Recessieve Overerving
12
Aangepaste informatie van folders geproduceerd door ‘Guy’s and St Thomas’ Hospital’ en ‘Londen Genetic Knowledge Park’, aangepast volgens hun kwaliteitsnormen. Juli 2008 Vertaald door Mies Wits-Douw en Marloes Brouns-van Engelen, Erfocentrum, Woerden, Nederland. Gesteund door EuroGentest, NoE (“Network of Excellence”) contract nr.512148, gesteund door EU-FP6
Illustraties: Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com
[email protected]
Informatie voor patiënten en hun familie
2
Recessieve Overerving
Dit is informatie over recessieve overerving. Om recessieve overerving beter te begrijpen, is het nuttig om iets te weten over genen en chromosomen.
Genen en Chromosomen Ons lichaam bestaat uit miljoenen cellen. In de meeste cellen zit een volledig stel genen. Genen bepalen de werking van ons lichaam. Genen zijn verantwoordelijk voor kenmerken zoals kleur van de ogen, bloedgroep en lichaamslengte. We hebben duizenden genen. Van de meeste genen erven we 2 kopieën, één kopie van de moeder en één kopie van de vader. Daarom hebben we vaak dezelfde kenmerken als onze ouders. De genen bevinden zich op kleine draadachtige structuren, die chromosomen worden genoemd. In de meeste van onze cellen hebben we 46 chromosomen. We erven 23 chromosomen van de moeder en 23 van de vader. We hebben dus 2 paren van 23 chromosomen, ofwel 46 chromosomen. Soms zit er een verandering (mutatie) in één kopie van een gen, waardoor dit gen niet goed meer werkt. Als dit slechts in één recessief gen gebeurt, en de persoon heeft een andere normale kopie, dan zal dit meestal geen erfelijke aandoening veroorzaken.
11
10 Maastricht http://www.azm.nl/zorgcentra/zorgcentra/Erfelijkheid/afdelingkg/
Afbeelding 1: Genen, Chromosomen en DNA
3
Afdeling Antropogenetica van het Universitair Medisch Centrum St Radboud te Nijmegen http://www.humangenetics.nl/ Afdeling Klinische Genetica van het Erasmus Medisch Centrum te Rotterdam http://www2.eur.nl/fgg/kgen/ Afdeling Medische Genetica van het Universitair Medisch Centrum Utrecht http://www.umcutrecht.nl/subsite/erfelijkheid
Wat is autosomaal recessieve overerving? Sommige aandoeningen erven autosomaal recessief over. Dit houdt in dat een persoon deze aandoening alleen krijgt als hij/ zij twee veranderde kopieën erft, één van de vader en één van de moeder. Indien een persoon één veranderde kopie en één normale kopie erft, dan zal deze persoon meestal een gezonde drager zijn, omdat de normale kopie de veranderde kopie compenseert. Een drager heeft zelf de aandoening niet, maar heeft dus wel één veranderde kopie. Voorbeelden van autosomaal recessieve aandoeningen zijn taaislijmziekte (cystic fibrose) en sikkelcelanemie. Autosomaal betekent dat de overerving voor zowel jongens als meisjes geldt.
4
Hoe erven recessieve aandoeningen over? Afbeelding 2: Hoe recessieve genen van ouder naar kind gaan Drager
Drager
9
Orphanet Website met informatie over zeldzame ziekten, klinische proeven, medicijnen en links naar hulpverenigingen in Europa. www.orpha.net EuroGentest Website met informatie over genetische testen en links naar hulpverenigingen in Europa. www.eurogentest.org Of de genetische afdeling in uw lokale ziekenhuis: Afdeling Klinische Genetica van het Academisch Medisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam http://www.amc.nl/index.cfm?sid=136 Afdeling Klinische Ophtalmogenetica (genetica van oogaandoeningen) van het Interuniversitair Oogheelkundig Instituut te Amsterdam http://www.nin.knaw.nl/
Normaal gen
Afdeling Klinische Genetica van het Vrije Universiteit Medisch Centrum te Amsterdam http://www.vumc.nl/afdelingen/klinischegenetica Polikliniek Erfelijke Tumoren van het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis te Amsterdam http://www.nki.nl/ Afdeling Genetica van het Universitair Medisch Centrum Groningen http://www.umcgenetica.nl/
Niet Aangetast
Drager
Drager
Aangetast
Afdeling Klinische Genetica van het Leids Universitair Medisch Centrum http://www.lumc.nl/4080/ Afdeling Klinische Genetica van het Academisch Ziekenhuis
8
5 Wanneer beide ouders drager zijn van hetzelfde veranderde, defecte gen, dan geven zij òf hun normale, òf hun veranderde gen door aan hun kind. Dit gebeurt op een willekeurige manier. Elk kind waarvan beide ouders drager zijn van hetzelfde, veranderde gen heeft 25% kans (1 op 4) om dat gen te erven van beide ouders en dus de aandoening te krijgen. Dit betekent dat er 75 % kans is (3 op 4) dat een kind de aandoening nìet zal krijgen. Deze kans is hetzelfde bij elke zwangerschap opnieuw, en geldt voor jongens zowel als meisjes.
Meer informatie vindt u bij: Het Erfocentrum - Het Nederlandse kennis- en voorlichtingscentrum Erfelijkheid. www.erfelijkheid.nl www.erfocentrum.nl LUSS - Ligue des Usagers des Services de Santé Tel. +32 81 744 428 www.luss.be VPP - Vlaams Patienten Platform vzw Een onafhankelijke koepelorganisatie van meer dan 82 patiëntenverenigingen uit Vlaanderen die streeft naar een toegankelijke zorg op maat voor de patiënt en zijn omgeving. Tel. +32 16 230 526 www.vlaamspatientenplatform.be BOKS - Belgische organisatie voor kinderen en volwassenen met stofwisselingsziekten Tel. +32 3 775 4839 www.boks.be Rare Disorders Belgium – Een koepelorganisatie van Franstalige patiëntenverenigingen voor zeldzame ziekten. www.rd-b.be/nlframe/
Er is ook 50% kans (2 op 4) dat een kind slechts één kopie van het veranderde gen erft. Dit betekent dat het kind, net als zijn of haar ouders, een gezonde drager is. En dan is er ook 25% kans (1 op 4) dat het kind beide normale kopieën van het gen erft. In dit geval heeft het de aandoening niet en is ook geen drager. Deze mogelijke uitkomsten gebeuren willekeurig. De kansen blijven dezelfde bij elke zwangerschap en zijn dezelfde voor jongens en meisjes.
6
Wanneer een kind de eerste in een familie is met de aandoening Soms is een kind dat geboren wordt met een recessief erfelijke aandoening de eerste in die familie. Dit is mogelijk terwijl familieleden al generaties lang drager kunnen zijn zonder dit te weten. Tot een drager uit deze familie dus kinderen krijgt met een drager uit een familie met hetzelfde veranderde gen.
Testen op dragerschap en testen tijdens de zwangerschap Voor mensen met een fam i l ie ges ch i ede n is va n e en recessief erfelijke aandoening zijn er een aantal mogelijkheden. Zo zijn er testen waarmee onderzocht kan worden of beide ouders drager zijn. Dit kan nuttig zijn als er een zwangerschap wordt gepland. Bij sommige recessieve aandoeningen is het mogelijk om de baby tijdens de zwangerschap te onderzoeken. (voor meer informatie, zie de folders over vruchtwaterpunctie en vlokkentest).
Andere familieleden Wanneer er een recessieve aandoening voorkomt, dan wilt u dit misschien met de familie bespreken. De familieleden kunnen dan beslissen of zij zich ook willen laten testen. Met deze informatie kan bij andere familieleden naar dragerschap gezocht worden. Dit kan belangrijk zijn voor familieleden met kinderen of een kinderwens in de toekomst. Sommige mensen vinden het moeilijk om met de familie te praten over een erfelijke aandoening. Dit kan te maken hebben
7 met angst dat de familie zich zorgen zal maken, of uit schuldgevoel. Of men is het contact verloren met bepaalde familieleden, en vindt het moeilijk om contact met hen te zoeken. Artsen die gespecialiseerd zijn in deze materie hebben heel wat ervaring met families in vergelijkbare situaties, en kunnen vaak helpen bij de gesprekken met familieleden.
Samenvatting •
• •
Een persoon met twee kopieën van het veranderde gen krijgt de aandoening. (25% kans). Als een persoon slechts één kopie van het veranderde gen erft, dan is hij of zij drager (50% kans). En er is 25% kans dat het kind de beide normale kopieën erft. Dit gebeurt willekeurig en kan bij elke zwangerschap gebeuren. Een defect gen kan niet worden verholpen of behandeld. Een defect gen is niet iets dat men zomaar “overdraagt” aan iemand anders. Men kan dus bijvoorbeeld gewoon bloed geven.
