 10 Meetlinten, snijmachine voor gekartelde randen, ovalen afdruksjablonen,
stempels te gebruiken bij het afdrukken
Vraag 11 Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte de fotostudio van de dames Vlaanderen een bloeiperiode door. In deze tentoonstelling kun je 3 redenen vinden waarom hun zaak in die tijd zo goed liep. Reden 1 Soldaten laten een foto maken om achter te laten bij familie thuis. Reden 2 Buitenlandse soldaten laten een foto maken om naar huis te sturen. Reden 3 Het was verplicht om een persoonsbewijs bij je te dragen en daar
moest een pasfoto op staan.
5. De nabewerking Rimpels, pukkels en andere oneffenheden konden ook al weg gehaald worden bij deze ouderwetse fototechniek. Dit noemt men retoucheren, Tonny kon er uren mee bezig zijn en was er erg goed in. Met een heel dun potloodje tekende ze op het glasnegatief en haalde zo alle oneffenheden weg (de foto moest hierna opnieuw worden afgedrukt). Als het negatief eenmaal bewerkt was, kon je niet meer terug, zoals bij photoshop nu wél kan. Omdat Tonny zo goed was in het retoucheren op de glasnegatieven, wilde ze niet overstappen naar het moderne fotorolletje.
Vraag 12 Kijk naar de foto’s op de wanden, je ziet telkens 2 foto´s van dezelfde persoon. Wat vind jij mooier, zonder of met retouchering? Ik vind de foto’s zonder / met retouchering mooier, omdat … (eigen invulling
leerling)
Vraag 13 In welke hedendaagse mediabronnen kom je dit soort retoucheren ook tegen?
Tijdschriften, reclames, advertenties, films, kunst.
Vraag 14 Hieronder zie je drie verschillende typen portretfoto’s: een buste (ook wel closeup), kniestuk (nu medium genoemd) en een voluit (ook wel bekend als totaalbeeld). Hoe kan je het groepsportret van vraag 7 noemen? En de andere portretten die in dit boekje staan? Schrijf de juiste term onder de afbeeldingen. Per titel in het vragenboekje hieronder de antwoorden:
Welkom in Stedelijk Museum Alkmaar ‘Familie van der Himst’: kniestuk ‘Dames Vlaanderen in hun jonge jaren’: buste Wat je moet weten voor je begint ‘Sophie/Tonny’: buste Introductiefilm ‘Tonny deed/Sophie deed’: allebei buste In de studio
Vraag 7: ‘verkoopsters Kofa-Spruyt’: buste ‘Negatief/positief’: buste De nabewerking ‘Voor/na’: buste Slotvraag ‘Bedankt voor je bezoek’: voluit
Vraag 15 a) Het hele proces van een foto maken met glasnegatief was nogal een arbeidsintensief werk. Weet jij nog de juiste volgorde? ..1.. klant poseert
.12.. foto in de spoelmachine
..2.. camera instellen
..5.. glasnegatief gaat uit de camera
..9.. fotopapier in ontwikkelbad
.15.. klant kan de foto ophalen
..3.. glasnegatief gaat in de camera
..8.. glasnegatief onder vergroter met fotopapier
..4.. foto maken met camera
..6.. glasnegatief ontwikkelen in doka
.13.. foto laten drogen
.11.. fotopapier in fixeerbad
.10. fotopapier in stopbad
.14.. glasnegatief wordt opgeslagen in het archief
..7.. glasnegatief drogen b) Tussen welke 2 stappen zou je het retoucheren zetten?
Tussen 7 (glasnegatief drogen) en 8 glasnegatief onder vergroter met fotopapier.
Slotvraag Beantwoord tot slot de volgende vraag: Ik zou wel / niet graag door de dames Vlaanderen op de foto gezet worden, omdat … (eigen invulling leerling)
Extra stellingen Discussievragen voor in de klas, in een debat, nagesprek of schrijfopdracht bijvoorbeeld: Over fotograferen met glasnegatieven Ik vind dit een wel/niet interessante manier van fotograferen, omdat ……. Ik vind de foto’s die gemaakt zijn met glasnegatieven mooier/minder mooi dan met een digitale camera, omdat …….. Over de tentoonstelling: De medewerkers van het Stedelijk Museum Alkmaar hebben geprobeerd de dames Vlaanderen vanuit meerdere hoeken te belichten. Zoals hun persoonlijkheden en voorkomen. Hoe ze te werk gingen in hun fotostudio als ze mensen op de foto zetten. Achter de schermen van hun fotostudio, wat gebeurd er in een doka en met het retoucheren. En natuurlijk een heleboel resultaten van het werk dat de dames Vlaanderen deden, de foto’s van de mensen die in hun fotostudio waren. Vind je dit een goede keuze? Waarom wel/niet?
Extra informatie over het afdrukken van een foto m.b.v. een glasnegatief Van cameraklik naar fotoafdruk Anders dan bij hedendaagse digitale fotografie zie je bij analoge fotografie niet meteen het resultaat. Er is een heel proces nodig voordat je van het in de camera belichte glasnegatief een zichtbare afbeelding op papier hebt.
fotomoment 1. Na het fotom oment Op een glasnegatief zit een laagje met lichtgevoelige chemicaliën waar na de opname geen licht meer op mag komen. Daarom wordt het negatief in een afgesloten houten cassette uit de camera gehaald en naar de donkere kamer gebracht. In de doka wordt alleen met een rode lamp gewerkt, omdat het lichtgevoelige materiaal niet door rood licht aangetast wordt.
2. Negatief ontwikkelen Op de glasplaat is nu nog niets te zien. Eerst moet de afbeelding worden ontwikkeld. ontwikkeld De plaat wordt in een bak met ontwikkelaar gelegd. Dit is een chemische stof die ervoor zorgt dat die plaatsen waar licht op de glasplaat is gevallen, donker worden. De plaat wordt kalm heen en weer bewogen zodat de stoffen gelijkmatig kunnen inwerken. Als de negatieve afbeelding is verschenen, wordt de plaat afgespoeld in de spoelmachine en in een volgend bad gelegd met fixeer. fixeer Deze stof zorgt ervoor dat het negatief niet verbleekt of verkleurt. Opnieuw wordt de plaat gespoeld en tenslotte te drogen gezet in de daarvoor bestemde houten rekjes. rekjes Vervolgens kan het negatief worden nabewerkt. Tonny was bedreven in het retoucheren: retoucheren het met een fijn potlood weghalen van oneffenheden op de huid of het verzachten van de lijnen van het gezicht.
3. Afdrukken In de volgende fase wordt van het negatieve beeld een positieve afdruk op papier gemaakt. Dit gebeurt door een lichtbron door het negatief heen te laten schijnen en op lichtgevoelig papier te laten vallen. Tonny had twee mogelijkheden: of ze gebruikte de contactkast (aan uw linkerzijde) of de vergroter vergroter (aan uw rechterzijde). In de contactkast legde ze het negatief direct op het fotopapier. Zo’n contactafdruk kreeg dan hetzelfde formaat als de glasplaat. Tonny werkte met glasplaten variërend van 6 bij 9 cm tot aan 24 bij 30 cm. Tonny had ook de beschikking over een vergroter waarmee ze afdrukken kon maken van een groter formaat dan het glasnegatief. Uiteindelijk ondergaat het belichte fotopapier het zelfde procédé als de glasplaat: ontwikkelen, spoelen, fixeren, spoelen, drogen. Ook de afdruk kan eventueel nog worden nabewerkt en ingelijst. En dan, eindelijk, kan het portret naar de klant.
Handleiding maken en uitleg werking van camera obscura. Wat heb ik nodig? • • • • • • • • • • • • •
Stift Een lege Pringles chips bus met deksel liniaal hobbymesje punaise of even dunne spijker (hamer) afplakband /maskeertape aluminium folie schaar een zonnige dag/ een felle lamp onderwerp voor de foto (liefst lichte kleur) verlengsnoer zwarte doek
Wat moet ik doen? Neem de plastic deksel van de buis en veeg de binnenkant schoon.(Bewaar de deksel!)
We gaan de plastikken dop als scherm gebruiken. Als je deksel helder doorzichtig is, zou je een stuk waspapier, wit tissue papier of vel op de deksel kunnen doen om ervoor te zorgen dat deze werkt als een doorschijnend scherm. Doe de plastikken deksel op het Trek een lijn met de stift helemaal rond de buis, ongeveer 5 cm vanaf de onderkant. Vraag een volwassene kortere stuk van de buis. En doe het langere deel er weer bovenop net als op bovenstaand plaatje staat. om de buis op de lijn in twee stukken te snijden of Plak alles weer aan elkaar. knippen. Gebruik een stuk aluminiumfolie van ongeveer 31 cm lang om het licht uit de buis te houden. Plak één eind van de folie vast aan de buis. Draai de folie 2x helemaal rond de buis, en plak daarna het losse eind van de folie dicht. Als je nog extra folie aan de bovenkant over hebt, vouw het dan netjes naar binnen in de buis.
Het kortste stuk van de onderkant van de buis heeft een metalen eind. Maak met de punaise, een gat in het midden van het metaal.
.
Ga naar buiten op een zonnige dag of gebruik een fel licht. Sluit één oog en houd de buis voor je andere oog. Zorg dat de binnenkant van de buis zo donker mogelijk is, door indien nodig met je handen een soort kommetje rond de opening van de buis te maken. Kijk door de buis rond je tuin of de ruimte. De deksel maakt een scherm dat je kleurenfoto’s laat zien die op zijn kop staan!
Houd je hand beneden de buis en beweeg je hand langzaam naar boven. Je hand beweegt naar boven maar je ziet alleen een schaduw die naar benden gaat op het scherm!
Hoe werkt het? Je hebt net een camera gemaakt! Deze camera is eigenlijk niet meer dan een zwarte doos met een gaatje erin. Camera obscura is Latijn voor donkere kamer. Door het gaatje komt licht. De lichtstralen worden naar het schermpje aan de achterkant gestuurd en daar kun jij ze zien. Maar... er gebeurt iets geks. Het beeld staat op z’n kop! Waarom? Kijk maar naar het plaatje hiernaast. De lens is gericht op een landschap. De lichtstraal die van de bovenkant komt, gaat naar het gaatje. Daarna gaat het licht gewoon rechtdoor tot het op het scherm valt. Maar daar komt de lichtstraal onderaan uit! Het beeld wordt dus omgedraaid, gespiegeld. Zo gaat het met alle lichtstralen die van het landschap komen en dus zie je het beeld op z’n kop.
Lukt het niet? Hoe zie je iets? 1. Aan de voorkant zit je 'lens': het kleine gaatje in aluminiumfolie. Richt je lens naar buiten naar een plek waar de zon fel schijnt of op een licht voorwerp dat je onder de felste lamp zet binnen (bijvoorbeeld een fles melk of een blanke pop). Dan werkt het ‘t beste. 2. Aan de achterkant is je scherm. Houd het scherm op dezelfde afstand als wanneer je naar een boek kijkt, dus niet te dichtbij. Kruip met je beeldscherm en je werkt het", hier verderop. Lukt het niet, lees hiernaast dan even verder. 3. Als het goed is kun je op je schermpje nu het voorwerp zien. Hoe ziet er het eruit? Wil je weten waarom je het beeld er vreemd uitziet? Lees dan "Hoe werkt t?”
Richt je wel goed op het lichte voorwerp? Als je niks ziet komt dat misschien omdat het licht niet op je schermpje valt, maar ernaast! Dan moet je even een beetje zoeken. Is het licht wel fel genoeg? Richt eerst eens de lamp rechtstreeks op je schermpje. Zie je nu een lichte vlek op je schermpje?
Is het wel donker genoeg om je schermpje heen? Probeer met een zwarte doek over je hoofd heen. De doek moet ook aan de onderkant om je hoofd te heen, zodat er daar geen licht langs komt. Je ogen moeten ook altijd even wennen aan het donker, dus na een paar minuten gaat het misschien ook wat beter. Lukt het nog niet? Maak het gaatje in het aluminiumfolie voorzichtig ietsje groter. Als het gaatje groter is, kan er ook meer licht binnenkomen! De kans is dat het beeld minder scherp wordt, maar misschien zie je dan wel wat.
