rassenhaat

im

labyrinth des schweigens

Lessen in het donker schreef de lesmap bij IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS in opdracht van distributeur Lumière. Je vindt op de volgende pagina’s heel wat duiding en methodische omkadering voor gebruik in de klas. We hopen dat dit leidt tot een kritische houding bij de leerlingen en een boeiende reflectie op de film en de thematiek.

trefwoorden Herinneringseducatie, verdraagzaamheid/rassenhaat vroeger en nu, actief burgerschap, WO II, mensenrechten, inspirerende persoonlijkheid.

Inhoudstafel Infofiche _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 2 Regie en productie _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 3 Regisseur Giulio Ricciarelli De producenten aan het woord Scenario Het verhaal en de personages_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 6 Johann Radmann Fritz Bauer Thomas Gnielka Marlene Wondrak



Doelgroep im labyrinth des schweigens 3e graad so

De feiten _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9 Hoe onwetend waren de Duitsers over wat er gebeurde in Auschwitz? De Auschwitz-processen Wie was Josef Mengele?

Filmfiche op het smartboard! www.filmfiches.be

Verwerking van de film in de klas _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12 Algemene startvragen Startopdracht: bespreek de affiche en de filmtitel Focus op de opbouw van het verhaal Algemene zoekopdracht over WO II Een denkkader creëren rond het verleden, het heden en de toekomst Het belang van herinneringseducatie Maak een blog met de klas over de film Bijlage: interview met Gerhard Wiese _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19

De digitale en visuele filmfiche bij IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS is ideaal om de filmbespreking klassikaal via je smartboard te starten! Je vindt er de filmtrailer, interviews, beelden en interessante quotes. Een handige aanvulling op deze lesmap.

Bronnen _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20

VERTONINGEN VAN DE FILM BIJWONEN MET JE klas? Voor alle vragen in verband met het boeken en vertonen van deze film, kunt u contact opnemen met distributeur Lumière, via [email protected].

1

Infofiche

synopsis Frankfurt, 1958. Johann Radmann is een jonge, ambitieuze advocaat. Via een tip van een journalist ontdekt hij dat bepaalde overheidsdiensten en instituten samenzweren om nazimisdaden in de doofpot te houden. Omdat Johann erg vastberaden is om dit alles tot de bodem te onderzoeken, krijgt hij van procureur-generaal Fritz Bauer de leiding van het onderzoek. Johann wordt overstelpt met informatie en belandt in een labyrint van schuld en leugens.

Deze fiche is de ideale introductie voor je leerlingen en je collega’s die de leerlingen vergezellen. Met deze info zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling.

IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS is gebaseerd op de voor velen onbekende naoorlogse geschiedenis van het onderzoek dat leidde tot het Auschwitz-proces (1963 – 1965). Hoewel de meeste Duitsers in deze tijd van volle economische heropleving niet meer aan de oorlog herinnerd wilden worden, zagen een handvol mannen en vrouwen erop toe dat Duitsland haar oorlogsverleden niet zou ontvluchten. Duitsland werd hiermee het eerste land dat zelf haar oorlogscriminelen vervolgde voor hun misdaden.

in de pers “Giulio Ricciarelli’s historisch drama is een intelligent en boeiend verhaal over een jonge, ambitieuze openbaar aanklager die nazimisdadigers voor de rechter wil brengen.” - Joe Leydon, Variety “In feite richt dit debuut zich vooral op de collectieve verwerking van het oorlogsverleden. Voor dat heikele thema zoekt IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS nadrukkelijk een breed publiek en verdient daarvoor alleen al een pluim.” – Bjorn Gabriels, Filmmagie

technische fiche

de film online

Duitsland – 2014 – 121 min. – Duits gesproken, Nederlands ondertiteld

Dit is de officiële website van de film: http://imlabyrinth-film.de/

Regie: Giulio Ricciarelli Productie: Claussen+Wöbke+Putz Filmproduktion en naked eye filmproduction Scenario: Giulio Ricciarelli en Elisabeth Bartel Muziek: Niki Reiser en Sebastian Pille Geluid: Günther Gries Cast: Alexander Fehling (Johann Radmann), André Szymanski (Thomas Gnielka), Friederike Becht (Marlene Wondrak), Johannes Krisch (Simon Kirsch), Hansi Jochmann (Erika Schmitt), Johann von Bülow (Otto Haller), Robert Hunger-Bühler (Walter Friedberg), Lukas Miko (Hermann Langbein), Gert Voss (Fritz Bauer).

voor je naar de film vertrekt

2

Weet je wat er meteen na WO II met voormalige SS’ers gebeurde? Werden ze gevangen genomen door de geallieerden? Werden ze berecht? Gingen ze vrijuit en konden ze een nieuw leven beginnen? Bekijk nu de trailer van de film. Voor de lessen Duits: bekijk dit korte filmpje (zoek op YouTube ‘labyrinth deutschlandpremiere’) over de première van de film in Frankfurt am Main. Kunnen de leerlingen de filmfragmenten en interviews volgen zonder ondertiteling?

regie en productie

er mensen die Auschwitz wel kenden, maar de meerderheid van de Duitsers niet. Ware het niet dat vier moedige mensen, een procureur-generaal en drie openbaar aanklagers, alle obstakels hadden overwonnen om in hun missie te slagen, dan zou dit onderwerp onder de mat zijn geveegd.”

regisseur giulio Ricciarelli

“Een verhaal over persoonlijke moed, over vechten voor wat juist is en over de aflossing van schuld.” – Giulio Ricciarelli over IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS

Een opmerkelijke keuze van de regisseur bestond erin om de getuigenissen van de Auschwitz-overlevenden niet te laten horen. Er weerklinkt prachtige muziek, maar je hoort niet wat de getuigen vertellen. De lichaamstaal en gezichtsuitdrukking van de getuigen, Johann Radmann en zijn assistente Schmittchen, spreken echter boekdelen.

Acteur, regisseur en producent Giulio Ricciarelli werd in 1965 in Milaan geboren. Hij begon zijn acteercarrière na een theateropleiding aan de Otto Falckenberg Schule. In 2000 richtte hij samen met Sabine Lamby naked eye filmproduction op, dat speelfilms van jonge, getalenteerde regisseurs produceert. Naast zijn werk als producer, maakte hij als regisseur enkele kortfilms. IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS is zijn langspeelfilmdebuut als regisseur en scenarist. Wat was je reactie toen je voor het eerst over het thema hoorde? “Ik vond het een ongelooflijk verhaal. Ik had het vooral moeilijk om te geloven dat vele Duitsers in de late jaren ‘50 nog nooit over Auschwitz gehoord hadden. Het was pas tijdens mijn research dat ik besefte dat dit werkelijk zo was. Vroeger dacht ik dat de naziperiode in Duitsland na 1945 ruimschoots bestudeerd en behandeld werd via de geschiedenislessen, films en bezoeken aan concentratiekampen. Maar in werkelijkheid werd er die eerste jaren na WO II niets uitgebreid onderzocht, men probeerde integendeel het donkere verleden te verzwijgen. Het was een hoofdstuk waar eenvoudigweg niet over gepraat werd. Noch over de daders, noch over de slachtoffers. Natuurlijk waren

“Het thema bepaalt de esthetische keuzes. Het camerawerk is klassiek: serene beelden verbinden wat we zien en wat er aan de verbeelding overgelaten wordt. Er werd tijd en ruimte gecreëerd voor sterk acteerwerk, emoties die het verhaal voortstuwen. Soepele montage, ritmisch en nauwkeurig.” - Giulio Ricciarelli

3

de producenten aan het woord

De productie van IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS lag in handen van Uli Putz, Sabine Lamby en Jakob Claussen. Uit een interview met de producenten leren we dat ze deze film gemaakt hebben om te voorkomen dat een stuk geschiedenis verloren zou gaan. Vele mensen kennen het proces van Nürnberg - waarbij een aantal nazikopstukken meteen na WO II door de geallieerden veroordeeld werden - maar van de Auschwitz-processen hebben ze nog nooit gehoord. Hoewel sommige mensen vinden dat een film over een ernstig onderwerp, niet onderhoudend mag zijn, is dat nu net wat de producenten met IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS hebben willen bereiken: het verhaal werd niet verpakt als een knap geïllustreerde geschiedenisles, maar als de spannende queeste van een held. “Het heeft indertijd meer dan vijf jaar gekost vanaf de eerste verhoren tot de start van het Auschwitz-proces. De voorbereidingen voor deze film duurden ook zo lang.” – Jakob Claussen De producenten zagen erop toe dat de film niet moralistisch zou overkomen. Uiteraard wilden ze aantonen dat wat toen in Frankfurt gebeurde de juiste manier van handelen was en belangrijk voor het land om met zijn verleden te leren omgaan. Maar ze wilden ook de andere kant van de medaille tonen, bv. door het personage Walter Friedberg, officier van justitie, de vraag te laten stellen of het ‘werkelijk zo belangrijk is dat elke zoon in Duitsland zich afvraagt of zijn vader een moordenaar was’. Het personage Friedberg is trouwens een mooi voorbeeld van de complexiteit van de situatie toen: in het begin van de film lijkt hij erg sceptisch over het onderzoek van Johann Radmann, maar later blijkt dat uitgerekend hij geen partijlid was tijdens de oorlog. Het was nooit de bedoeling om te oordelen over de vorige generaties, volgens Claussen. “Een zekere nederigheid is hier op zijn plaats. Het zou niet fair zijn om vanuit het comfort van onze luie zetel onze vaders en grootvaders te veroordelen. Maar het is wel onze taak om ervoor te zorgen dat wat in Auschwitz gebeurd is niet meer mogelijk is. Dit is de stelling die we in de film innemen en dat maakt het verhaal ook vandaag nog relevant. Overal in de wereld vallen systemen uiteen, denk maar aan Egypte en Syrië.”

4

scenario

Om de historische gebeurtenissen zo getrouw mogelijk te beschrijven, hebben de scenaristen van bij de start wetenschappelijke ondersteuning gezocht. Ze lazen getuigenissen na van tijdens het proces en contacteerden Werner Renz van het Fritz Bauer Institut. Hij heeft de verschillende versies van het scenario in de daarop volgende jaren nagelezen en erop toegezien dat de werkelijke achtergrond van de Auschwitz-processen en de essentiële feiten bewaard bleven. Volgens Renz is het scenario zeer authentiek. Het overdrijft of vervormt de gebeurtenissen niet en toont het verloop van het gerechtelijk onderzoek op een correcte manier.

Wist je dat… ... het Fritz Bauer Institut in 1995 werd opgericht? Het is een onderzoeks- en documentatiecentrum dat zich focust op het Nationaal Socialisme en de Holocaust. Het doet dat via herinneringseducatie en historisch en politiek onderricht. Sedert 2000 vormt het instituut een onderdeel van de universiteit van Frankfurt. http://www.fritz-bauer-institut.de/ Het oorspronkelijke idee voor het script kwam van Elisabeth Bartel, die een artikel over deze geschiedenis in de krant las. Ze stelde het idee voor aan producent Sabine Lamby, die op haar beurt haar productiepartner Giulio Ricciarelli bij het uitwerken van het scenario betrok. Bartel en Ricciarelli waren het er meteen over eens om een fictief verhaal te schrijven, tegen een achtergrond van ware gebeurtenissen en met een aantal authentieke personages. Procureur-generaal Fritz Bauer en journalist Thomas Gnielka hebben echt bestaan, maar de jonge openbaar aanklager Johann Radmann is een fictief personage, een mix van de drie advocaten die in werkelijkheid het onderzoek geleid hebben. De grootste uitdaging voor de scenaristen was om de juiste balans te vinden tussen verschillende losse elementen: de ware feiten behouden en toch ook een emotionele component toevoegen aan het verhaal. Om de kijker te laten meeleven en de film toegankelijk te maken voor een breder publiek, wordt bv. de liefdesrelatie tussen Johann Radmann en Marlene Wondrak doorheen het verhaal verweven. Maar ook de Auschwitz-ervaringen van personage Simon Kirsch grijpen de kijker bij de keel. Dit zijn duidelijke voorbeelden van elementen die zijn toegevoegd om er een sterk filmverhaal van te maken.

5

het verhaal en de personages

johann radmann

In het Frankfurt van 1958 worden alle herinneringen aan de nietsontziende oorlog onderdrukt. De economie is zich aan het herstellen en het normale leven begint weer normaal te voelen. Tot de Joodse vriend van journalist Thomas Gnielka een docent op het schoolplein herkent als een voormalig bewaker van het concentratiekamp Auschwitz. Wanneer de journalist naar de politie gaat, blijkt pas hoe ver de ontkenning reikt. Zij weigeren de aangifte te registreren en de journalist begint een gevecht voor de waarheid. Hij wordt hierin bijgestaan door een jonge officier van justitie, Johann Radmann. Radmann wordt gesteund door procureur-generaal Fritz Bauer, zelf een Jood. Als een bezetene begint Radmann aan een zoektocht naar bewijsmateriaal om honderden voormalige SS’ers, van wie sommigen ondertussen een succesvolle carrière hebben, voor het gerecht te slepen. Maar zijn onderzoek loopt niet van een leien dakje, vooral omdat hij telkens weer botst op personen en instanties die de oorlogsgebeurtenissen liever in de doofpot houden. Toch zal Radmann er alles aan doen om de schuldigen ter verantwoording te roepen.

Johann Radmann wordt vertolkt door Alexander Fehling. Fehling werd geboren in Berlijn in 1981. Van 2003 tot 2007 volgde hij les aan de Hochschule für Schauspielkunst Ernst Busch. Na een carrière in de Berlijnse theaterwereld, speelde hij zijn eerste filmrol in 2007 in Robert Thalheims AND ALONG COME TOURISTS. Zijn rol in Quentin Tarantino’s INGLOURIOUS BASTERDS (2008) bracht hem internationale erkenning. Op de Berlinale van 2011 viel hij in de prijzen als Duitse “Shooting Star”. Tijdens de voorbereiding op zijn rol als Johann Radmann, kreeg Fehling meerdere keren de kans Gerhard Wiese* te ontmoeten. Gerhard Wiese is één van de openbaar aanklagers die meewerkten aan het Auschwitz-proces in de jaren ’50. Tijdens die ontmoetingen kon Fehling informeren naar alledaagse situaties, die hem hielpen om Radmann waarheidsgetrouw te vertolken: praatten jonge advocaten op een familiaire of formele manier met elkaar? Droegen ze hoeden? Hoe gedroegen ze zich in aanwezigheid van Fritz Bauer?

IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS belicht een cruciale maar vaak vergeten periode uit de Duitse naoorlogse geschiedenis. De film is gebaseerd op het verhaal van Fritz Bauer, een Duits jurist die vond dat Duitsland zijn verleden niet langer kon ontvluchten en het tweede Auschwitz-proces in gang zette. Duitsland werd hiermee het eerste land dat zelf haar oorlogscriminelen vervolgde voor hun misdaden.

Regisseur Giulio Ricciarelli over het personage Johann Radmann: “Johann is een zelfverzekerde, erg Duitse, ietwat formele jurist met een humanistische opvoeding en zuivere morele waarden. Zijn zwakke punt is zijn strikte zwartwit denken. In het begin van de film denkt hij te weten wat goed en slecht is. Na verloop van een aantal gebeurtenissen beseft hij dat het niet aan hem is om te oordelen over anderen. Hij kan dit onderzoek enkel leiden door nederig te blijven. »

6

* Een interview met Gerhard Wiese kan je vinden in de bijlage op pagina 19.

fritz bauer

De film toont een soort ‘coming-of-age’-verhaal van het hoofdpersonage Johann Radmann. Je leert hem kennen in 1958 als pas afgestudeerde advocaat die verkeersdelicten opvolgt, maar duidelijk ambitie toont om snel meer te bereiken in zijn carrière. Zijn nieuwsgierigheid wordt geprikkeld door journalist Thomas Gnielka, die de openbaar aanklagers laat weten dat een ex-SS’er die in Auschwitz gediend heeft, nu als leerkracht aan de slag is. Radmann voelt al snel aan dat er meer aan de hand is en gaat op onderzoek uit. Als hij het eerste bewijsmateriaal gevonden heeft, krijgt hij van procureur-generaal Fritz Bauer de opdracht een onderzoek te leiden naar de vele ‘gewone’ Duitsers die erin geslaagd zijn na hun zware oorlogsmisdaden ongestraft weer een normaal leven op te bouwen. Radmann bijt zich vast in de zaak, gedreven en overtuigd om de waarheid bloot te leggen. ‘Veritas’ was het motto van zijn vader en meteen ook de drijfveer voor Radmanns werk nu. - Je ziet hem zijn naïviteit verliezen tijdens de vele getuigenissen van kampoverlevenden. Pas als de eerste getuige verklaart dat er honderdduizenden werden omgebracht, dringt de ernst en de orde van grootte tot hem door. - Hij worstelt met zijn eigen identiteit en verleden als hij te weten komt dat ook zijn vader – die nooit terugkeerde van het Oostfront – een partijkaart op zak bleek te hebben. - Hij gaat te ver in zijn idealisme als hij, ondanks de waarschuwingen van Fritz Bauer, koste wat kost Dr. Josef Mengele probeert te arresteren. - Daar waar hij in het begin van de film heel beheerst overkomt, zie je hem naarmate het verhaal vordert, veranderen in een man van vlees en bloed, met sterke emoties: hij wordt verliefd, hij rookt en drinkt, krijgt nachtmerries, geeft impulsief zijn ontslag, verdenkt iedereen ervan nazi te zijn geweest, vertrouwt zijn eigen vriend Gnielka niet meer…

Gert Voss speelt procureur-generaal Fritz Bauer. Voss maakte naam en faam in de Duitse en Oostenrijkse theaterwereld en dook slechts af en toe op in films of tv-series. Hij werd in 1941 geboren en stierf in juli 2014. IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS werd aan hem opgedragen. Regisseur Giulio Ricciarelli over acteur Gert Voss: “Gert Voss was een tovenaar, werkelijk een geweldig acteur. We zijn heel dankbaar dat we met hem konden werken. Hoe hij zijn rol invulde, hoe hij de grote Fritz Bauer met diepgang, wijsheid en charisma neerzette. Deze ervaring zal mij en het hele team voor altijd bijblijven.” Fritz Bauer (16/07/1903 – 1/07/1968) was een Duits jurist die als procureur-generaal de drijvende kracht werd achter de Auschwitz-processen in Frankfurt. Hij werd in Stuttgart geboren in een Joods gezin en studeerde aan de universiteiten van Heidelberg, München en Tübingen. Na zijn studies werkte hij als rechter in Stuttgart. Begin jaren ‘30 was hij actief betrokken bij protestacties tegen de nazi’s en werd opgesloten in het concentratiekamp Heuberg. Na zijn vrijlating emigreerde hij in 1935 naar Denemarken en in 1943 – toen Denemarken onder Duits bewind kwam – naar Zweden. In 1949 keerde hij naar Duitsland terug, waar hij zich actief bleef inzetten voor gerechtigheid voor de slachtoffers van het naziregime. Hij was ook betrokken bij de opsporingsacties van de Israëlische geheime dienst Mossad om Adolf Eichmann te arresteren (1960).

7

hij Johann Radmanns aandacht op het dubieuze oorlogsverleden van vele van hun landgenoten en de leugens en doofpottheorieën die daarmee gepaard gaan. Hij introduceert Radmann in links-anarchistische kringen en stelt hem voor aan de getraumatiseerde Simon Kirsch, die Auschwitz overleefde, maar er wel zijn vrouw en tweelingdochtertjes verloor. Er ontstaat een hechte vriendschap tussen Gnielka en Radmann en samen zoeken ze bewijsmateriaal en getuigen die het onderzoek kunnen vooruit helpen. Gnielka is verontwaardigd dat zoveel jonge Duitsers nog nooit van Auschwitz hebben gehoord, laat staan weten wat er gebeurd is. Later blijkt dat hij als 17-jarige samen met zijn klasgenoten een tijdje in Auschwitz verbleef om er de gevangenen te controleren. Hij was toen te jong om zich te verzetten tegen de praktijken die hij daar dagelijks zag gebeuren, maar het is die ervaring die hem ertoe drijft het hele verhaal onder de aandacht te brengen in het naoorlogse Duitsland.

Fritz Bauer heeft ontegensprekelijk bijgedragen tot een democratisch rechtssysteem in het na-oorlogse Duitsland en de hervorming van het strafrecht. Zonder zijn onophoudelijke inmenging, zouden de Auschwitzprocessen wellicht nooit gevoerd zijn. Dat maakte van hem in de jaren ‘60 een controversieel persoon binnen het Duitse rechtssysteem. Naar verluidt heeft hij ooit gezegd : “Binnen het rechtssysteem leef ik in ballingschap.”

Kijktip! Interview met acteur Gert Voss en meer duiding over het echte proces en werk van Fritz Bauer (in het Duits): https://www.youtube.com/watch?v=97Ol3BbO3Mg (of zoek in YouTube op ‘labyrinth schweigens SWR’)

marlene wondrak

thomas gnielka

Marlene Wondrak, de vriendin van Johann Radmann, wordt vertolkt door Friederike Becht. Becht, geboren in 1986, studeerde aan de Universität der Künste in Berlijn. Ze combineert theaterwerk met filmrollen, zowel voor tv als bioscoop.

Acteur André Szymanski kruipt in de huid van journalist Thomas Gnielka. Hij werd in 1974 geboren en volgde, net als Alexander Fehling, een opleiding aan de Hochschule für Schauspielkunst Ernst Busch in Berlijn. Naast zijn werk als theateracteur, speelt hij sedert 2003 ook regelmatig in films en tv-producties. Journalist Thomas Gnielka brengt het verhaal naar buiten van de exAuschwitzbewaker die lesgeeft in de lokale jongensschool. Hiermee richt

Marlene Wondrak symboliseert de jonge generatie in het naoorlogse Duitsland. Ze geniet van het leven, houdt van feestjes en mode en grijpt de kansen die ze krijgt. In tegenstelling tot Johann, die in het verleden graaft

8

de feiten

en geconfronteerd wordt met de grootste wreedheden waar mensen toe in staat zijn, wil zij haar leven niet laten beheersen door het verleden, maar vooruit kijken naar wat de toekomst te bieden heeft. “Het leven is mooi”, zegt ze tegen Johann. Tijdens de voorbereidingen voor het proces, groeien ze dan ook uit elkaar…

hoe onwetend waren de Duitsers over wat er gebeurde in auschwitz?

In de film wordt het al snel duidelijk: als Gnielka lukraak jonge mensen vraagt of ze al van Auschwitz gehoord hebben, antwoorden ze allen negatief. Johann Radmann, een uitstekende student rechten, heeft al van Auschwitz gehoord, maar weet helemaal niet wat daar gebeurde. In de bibliotheek zijn er amper twee boeken over het onderwerp beschikbaar. Een collega van Radmann noemt de verhalen over Auschwitz propaganda van de geallieerden. En de oudere generatie doet er vooral geheimzinnig en ontwijkend over, het lijkt een taboe om erover te praten. Ze willen de oorlog vergeten en genieten van alle nieuwe kansen die het pas heropgebouwde land en de economische bloei hun biedt.

9

de auschwitz-PROCESSEN

Auschwitz was een verzameling van concentratie- en vernietigingskampen die tijdens WO II door nazi-Duitsland nabij de Poolse stad Auschwitz werden opgezet. Het was het grootste van alle Duitse concentratiekampen en bestond uit Auschwitz I (basiskamp), Auschwitz II-Birkenau (vernietigingskamp), Auschwitz III-Monowitz (werkkamp) en een aantal subkampen. Ongeveer 1,3 miljoen mensen werden naar Auschwitz gedeporteerd. 1,1 miljoen zijn er om het leven gekomen, van wie het grootste deel werd vergast. De naam Auschwitz is symbolisch geworden voor alle vernietigings- en concentratiekampen van de nazi’s die op vele plaatsen in Europa verschenen voor en tijdens WO II. Miljoenen mensen, vooral Joden maar ook personen die tot andere etnische minderheden behoorden en politieke gevangenen, zijn in dergelijke kampen om het leven gekomen. “Wir haben es nicht gewußt.” Dit was het veel gebruikte antwoord wanneer Duitse burgers in de jaren na WO II naar de Holocaust gevraagd werd. Hoe kon zo’n grootschalige uitroeiing van een volk ‘ongemerkt’ gebeuren? Studies hebben uitgewezen dat het onmogelijk is dat de Duitse bevolking niet op de hoogte was van de deportatie en systematische uitroeiing van Joden: de nazipropaganda – overal aanwezig - richtte zich al van in de jaren ‘30 op de haat tegen Joden. Het bestaan van concentratiekampen werd vanaf 1933 ter afschrikking algemeen bekend gemaakt, in 1935 voerde Hitler rassenwetten in en de ‘Endlösung’, het definitieve antwoord op het ‘Jodenprobleem’, werd algemeen gecommuniceerd. Er vonden razzia’s plaats, waarbij de nazi’s Joden deporteerden naar vernietigingskampen. Niemand kon het zijn ontgaan dat een heel volk was verdwenen uit de steden, uit de wijken en uit de straten. Maar wellicht sloten velen de ogen voor de realiteit, uit angst. In een repressieve dictatuur durven maar weinigen kritiek te leveren. Het zelfbedrog van de naoorlogse jaren, “we wisten er niks van”, had te maken met schaamte en schuldgevoelens over wat gebeurd was. Als dan die generatie, die het zelf meegemaakt heeft, er niets over vertelt aan haar kinderen, als het niet aan bod komt in de geschiedenisles op school, als er geen aandacht aan besteed wordt in de media… dan zorgt men ervoor dat jonge mensen twintig jaar later niet meer weten wat er is gebeurd.

In de film komt het proces zelf niet aan bod, het verhaal focust op de jarenlange voorbereiding, waarbij 211 getuigen werden gehoord. In dit hoofdstuk geven we wat achtergrondinfo over de voornaamste processen na WO II. Het Proces van Nürnberg werd in de Duitse stad Nürnberg gehouden tegen 24 kopstukken van het naziregime. Het proces werd geleid door de ‘Grote Vier’: de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. De overige geallieerde landen stuurden waarnemers. De rechtbank werd het Internationale Militaire Tribunaal genoemd. Het proces liep van 20/11/1945 tot 1/10/1946. In Nürnberg werden nadien nog voor Amerikaanse militaire rechtbanken een aantal vervolgprocessen gehouden tegen leden van de SS, de politie, ministers, militaire leiders, industriëlen, bankiers, artsen en juristen. In totaal werden zo’n 150 personen veroordeeld. Bij de Auschwitz-processen werden de oorlogsmisdadigers berecht die actief waren in het concentratiekamp Auschwitz. Er waren twee Auschwitzprocessen. Het eerste Auschwitzproces vond plaats van 24/11 tot 22/12/ 1947 in Krakau. Er waren veertig beklaagden. Het tweede Auschwitzproces vond plaats van 20/12/1963 tot 19/8/1965 in Frankfurt am Main.

10

Mengele werd berucht door zijn wrede medische experimenten op gevangenen, in het bijzonder op tweelingen. Enkele experimenten die Mengele uitvoerde: mensen blootstellen aan de koude tot de dood erop volgde, ze opsluiten in vacuümkamers, amputatie van ledematen en wegnemen van organen (naar verluidt vaak zonder verdoving). Hij voerde ook experimentele medische behandelingen uit en testte geneesmiddelen uit op de menselijke proefkonijnen. Een van zijn experimenten had als doel een Siamese tweeling te maken door een eeneiige tweeling aan elkaar te naaien – een experiment dat overigens faalde, evenals de proef om een blauwe stof in de ogen te injecteren, met de bedoeling ze “Arisch” te maken. Gedurende zijn tijd in Auschwitz leverde Mengele allerlei menselijk materiaal aan het Keizer Wilhelm Instituut voor Antropologie, Menselijke Erfelijkheidsleer en Eugenetica in Berlijn. Na de oorlog werkte hij tussen 1945 en 1949 onder een valse naam als boerenknecht in een dorp bij Rosenheim. In 1949 ontsnapte hij via Italië naar Zuid-Amerika. Tussen 1949 en 1959 woonde hij in Buenos Aires, financieel ondersteund door zijn familie. Hij werkte er als illegaal arts in dienst van ondergrondse abortusklinieken. In februari 1959, na een eerste arrestatiebevel, week hij uit naar Paraguay. Na de ontvoering van Adolf Eichmann door de Israëlische geheime dienst voelde hij zich ook daar niet meer veilig en dook hij onder in Brazilië. Mengele overleed er in 1979.

Hierbij werden twintig oorlogsmisdadigers berecht, drie van hen werden vrijgesproken. In de film wordt verteld dat er in totaal zo’n 8.000 SS’ers actief geweest zijn in Auschwitz. Dan lijkt het aanklagen van zestig mensen miniem, maar voor het naar buiten brengen van de wrede gebeurtenissen daar waren deze processen van immens belang. Hiermee werd ook aangetoond dat heel gewone mensen in oorlogstijd in staat waren geweest tot gruwelijke misdaden tegenover hun medemensen. Geen van de beklaagden toonde berouw…

En wat met de grote kopstukken? Adolf Hitler, Heinrich Himmler (leider van de SS en de Gestapo) en Joseph Goebbels (minister van propaganda en één van de fanatiekste nazi’s) pleegden zelfmoord. Adolf Eichmann (één van de verantwoordelijken voor de Holocaust) werd na de oorlog door de Amerikanen gevangen genomen, maar wist te ontsnappen. In 1960 werd hij door agenten van de Israëlische geheime diensten ontvoerd en naar Israël gebracht. Daar werd hij in 1961 ter dood veroordeeld.

wie was josef mengele?

Dr. Josef Mengele (° Günzburg, 16 maart 1911) was een Duits arts die aan erfelijkheidsonderzoek deed. Gedurende de twee laatste jaren van WO II was hij actief in Auschwitz, waar hij medische experimenten uitvoerde en gevangenen selecteerde voor de gaskamers. Dat gaf hem de bijnaam “engel des doods”.

11

verwerking van de film in de klas Film is een dankbaar instrument om gevoelige of abstracte onderwerpen bespreekbaar te maken. De leerlingen komen soms woorden te kort om hun gevoelens uit te drukken. Een babbel met de klas, kan hen helpen dingen preciezer te formuleren. Praten is luidop denken. Geef je leerlingen mee dat er geen foute antwoorden bestaan. Gebruik de richtvragen om het gesprek op gang te brengen. Verschillende meningen en invalshoeken mogen aan bod komen.

algemene startvragen Deze vier vragen zijn algemeen, maar ze hebben toch als resultaat dat de leerlingen zich concentreren op bepaalde aspecten van de film. De antwoorden vormen meteen een vertrekpunt voor bespreking. - Wat vond je goed aan de film? - Wat trok je aandacht in de film? - Was er iets wat je niet goed vond aan de film? - Was er iets waarvan je onder de indruk was? Projecteer de affiche op het bord en pols naar de verwachtingen van de leerlingen. Vóór de film: - Welke informatie haal je uit dit beeld? - Waar gaat de film volgens jou over? - Wat kan de titel betekenen? - Een Duitse film, kan die je interesseren? - Wat verwacht je van de film?

startopdracht: bespreek de affiche en de filmtitel Het beeld is een metafoor voor de bijna onmogelijke opdracht waar Johann Radmann voor komt te staan: graven in het verleden, zonder medewerking van openbare instanties. Zoeken in een papieren archief met dossiers van duizenden SS’ers naar de personen die op eigen initiatief tijdens de oorlog mensen vermoord hebben, want volgens de Duitse wetgeving kunnen enkel zij vervolgd worden. Hij verzeilt in een spiraal van leugens, een massa aan informatie, honderden getuigenissen… Vindt hij een uitweg?

12

Na de film: - Welke info haal je uit het beeld na het zien van de film? - Wat betekent de titel volgens jou? (vertaal die eventueel naar het Nederlands) - Liep jij ooit al eens verloren in een labyrint? Hoe ervoer je dat? Hoe ervaart het hoofdpersonage dat? - Probeer het doel van het hoofdpersonage te omschrijven.

focus op de opbouw van een verhaal

De affiche toont Johann Radmann in het archief van het Amerikaanse leger. Er waren tien miljoen nazi’s. Er zijn 600.000 SS dossiers. 8.000 SS’ers hebben in Auschwitz gewerkt. Een grote uitdaging! In de film zie je Johann en zijn collega’s opzoekwerk doen in het archief, telefoonboeken uitpluizen, alle relevante informatie uittypen op steekkaarten. Na vijf jaar onderzoek, rijden ze een kar vol papieren bewijsmateriaal de rechtszaal binnen. Hoe zou zo’n onderzoek nu gebeuren, in het digitale tijdperk? Worden alle nieuwe feiten digitaal bijgehouden? Worden oude papieren archieven gedigitaliseerd? Welke invloed heeft de digitalisering op het vinden van info en het verwerken ervan? Hoe kan je nu bv. het adres van iemand terugvinden? Is alle info betrouwbaar? Kan je de bronnen controleren?

IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS volgt duidelijk de ‘klassieke’ opbouw van een verhaal, zoals je die terugvindt in elke grote Hollywoodfilm. Er is een hoofdpersoon die een doel heeft of een opdracht krijgt die hij moet vervullen. Hij komt allerlei obstakels tegen die hij moet overwinnen. Vaak is er een vijand die het op hem heeft gemunt, soms is er enkel een ‘innerlijke vijand’. Maar gelukkig krijgt de hoofdpersoon hulp van bondgenoten. Na het overwinnen van de vijand is de hoofdpersoon een held. Je kan de meeste films samenvatten door een antwoord te geven op de volgende vraag: Wie wil wàt en waarom lukt hem dat niet? In die vraag zitten het hoofdpersonage (wie), zijn doel (wil wat), en het probleem dat hij moet overwinnen (waarom lukt het hem niet).

opdracht

Vraag je leerlingen deze vraag op te lossen bij IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS. Het antwoord is: openbaar aanklager Johann Radmann wil nazimisdadigers uit Auschwitz voor de rechter brengen, maar wordt hierin tegengewerkt door de officiële instanties.

13

De standaardopbouw van een film

2. Radmann ondervindt tijdens zijn onderzoek tegenwerking van verschillende personen en openbare instanties, die alles liever in de doofpot houden. 3. Radmann krijgt administratieve hulp van een collega en geheime informatie van een politie-inspecteur. Dit helpt zijn onderzoek vooruit. 4. Radmann raakt verstrikt in een labyrint van informatie en leugens Hij twijfelt aan zijn vaders verleden, aan de oprechtheid van Gnielka en gaat er volledig onderdoor. 5. Radmann herpakt zich na een bezoek aan Auschwitz en slaagt erin twintig oorlogsmisdadigers aan te klagen.

1. Introductie Wie zijn de personages, waar speelt het verhaal zich af, wat is het doel? 2. Het probleem / de vraagstelling ‘Keerpunt A’ of ‘Motorisch moment.’ Dit is een onverwachte gebeurtenis waardoor het verhaal op gang komt. De gebeurtenis zorgt meestal voor een confrontatie of een conflict. Er moet iets opgelost worden. Dit gebeurt meestal als de film zo’n dertig minuten bezig is. 3. De reactie op het probleem of de vraag Ontwikkelingen: de personages reageren op de onverwachte gebeurtenis. Dit is de hoofdbrok van de film, die ongeveer een uur duurt. 4. De climax of het antwoord op de vraag Ongeveer dertig minuten voor het einde komt ‘Keerpunt B’: een gebeurtenis die de ontknoping aankondigt. Voor het hoofdpersonage is het nu of nooit. 5. Ontknoping Het einde: heeft het hoofdpersonage zijn doel bereikt of niet? Dit wordt een vijfstappenstructuur genoemd. Door een dergelijke structuur af te werken ontstaat er een spanningsboog in een film. Het doel is bekend: er is tegenslag, en door mee te leven met de personages levert dat spanning op. Een dergelijke structuur geldt voor veel films, zeker voor Hollywoodfilms. Er zijn ook scenarioschrijvers die het anders doen, of zoals de beroemde filmmaker Jean-Luc Godard het verwoordde: “Een film moet altijd een begin, een midden en een eind hebben, maar niet noodzakelijkerwijs in die volgorde.” Maar films die van dit schema afwijken zijn meestal iets kunstzinniger. Ze hebben bijvoorbeeld een open einde, zonder spanningsboog, of geen duidelijk verhaal.

opdracht

Laat de leerlingen de opbouw van IM LABYRTINH DES SCHWEIGENS invullen aan de hand van de vijf bovenvermelde bouwstenen. Hier een voorbeeld van hoe de oplossing eruit kan zien: 1. Het verhaal speelt zich af in Duitsland, eind jaren ‘50. Procu- reur-generaal Fritz Bauer geeft openbaar aanklager Johann Rad- mann de leiding over een onderzoek naar ex-SS’ers die in Ausch- witz actief waren en na de oorlog hun leven gewoon weer op- pikten. Met de hulp van journalist Thomas Gnielka probeert Rad- mann te reconstrueren wat er tijdens de oorlog gebeurd is en de schuldigen voor de rechter te brengen.

14

algemene zoekopdracht over wo ii

zigeuners, homoseksuelen, gehandicapten enz. omwille van dezelfde reden. - Het aantal slachtoffers van WO II wordt geschat op 50 tot 70 miljoen, waarvan twee derde burgers. Ongeveer 11 miljoen onder hen werden vervolgd en vermoord.

Als je leerlingen weinig voorkennis hebben over WO II kan het goed zijn de bespreking te starten met een zoekopdracht, zodat het ruimere plaatje voor hen duidelijk wordt.

opdracht: wo ii, de feiten volgens... Over WO II werd al heel wat gezegd, geschreven en verfilmd. Ook het internet staat bol van de feiten, verhalen, getuigenissen, foto’s en films gerelateerd aan WO II. Geef de leerlingen de opdracht om hun persoonlijk overzicht van de belangrijkste feiten te maken aan de hand van enkele basisvragen en het internet. Laat ze gedurende beperkte tijd (idealiter één lesuur) zoeken op het internet en het verzamelde materiaal verwerken. Stimuleer ze om verschillende bronnen te bekijken en de URL’s ervan bij te houden. Wie waren de ‘hoofdrolspelers’ in WO II? Wat waren de belangrijkste feiten van WO II (max.8)? Stel een beknopte tijdslijn van WO II op met de belangrijkste data (max.8). Wat is volgens jou het meest ‘karakteristieke’ aan WO II in vergelijking met andere oorlogen? Vergelijk vervolgens de resultaten in een klasgesprek met aandacht voor persoonlijke keuzes en motivaties, historische kritiek, beeldvorming en mediatisering, enz. Haalt iedereen dezelfde feiten naar voren? Zo niet, wat zijn de verschillen? Vanuit welk standpunt hebben jullie de oorlog bekeken? Denk je dat dezelfde opdracht bij Duitse leerlingen dezelfde resultaten oplevert? Waarom (niet)? Waarom heb je zelf voor bepaalde data of feiten gekozen? Waarom vind je net die het belangrijkst? Zijn er mensen met een persoonlijke band met WO II (grootouders, joodse afkomst, ...) en zo ja, heeft dat hun feitenoverzicht beïnvloed? Was het moeilijk om slechts enkele feiten over WO II te filteren op het internet? Hoe komt dat? Welke websites heb je gebruikt en heb je ook bewust gekeken naar je bronnen? Kunnen verschillende bronnen gelijkaardige feiten anders weergeven, denk je? Hoezo? Denk je dat het mogelijk is om zo’n beperkt feitenoverzicht volledig en juist op te stellen? Waarom (niet)?...

wo ii samengevat - De Tweede Wereldoorlog vond plaats vanaf september 1939 tot mei 1945. - De ‘hoofdrolspelers’ van WO II waren enerzijds Groot-Brittannië, Frankrijk, Canada, Rusland en de Verenigde Staten en anderzijds Duitsland, Italië en Japan. - Het strijdtoneel was niet beperkt tot Europa, maar strekte zich uit tot in Noord-Afrika, Azië en zelfs tot de Stille Oceaan. - WO II was een erfenis van WO I, waarin Duitsland de nederlaag had geleden. Duitsland wou dat twintig jaar later rechtzetten door de wereld te veroveren. - WO II wordt ook een totale oorlog genoemd: dit betekent dat niet enkel gevochten werd tussen de legers onderling, maar dat ook burgers (noodgedwongen) deelnamen of als doelwit gebruikt werden. - Hier nog twee voorbeelden van totale oorlog: de oorlog tussen Irak en Iran (1980-1988) en de oorlog in Bosnië (1992-1995). - Kenmerkend voor WO II was de grootschalige Jodenvervolging in Europa. Hitler probeerde via concentratie- en vernietigingskampen het joodse volk, dat hij als inferieur beschouwde, uit te roeien. Daarnaast vervolgde hij ook

15

een denkkader creëren rond het verleden, het heden en de toekomst

Enkele concrete vragen extra bij elk personage: Thomas Gnielka: hoe gaat hij om met wat hij tijdens de oorlog heeft gezien en meegemaakt? Is er een verband met zijn beroep als journalist? In hoeverre verschillen zijn karakter en aanpak met die van Johann Radmann? Johann Radmann: hoe verklaar je de moeilijke verhouding met zijn moeder? Hoe gedraagt hij zich tegenover zijn vriendin Marlene Wondrak? Waarom focust hij zich op Josef Mengele? Vind je het normaal dat hij een inzinking krijgt in de aanloop naar het proces? Marlene Wondrak: hoe gaat zij om met het oorlogsverleden van haar vader? Waarom breekt ze met Johann? Wat is haar doel in het leven? Simon Kirch: hoe heeft de oorlog hem getekend? Waarom is hij na de oorlog naar Duitsland teruggekeerd en woont hij er nog steeds? Waarom is de kaddisj* opzeggen in Auschwitz zo belangrijk voor hem?

Om je leerlingen te betrekken in een debat is het belangrijk dat ze zich empatisch kunnen opstellen. Kennis en inzicht zijn belangrijk, maar je kunnen inleven is minstens even belangrijk als je bepaalde gebeurtenissen wil evalueren of erover reflecteren. Daarom is dit het doel: dat je je kennis van het verleden kan toepassen op je eigen leven en wereldbeeld. Vertrek vanuit verschillende elementen die in de film aan bod kwamen en maak een aantal tijdssprongen met je klas.

verleden: in de schoenen van...

heden: wat als...

Vraag je leerlingen zich te verplaatsen in de schoenen van één van de personages uit de film. Verdeel de klasgroep in vier groepen, elke groep krijgt één personage toegekend: Thomas Gnielka, Johann Radmann, Marlene Wondrak en Simon Kirch. Info over de personages vind je eerder in deze lesmap.

Sommige elementen uit de film kan je vertalen naar het heden, naar de leefwereld van je leerlingen. Je brengt de feiten een stuk dichter bij hen als ze leren de lijn door te trekken naar hun eigen leven. Vertrek vanuit volgende ‘Wat als…’ vragen.

Geef de groepjes elk een groot blad en laat de leerlingen antwoorden zoeken op volgende vragen: - Welke rol had mijn personage in het verhaal? - Welke emoties passen bij deze persoon? - Wat zou jij doen als je in zijn/haar plaats was?

Wat als… … je ontdekt dat je les krijgt van iemand die een misdadig verleden heeft? … blijkt dat jouw ouders een geheim dragen waar jij niets van af weet en je dat plots ontdekt?

16

* De kaddisj is één van de belangrijkste gebeden van het jodendom dat o.a. na een overlijden elf maanden lang door de nabestaanden uitgesproken wordt.

… jouw overgrootouders WO II meemaakten en zelf als tiener getuige waren van gruwelijke gebeurtenissen?

opdracht: hoe ziet jouw geschiedenisles eruit? Als jij mocht beslissen welke gebeurtenissen er in de geschiedenisles aan bod komen, welke kies je dan? Laat de leerlingen stil staan bij enkele belangrijke gebeurtenissen. Kies drie items (feiten, gebeurtenissen, oorlogen…) - uit de vorige eeuw (vinden alle leerlingen WO II bijvoorbeeld belangrijk?) - uit de afgelopen twintig jaar (welke ‘recente’ gebeurtenissen mogen niet ontbreken in de geschiedenisboeken? Vind je het bijvoorbeeld belangrijk dat jouw kinderen weten wat er op 9/11 gebeurde in New York? Waarom?)

Trek de lijn door in een gesprek: hoe zou je je voelen als je dit te weten komt? Zal dat je kijk op die persoon veranderen? Heeft iedereen recht op een tweede kans? Zou het jouw eigen persoonlijkheid veranderen? Kan je begrijpen dat mensen soms informatie in de doofpot willen stoppen? Waarom doen ze dat?

toekomst: “Het enige antwoord op auschwitz is zelf het juiste te doen.”

het belang van herinneringseducatie “Herinneringseducatie is werken aan een houding van actief respect in de huidige maatschappij vanuit de collectieve herinnering aan menselijk leed dat veroorzaakt is door menselijke gedragingen als oorlog, intolerantie of uitbuiting en dat niet vergeten mag worden.” - BCH De term ‘herinneringseducatie’ werd door de overheid ingeschreven in de vakoverschrijdende eindtermen voor het secundair onderwijs. Onder die term vallen zowel herdenking, geschiedenis als vredesopvoeding. Herinneringseducatie steunt op drie cruciale aspecten: kennis en inzicht, empathie en betrokkenheid, reflectie en actie. Gezien de onvoorstelbare gruwel, de omvang en de relatieve nabijheid in tijd en ruimte, is het vanzelfsprekend dat er op school aandacht wordt geschonken aan de Holocaust en de herinnering eraan. Meer info: www.herinneringseducatie.be

Verklaar volgende termen en ga van daaruit in gesprek met je klas: rassenhaat, genocide, discriminatie en racisme. Ken je voorbeelden van racisme hier en nu? Kan je je voorstellen dat er ooit weer zoiets gebeurt als de Holocaust tijdens WO II? Zijn er recente voorbeelden van het uitroeien van bepaalde bevolkingsgroepen op grote schaal? Als je het leven over een lange periode bekijkt: waarom herhaalt de geschiedenis zich keer op keer? Het is nodig om je voorgeschiedenis te kennen om zelf verdraagzamer in het leven te staan. Je kan lessen trekken uit wat je voorouders deden en beslissen om dat zelf niet meer te doen! - Is het mogelijk om je erfenis te negeren en ‘gewoon van nul’ te beginnen? - Is het mogelijk om je verleden goed te begrijpen als je de voorgeschiedenis zelf niet meemaakte?

17

filmtip!

LES HERITIERS van Marie-Castille Mention-Schaar (Frankrijk – 2014). De bevlogen geschiedenisleerkracht Mevr. Guéguen schrijft haar klas in voor een projectwedstrijd met als onderwerp ‘kinderen en jongeren die slachtoffer werden van de Holocaust tijdens WO II’. De film is gebaseerd op ware feiten. In Frankrijk nemen jaarlijks zo’n 50.000 leerlingen deel aan de nationale wedstrijd van de C.N.R.D., die de herinnering aan de gebeurtenissen van WO II wil levend houden. Lessen in het donker maakte ook een lesmap bij deze film. Meer info: http://www.lesseninhetdonker.be/filmaanbod/361/les-heritiers

op stap met je klas! In Vlaanderen kan je Kazerne Dossin in Mechelen bezoeken. Kazerne Dossin is een memoriaal, museum en documentatiecentrum over de Holocaust en mensenrechten. De site rond de achttiende-eeuwse Dossinkazerne werd tussen 1942 en 1944 door de Duitse bezetter gebruikt als doorgangskamp van waaruit 25.000 Joden en zigeuners gedeporteerd werden naar Auschwitz. Tot midden 1942 konden de Duisters overal in België rekenen op de medewerking van de overheden. Hoe was dat mogelijk? Waarom die vervolging? Wat betekende ze voor de slachtoffers, en hoe reageerden zij? Was er dan geen verzet? Op al deze vragen krijg je een antwoord. Er zijn verschillende bezoekmogelijkheden, vormingen en workshops voor scholen. Meer info op www.kazernedossin.eu

uitsmijter: maak een blog met de klas over de film Vele films bevatten universele en actuele thema’s. Dat wil dus ook zeggen dat deze thema’s niet uit het nieuws zijn weg te slaan. Laat de leerlingen een nieuwsblog maken over de film en zijn thema’s. De blog kan verschillende soorten items omvatten: reacties van de klas, interviews met de makers, persrecensies, YouTubefragmenten, links naar artikels met historische duiding, foto’s uit de film en van de echte gebeurtenissen, interessante weetjes, cartoons… Tumblr is een gratis en gebruiksvriendelijk platform om een blog mee te creëren. www.tumblr.com

18

bijlage

dit nu goed voor? En mijn collega’s die op onderzoek trokken werden niet in ieder dorp met open armen ontvangen.’ Voor Gerhard Wiese was het jarenlange werk in stoffige dossiers leerrijk, hard en soms ook confronterend. ‘Mijn moeder was lid van de nazipartij, ze was gek op Hitler. Maar zij is jong gestorven, toen ik nog studeerde. Dus dat is nooit een hinderpaal geweest voor mijn werk.’

auschwitz? wat is dat?

Zelf hoorde Wiese meteen na de oorlog voor het eerst over uitroeiingskampen. Hij was zoals al zijn klasgenoten op 15-jarige leeftijd ingezet bij de verdediging van Berlijn tegen de oprukkende Russen. Hij moest helpen bij het luchtafweergeschut. ‘In 1945 heb ik ruim een half jaar in een Russisch gevangenenkamp gezeten. Zij vertelden ons over de gruwelen van Auschwitz. Maar wij geloofden dat niet, wij dachten dat dat propaganda was.’ Wiese bleef ook na zijn rechtenstudie denken dat Auschwitz een ‘gewoon’ concentratiekamp was geweest. ‘Over de gaskamers werd niet gepraat. Pas bij de voorbereiding van het proces zijn mijn ogen echt opengegaan.’ Wiese leidde het proces tegen de twee belangrijkste van de 22 aangeklaagden op het grote proces in 1963. ‘Het ging om zeer wrede SS’ers die in Auschwitz eigen martelpraktijken uitvonden.’ Wiese vertelt het als een zeer feitelijke jurist, maar je kunt zien hoezeer hem dat moet hebben aangegrepen. ‘Er zijn dingen die ik nooit zal begrijpen. Bijvoorbeeld dat kampcommandant Kaduk, die gevangenen doodtrapte als ze hem niet tijdig groetten, na de oorlog aan de slag ging als verpleger en in die baan bijzonder populair was: zijn patiënten noemden hem ‘papa Kaduk’. Om zoiets te verklaren heb je een psychiater nodig.’

© Bild

Auschwitz? Nee, nooit van gehoord. Of ja, was dat geen interneringskamp? Nee uiteraard was Auschwitz dat niet: het was een uitroeiingskamp waar op industriële schaal joden vergast werden. Maar anno 1958 waren de Duitsers daar allerminst mee bezig. De ouderen probeerden het te vergeten, de jongeren stelden geen vragen. Want Duitsland was op de toekomst gericht, met het Wirtschafswunder waardoor het land van een platgebombardeerde ruïne op dik tien jaar tijd de economische motor van Europa werd.

Een vasthoudende procureur, Fritz Bauer, zette zijn tanden in de jodenvervolging. Hij koos drie piepjonge substituten uit om de archieven in te duiken. Zijn doel: iedereen die een actieve rol had gespeeld in de moordmachine Auschwitz alsnog voor de rechter brengen. Gerhard Wiese, één van die drie, is vandaag 87 jaar. Wij zochten de gepensioneerde magistraat op, in Frankfurt.

Uiteindelijk waren de straffen in het Auschwitzproces niet heel zwaar. Maar daar ging het niet om, zegt Wiese. ‘Het belangrijkste was dat het een enorm groot en zichtbaar proces was. Voor eens en voor altijd werd door al die getuigenissen duidelijk hoe erg Auschwitz geweest is. Dat iedereen die daar werkte medeschuldig was, en niet alleen de kopstukken. En dat mensen die het bestaan van de gaskamers ontkenden, idioten waren.’

‘In de film lijkt het alsof Johann Radmann, een fictief personage dat gebaseerd is op een mix van ons drieën, het initiatief nam, maar eigenlijk was het procureur Bauer’, zegt Wiese. Hij kreeg hulp van een journalist die de hand had kunnen leggen op registers over SS’ers die massaal joden hadden geëxecuteerd in Auschwitz, en van Hermann Langbein. ‘Die was als gevangene in Auschwitz belast met het bijhouden van de boekhouding voor de kamparts. Hij kon ons niet alleen namen van Auschwitz-overlevenden bezorgen, hij wist ook heel goed wat die doorstaan hadden.’ Bauer en zijn medewerkers stootten op weerstand. Toch zetten ze door, ook al maakte hun werk hen niet overal populair. ‘Mensen mopperden: waar is

Zelf heeft Gerard Wiese nooit naar erkenning gezocht. ‘Wij deden gewoon ons werk. Maar ik moet toegeven: al die ovaties op premières en zo, dat doet wel veel plezier.’

19

Steven De Foer redacteur buitenland bij De Standaard april 2015

bronnen

Persmap IM LABYRINTH DES SCHWEIGENS De Filmkrant van april 2015 Filmmagie van april 2015 Wikipedia En deze weblinks: http://variety.com/2014/film/festivals/toronto-film-review-labyrinth-oflies-1201304754/ http://www.isgeschiedenis.nl/historisch-misverstand/de-duitsers-wistenniets-van-de-jodenvervolging/

20