Samenvatting (Summary in Dutch)
In dit proefschrift ontwikkel ik enige kwantitatieve methoden die gebruikt kunnen worden bij het nanciële risicomanagement van in de eerste plaats een levensverzekeraar of eventueel een pensioenfonds. In bredere zin gaat het hier om toepassingen van de nanciële wiskunde (die de prijsvorming van nanciële derivaten beschrijft) binnen de Actuariële wetenschap, i.e. verzekeringswiskunde. De vier methoden worden elk beschreven in een afzonderlijk hoofdstuk. In het vervolg van deze samenvatting zal ik eerst het maatschappelijk kader schetsen waarin de belangstelling voor toepassingen van nanciële wiskunde binnen de verzekeringswereld is ontstaan en gegroeid. Daarna zal ik de vier afzonderlijke methoden beschrijven met hun achtergrond, toepassingen en eventuele empirische bevindingen. Kader De nanciële wiskunde kent zijn oorsprong in het werk van Black, Scholes en Merton in het begin van de jaren '70. De achterliggende gedachte is dat elk derivaat (een nancieel instrument waarvan de uitbetaling, en dus waarde, wordt bepaald door de koers van een nanciële waarde, het onderliggende instrument) kan worden gewaardeerd door het opstellen van een replicerende portefeuille bestaande uit een risicovrije belegging en het onderliggende instrument. De prijs van het derivaat is dan, bijna per de nitie, gelijk aan de prijs van de replicerende portefeuille. Het prijzen van en handelen in derivaten vindt voornamelijk plaats door banken welke daarvoor specialisten in dienst hebben. In de bankwereld worden derivaten op marktwaarde, mark-to-market, in de boekhouding verwerkt. Deze werkwijze is al jaren gemeengoed en wordt gezien als de meest natuurlijke manier van boekhouden door alle betrokken partijen. Een gevolg hiervan is dat het managen van de balans een dynamisch gebeuren is. Balansposten reageren namelijk op marktomstandigheden. Een stabiele winst wordt bereikt door goed risicomanagement. Voor sommige zeer complexe derivaten zijn echter geen marktprijzen voorhanden. Deze derivaten worden dan geprijsd met behulp van complexe wiskundige modellen. De parameters van deze modellen worden dan geschat met behulp van voorhanden zijnde marktprijzen van relevante andere derivaten. De boekhouding wordt dan gedaan op mark-to-model basis. Het model zelf zou men dan marked-to-market kunnen noemen, de parameters zijn immers geschat op basis van marktprijzen.
176
Samenvatting (Summary in Dutch)
Goed beschouwd zijn levensverzekeraars niet zo heel erg verschillend van banken. De producten die worden verkocht hebben namelijk dezelfde karakteristieken als de instrumenten die door banken worden verhandeld op de nanciële markten. Voorbeelden hiervan zijn (zero coupon) obligaties, aandelen, futures op aandelen indices en zelfs derivaten. Toegegeven, de uitbetalingen die zij beloven aan polishouders zijn veelal afhankelijk van het al dan niet overlijden van bepaalde personen maar afgezien daarvan is het vaak eenvoudig mogelijk om verzekeringsuitbetalingen te zien als nanciële instrumenten. Deze bewustwording van overeenkomsten tussen verzekeringsproducten en nanciële instrumenten is binnen de verzekeringsindustrie eind 20e eeuw ontstaan als gevolg van veranderende boekhoudingsregels. Verzekeraars moeten hun balansposten gaan waarderen op “Fair Value”. Fair Value staat voor het bedrag dat twee goed geïnformeerde partijen die bereid zijn tot een transactie overeenkomen. Een werkbare manier om dit te interpreteren is om uit te gaan van mark-to-market en eventueel markto-model, oftewel markt consistent waarderen kortweg marktwaarde. Een eerste stap op weg naar Fair Value boekhouden is inmiddels gezet. De bezittingen kant van de balans van een verzekeraar moet inmiddels op marktwaarde gewaardeerd worden. De verplichtingen kant heeft voorlopig nog uitstel gekregen en wordt nog gewaardeerd op basis van traditionele actuariële methoden. Deze methoden gaan uit van prudente assumpties die los staan van marktomstandigheden. Hoewel verzekeringsverplichtingen dus voor een groot gedeelte bestaan uit verhandelbare nanciële instrumenten is de waarde in de huidige en vorige situatie volkomen onafhankelijk van marktprijzen. Deze hinderlijke inconsistentie zal worden verholpen met de invoering van Fair Value Accounting. Een probleem voor veel verzekeraars is echter om de mark-to-market of mark-to-model waarde van hun verzekeringsverplichtingen te bepalen. Echt nancieel risicomanagement in de vorm van daadwerkelijk beleggen in een portefeuille die de verplichtingen repliceert is voor deze verzekeraars helaas nog toekomstmuziek. De methoden ontwikkeld in dit proefschrift vinden hun toepassing in verschillende kwantitatieve onderdelen van het nanciële beleid van een levensverzekeraar. Ten eerste het marktconsistent waarderen van de verzekeringsverplichtingen, ten tweede het vaststellen van de benodigde solvabiliteit, hiervoor wordt theoretisch gezien gebruik gemaakt van een combinatie van risicomaten en derivaten theorie (welke nodig is om de verzekeringsverplichtingen te waarderen) en ten derde het afstemmen van de beleggingen op de verzekeringsverplichtingen, Asset Liability Management (ALM). Vooral deze laatste twee toepassingen vereisen de nodige numerieke bewerkingen, de ef cientie van de implementatie speelt dan een grote rol. Al de methoden in dit proefschrift ondersteunen een ef ciente en dus snelle implementatie. Na het beschrijven van de maatschappelijke achtergrond zal ik nu per hoofdstuk het onderzoek beschrijven67 .
67 Hoofdstuk 2 is een inleidend hoofstuk dat enige nancieel wiskundige technieken beschrijft in algemene zin die in de latere hoofdstukken hun toepassing vinden.
177 Hoofdstuk 3: Markconsistente waardering van premiebetalende beleggingsverzekeringen Dit hoofdstuk haakt direct aan bij de vraag hoe bepaalde verzekeringsverplichtingen gewaardeerd moeten worden op Fair Value basis. Er wordt ingegaan op één bepaalde verzekering, namelijk een premiebetalende beleggingsverzekering met rendementsgarantie. Deze garantie garandeerd de polishouder een minimum bedrag op de einddatum van de verzekering terwijl deze tegelijkertijd de mogelijkheid krijgt te pro teren van de naar verwachting hogere rendementen op aandelenkoersen. Er wordt aangetoond dat de rendementsgarantie analoog is aan een Aziatische put optie. Voor deze garantie wordt een waarderingsformule afgeleid waarin ook met de praktische kanten van het product, zoals kosteninhoudingen en sterfterisicopremies, rekening wordt gehouden. Vervolgens worden scherpe boven en ondergrenzen voor de waarde van de garantie afgeleid in een economisch model voor aandelenkoersen en de rentetermijnstructuur. De garantie wordt dan gewaardeerd op mark-to-model basis. De mark-to-market van het model wordt gefaciliteerd door het a eiden van een formule voor obligatievolatiliteit als functie van cap en swaption volatiliteiten. Vanwege de vaak lange duur van de verzekering en bijbehorende garantie is het effect van stochastische rente van belang, ondanks dat de garantie in essentie een optie is op een aandelenfonds. Een numerieke studie naar verschillende boven- en ondergrenzen (Thompson, 1999, Rogers en Shi, 1999, Nielsen en Sandmann, 2002a&b) toont aan dat de aangepaste bovengrens van Thompson (zie Lord, 2005) het meest nauwkeurig is. De veel gebruikte ondergrens van Rogers en Shi is, evenals de verschillende moment matching technieken, niet nauwkeurig genoeg in de context van de lange looptijden van deze verzekeringsproducten.
Hoofdstuk 4: Prijzen van swaptions in af ne termijnstructuurmodellen Bij het doen van een ALM studie wordt de rol van bepaalde rentederivaten in het managen van het renterisico van een verzekeraar steeds meer onderkend. Eén aspect van een ALM studie is genereren van toekomstige economische scenario's uit een model. Een klasse van rentemodellen die hiervoor geschikt is, is de klasse van af ne termijnstructuurmodellen. Om binnen de ALM context swaption prijzen te genereren die consistent zijn met het economische model is het noodzakelijk deze prijzen snel te kunnen berekenen voor de vele scenario's. Vanuit het perspectief van het marktconsistent waarderen van verzekeringsverplichtingen is het zaak dat modellen snel geschat kunnen worden aan marktprijzen van liquide derivaten. Swaptions zijn de meest liquide rentederivaten en bovendien vaak zeer gerelateerd aan de embedded derivaten in verzekeringsproducten. Voor een ef ciente schattingsprocedure is een ef ciente prijsformule voor deze derivaten van belang. In dit hoofdstuk wordt een ef ciente en nauwkeurige benadering afgeleid voor de prijs van een swaption in de ruime klasse van af ne termijnstructuur modellen. Voor Gaussische modellen, waaronder het veel gebruikte Hull-White model (eventueel de
178
Samenvatting (Summary in Dutch)
versie met twee of drie factoren) wordt een analytische formule afgeleid. Voor de meer algemene versie van het model wordt gebruik gemaakt van Fourier inversie. De procedure is ef cient en nauwkeurig en faciliteert een ef ciënte parameterschatting met behulp van swaptions en bovendien het snel prijzen van swaptions in ALM scenario's.
Hoofdstuk 5: Af ne stochastische modellering van sterfteontwikkelingen Naast het managen en modelleren van nanciële risico's en de daarbijbehorende vraag hoeveel solvabiliteitskapitaal moet worden aangehouden is het voor een levensverzekeraar van belang om toekomstige sterfteontwikkelingen in te schatten. Niet alleen de trend in de sterfte is hierbij van belang, ook de uctuaties rond de trend. Voor het eerste zou een deterministisch model volstaan. Fluctuaties zijn echter belangrijk bij het inschatten van het risico en dus bij het bepalen van de benodigde solvabiliteit. In dit hoofdstuk wordt op basis van de theorie van lineaire (af ne) stochastische differentiaal vergelijkingen een klasse van modellen gepresenteerd die voldoet aan drie belangrijke eisen. 1. Het model heeft goede analytische eigenschappen, zo zijn gesloten formules af te leiden voor generatietafels. 2. De stochastische variabelen die de uctuaties modelleren zijn goed te interpreteren. Zo bevat de klasse van af ne sterftemodellen een stochastische versie van de bekende Makeham en Thiele sterftemodellen. Binnen het Thiele model zijn er drie stochastische variabelen die de ontwikkelingen voor de jonge, middelbare en hoge leeftijden modelleren. 3. De sterftemodellen zijn te combineren met modellen die worden gebruikt bij het prijzen van derivaten. Deze eigenschap is van belang wanneer we stochastische sterfte willen meenemen bij het waarderen van sommige embedded opties, zoals bijvoorbeeld een gegarandeerde lijfrente optie (Guaranteed Annuity Option, GAO) waarbij zowel rente als sterfteontwikkelingen een rol spelen. De modellen worden geschat met behulp van een ef ciënte implementatie van het Kalman Filter. Een generalisatie van de voorgestelde klasse van af ne modellen wordt niet signi cant beter bevonden. Dit ondersteunt de bewering dat af ne sterftemodellen een ef cient instrument zijn om sterfterisico in te schatten.
Hoofdstuk 6: Schatten van een termijnstructuurmodel met behulp van rente en optie gegevens Door de groei van de derivaten markten en de grotere beschikbaarheid van gegevens is het mogelijk om rentemodellen niet alleen op basis van historische rente gegevens te schatten maar tevens daarbij ook gegevens over rentederivaten mee te nemen. In dit hoofdstuk wordt een schattingsmethode uitgewerkt op basis van de resultaten in
179 hoofdstuk 3 die het mogelijk maakt het Kalman Filter als schattingsprocedure te gebruiken voor een termijnstructuurmodel met als afhankelijke variabelen zowel obligatie als swaption prijzen. Het meenemen van derivaten in de schattingsprocedure geeft een veel betere inschatting van de huidige en ook toekomstige volatiliteit van de rente. De schattingsfouten voor zowel obligaties als swaptions zijn binnen de gebruikelijke biedlaat prijzen geobserveerd in de nanciële markten. Het resulterende model zou dus beter in staat moeten zijn om realistische economische scenario's voor een ALM studie te genereren.