Sleutelhectares Kempen~Broek

2012

jaarrant

Verder in deze jaarkrant

Steur maakt comeback  In mei 2012 hebben ARK, het Wereld Natuur Fonds en Sportvisserij Nederland 47 steuren uitgezet. Na meer dan 50 jaar afwezigheid zijn de eerste Atlantische steuren terug in het Nederlandse riviersysteem. De steur staat symbool voor vele trekvissen zoals zalm, zeeforel en paling die voor hun leven en voortplanting zowel op de zee als de rivieren ver-

lees meer op pagina 12

blijven. Voor al deze vissen geldt dat ze een natuurlijke rivierdelta met zoet-zout overgangen, getijdenverschillen en een open verbinding naar zee nodig hebben. Op woensdag 9 mei zette Prinses Laurentien de eerste drie steuren uit in de Rotterdamse Nieuwe Maas. Een dag later zijn drie steuren door Jan Terlouw, de voormalig Commissaris van de Konin-

gin in Gelderland, en vertegenwoordigers van Rijkswaterstaat, Waterschap Rivierenland, het Ministerie van EL&I, ARK en het Wereld Natuur Fonds naar de waterlijn gedragen en losgelaten. De andere steuren volgden later in mei en juni. www.ark.eu/steur

4

toeristengids

‘Eastern Rhodopes’

sofia, 16 februari 2012 | Vandaag heeft Johan Bekhuis van ARK de eerste exemplaren van de toeristengids ‘Eastern Rhodopes’ aangeboden aan de Bulgaarse minister van toerisme Traicho Traikov en aan de plaatsvervangend ambassadeur van Nederland in Bulgarije, Riny Bus. Dit is een mijlpaal in het project New Thracian Gold, dat ARK en Avalon met financiële steun van de Nationale Postcode Loterij uitvoeren in Zuidoost Bulgarije. Voor het eerst is er nu een toeristengids over de Oostelijke Rhodopen. Deze streek behoort tot de mooiste wildernisgebieden van Europa en is de bakermat van de oude Thracische cultuur. Hier valt veel moois te ontdekken voor westerse toeristen. En daarmee kan de lokale economie een enorme impuls krijgen. lees meer op pagina 8 en 9 www.ark.eu/toeristengids

2 Sleutelsoorten

Gebiedsontwikkeling Limburg

6 Delta

Sleutelhectares Kempen~Broek

8

Rewilding Europe

9

ARK in Europa

11 Commentaar

weert, 27 september 2012 | In het bijzijn van gedeputeerde Patrick van den Broek van de Provincie Limburg en wethouder Harry Coolen van de gemeente Weert, vindt de 3e kavelruil in het Kempen~Broek plaats. Hierbij wisselt 110 hectare grond van eigenaar. Goed nieuws voor de landbouw die hiermee de beste grond voor agrarische doeleinden in eigendom krijgt. En winst voor natuur die zich op de nattere plekken tot robuuste natuur kan gaan ontwikkelen. In deze kavelruil zijn gronden op de Loozer­heide van zinkfabriek Nyrstar zeer belangrijk. Deze gronden zijn aangekocht en hiermee veiliggesteld voor de natuur.

lees meer op pagina 4-5 www.ark.eu/kempenbroek

12 Rivierengebied 14 Onderwijs 15

Financiën

16 Media

2 | sleutelsoorten

jaarkrant 2012

Voordat de wolf komt…

maastricht, 15 mei 2012

Wolf en lynx kloppen regel­ matig aan de Hollandse grenzen. ‘Wolven in Nederland’, een initiatief van ARK, FREE en de Zoogdiervereniging, bereidt Neder­ land voor op de komst van de wolf. Zo wilde ARK bijvoorbeeld weten hoe de kwetsbaarheid van schapen er op dit moment voor staat. Deze cijfers bieden straks houvast bij de discussie over de schadelijkheid van wolf of lynx voor schapen. In het kader van hun afstudeeronderzoek be­vroegen studenten Limburgse schapen­boeren. Daaruit bleek bijvoorbeeld, dat jaarlijks 5 op de 1.000 schapen slachtoffer zijn van aanvallen door honden of vossen. Daarvan raakt ruim de helft gewond, de andere helft wordt gedood. Bijna twee keer zo vaak door vossen als door honden. Schapen zijn het meest kwetsbaar als lammetje of als ze ingezet worden voor natuur­ beheer. Een goed raster is van vitaal belang om schade te voorkomen. www.ark.eu/wolf

Op safari onder de rook van Haarlem In maart 2012 kwam er grotere ‘behuizing’ voor de wisenten en andere bewoners van het Kraansvlak. Er werd 50 hectare aan hun gebied toegevoegd. Wandelaars kunnen nu makkelijker de dieren zien vanaf de paden langs het nieuwe deel. Maar in november werd een nog mooier resultaat bereikt: de opening van een wisentpad van een kilometer dwars door het gebied. De afge-

lopen vijf jaar bleek immers dat de dieren nauwelijks reageren op de aanwezigheid van mensen. Nu is dus een echte safaribelevenis onder de rook van Haarlem mogelijk: van dichtbij de wisentenkudde spotten. www.ark.eu/wisent

Hoe een Noord-Hollands Drinkwater­ bedrijf kan samenwerken met ARK? Door ambities in innovatief natuur­ beheer met elkaar te delen krijg je een fantastisch project als de ‘wisenten in het Kraansvlak’ van de grond.

sjakel van wesemael Sectormanager afd. Natuur & Recreatie Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland

jubileumfeest:

Vijf jaar wisenten in Nederland! overveen, 5 november 2012 | Negentig wetenschappers, natuurbeheerders, ecologen en natuurliefhebbers genoten tijdens het Nationale Wisentsymposium van een dag lang informatie en ervaringen delen. Alweer vijf jaar geleden lieten ARK en Waterleidingbedrijf PWN de eerste drie wisenten los in het Kraansvlak bij Haarlem. Inmiddels lopen er zestien van deze reuzen en leert het wetenschappelijk onderzoek rond dit project ons steeds meer over de dieren. De wisent blijkt zich zomer en winter prima te redden in het duingebied, waar ook koniks, damherten en reeën voorkomen. De duinen worden er nog afwisselender en rijker van. De aanwezigheid van het dier zorgt bijvoorbeeld voor het ontstaan van open zandplekken en dringt de overvloed aan houtachtige planten terug. Dit geeft zandhagedissen, pionierplanten en zandloopkevers een duwtje in de rug. Wisenten eten vooral grassen, aangevuld met houtachtige planten zoals kardinaalsmuts. En alhoewel het dier als bosdier bekend staat, laat bestudering van het terreingebruik geen voorkeur zien voor bos (voor meer en uitgebreider onderzoeksresultaten zie het rapport ‘Vijf jaar wisenten in het Kraansvlak’). ARK en PWN gaan vol enthousiasme op voor de volgende vijf jaar wisenten in het Kraansvlak. Wie volgt ...?

TaurOs-project nu ook rond Ringselven weert, 16 november 2012 | Half november zijn vijf Maremmana runderen vrij gelaten op de uitgestrekte Loozerheide. Een pracht van een natuurgebied, met droge zandverstuivingen en graslanden, maar ook moerassige venen en natte heiden. Door de begrazing zal de afwisseling op de Loozerheide verder toenemen, droge plekken voor veldkrekel en blauwvleugelsprinkhaan en vochtige ruigtes voor bontdikkopje, klokjesgentiaan en bruine snavelbies. Sinds eind september 2012 is ARK eigenaar van de Loozerheide. Samen met Natuurmonumenten ontwikkelt ze het gebied tot aaneengesloten natuur. Het Maremmana rund stamt uit de bergen en moerassen van Toscane en is een fors dier met imposante horens. Het draagt meerdere eigenschappen in zich die bij een oerrund horen. Om die reden worden de dieren dan ook ingezet voor het TaurOs-project, waarin Stichting Taurus en ARK het oerrund willen terugfokken.

www.ark.eu/vijfjaarwisent www.ark.eu/tauros

sleutelsoorten | 3

ark natuurontwikkeling

Camera spot wilde kat en otter in Kempen~Broek weert, 3 oktober 2012 | Zoek een bever, vind een otter. Kristijn Swinnen van de Universiteit Antwerpen plaatste in het kader van beveronderzoek een cameraval aan de Vlaamse zijde van het Kempen~Broek. Hij keek raar op toen op de beelden een otter langs wandelde! In Vlaanderen zijn otters al decennia uitgestorven. Het spektakel werd nog groter toen vlak daarna een andere cameraval een wilde kat vastlegde. In Vlaanderen is die soort zelfs al 150 jaar niet meer gemeld. ARK popelt van verlangen om deze twee soorten ook aan de Nederlandse zijde van het Kempen~Broek – in haar eigen gebieden – te verwelkomen!

Vale gier viert feest met zwijn en ree

meinweg, oktober 2012 | Niet alleen grote aaseters profiteren van dode dieren in de natuur. Paddenstoelen vieren ook een feestje! In oktober bevonden zich vier verschillende soorten op één zwijnenkadaver in de Meinweg, waaronder de zeldzame, bedreigde dwergvaalhoed. Het zwijn lag daar in het kader van het ARK-project Dood doet Leven .

sint pietersberg (b/nl), juli-augustus 2012 | Hoog zomer en er cirkelt een vale gier boven de mergelgroeves van de Sint Pietersberg. Een unicum! Gieren laten zich zelden zien in Nederland. Ze voeden zich met grote, dode dieren en wat dat betreft vangt het dier bot in Nederland. Hier bestaat – net als in de rest van Europa – immers een kadaveropruimplicht. In het kader van hun project Dood doet Leven, bracht ARK Natuurontwikkeling daarom een wild zwijn en reebok richting groeves. Met fantastische filmbeelden (en een feestmaal voor de gier) als resultaat. Maar belangrijker, de gier kon aansterken om zijn terugreis naar (vermoedelijk) meer Mediterrane oorden te beginnen. In Limburg werkt ARK met verschillende natuurorganisaties samen aan ruimte voor grote dode dieren in de natuur en daarmee de terugkeer van allerlei aaseters. Verspreid over Limburg staan fotovallen waar verkeersslachtoffers zoals ree en wild zwijn, voor de lens worden gelegd. De verschillende aaseters die hier op af komen, zijn te bewonderen op dooddoetleven.nl.

www.ark.eu/dooddoetleven

www.ark.eu/gier

www.ark.eu/wildekat

Dwergvaalhoed op zwijn

Versterking Gelderse otterpopulatie doesburg, 16 april 2012 | Maandagavond is langs de Oude IJssel bij Doesburg een

Bevers in Limburg koloniseren Geleenbeekdal

jong ottermannetje uitgezet ter versterking van de kleine otterpopulatie daar. De bijplaatsing gebeurde in aanwezigheid van de Gelderse gedeputeerde Van Dijk. In het rivierengebied liggen voor het dier geweldige kansen, dankzij de diverse maatregelen voor betere waterkwaliteit en rijke riviernatuur waaraan de afgelopen jaren is gewerkt. ARK zet zich samen met het Wereld Natuur Fonds en vele andere partners in voor de bijplaatsing van otters, maar vooral ook voor maatregelen die de verkeersveiligheid voor het dier verbeteren. Loopplanken onder bruggen en rasters langs drukke wegen moeten maken dat verkeerssterfte, doodsoorzaak nummer één van otters, op de ranglijst zakt.

Geleenbeekdal bij Susteren. Wat hoogst onwaarschijnlijk is, blijkt te kunnen: bevers steken het Julianakanaal over. De bever die nu als eerste de Geleenbeek koloniseert is – aan de tandafdrukken te zien – nog een jong dier. Vanaf nu wordt hij of zij in de gaten gehouden. Welke kant trekt hij op?Verder stroomopwaarts, waar natte natuur en stedelijk gebied nauw met elkaar verweven zijn? Of neemt hij liever de rustiger aftakking van de Roode beek die via Duitsland naar de Schinveldse bossen leidt? De knaagsporen zullen het vertellen.

www.ark.eu/otter

www.ark.eu/bever

susteren, 21 november 2012 | Een wandelaar vond vandaag beverknaagsporen in het

4 | gebiedsont wikkeling limburg

Grote cijfers in het Kempen~Broek weert, 27 september 2012 | Vandaag werd alweer een feestje gevierd in het grensoverschrijdend natuurgebied Kempen~Broek. In totaal wisselden daar in twee jaar tijd en drie kavelruilen, 520 hectare grond van eigenaar. Pure winst voor natuur: op de nattere gronden kan robuuste natuur ontstaan en herstel plaatsvinden van het uitgestrekte doorstroommoeras dat hier 100 jaar geleden lag. Ook is ruim 200 hectare EHS gerealiseerd. Maar ook goed nieuws voor de landbouw, die geschikter agrarische grond in eigendom krijgt. In totaal verbeterde 92 hectare landbouwgrond dusdanig dat het agrarisch productievermogen steeg. Precies wat de Provincie Limburg voor ogen had, toen ze ARK de opdracht gaf tot dit project. www.ark.eu/kempenbroek

jaarkrant 2012

Lichtgroene sabelsprinkhaan in Kempen~Broek str amproy, 31 juli 2012 | Tijdens een inventarisatie van begraasde natuur­terreinen in het Kempen~Broek werden vijf lichtgroene sabelsprinkhanen ontdekt. Al eerder werden éénlingen waargenomen in 2004 en 2009 op de Sint Pietersberg, maar de vondst van vijf dieren duidt op een kleine populatie. Dankzij het herstel van hun leef­ gebieden en geholpen door klimaatverandering, vestigen zich steeds meer zuidelijke soorten krekels en sprinkhanen in Nederland. De lichtgroene sabelsprinkhaan is een liefhebber van droogte en warmte. De mannetjes maken gebruik van plantenstengels als uitkijkposten om vrouwtjes te lokken. De door wilde runderen begraasde gras­ landen in de ARK-gebieden van het Kempen~Broek zijn hiervoor zeer geschikt.

Festa Natura in het Kempen~Broek

ARK bemiddelt in grondposities rond ecoduct

Bocholt, 6 mei 2012 | 1.500 bezoekers in de stromende regen, maar iedereen even enthousiast. Festa Natura is het grootste rondreizende natuurfestival van Nederland en België. Festa laat zien dat natuur geen grenzen kent. En dan is het grensoverschrijdende Kempen~Broek natuurlijk bij uitstek een locatie voor dit grootse natuurfestijn, georganiseerd door een keur aan organisaties. In 2013 slaat het festival zijn tenten op bij Maastricht, op de Sint-Pietersberg.

weert 2012 | Door bemiddeling van ARK is er een opening gekomen in het overleg over grondposities tussen de partijen Limburgs Landschap, Ministerie van Defensie en Natuurmonumenten. Daardoor kon de bouw van het ecoduct doorgang vinden. Inmiddels is dit dubbel ecoduct (spoorlijn - A2) flink in aanbouw. Een deel van de aangevoerde grond is afkomstig van graafwerk in klimaatbuffer Weerterbos. Wellicht krijgen de edelherten in het Weerterbos (Kempen~Broek-Noord) via dit ecoduct kans om onze projecten rondom het Wijffelterbroek te bezoeken.

www.ark.eu/festanatura

Visie op buitengebied Weert gepresenteerd

Klimaatbuffer Weerterbos opgeleverd

weert, 5 april 2012 | In samenwerking met de gemeente Weert heeft ARK een natuurvisie opgesteld die ten grondslag ligt aan het gemeentelijk beleid. Het bij Weert horende Kempen~Broek herbergt bijzondere natuur, die echter wel sterk versnipperd is. Daardoor kunnen planten en dieren moeilijk van het ene naar het andere gebied trekken. Ook hebben de afzonderlijke natuurgebieden in Kempen~Broek niet de maat en schaal om zich te ontwikkelen tot complete

nederweert, 9 november 2012 | Kli-

ecosystemen, waarbinnen levensvatbare populaties kunnen ontstaan van cruci­ ale soorten. De opgave is dan ook om deze afzonderlijke gebieden te vergroten, maar vooral om ze op een robuuste manier met elkaar te verbinden. Het verwerven van zogenaamde sleutelhectares en het aanpassen van de waterhuishouding van het gebied, zijn sleutelfactoren in de door ARK gepresenteerde visie. www.ark.eu/visieweert

maatbuffer Weerterbos is vandaag opgeleverd in het bijzijn van tientallen betrokkenen. Voedselrijk landbouwwater gaat nu om het waardevolle Weerterbos heen en piekafvoeren van dit water worden op­gevangen in een nieuw uitgegraven laagte. Die laagte ontwikkelt zich tot een rijk moerasgebied. Hoogwater­ problemen, verder stroomafwaarts in Brabant, worden hiermee voorkomen. In het Weerterbos zelf wordt regen- en

kwelwater langer vastgehouden en zijn verschillende laagtes en vennen uitgegraven. Met unieke natte natuur als gevolg, waarvan bijzondere insecten als bosbeekjuffer en spiegeldikkopje profiteren. Er leven al edelherten en het natte bos gaat gegarandeerd boomkikkers en kraanvogels aantrekken. De klimaatbuffer kon mede dankzij het Ministerie van I&M worden ingericht. www.ark.eu/weerterbos

limburg | 5

ark natuurontwikkeling

Safari door Limburgse wildernis

leef­gebied van de otter. Het Waterschap Peel en Maasvallei herstelt veel beken in Midden-Limburg, waaronder de 34 km lange Tungelroyse beek die ontspringt in het Kempen~Broek. Dankzij verschillende natuurontwikkelingsprojecten langs de Maas, de Maasplassen en de beekdalen is een natuurgebied van allure ontstaan, waar een toekomst ligt voor de otter. Het dier nadert de Limburgse grenzen immers met rasse schreden. Maar om die schreden gaat het nou juist. Otters leggen fikse afstanden af over beek­ oevers. Daar waar die wegen kruisen, eindigen ze niet zelden als verkeersslachtoffer. ARK legt samen met het Waterschap en andere partners, veilige otterpassages onder tientallen bruggen en bij duikers aan. Zo moet een groot deel van de Midden-Limburgse beken eind 2014 ‘otterveilig’ zijn.

stokkem, 3 juni 2012 | De drie winnaars van de prijsvraag ‘Limburg, wilder dan je denkt’, hun metgezellen en freelance journalist Frank Heinen zijn zondag 3 juni onder leiding van ARK op safari geweest in Limburg. Zo’n twintig weken lang hadden deze trouwe lezers van de serie ‘Limburg wilder dan je denkt’ in Dagblad De Limburger hun kennis kunnen bijspijkeren over spectaculaire wilde dieren uit de Limburgse natuur. De tocht begon in de stromende regen langs de Grensmaas bij Meers, met spectaculaire grindbanken, een volstromende nevengeul, stroomversnellingen, ooibos, bloemrijk grasland, een bomenmonument en wild levende paarden en runderen. Dit natuurgebied ontstond na grindwinning en rivierverruiming. In de middag stond een glibberige klimtocht door het vochtige ‘nevelwoud’ van de Geuldalhellingen op het programma. Deze voerde naar een vallei met steile kalkrotswanden, ontstaan door mergelwinning. Ofschoon water op de lenzen van verrekijkers en brillen het zicht van iedereen nagenoeg ontnam, kon na enige tijd toch een fladderende oehoe worden ontdekt. Het opgewekte oordeel van de deelnemers was dat het weer erger had gekund… Het was prachtig!

www.ark.eu/otter

www.ark.eu/limburgwild

Tungelroysche beek klaar voor de otter leudal, 4 oktober 2012 | In Limburg wordt volop gewerkt aan verbetering van het

Klapekster als keurmerk wolfhaag, 5 november 2012 | Een wonderlijk vogeltje is het, de klapekster. Behorend tot de zangvogels, gedraagt hij zich als een roofvogel, zich voedend met grote insecten, muizen en zelfs kleine vogels, die in open, gevarieerde en kruidenrijke gebieden leven. Kieskeurig is hij ook. Vanuit Scandinavië komt hij naar ons land om te overwinteren. Hij kiest één specifieke plek waarvan hij verwacht dat die voedsel biedt voor de hele winter en die hij vervolgens verdedigt tegen soortgenoten. Je kunt de klapekster met recht beschouwen als ‘keurmerk’ voor een kwalitatief hoogwaardig, gevarieerd, open landschap. Verschijnt de snelle jager ergens, dan zit het daar met een heleboel andere dingen in de natuur ook wel goed. Na amper een jaar begrazing door Schotse Hooglanders, verscheen najaar 2011 een klapekster bij Wolfhaag in het Drielandenpark. Zó snel was nog nooit een ‘klapekstercertificaat’ afgegeven. Het keurmerk is verlengd. Begin november 2012 werd bij Wolfhaag, in het topje van een struik, opnieuw een klapekster gezien. www.ark.eu/drielandenpark

Gemeente Vaals adopteert hazelmuis vaals, 12 november 2012 | Sinds 2011 werkt ARK rondom het Vijlenerbos aan gebiedsontwikkeling. Die heeft vele kanten. Eén ervan is het realiseren van structuurrijke overgangen van begraasd open landschap naar bos. Op veel plekken is die overgang nu heel abrupt. ARK zet zich in voor het herstel van deze ontbre­ kende schakel in de natuur. Eén van de soorten die daar baat bij heeft,

is de hazelmuis. Deze leeft nergens anders in Nederland dan rond Vaals. Tijdens de 2de kavelruil van ARK in het Drielanden­ park, heeft de gemeente bij monde van wethouder Verbeek het dier ‘geadopteerd’. De gemeente denkt mee over aangepast snoei- en kapbeleid om de hazelmuis een handje te helpen; inwoners worden verleid om mee te doen aan PlantenNU! en een enthousiaste horeca-ondernemer heeft

een speciaal voorgerecht op het menu gezet waarvan de opbrengst naar het project gaat. Bovendien zijn dit jaar veld­ lessen gestart voor scholieren in en rond Vaals waarin onder andere de hazelmuis aandacht krijgt. Zo betrekken ARK en de gemeente de inwoners bij het bijzondere diertje in hun achtertuin. www.ark.eu/hazelmuis

Opnieuw zes miljoen voor gebiedsontwikkeling maastricht, april 2012 | ARK heeft een meerjarenafspraak met de Provincie Limburg om twee gebieden te ontwikkelen: het Kempen~Broek bij Weert en Drielandenpark bij Vaals. Met grote verbeteringen voor natuur, landbouw, landschap, recreatie en waterbeheer als gevolg. Om de vaart erin te houden heeft de Provincie Limburg besloten een volgend bedrag van 6 miljoen euro beschikbaar te stellen aan deze nieuwe vorm van gebiedsontwikkeling.

6 | delta

jaarkrant 2012

Eén jaar Zandmotor: dynamiek ten top Twaalf ha spontaan bos erbij op de Landtong ’s gr avenzande, 28 augustus 2012 | Eén jaar zandmotor, één jaar dynamiek. Vogels,

rozenburg, 23 januari 2012 | Op de Landtong Rozenburg wordt sinds 2003 een voor

zeehonden en bruinvissen vonden er een goede plek voor voedsel en rust. De eerste jonge duintjes en pionierplanten verschenen. Om weer even hard te verdwijnen bij harde wind, en elders op te duiken. Zo verging het ook de aangelegde baai: door de vele stormen spoelde de monding steeds verder dicht. Er ontstond een langgerekte zandbank voor het strand met een snel stromende geul. Voor de veiligheid van de strandgasten moest het proces getemd. De Provincie Zuid-Holland stortte basaltkeien in de stroom en groef een andere uitstroomopening. Vervolgens ging de natuur gewoon weer haar eigen gang en bleken zand, stroming en wind zo hun eigen wil te hebben. Niet alleen de natuur wist zijn weg naar de Zandmotor te vinden, ook talloze bezoekers: van zonaanbidders tot wandelaars, van kitesurfers tot natuurliefhebbers en van fossielenjagers tot sportvissers. Een fotoverslag geeft een indruk van een bewogen jaar vol dynamiek en veranderend landschap. Dit verslag is te downloaden via de website.

Zuid-Holland uniek experiment uitgevoerd. De herplantplicht die voortvloeit uit de boswet, wordt hier ingevuld door spontane bosontwikkeling in een natuurgebied waar de natuur sowieso haar gang mag gaan. Spontane kieming, onderlinge concurrentie, vraat, natuurlijke successie, droogte, verdrinking, storm en brand bepalen het beeld van het dynamische bos dat er groeit. Dit volgt en beschrijft ARK. Bijna jaarlijks ontdekken we nieuwe soorten bomen en struiken. Inmiddels staan er 63 soorten, waaronder vooral veel inheemse, maar ook enkele soorten die uit tuinen en parken afkomstig zijn, zoals hanendoorn, boxdoorn en vlinderstruik. Ook komen er inmiddels soorten voor die door de warmere zomers naar het noorden oprukken, zoals wollige sneeuwbal en weichselboom. Eind 2011 nemen de spontaan opgekomen bomen en struiken samen 18 ha van het 54 ha grote gebied in; ruim 12 ha meer dan in 2003! Lees meer hierover in het rapport.

www. ark.eu/zandmotor

www. ark.eu/landtong

Kinderbegeleiders ontdekken natuur in havengebied

Tijdelijke natuur scoort goed steenwijk, februari 2012 | Tijdelijke natuur levert veel meer soorten op dan weidevogelgrasland. Dat bleek uit onderzoek naar de natuurresultaten van het tijdelijke natuurgebied bij Steenwijk in vergelijking tot die van een nabij gelegen weidevogelgrasland met gangbaar beheer. Pioniersoorten,planten, maar ook soorten die van ruigte houden profiteerden. Ook elders in Nederland profiteren soorten van tijdelijke natuur. Rugstreeppadden, kneutjes en oeverzwaluwen weten hun weg te vinden naar proefgebieden in Amsterdam, Rotterdam en Rosmalen. ARK stond samen met Stroming, het Innovatie Netwerk en het ministerie van LNV aan de wieg van het concept Tijdelijke Natuur. Het is geweldig om dan later terug te horen dat de voorbeeldgebieden ook succesvol zijn. www.ark.eu/tijdelijkenatuur

rozenburg, 28 maart 2012 | Natuur te midden van de havenindustrie kan verrassend en spectaculair zijn. Dat hebben 90 pedagogisch medewerkers van kinderopvang Humanitas vandaag tijdens een struintocht op de Landtong Rozenburg ervaren. Extra bijzonder aan deze middag was, dat de begeleiding van de struintochten werd uitgevoerd door maatschappelijke stagiaires die hiervoor door ARK waren voorbereid. Ze deden het prima!

Om mensen bekend te maken met de bijzondere natuur op de Landtong Rozenburg organiseert ARK jaarlijks zo’n 15 struintochten. Dat doet ARK in samenwerking met het Havenbedrijf Rotterdam. Op de Wereld Haven Dagen zijn de struintochten inmiddels vaste prik. Het Havenbedrijf Rotterdam is een belangrijke partner voor ARK: ook de buiten­ lessen en het ecologisch onderzoek op de Landtong worden door het Havenbedrijf gefinancierd.

Exclusief Oostvaardersplassen van start lelystad, 16 maart 2012 | Onder het motto ‘Out of Africa, into the polder’ lanceerden ARK en Staatbosbeheer het programma ‘Exclusief Oostvaardersplassen’. Staatsbos­ beheer organiseert al jaren excursies in ‘de Serengeti van Nederland’. Maar ‘Exclusief’ voegt daar wat aan toe; unieke belevenissen voor een beperkt publiek. Fotosafari’s op spectaculaire locaties, een trouwreportage waar het landschap op z’n mooist is, een velddiner met een topkok of overnachten in een tipi of je eigen tentje. Vanwege de bijzondere natuur kan dit alleen onder speciale voorwaarden. De vergunning voor deze écht unieke belevenissen is bijna rond.

Zeetoren zoekt nieuwe erfpachter hoek van holl and, 28 november 2012 | ARK zoekt een nieuwe erfpachter voor de Zeetoren in Hoek van Holland. ARK heeft deze historische plek de afgelopen zes jaar tot een dynamisch centrum gemaakt waar horeca, zaalverhuur en natuurbeleving elkaar versterken. ARK wil nu het stokje overdragen. Directeur Souwerbren: ‘Exploitatie van horeca en zalen is geen kerntaak van ARK, zoals natuurontwikkeling en -educatie dat wel zijn. ARK vervult vooral een initiërende en katalyserende rol in de beginfase van projecten. In de Zeetoren is een ontvangstruimte gemaakt. Ook is er een natuuractiviteitenprogramma waarin ARK samenwerkt met vrijwilligers en het Zuidhollands Landschap, de beheerder van de omliggende duinen’. www.ark.eu/zeetoren

delta | 7

ark natuurontwikkeling

Klimaatbuffers werken! amsterdam, 3 november 2012 | Op het Delta­congres overhandigde de Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers een tussenrapportage aan Deltacommissaris Wim Kuijken. Hoofdboodschap: klimaatbuffers werken! Drie jaar geleden startte de coalitie van 7 natuurorganisaties, waaronder ARK, met de uitvoering van twintig voorbeeld klimaatbuffers. Zo doet ze expertise op met het benutten van natuurlijke processen bij het opvangen van de gevol-

Feestelijke ingebruikname Klimaatbuffer Koedood

gen van klimaatverandering, in combinatie met de ontwikkeling van andere gebiedsfuncties. Uit de tussenrapportage blijkt dat natuurlijke klimaatbuffers effectief zijn, op z’n minst kostenefficiënt ten opzichte van andere (technischer) maatregelen voor waterveiligheid en dat ze meekoppelen met functies als natuur, recreatie, landbouw en waterwinning.

De reden? In dit 6 hectare grote gebied is ruimte gemaakt voor de opslag van schoon zoet regenwater (klimaatbuffer IJsselmonde), waarbij de natuur alle ruimte krijgt om haar eigen gang te gaan. Vandaag hebben leerlingen van een lokale basisschool Schotse Hooglanders in de Koedood vrij gelaten. Deze dieren zorgen voor meer variatie in het landschap en een grotere natuurlijke rijkdom. En bovendien een prachtuitzicht voor de bewoners van de tegenoverliggende vinexwijk Portland.

ark.eu/klimaatbuffers

www.ark.eu/ijsselmonde

albr andswaard, 26 april 2012 | De Koedoodzone is vandaag feestelijk ingewijd.

Kano-excursies IJsselmonde trekken veel publiek

Zuidpolder wordt climate-proof barendrecht, 30 maart 2012 | De Zuidpolder van Barendrecht krijgt als klapstuk op de op handen zijnde herinrichting als natuur- en recreatiegebied een aanpassing in de waterhuishouding. De woonwijken die nu nog op de Zuidpolder afwateren zullen worden afgekoppeld. De aanbesteding voor de werkzaamheden is zojuist gedaan aan het Barendrechtse bedrijf GKB. Door de geplande aanpassing kan in tijden van regen meer water worden opgevangen en vastgehouden: een nuttige watervoorraad voor de omgeving en voor tijden van droogte. Deze fluctuatie van het waterpeil leidt tot een verbetering van de ecologie in de Zuidpolder. De Zuidpolder maakt samen met de Koedoodzone van Albrandswaard deel uit van de Klimaatbuffer IJsselmonde.

barendrecht, 1 september 2012 | In samenwerking met de Rotterdampas organiseert ARK maandelijks kano-excursies in de Zuidpolder van Barendrecht. Onder begeleiding van een gids peddelen deelnemers door sloten, plasjes en moerasjes en horen over de kansen van dit natuurrijke watergebied voor zoetwaterberging, natuur en recreatie. Vooral ouders met kinderen blijken deze tochten een stoer familie-uitstapje te vinden. ‘Dat er zoveel mooie natuur is, zo vlak bij ons huis’ was een veel gehoorde opmerking. En het kan nóg beter. Nadat de klimaatbuffer een feit is en de waterhuishouding van Zuidpolder en aangrenzende woonwijken is los gekoppeld, kan het waterpeil 20 cm schommelen. Dat betekent dat in tijden van langdurige regenval, schoon regenwater kan worden opgeslagen; een watervoorraad die bij periodes van droogte mooi van pas komt! www.ark.eu/ijsselmonde

Nieuw kabinet gaat voor Klimaatbuffers den haag, december 2012 | Goed nieuws voor de toekomst van klimaatbuffers. Minis­ ter Melanie Schultz heeft zich in de Tweede Kamer als ambassadeur van klimaatbuffers opgesteld. Er was grote aandacht van zowel de Kamer als de minister voor het versterken van de integratie tussen natuur en water, maar ook tussen waterveiligheid, water­ kwantiteit en waterkwaliteit. Na vergelijkbare geluiden op het Nationaal Deltacongres in november, heeft dit Kamerdebat daarmee flink de toon gezet voor het Deltaprogramma, dat de toekomstige opgaven voor natuur- en waterkwaliteit moet uitwerken. www.ark.eu/klimaatbuffers

Wereld Water Dag in Klimaatbuffer IJsselmonde barendrecht, 22 maart 2012 | Zo’n honderd tweedejaars studenten Civiele Techniek en Watermanagement van Hogeschool Rotterdam hebben tijdens een sponsor-peddel-loop aandacht gevraagd voor de waterproblematiek wereldwijd. Maar óók voor water ‘om de hoek’, zoals de Blauwe Verbinding en de toekomstige Klimaatbuffer IJsselmonde ten zuiden van Rotterdam. De Blauwe Verbinding is een waterroute die schoon, zoet water vanuit de klimaat­ buffers in Zuidpolder en Koedood, via het Zuidelijk Randpark naar de singels van Rotterdam-zuid voert. De Blauwe Verbinding is bovendien recreatief bevaarbaar. www.ark.eu/ijsselmonde

8 | ark in europa

jaarkrant 2012

Stichting New Thracian Gold opgericht rodopen, 21 augustus 2012 | De New Thracian Gold – Bulgaria Foundation is opgericht: een grootse stap voor dit ARKproject in de Bulgaarse Rodopen. New Thracian Gold realiseert een alternatieve economie, gebaseerd op natuurlijke begrazing, biologische landbouw en ecotoerisme. De door ARK eerder in Nederland en Letland beproefde aanpak, kan in de Rodopen tot spectaculaire resultaten leiden. Met zijn bijzondere natuur en nog overal zichtbare, rijke historie, kan dit gebied zich ontwikkelen tot een toeristische trekpleister van jewelste. Zo kan, samen met de lokale bevolking, de plaatselijke economie gestimuleerd worden en de ontvolking van het platteland een halt worden toegeroepen. De fundering van dit alles in een stichting, bestendigt de toekomst, die er door tal van activiteiten zeer veelbelovend uitziet (zie andere items op deze pagina). www.ark.eu/bulgarije

Wild Farm guesthouse geopend gorne pole, 8 mei 2012 | Het nieuwe guesthouse van de Wild Farm in Gorne Pole

New Thracian Gold wint Groene Appel voor ecotoerisme rodopen, 1 juni 2012 | In de categorie Ecology & Lifestyle won het Bulgaarse ARK-project New Thracian Gold de ‘Zelena Jabalka’ ofwel de Groene Appel, een prijs voor ecotoerisme en ecohotels. Ook The Wild Farm, een van de partners van ARK, won een Groene Appel, in de categorie General Food Products. De Groene Appels worden uitgereikt om eco-producten en eco-lifestyle te promoten. www.ark.eu/bulgarije

opende vandaag haar deuren. Reden voor feest op zijn Bulgaars: met muziek, zang en dans en bijzonder lokaal voedsel, zoals kalfsvlees gekookt in een pompoen. In de zes prachtige kamers kunnen voortaan natuur- en andere genieters terecht om te overnachten. Je hebt meerdere dagen nodig om te beleven wat de Rodopen te bieden hebben: activiteiten te voet, te paard of varend, (roof)vogels spotten, honing zoeken van wilde bijen of picknicken in het woud. De Wild Farm is één van de plekken die verder opbloeit dankzij de samenwerking met ARK’s New Thracian Gold. www.ark.eu/bulgarije

Studenten raken vertrouwd met natuurontwikkeling Sinds 2012 is Frank Zanderink binnen ARK als studentenmakelaar actief. Door onder meer de nauwere banden met onderwijsinstellingen als Van Hall Larenstein en Helicon willen steeds meer studenten stage lopen. Dit jaar waren er 52 serieuze studenten die ons wat te bieden hadden. Eén van hen was Tim Asbreuk: Als student Forest and Nature Conservation in Wageningen was ik deze zomer drie maanden in de Rodopen. Ik onderzocht interacties tussen wolven en hoefdieren. Interessante resultaten? De wolven predeerden in de zomer van 2012 vooral op jonge wilde zwijnen en reeën. Daarnaast pasten de uit Nederland afkomstige Koniks, die nog nooit een wolf gezien hadden, hun gedrag al snel aan. Een plek waar ze met wolven in aanraking kwamen, ontweken ze daarna voor ruim 10 dagen. Voor mij persoonlijk was het meest onvergetelijk aan deze reis het tot twee keer toe zien van wolven, op slechts 200 meter afstand. Onvergetelijk… www.ark.eu/stage

Gieren in de kijker: observatiehut geopend studen kl adenets, 27 juni 2012 | Gebouwd door de jachtvereniging, maar slechts bedoeld om te kijken. Vogelaars en fotograven kunnen sinds vandaag terecht in een super-de-luxe observatiehut. Naast een spectaculair uitzicht op verschillende gierensoorten, is draadloos internet aanwezig in de hut, zodat plaatjes onmiddellijk gedeeld kunnen worden. Ook worden webcams geïnstalleerd, zodat real-time observaties via internet mogelijk worden. Zonnepanelen op het dak zorgen voor elektriciteit. Verder komt er een waterpoel voor de hut die, naast de gieren, een diversiteit aan leven zal aantrekken. Denk bijvoorbeeld aan de meer dan 1.000 damherten die in het gebied leven. De hut werd mede mogelijk gemaakt door de expertise en financiële hulp van New Thracian Gold.

Gold you can discover yourself, feel, taste, drink, smell, enjoy... All this in one is the new Thracian gold in the Eastern Rodopes. Bulgaria. The picturesque nature, the unique bio­diversity like nowhere in Europe, the authentic life of the locals. And the real gold: the people there. It is a pleasure and honour to pro­ mote the Rodopes and their gold. And it can be done with four words: Go and see it!

iva tontcheva PR and Communication New Thracian Gold project

ark in europa | 9

ark natuurontwikkeling

Zeventig grazers naar Lets Walhalla

Hermeandering Dviete dichterbij dviete, 22 augustus 2012 | In 2012 is het inrichtingsontwerp van de ‘nieuwe’ Dviete gemaakt. Dat had nog heel wat voeten in de aarde, omdat in Letland nauwelijks ervaring is met beekherstelprojecten. Nu ligt er een goed compromis tussen

wensen en (on)mogelijkheden. In het kletsnatte beekdal van de Dviete kan je namelijk niet zomaar overal komen met de machines die het beekherstel moeten uitvoeren. En dan te bedenken dat het nog veel natter wordt…

dviete, 19 september 2012 | Daar gingen ze op transport, vanuit de Nederlandse Millingerwaard en de Hellegatsplaten. Twee trucks met 31 runderen en 39 koniks. Op weg naar de Dvietevallei, waar de dieren een gebied van 400 ha riviernatuur wachtte, met een half open, rivier begeleidend bos vol oude eiken. ARK is sinds 2004 partner van ‘the Latvian Fund for Nature’ en werkt mee aan het herstel van dit enkele decennia geleden kaarsrecht getrokken riviertje. Het grondwater mag straks weer fluctueren en de rivier weer meanderen in zijn oorspronkelijke bedding. De ‘Nederlandse’ paarden en runderen doen zich intussen al te goed aan de grassen en struiken langs de rivier. Zo brengen ze variatie aan in het landschap, een belangrijke stap op weg naar natuurherstel. www.ark.eu/letland

Letse wolf op cameraval sbor, 28 juli 2012 | Eén van de Letse ARK-ers betrapte in Nationaal Park Kemeri een wolf met een cameraval. Kemeri ligt iets ten zuidwesten van de Letse hoofdstad Riga. Hoewel de wolf in Letland nooit is weg geweest, is het ook weer niet een heel algemeen dier. Volgens officiële tellingen leven er in heel Letland (anderhalf keer Nederland) tussen de 300 en 400 wolven. Ze zijn zeer schuw en de meeste Letten hebben nog nooit een wilde wolf gezien. Ook de wolven van Ķemeri worden zelden tot nooit waargenomen. ARK heeft in 2010 en 2011 in totaal 48 koniks naar Kemeri gebracht. De dieren lopen in twee deelgebieden van het park. De grootste kudde loopt middenin op voormalige kolchozweiden (‘Dunduri Pl,avas’) die nu weer aan de natuur teruggegeven zijn. Een kleinere kudde loopt in de uiterwaarden van de rivier ‘Lielupe’. De hoogvenen, waar het park om bekend is, vormen voor ‘Dunduri Pl,avas’ een natuurlijke begrenzing van het begrazingsgebied. De paarden kunnen wel de aangrenzende bossen in. Die gaan na circa 3 kilometer geleidelijk over in hoogveen dat onbegaanbaar is voor de dieren. Vooral in dit deel worden de kuddes regelmatig door wolven bezocht. In het voorjaar grijpen wolven vaak een kalf of veulen en ‹s winters voegen ze zich bij de opruimploegen die kadavers van gestorven dieren eten.

.... en dat is 28 gulbene , 15 november 2012 | In november werd alweer het 28e natuurgebied in Letland gestart en van een natuurlijke kudde koniks voorzien. Sinds 1999 ontwikkelt ARK samen met lokale organisaties, boeren en andere grondeigenaren nieuwe natuur in Letland. Van kleine particuliere natuurgebiedjes tot de grootste nationale parken. De nieuwste aanwinst is het landgoed van de familie Pe-tersons, in het noorden van Letland. Voor de Pe-tersons is de winst niet alleen een mooi landschap en een prachtige kudde wilde paarden. Het is ook een kans om andere bronnen van inkomsten te zoeken. Vaak denken we dan aan toerisme, maar dit gebied ligt erg afgelegen. De kansen liggen bij subsidieregelingen voor natuurwaarden. Als de begrazing straks leidt tot bijzonder soortenrijk grasland (de ervaringen zijn hier zeer positief) dan kan de familie hier een nieuwe bron van inkomsten uit genereren. Een andere nieuwe bron is vlees uit natuurlijke kuddes. Al is het maar om in de eigen behoefte te voorzien. Een mooi achtergrondverhaal over de Pe-tersons staat op de website. ark.eu/gulbene

www.ark.eu/letland

Al ruim 1.000 dieren in kuddefonds letl and, 30 augustus 2012 | Sinds ARK in 1999 haar eerste dieren naar Letland bracht, is het aantal wilde paarden en runderen gegroeid tot boven de 1.000 dieren. In de periode 1999-2011 zijn 298 koniks en 78 Schotse Hooglanders uit diverse natuurgebieden in Nederland naar Letland, Bulgarije, Frankrijk en Estland vervoerd. Ongeveer twee keer dit aantal is in de landen zelf geboren. Al deze dieren zijn opgenomen in het ARK kuddefonds. Dit fonds leent dieren voor 5 à 6 jaar uit aan lokale grondbezitters, (bijv. Stichtingen, Nationale Parken of particulieren) met als doel de natuurlijke processen in natuurgebieden te herstellen. Die kudde groeit natuurlijk in de loop der jaren, omdat het aantal dieren dat geboren wordt groter is dan dat sterft. Na de contractperiode, krijgt de grondeigenaar de helft van de dan aanwezige kudde. De andere helft gaat terug naar ARK, die de dieren weer opnieuw inzet in een gebied. www.ark.eu/kuddefonds

10 | rewilding europe

jaarkrant 2012

Rewilding Europe: baanbrekend initiatief Europese natuurbescherming Mede dankzij bijna 3,1 miljoen euro, die de Nationale Postcode loterij beschikbaar stelde, is Rewilding Europe in korte tijd uitgegroeid tot een baanbrekend initiatief in de Europese natuurbescherming. Met de bijdrage van de Loterij konden natuurgebieden in Spanje en Portugal worden uitgebreid, kregen kuddes paarden en runderen de vrijheid en werden een lodge en schuilhutten gebouwd voor wildlife watching. In verschillende gebieden werden samenwerkingen gestart met bosbeheerders en jachtcombinaties

om rewilding onderdeel te maken van hun beheer. In het Velebitgebergte en de Zuidelijke Karpaten zijn de voorbereidingen getroffen voor het loslaten van wisenten en met een gemeente in de Donau Delta is een samenwerking opgestart voor rewilding van meer dan 20.000 hectare. Het team in de Oostelijke Karpaten verzamelde prachtig beeldmateriaal voor een spectaculaire film over rewilding in dit deel van Europa. Nieuwe initiatieven als de Rewilding

Europe Travelclub (al > 500 leden), de European Wildlife Bank, de eerste Europese safari company en een Europees investeringsfonds voor natuurprojecten werden in de steigers gezet. De internationale pers besteedde volop aandacht aan deze ontwikkelingen (the New Yorker, El Mundo, El Pais, Le Temps, maar ook Volkskrant en Financieel Dagblad) en het tv-programma van de Postcode Loterij ‘Kanjers van Goud’. www.ark.eu/rewildingeurope

‘Dat Rewilding Europe zo’n vliegen­ de start heeft kunnen maken is mede te danken aan de vier organisaties die in 2011 het initiatief namen en die nog steeds, als partners, een belangrijke rol spelen. ARK is één van hen en we hopen de komende jaren veel profijt te hebben van hun praktische erva­ ring bij het starten van nieuwe natuurprojecten, het opzetten van een Wildlife Bank en de communi­ catie naar de lokale bevolking.’

fr ans schepers Directeur Rewilding Europe

Outdoor exhibition daverend succes

Liberty Wildlife Foundation zegt 617.000 euro toe

madrid, 25 september 2012 | Met een fotogalerij van Europa’s mooiste natuurbeelden trekt Rewilding Europe langs Europa’s hoofdsteden. In 2012 werden Berlijn en Madrid aangedaan. De opening in Madrid werd verricht door de Spaanse toptennisser Rafael Nadal, met maar liefst 14,5 miljoen volgers op facebook. Dat zette de toon en uiteindelijk bereikte de tentoonstelling via televisie, kranten en sociale media meer dan 100 miljoen mensen. De tentoonstelling werd afgesloten met een goed bezocht seminar in El Escorial, waar vooraanstaande mensen uit de Spaanse natuurbescherming, overheid en media hun bijdrage leverden aan de verbreding van het Rewilding Europe gedachtegoed op het Iberisch schiereiland. www.ark.eu/rewildingeurope

eindhoven, december 2012 | De Liberty Wildlife Foundation ondersteunt met een bijdrage van ruim 6 ton de terugkeer van grote planteneters en roofdieren in Europa, zoals de Iberische lynx: de zeldzaamste kat ter wereld. Dankzij steun van dit particuliere fonds zullen bovendien steenbokken terugkeren in het Kroatische Velebitgebergte of de Portugese Coa-vallei, zullen wisenten en wilde paarden weer natuurlijke populaties kunnen opbouwen en krijgt het Tauros-programma een belangrijke impuls. Daarnaast investeert Rewilding Europe met het geld van Liberty in nieuwe samenwerking met jagers in Europa, zodat wild in jachtvrije kerngebieden de kans krijgt om weer natuurlijke populaties op te bouwen. Ook populair-wetenschappelijke uitgaven zoals een boek over de Tauros en een studie naar de wildlife comeback in Europa worden bekostigd met het LWF-geld. www.ark.eu/rewildingeurope

Europese studenten op werkweek velp/wageningen, mei 2012 | In het kader van Rewilding Europe is door de Universiteit Wageningen, Van Hall Larenstein samen met buitenlandse onderwijsinstellingen een Europese aanvraag ingediend voor een Erasmus IP-project. Deze is nu gehonoreerd. In het voorjaar van 2013 gaan 35 studenten uit zes Europese landen twee weken aan de slag in het Rewilding-Europe-gebied West-Iberia, om ervaring op te doen met ondernemend natuurbeheer. Medewerkers van Rewilding Europe helpen bij het opzetten van het programma en de ontwikkeling van lesmateriaal. www.ark.eu/rewildingeurope

ark natuurontwikkeling

commentaar | 11

Vooruit met natuur Staatssecretaris Dijksma gaat het natuurbeleid vernieuwen en doet een oproep om dit beleid samen te maken. Natuur als belang voor de samenleving, voor het welzijn van mens, plant en dier. Natuur met veerkracht en klimaatbestendigheid. Natuur met draagvlak en draagkracht, natuur ten dienste van andere sectoren. Het klinkt logisch. Er is een Natuurtop op komst om de inhoud van het nieuwe beleid te bespreken. ARK werkt vooral aan de basis en neemt initiatieven om goede voorbeelden te laten zien. Nederland staat in de top met (over)regulering. Nederland scoort ook hoog met verlies aan biodiversiteit. En hoewel het belang van natuur voor de gezondheid en leefomgeving van verstedelijkend Nederland is aangetoond, leiden krimpende budgetten tot stagnatie in natuurontwikkeling. Decentralisatie leidt ertoe dat niemand zich meer verantwoordelijk voelt voor robuuste verbindingen. Slim investeren biedt perspectief: waar maatschappelijke doelen worden gecombineerd is de investering kosteneffectief. Slim beheren is ook kosteneffectief: laat de natuur vooral zichzelf ontwikkelen. Op basis van een goed en robuust ontwerp ontstaat een rijk landschap met spectaculaire natuur waar de beheerlasten relatief beperkt kunnen zijn. De ambitie van de staatsecretaris voor natuur met brede maatschappelijke functies wordt door ARK in verschillende projecten al in praktijk gebracht. ARK biedt Sharon Dijksma graag de volgende inspirerende voorbeelden aan.

Gebiedsontwikkeling Midden- en Zuid-Limburg In Kempen~Broek en Drielandenpark realiseert ARK gebiedsontwikkeling voor natuur, voor structuurverbetering van de landbouw, waterdoelen en meer toerisme en recreatie. Binnen 2 jaar zijn al zes vrijwillige kavelruilen afgehandeld, is meer dan 400 ha natuur gerealiseerd en landbouwgrond verbeterd. De inrichting van doorstroommoerassen wordt gestart, zodat het water langer vastgehouden wordt en de afvoer geremd. Wilde kat, otter en bever hebben zich al in het Kempen~Broek

gemeld. Bij Vaals broeden de eerste klauwieren… Het succes komt voort uit procedurele eenvoud. Provincie Limburg is opdrachtgever en rekent af op basis van geleverde prestaties. ARK voert de regie, beschikt over een programmabudget en draagt het risico voor alle aankopen die niet tot de afgesproken prestaties behoren. De lijnen zijn kort, het mandaat helder en de doelen klip en klaar. Bij de uitvoering investeert ARK fors in samenwerking met de streek. De ‘buren’ worden betrokken bij landschapsprojecten, veldonderwijs, monitoring en het toezicht op de kuddes. De basis voor dit succes ligt in een overheid die stuurt op afgesproken doelen, en niet op de stoel van de uitvoerder gaat zitten.

Klimaatbuffers IJsselmonde en Beuningen Natuurlijke klimaatbuffers combineren natuur met waterbeheer en ruimte voor mensen. Natuurlijke processen doen het werk. ARK neemt het initiatief voor uitvoering van klimaatbuffers waarin met partners veel synergie ontstaat. Op IJsselmonde ligt nu letterlijk in de stadsrand een fantastisch natuurgebied rijk aan water en recreatiemogelijkheden. Het gebied fungeert tegelijkertijd als spons: zoet water wordt gebufferd en de waterbehoefte op IJsselmonde wordt meer zelfvoorzienend. De waterkwaliteit is daarmee ook gediend. In Beuningen leidt de klimaatbuffer tot waterstandsdaling, een goedkoper en doelmatiger beheer en spannende, beleefbare natuur. ARK zorgt ook voor samenwerking met het project Stroomlijn van RWS en met de ontwikkeling van woningen op het steenfabrieksterrein. De meerwaarde van deze klimaatbuffers ligt in het bundelen van doelen. Een Euro werkt voor natuur, waterbeheer en kwaliteit. De kosteneffectieve investering dient lokale, regionale en landelijke doelen voor de korte en lange termijn. Experimele uitzetting van de steur in het Rijnsysteem In mei 2012 liet ARK 47 steuren los in de Rijn. Doel van het project is te onderzoeken of het Rijnsysteem in voldoende mate is hersteld voor trekvissen. Die moeten kunnen migreren en hebben leefgebieden nodig

langs de rivier. Enorme media-aandacht tekent de grote belangstelling voor deze gigant. Wie dacht dat vissen niet aaibaar waren? Natuur vaart wel bij de verwondering van mensen, en hun betrokkenheid groeit door aansprekende verhalen. Natuurontwikkeling gaat niet over individuele soorten. Maar icoonsoorten helpen wel om het verhaal te vertellen.

Rijn in Beeld Natuurontwikkeling werkt. Werkt voor waterveiligheid, werkt voor groei van de vrije tijdseconomie en werkt voor natuur. Rijn in Beeld laat dat goed onderbouwd zien. Extensief beheer levert hoge natuurwaarden. Openstelling van natuur levert dankzij groei van het toerisme banen en omzet. Ruimte voor de rivier met ruimte voor natuur loont. Wildernis Een kudde zelfredzame wisenten bevolkt het Kraansvlak in de duinen van Noord-Holland. Het gebied is toegankelijk voor publiek. Echt. Nederland is niet te klein voor robuuste natuur; er is ruimte voor wildernis en groots denken. Europese samenwerking ARK staat mede aan de wieg van Rewilding Europe. Krimpregio’s in heel Europa kunnen zich bij dit initiatief melden voor de ontwikkeling van een nieuwe plattelandseconomie, gebaseerd op spectaculaire natuurontwikkeling. Van de ruim 30 nominaties, zijn er inmiddels vijf van start gegaan met ondernemend natuurbeheer, ondermeer gebruik makend van kennis en ervaring die in Nederland is opgedaan. Nederland kan een gidsland zijn voor andere delen van Europa. Natuurontwikkeling als exportproduct. Resultaten worden buiten geleverd. Gebieden waar mensen blij van worden. Waar gentiaan en geelbuikvuurpad, oeverkruid en otter floreren. Laat het nieuwe beleid vooral een hulpmiddel zijn om vooruit te komen met natuur. Wouter Helmer en Petra Souwerbren, directie ARK

12 | rivierengebied

jaarkrant 2012

klimaatbuffer beuningen ;

kansen voor waterberging, natuur en recreatie beuningen, 29 augustus 2012 | Tijdens een informa­ tieavond en een terreinexcursie, bleken vele tientallen omwonenden geïnteresseerd in de projecten Stroomlijn en Klimaatbuffer, die in de Beuningse uiterwaarden gerealiseerd worden. Stroomlijn is een project van Rijks­ waterstaat en Staatsbosbeheer en wil de opgaande vege­ tatie in de stroombanen van de rivier verminderen om de vlotte doorstroming van het hoogwater te waarborgen. Klimaatbuffer is een project van ARK en realiseert de aanzet voor een nevengeul in de Beuningse Uiterwaard. ARK werkt samen met Rijkswaterstaat en Staatsbos­ beheer om de ingrepen goed op elkaar af te stemmen en de publieksvoorlichting te optimaliseren. Tijdens de informatiebijeenkomsten blijken de mensen die samen­ werking te waarderen.

ontwerp klimaatbuffer gereed In 2012 heeft Bureau Stroming in opdracht van ARK het

ontwerp voor de klimaatbuffer voorbereid. In nauw over­ leg met de provincie Gelderland, gemeente Beuningen, Dienst Landelijk Gebied, Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat en Waterschap Rivierenland is het ontwerp afgerond. Bodemonderzoek maakte duidelijk dat er geen belem­ meringen waren voor de aftrap, waarna ARK de aanbeste­ dingsprocedure opstartte om een geschikte aannemer te vinden. In 2013 vindt de vergunningenprocedure plaats, waarna de inrichtingswerkzaamheden kunnen starten.

toeristische opleving Ondertussen is de Beuningse Uiterwaard bezig aan een revival in de beleving van recreanten, bewoners en van de gemeente. Burgemeester Carol van Eert heeft onder­ nemers en particulieren uitgenodigd om met ideeën en initiatieven te komen. ARK produceert een landschaps­ kaart van het Waaltraject tussen de Nijmeegse en Ewijkse bruggen. Hiermee kunnen de vele tienduizenden nieuwe

bewoners van Beuningen, Nijmegen-west en NijmegenNoord straks op verkenning in hun uiterwaardenlandschap.

klimaatbuffer wegbereider voor l ange termijn aanpak Gestimuleerd door de aftrap van ARK’s klimaatbuffer heeft de provincie Gelderland (programma Waalweelde) opdracht gegeven aan de Dienst Landelijk Gebied om de verdere realisatie van de nevengeul in de Beuningse Uiterwaard voor te bereiden. In enkele ontwerpateliers met gebiedsspecialisten en bevoegde overheidsinstanties zijn de contouren van de hele nevengeul verkend en af­gebakend. Halverwege 2013 volgt het besluit van GS of op korte termijn de financiën voor realisatie van dit klimaatbuffer-plus plan vrijgemaakt zullen worden. www.ark.eu/beuningen

Openstelling uiterwaarden loont deventer, 19 april 2012 | Opengestelde uiterwaarden leveren twee keer zoveel inkomsten op als beperkt toegankelijke uiterwaarden. Openstelling bevordert het aantal banen en de omvang van bestedingen. Het Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd voerde in opdracht van ‘Rijn in Beeld’ dit onderzoek uit. Uit het onderzoek blijkt dat in de periode dat in de Gelderse Poort natuur werd ontwikkeld én opengesteld, de bedrijvigheid rond dagjesmensen sterk toenam. Het onderzoek ‘Openstelling loont’ laat zien dat ecologisch en economisch succes prima samengaan. De onderzoekers pleiten er daarom voor om dynamische en grootschalige natuurgebieden zo volledig mogelijk open te stellen. www.ark.eu/openstellingloont

Vrijwilligers Loevestein dragen jeugdeducatie de toekomst in loevestein, mei 2012 | Het jeugd- en natuurprogramma ‘Expeditie Loevestein’ heeft een aantal activiteiten verduurzaamd. Daarmee hebben het Wereld Natuur Fonds en ARK hun rol in 2012 beëindigd. Expeditie Loevestein is verzelfstandigd dankzij succesvolle sponsoring en een goed draaiend vrijwilligersteam. Staatsbosbeheer heeft het programma onder zijn vleugels genomen en Tanja de Bode (FREE Nature) staat aan de lat voor de coördinatie van het vrijwilligersteam. Natuurexpedities voor scholen en de voorbereidende les, worden vanaf voorjaar 2012 door vrijwilligers uit de omgeving begeleid. De struintochten voor verjaardagsfeestjes worden door Slot Loevestein aangeboden en bij de slotwinkel kunnen mensen speurspel lenen en is een mooie struinkaart van het gebied te koop. De sponsors van Expeditie Loevestein zijn Wienerberger, Van Voorden Stichting, Northern Petroleum en Rabobank. Met veel dank aan jullie, namens duizenden genietende kinderen en ouders! www.ark.eu/loevestein

Doe mee met de Nationale Postcode Loterij Bijdragen aan een groene en rechtvaardige wereld is

sinds 1989 de doelstelling van de Nationale Postcode Loterij.

ARK ontving sinds 1996 maar liefst 14,6 euro uit de op

brengsten van de Nationale Postcode Loterij. Dankzij deze

steun profiteerden bevers, otters, wisenten en steuren in tal van prachtige gebieden in Nederland. Ook wolf en lynx profiteerden mee. Nog niet in levende lijve, maar dankzij communicatie die Nederland voorbereidt op hun komst.

Jonge mensen konden kennismaken met natuur; in veldlessen, tijdens dWaaltochten, met de Veldacademie of als stagiair binnen projecten.

Bovendien hebben natuur en bewoners van verschillende gebieden in Europa via Rewilding Europe een nieuwe impuls gekregen.

Maak een verschil voor ARK-projecten | Koop een lot via www.postcodeloterij.nl

rivierengebied | 13

ark natuurontwikkeling

Rivierenlandschap Een kudde paarden, bloemen en struiken, zandige oevers langs de rivier. Ruimte voor ontspanning. Ruimte voor leven. Ruimte die inspireert en adem geeft. Genieten van de rust en de grote diversiteit aan levensvormen.

Brede grindrivier voor Borgharen borgharen, 1 juni 2012 | Met de introductie van een kudde Galloway-runderen op de Maasoever bij Borgharen, hebben Staatsbosbeheer, ARK, FREE Nature en Consortium Grensmaas het startsein gegeven voor de ontwikkeling van ruim honderd hectare dynamische riviernatuur tussen Borgharen en Itteren. De grindwinning en rivierverruiming zijn op dat moment nog in volle gang, dat wil zeggen: tot februari 2013. Maar wilde planten, grote grazers, insecten en vogels maken van de eerste 50 hectare nú al hun domein. Voor omwonenden is in korte tijd een bij-

zonder wandelgebied ontstaan, met kabbelend water langs droogvallende grindbanken. ARK geeft hier excursies en draagt bij aan het beheer van het gebied. Borgharen maakt deel uit van het Grensmaasproject. Naast grind voorziet dit langlopende project in meer veiligheid en een natuurlijker rivierlandschap. ARK heeft sinds het begin van de jaren ’90 bijgedragen aan de ideeënvorming rond dit project. Door ondiepe afgraving van de oevers komt deze grindrivier en regenrivier weer helemaal tot zijn recht.

Staatsbosbeheer zet zich in om dat prachtige landschap voor ieder beleefbaar te maken, blijvend te beschermen en waar mogelijk te benutten. Samen met ARK ontdek­ ken we nieuwe manieren om het beheer vorm en inhoud te geven. Meedenken met de natuurlijke processen, meewerken met wat de natuur zelf doet en aangeeft. Veiligheid verbinden met natuur en waarden van het landschap. Wildernis met spannende plaatsen en onverwachte ontmoetingen. Het is een daad van moed en cultuur als we die natuurlijke waarden plaats en ruimte durven laten en in verwondering ervan kunnen genieten en met bewondering ermee mogen leven.

piet winterman Regiodirecteur Staatsbosbeheer Oost

Losgelaten steuren vinden moeiteloos de Noordzee symposium rijn in beeld:

ede, 8juni 2012 | De in mei 2012 uitge-

20 jaar natuurontwikkeling langs de rivieren

zette steuren vonden moeiteloos hun weg naar de Noordzee. Het snelste exemplaar spurtte binnen tweeënhalve dag van Kekerdom naar de monding van de Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland. Om te wennen aan het zoute water, bleven de steuren zo’n twee weken in de brakke overgangszone tussen de zoete rivier en de zoute zee. Daaruit blijkt dat een gezond estuarium met een geleidelijke zoet-zoutovergang, letterlijk van levensbelang is voor deze oervissen. In mei 2012 hebben ARK, het Wereld Natuur Fonds en Sportvisserij Nederland 47 steuren uitgezet. Doel hiervan was om te kijken of en hoe de steur, die tot het begin van de vorige eeuw voorkwam, weer in Nederlandse wateren kan leven. De uitgezette steuren zijn voorzien van zenders en worden door Rijkswaterstaat geregistreerd. Hieruit blijkt dat de

deventer, 19 april 2012 | Tijdens het slotsymposium op 19 april heeft Rijn in Beeld de ecologische bevindingen gepresenteerd van 20 jaar natuurontwikkeling langs de Rijn. Ruim 300 professionals waren aanwezig, die actief betrokken zijn bij de ontwikkeling van het rivierengebied, onder meer vanuit waterbeheer, natuurbeleid, delfstofwinning en stadsontwikkeling. De grootste natuursuccessen zijn geboekt in uiterwaarden waar de ‘genius of the place’ het sterkst is benut. Langs de Waal zijn dat bijvoorbeeld de stromende geulen van Gameren en de hoogwatergeulen van Ewijk. Ook het reliëfvolgende ontkleien, waarbij het kleidek tot op het onderliggende zand wordt verwijderd, werpt zijn vruchten af, zoals in de Millingerwaard. Langs de noordelijke IJssel leidt de nevengeul van de Vreugderijkerwaard tot fantastische resultaten. Activering van zandige oeverwallen heeft overal tot een revival van kenmerkende rivierbegeleidende vegetatie geleid. De boodschappen van de dag waren: zoek het zand op, zoek de kwel op, verwijder stortsteen oevers waar dat kan, en laat de rivierprocessen weer hun werk doen. www.ark.eu/rijninbeeld

meeste steuren via de Nieuwe Merwede, het Hollandsch Diep, de Dordtsche Kil en de Oude Maas de Nieuwe Waterweg bereiken. In theorie zouden de steuren ook via het Haringvliet de Noordzee in kunnen zwemmen, maar daar zijn geen steuren geregistreerd. Het Haringvliet is wel het gebied waar de steur vroeger de overgang van zoet naar zout maakte. Op basis van registraties en terugvangsten concluderen de onderzoekers dat de steuren vooral langs de kust en in de Nieuwe Waterweg naar voedsel zoeken. Met de onderzoeksresultaten gaan de drie organisaties bepalen hoe de herintroductie verder gaat. Daarbij horen zeker de opties om een groot aantal veel jongere steurtjes uit te zetten, of om hogerop in de Rijn, in Duitsland, steuren uit te zetten. www.ark.eu/steur

14 | jeugd

jaarkrant 2012 Overzicht Jeugdactiviteiten 2012 Terrein l i m bu rg

Soort   activiteit

Groeve ‘t Rooth (Bemelen)

177

72 buitenlessen

Kempen~Broek

505 182 buitenlessen

Drielandenpark (bij Vaals)

566 187 buitenlessen

gelderland Leeuwense Waard

1043 262 buitenlessen

Loevestein

1107

257 natuurexpedities, struintochten, overige natuuractiviteiten

Waalweelde Zuidoever

458

98 dWaaltochten

Waalweelde Betuwe

111

14 dWaaltochten

zuid-holland

Veldlessen over klimaatverandering vaals, juni 2012 | Dit voorjaar is ARK gestart met een veldlesprogramma bij het gehucht Wolfhaag (gem. Vaals), op het hellinggrasland aan de rand van de Vaalser- en Vijlenerbossen. Hier liggen hellingbronnen en bronbeekjes met de bijbehorende bijzondere flora zoals goudveil, sleutelbloem, dotterbloem en trilgraszegge. Ook de fauna is speciaal hier, denk naast wild zwijn en ree, aan hazelmuis, das, grauwe klauwier en wespendief. Het klimaatthema is verwerkt in de opdrachten. Daarbij komt van alles rondom waterafvoer aan bod, zoals water vasthouden bij de bron, sponswerking, en ontlasting van de beken benedenstrooms. Ook over het opschuiven van de klimaatgrens is een opdracht. Hierbij gaat het om migratieroutes voor klimaatsoorten en de mogelijkheden die een divers en robuust landschap hiervoor biedt.

Landtong Rozenburg

716 269 buitenlessen, struintochten, training BSO begeleiders

Hoek v. Holland, Zeetoren

493

92 kinderfeestjes, korren, struintochten, maatschappelijke stage

Barendrecht Zuidpolder

329

73 buitenlessen

Barendrecht Koedood

168

31 buitenlessen

f l e vo l an d Horsterwold

107 22 buitenlessen

Oostvaardersbos

222 45 buitenlessen

Totaal 6002 1604

www.ark.eu/veldlesvaals

Uitbreiding Educatieproject Oostvaardersland almere, september 2012 | Het educatieproject in het Oostvaardersland breidt uit. Na een geslaagde start vorig jaar in het Horsterwold organiseren Staatsbosbeheer en ARK nu ook buitenlessen in het Oostvaardersbos bij Almere. De taak van ARK zit er alweer op in het Horsterwold, maar enthousiaste vrijwilligers zullen het project met ondersteuning van Staatsbosbeheer voortzetten. Eenzelfde aanpak wordt gehanteerd bij het project rond het Oostvaardersbos: er worden vrijwilligers opgeleid om op termijn de uitvoering van de buitenlessen en de voorbereidende lessen in de klas op zich te nemen. Leerkrachten uit Almere zijn enthousiast over het project. Henk Markvoort van basisschool de Kraanvogel: ‘Ik vind het een goede buitenles omdat de kinderen veel vrijheid hebben en lekker zelf bezig kunnen zijn.’ Een juf van de Dukdalf: ‘ Al na 2 minuten lopen waren de kinderen druk bezig met kikkertjes vangen en deelden ze allerlei natuurontdekkingen met elkaar. Nou, dan is mijn doel al bereikt hoor! De kinderen waren superenthousiast, ondanks de regen.’

nijmegen, september 2012 | ARK tekenaar Jeroen Helmer heeft voor de veldlessen in het Kempen~broek een mooie zoekplaat over tauros-gedrag getekend. Er zijn dit jaar meer mooie zoekplaten verschenen. Voor leerkrachten zijn deze gratis te downloaden.

In 2012 is ARK gestart met de voorbereidingen van een Veldacademie. Hiermee wil ARK een impuls geven aan de opleiding van studenten tot jonge professionals die kunnen inspelen op de toekomstige uitdagingen op het gebied van water, klimaatverandering en bouwen met de natuur. Dit vraagt praktijkervaring en multidisciplinaire samenwerking. Hiervoor wil de Veldacademie uitdagende activiteiten aanbieden. Met de focus op de Zuidwestelijke Delta zijn de Klimaatbuffer IJsselmonde, de zandhonger van de Oosterschelde en de Zandmotor ingang voor interessante praktijkopdrachten. Het is de bedoeling dat de eerste pilots van de Veldacademie in het voorjaar van 2013 plaatsvinden. ARK werkt voor de Veldacademie samen met de netwerkorganisatie Enviu, die studenten multidisciplinaire opdrachten biedt in het AIDA project. Ook nauw betrokken is de Dutch Delta Academy (DDA), een samenwerking tussen HZ University of Applied Sciences, Hogeschool Rotterdam en Van Hall Larenstein. Andere partijen zijn Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers, WUR voor stageprojecten en Ecoshape.

ark.eu/jaarverslag

www.ark.eu/veldacademie

www.ark.eu/oostvaardersland

februari 2012 | ARK heeft een kleur­ rijke en informatieve sponsorbrochure voor de buitenlessen samengesteld. Wilt u ook bijdragen aan een unieke ervaring voor duizenden kinderen? Download dan onze sponsorbrochure. www.ark.eu/sponsor

Nieuwe zoekplaten

Sponsorbrochure buitenlessen

Veldacademie voor water, natuur en landschap

financiën | 15

ark natuurontwikkeling Jaarrekening 2012 ARK Natuurontwikkeling

Toelichting op de financiën

Resultaat en reserves

Stichting Ark, Meerwijkselaan 29, 6564 BS Heilig Landstichting

Over 2012 is een resultaat behaald van € 194.702. Dit bedrag wordt toegevoegd aan de continuïteitsreserve om dekking te hebben voor salariskosten inclusief werkgeverslasten gedurende 1 jaar. In de begroting 2012 was een totaal van € 7.847.307 opgenomen aan uitgaven voor projecten. Er is uiteindelijk € 3.938.195 aan uitgaven gerealiseerd. Het grootste verschil zit in de uitvoering van gebiedsontwikkeling in Limburg. Er is voor 1.6 miljoen minder grond aangekocht dan gepland. Daarmee schuiven ook uitgaven voor voorbereiding en inrichting door naar 2013. Verder is bij een aantal projecten het vergunningentraject uitgelopen, waardoor de inrichtingswerkzaamheden zijn doorgeschoven naar 2013. Een aanmerkelijk verschil tussen begroting en werkelijke uitvoering doet zich voor bij de Zeetoren. De begroting was gebaseerd op exploitatie met eigen personeel. Dit is met ingang van april 2012 gestopt omdat er geen vooruitzicht was op voldoende verbetering van het resultaat. De exploitatie is tijdelijk uitbesteed en met ingang van 1 januari 2013 geheel stop gezet. Er wordt gezocht naar een nieuwe exploitant voor overname van de erfpacht. Op de investering is een extra afschrijving van € 141.449 gedaan. Het natuuractiviteiten programma loopt door. De groei van het eigen vermogen heeft zich doorgezet in 2012 met 4.8 miljoen. Ten dele is dit de aanwas van € 1.825.104 bij het grondfonds, door de aankoop van gronden in Limburg. Daarnaast is het bestemmingsfonds gegroeid met € 2.786.204. Dit fonds bestaat uit gelden die ontvangen zijn voor het uitvoeren van projecten. De continuïteitsreserve, ook onderdeel van het eigen vermogen, is aangevuld met het resultaat van dit jaar: € 194.702. De toename in de materiële vaste activa van 11 miljoen naar 13 miljoen is met name te verklaren door de aankoop van gronden.

Personeel Op 1 februari is Petra Souwerbren in dienst gekomen en per 1 mei zijn de directietaken statutair overgedragen van Kees de Ruiter aan Petra Souwerbren. Begin 2012 is afscheid genomen van het horeca­ personeel van de Zeetoren. Het aantal fte is geslonken van 29,3 in 2011 naar 26,2 fte in 2012. In december 2012 werkten 33 personeelsleden bij ARK. Het ziekteverzuim is 3%. In 2012 is één medewerker langdurig ziek geweest, de aard van deze ziekte is niet werk gerelateerd. ARK heeft in 2012 bij tal van projecten met vrijwilligers gewerkt.

Projecten Nederlandse Delta De klimaatbufferprojecten IJsselmonde en Beuningen zijn volop in voorbereiding en uitvoering. De uitvoering heeft vertraging opgelopen door vergunningentrajecten. De uitvoering van communicatie voor de coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers door ARK, is verlengd tot en met 31 december 2013. Op IJsselmonde is extra communicatie uitgevoerd: diverse kano-excursies, op Wereldwaterdag 2012 is evenement georganiseerd en er wordt een natuur- en recreatiekaart gemaakt. De extra kosten zijn gefinancierd uit aanvullende subsidiegelden. In 2012 heeft een succesvolle uitzetting van de steur plaatsgevonden. Dit project was begroot maar is in de uitvoering groter van omvang geworden. Bij Doesburg (Gelderland) os succesvol een otter bijgeplaatst. In Loevestein is ARK medio 2012 gestopt met educatie en advies en zijn de werkzaamheden overgedragen aan andere organisaties. In het kader van Waalweelde zijn volop Dwaaltochten voor leerlingen uit groep 6 van de basisscholen georganiseerd.

Projecten robuuste verbindingen grensoverschrijdend In Limburg zijn succesvol vrijwillige kavelruilen uitgevoerd en gronden aangekocht. Op enkele onderdelen is vertraging ontstaan bij de afgifte van de benodigde aanleg- en inrichtingsvergunningen, zowel in het Drielandenpark als in het Kempen~Broek. In opdracht van de provincie Brabant is een advies geschreven over edelherten in het Groene Woud. Dit project was niet begroot. Het klimaatbuffer Kempen~Broek project dat door het ministerie van I&M werd gefinancierd is volgens planning in december 2012 afgesloten. Het gedeelte dat door de Provincie Limburg wordt gefinancierd loopt door tot 31 december 2015. De geplande grondaankoop voor dit project is inmiddels gerealiseerd. Het project Dwaalfilm Grensmaas was niet begroot voor 2012 en heeft toch kunnen starten door verwerving van financiering. Verder is langs de Grensmaas, conform begroting, gestart met het beheer van de uiterwaarden bij Borgharen samen met Staatsbosbeheer. Het project Habitat Euregio in het Drielandenpark loopt volgens planning en zal op 30 juni 2013 worden afgesloten.

Stichting Ark is opgericht op 23 juni 1989. Het doel van Stichting Ark is het op basis van natuurlijke processen ontwikkelen van natuur en landschap ten dienste van de samenleving. De stichting heeft een 100% deelneming in Ark Projekten B.V. Stichting Ark heeft geen winstoogmerk.

geconsolideerde balans

activa

12/31/2012 12/31/2011 €

€

13.099.273

11.206.823

Financiële vaste activa

300.959

465.959

Voorraden en onderhanden werk

673.099

502.292

1.043.330

935.881

Liquide middelen

12.281.459

8.881.207

totaal activa

27.398.120

21.992.162

Materiële vaste activa

Vorderingen



passiva Eigen vermogen



23.349.863

18.543.855

Langlopende schulden

–

–

Kortlopende schulden

4.048.257

3.448.307

totaal passiva

27.398.120

21.992.162

Projecten Europa



Rewilding Europe is in vijf gebieden gestart en heeft vijf nieuwe gebieden in beoordeling. Sinds juni 2011 is de organisatie verzelfstandigd en in 2012 is een Raad van Toezicht geïnstalleerd. De stichting werft sindsdien zelfstandig fondsen en is vanaf 2013 beneficiënt van de Nationale Postcode Loterij. Het uitvoerend werk in de regio’s loopt achter op de planning, omdat het opbouwen van samenwerking met regionale organisaties veel tijd vergde. Het project Het Nieuwe Goud van Thracië in Bulgarije loopt als gepland. In 2012 zijn nieuwe investeringen gedaan in ecotoerisme en biologische landbouw en heeft een eerste herintroductie van edelherten plaatsgevonden. In Letland is in het stroomgebied van de Dviete verder gewerkt aan de hermeandering van de Dviete.

geconsolideerde staat van baten en lasten 2012

Begroting 2012

2011

€

€

€

1.091.463

1.225.404

1.953.434

178.487

453.020

301.779

Opbrengst boekenverkoop

–

–

1.050

Boekwinst/verlies activa

–

–

–

500.000

3.596.263

6.669.107

–

5.531.662

–

–

638

305.148

231.800

388.381

8.744.205

2.410.224

11.773.207



baten Opbrengst uitgevoerde projecten Opbrengst wilderniscafé

Baten acties derden Nationale Postcode Loterij 500.000 Subsidies Overige baten Financiële baten

totaal



lasten

Verantwoordingsverklaring

Bureau

380.374

349.466

409.089

ARK heeft een directie en een Raad van Toezicht. De directie is belast met het besturen van de organisatie. De raad houdt toezicht op het beleid, de algemene gang van zaken en geeft gevraagd of ongevraagd advies aan de directie.

Wilderniscafé

269.788

521.804

457.257

3.288.033

6.976.037

5.304.944

3.938.195

7.847.307

6.171.290

Regio’s

totaal



Besturen en toezicht houden

overschot

In 2012 heeft de Raad van Toezicht drie keer vergaderd, waarbij alle leden en de directie aanwezig waren.

Belastingen

Effectiviteit en efficiency Medio 2012 is onder leiding van de directie het meerjarenplan 2013 -2015 opgesteld om vast te leggen waar ARK zich de komende jaren op richt. Op basis van dit document zijn de begroting en het werkplan 2013 opgesteld. In detail worden projecten uitgewerkt in begrotingen en projectvoorstellen. Alle projecten met externe financiering worden inhoudelijk en financieel verantwoord aan opdracht- en subsidiegevers. Interne projecten worden elk half jaar inhoudelijk en financieel gerapporteerd. Per kwartaal worden de bestedingen van uren bekeken en per halfjaar de stand van uitgaven over alle projecten.

Toekomstperspectief Op 13 februari 2013 heeft de Nationale Postcode Loterij laten weten dat haar jaarlijkse bijdrage van € 500.000 wordt verhoogd naar € 900.000. Voor de besteding van deze extra middelen zijn prioritaire projecten aangewezen en afspraken gemaakt ter voorbereiding.

4.806.010

5.437.083-

5.601.917

–

–

–

verdeling overschot Mutatie bestemmingsfonds

2.786.204

751.890-

Mutatie grondfonds

1.825.104

6.046.825

Toegevoegd aan het vrij beschikbare vermogen uit hoofde: Continuiteitsreserve Algemene reserve

totaal

194.702

347.293

-

40.311-

4.806.010

5.601.917

Net als in voorgaande jaren zijn ook dit jaar weer gelden ontvangen voor projecten die nog niet helemaal afgerond zijn en die in de komende jaren worden uitgevoerd. Op grond van de toegepaste grondslagen voor resultaatbepaling worden deze gelden in het jaar van ontvangst als baten verantwoord. Via de verdeling van het overschot worden de nog resterende gelden toegevoegd aan het betreffende bestemmingsfonds. De komende jaren zullen de uitgaven met betrekking tot deze projecten als lasten verantwoord worden. Hierdoor ontstaan tekorten die via de tekortverdeling ten laste van de bestemmingsfondsen zullen worden gebracht. Bovenstaande cijfers zijn ontleend aan de Jaarrekening 2012. Bij deze jaarrekening is door Konings & Meeuwissen Accountants en Belastingadviseurs een goedkeurende controleverklaring verstrekt conform de richtlijnen van het CBF.

www. ark.eu/jaarverslag

16 | media

jaarkrant 2012 tips in cyberspace

In Memoriam

José ten Tuynte

dWaalfilm groeit uit tot groot succes

ark.eu | 104.818 bezoekers

Ruim 320.000 mensen bezochten dit jaar de dWaalfilm op internet om interactief te dwalen door het rivierengebied. De dWaalfilm bestaat uit meer dan 100 korte filmpjes die zijn ingebed in vogelviews en panoramabeelden. Bezoekers bekeken gemiddeld meer dan vijf filmpjes! De dWaalfilm ging eerst in première als reis langs de Waal, maar inmiddels is de Grensmaas er aan toegevoegd. Wegens succes zal het filmwerk verder worden uitgebreid in het Kempen~Broek en wellicht ook richting de Delta en de Zandmotor. www.dwaalfilm.eu

wolveninnederland.nl | 51.476 bezoekers

ARK op social media

Op 25 maart 2013, overleed onze lieve collega José ten Tuynte. Ondanks dat we wisten van haar ziekte, waren we geschokt dat zo’n prachtig mens zomaar uit ons midden werd gerukt. Het was José die de laatste jaren deze jaARKrant vol overgave maakte tot het prachtproduct dat het is. Het exemplaar van 2012 dragen we aan haar op. Hieronder een deel uit het In Memoriam, dat Wouter Helmer tijdens de afscheidsdienst in de kerk uitsprak. ‘Zestien prachtige jaren heeft José het verhaal van ARK met verve uitgedragen en duizenden kinderen, als een moderne rattenvangster, mee naar buiten genomen en van alles met hen beleefd: avontuur en plezier, stilte en verwondering, de ervaring van schoonheid en bovenal het gevoel van vrijheid in de nieuwe natuurgebieden langs onze rivieren. We hebben José leren kennen als een stoere griet, die het struinen in Nederland naar een hoger plan heeft gebracht. Ze schreef er met het grootste gemak over en het boekje ‘Struinen langs de Rivier’ is daar een mooie weerslag van. Een metafoor ook voor haar eigen leven: struinend over soms eng smalle paadjes, door de modder, springend, klauterend, soms naar een wijds uitzicht, dan weer in een klein hoekje, verstild mediterend. Kinderen met natuur verbinden; niet alleen denkend en pratend, maar vooral ook met hun voeten in de klei. Die balans zocht ze ook steeds in haar eigen werk. Tegenover één dag schrijven, steeds twee dagen veldwerk. Regie, daar wist ze wel raad mee, of het nou ging om een veldles voor een hele schoolklas, een reisgezelschap onder haar hoede nemen op een SNP wandelreis, of het schrijven van de JaARKrant, waarvoor ze al haar collega’s in de schrijfmodus moest zien te krijgen. In oktober 2012 zagen we haar als levensgenieter: ze trakteerde ons op champagne in het Kempen~Broek, vanwege haar 50ste verjaardag. Ter ere ook van de zeven jaar, die ze voor haar gevoel toch zomaar cadeau had gekregen na die eerste onheilstijding. We hadden niet gedacht dat dit ons zo zou overkomen. Want wij zijn die enthousiaste, bevlogen, eeuwig jonge club, die altijd doorgaat, kansen ziet, optimistisch is. En José is onlosmakelijk één van ons, hoe dan ook!’

De waarde van social media voor ARK bewees zich dit jaar. Verschillende berichten op Twitter werden opgepakt door de media en zijn uitgemond in TV-items en krantenartikelen. Op Facebook en Twitter hadden de ARK-pagina’s een bereik van tienduizenden personen per week. Vooral de pagina van Wolven In Nederland maakte een flinke groei door en heeft een hoog interactie gehalte. Op de YouTube kanalen van ARK werd meer dan 70 duizend keer een video bekeken. Een groot deel van de ARKers volgde een cursus social media. Via een persoonlijk account op Twitter verhalen zij nu over hun projecten, waarnemingen en excursies.

dooddoetleven.nl | 16.037 bezoekers

ARKers in het nieuws •• petr a souwerbren versterkt per 1 februari de directie. Zij volgt kees de ruiter op, die tijdens de ARK 3-daagse in september afscheid heeft genomen. •• liesje floor is gestart als project­assistent Limburgse Meerjarenplannen. Tijdens haar zwangerschapsverlof werd zij vervangen door marloes lagher. •• annemarie moons trad toe tot de Raad van Toezicht

YouTube-dooddoetleven views | 44.794

Dit jaar verschenen •• Flyers over de Hazelmuis, Tauros, Dood doet Leven •• Rapport ‘Vijf jaar wisenten in het Kraansvlak’ •• Diverse uitgaven over de steur i.s.m. WNF en Sportvisserij Nederland

colofon redactie  Marieke Reisinger, Elma Duijndam, Jose ten Tuynte

wisenten.nl | 21.532 bezoekers

illustraties  Jeroen Helmer fotografie  Bart Beekers, Bob Luijks, Dirk Oomen, Ellen Luijks, Elma Duijndam, Erwin Christis, Frank Zanderink, Hettie Meertens, Jelger Herder, Juan Carlos Muños Robredo (Rewilding Europe), Kim Huskens, Leo Linnartz, New Thracian Gold, Paco Suarez Abad (Wild Wonders of Europe), Paul Grootenboer, Pete Oxford (Wild Wonders of Europe), Rob Buiter, Rob Doolaard, Taurus Vee, Twan Teunissen. vormgeving  Franka van Loon drukkerij  Atlas b.v. ARK Natuurontwikkeling, 2013

zeetoren.nl | 13.404 bezoekers